Вікіпэдыя be_x_oldwiki https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0 MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Мэдыя Спэцыяльныя Абмеркаваньне Удзельнік Гутаркі ўдзельніка Вікіпэдыя Абмеркаваньне Вікіпэдыі Файл Абмеркаваньне файла MediaWiki Абмеркаваньне MediaWiki Шаблён Абмеркаваньне шаблёну Дапамога Абмеркаваньне дапамогі Катэгорыя Абмеркаваньне катэгорыі Партал Абмеркаваньне парталу TimedText TimedText talk Модуль Абмеркаваньне модулю Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1179 2334688 2306046 2022-08-26T22:23:34Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki {{КаляндарСьнежань}} {{Дзень|13|12}} == Падзеі == * [[1545]] — распачаўся [[Трыдэнцкі сабор]] * [[1575]] — у выніку вольнае элекцыі ў [[Варшава|Варшаве]] [[Ганна Ягелонка|Ганну Ягелонку]] абралі каралевай і вялікай княгіняй, аднак неўзабаве ўлада й тытул перайшлі да ейнга новага мужа [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]] * [[1595]] — [[запароскія казакі]] [[Севярын Налівайка|С. Налівайкі]] захапілі [[Магілёў]], разрабавалі й спалілі яго (у тым ліку шэраг цэркваў) * [[1620]] — [[Ворша]] атрымала герб * [[1919]] — адбыўся раскол [[Рада БНР|Рады БНР]] на [[Найвышэйшая Рада БНР|Найвышэйшую Раду]] й [[Народная Рада БНР|Народную Раду БНР]]. Старшынём Рады БНР стаў [[Пётра Крэчэўскі]] * [[1981]] — у зьвязку з ростам папулярнасьці прафсаюзу «[[Салідарнасьць (прафсаюз)|Салідарнасьць]]» камуністычныя ўлады ўвялі ў [[Польшча|Польшчы]] [[ваеннае становішча]] * [[1994]] — у [[Масачусэцкі тэхналягічны інстытут|Масачусэцкім тэхналягічным інстытуце]] ([[ЗША]]) прайшла першая арґанізацыйная сустрэча кансорцыюму [[World Wide Web]], створанага як міжнародная асацыяцыя для распрацоўкі й пашырэньня ўніфікаваных пратаколаў перадачы зьвестак у [[інтэрнэт|інтэрнэце]] == Нараджэньні == * [[1797]] — [[Гайнрых Гайнэ]], нямецкі паэт * [[1816]] — [[Эрнст фон Сымэнс]], нямецкі вынаходнік і заснавальнік аднайменнае фірмы * [[1873]] — [[Валеры Брусаў]], расейскі літаратар-мадэрніст * [[1886]] — [[Дыега Рывэра]], мэксыканскі мастак * [[1907]] — [[Мікалай Лапіцкі]], сьвятар, настаяцель першае беларускае царквы на эміграцыі ([[Рэгенсбург]]) * [[1936]] — [[Аляксандар Зубаў]], беларускі мовазнаўца == Сьмерці == * [[1466]] — [[Данатэла]], італьянскі мастак * [[1603]] — [[Франсуа Віет]], францускі матэматык * [[1867]] — [[Артур Гротгер]], польскі мастак * [[1894]] — [[Хуан Ляон Мэра]], эквадорскі пісьменьнік * [[1919]] — [[Платон Жуковіч]], расейскі гісторык Беларусі, Польшчы й Украіны XVII—XVIII стагодзьдзяў * [[2006]] — [[Лаёла дэ Паласіё]], гішпанская палітычная дзяячка == Сьвяты == * У [[Беларусь|Беларусі]] традыцыйна ўшаноўваецца Андрэй. Як адзначае этнограф [[Уладзімер Васілевіч]], дзень сьвятога Андрэя асабліва славіўся варажбою дзяўчатаў: «Сьвяты Андрэю, я каноплі сею, дай мне знаць, з кім буду рваць». Каб жаданьні збываліся, дзяўчаты цэлы дзень пасьцілі й пазьбягалі размоваў. Станоўчы альбо адмоўны вынік гэтае варажбы можна было пабачыць толькі вясною, калі пасеянае ўзыходзіла альбо не. * {{Сьцягафікацыя|Мальта}}: Дзень Рэспублікі {{Месяцы}} [[Катэгорыя:13 сьнежня| ]] szy7awv8mntjl2mo7yd7klsxynt40ef 0 2705 2334649 2332616 2022-08-26T13:37:48Z Kazimier Lachnovič 1079 стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|«Масква — сталіца ўсяе Белай Русі», мапа 1610 г]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак|А. Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|А. Латышонак.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам Жамойць (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. №1, 1968. С. 175—182.</ref>. Такі стан рэчаў у асноўным захаваўся да канца XIX стагодзьдзя, калі на ўздыме нацыянальнага руху — але і пад яўным уплывам «[[заходнерусізм]]у» — Белая Русь пачала выкарыстоўвацца як назва ўсёй краіны, якая зь цягам часу стане незалежнай Рэспублікай Беларусь. Гісторыя назвы Белая Русь — выдатная ілюстрацыя да шляху, пройдзенага эўрапейскай геаграфіяй сярэднявечча і раньняга Новага часу ад чыста разумовага апісаньня розных, часта фантастычных, краінаў і народаў, да дакладнай навукі. Хаця і навязаная Беларусі звонку, назва Белая Русь сьведчыць пра лучнасьць яе гістарычнага лёсу зь лёсам эўрапейскай цывілізацыі. == Праблемы перакладу == {{Няма крыніц|сэкцыя}} Назва «Белая Русь» не зусім правільна перакладзеная на шматлікія мовы сьвету як «Белая Расея». Праблема зь перакладам узьнікла з той прычыны, што ў многіх мовах сьвету адсутнічае асобнае слова для старадаўняй Русі, і ў гэтых мовах няма аніякай дыфэрэнцыяцыі паміж словамі «Русь» і «Расея» (што, дарэчы, стагодзьдзямі прапагандавалая імпэрскімі расейскімі гісторыкамі). Гэтая праблема зь перакладам асабліва датычыць германскіх і фіна-вугорскіх моваў за выключэньнем [[ангельская мова|ангельскай]] і [[Вугорская мова|вугорскай]]: * ''Wit-Rusland'' (Белая-Расея) [[нідэрляндзкая мова|па-нідэрляндзку]]; * ''Hviderusland'' [[дацкая мова|па-дацку]]; * ''Hviterussland'' [[нарвэская мова|па-нарвэску]]; * ''Weißrussland'' [[нямецкая мова|па-нямецку]]; * ''Vitryssland'' [[швэдзкая мова|па-швэдзку]]; * ''Valko-Venäjä'' [[Фінская мова|па-фінску]]; * ''Valgevene'' [[Эстонская мова|па-эстонску]]. У некаторых мовах адрозьненьне паміж Русьсю і Расеяй ёсьць вельмі выразным: * ''Białoruś'', але ''Rosja'' [[польская мова|па-польску]]; * ''Білорусь'', але ''Росія'' [[украінская мова|па-украінску]]; * ''Belorusszia, але Oroszország'' [[Вугорская мова|па-вугорску]]; * ''Weißruthenien'', але ''Russland'' па-нямецку (да 1945). == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Белы А. Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * Colker M. L. America rediscovered in thirteenth century? // Speculum. A journal of medieval studies. Cambridge. Vol. 54. No. 4. October 1979. * Nordenskjold A. E. Facsimile-atlas to the early history of cartography with reproductions of the most important maps, printed in the XV and XVI centuries. Stockholm, 1889. * Ostrowski W. About the origin of the name «White Russia». London, 1975. * Rude & barbarous kingdom. Russia in the accounts of sixteenth-century English voyagers. Ed. by Lloyd E. Berry and Robert O. Crummey. Madison—London, 1968. * Alexandrowicz S. Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII w. Poznań, 1989. * Akta Aleksandra, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego i t.d. (1501—1506). Wyd. F. Papee. Kraków, 1927. * Kronika Jana z Czarnkowa (Joannis de Czarnkow. Chronicon Polonorum). Оprac. J. Szlachtowski // Monumenta Poloniae Historica Lwów, T. II. 1872. * Starowolski Sz. Polska albo opisanie położenia królestwa Polskiego. Kraków, 1976. * Stryikowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. I—II. Warszawa, 1846. * Замысловский Е. Е. Геpбеpштейн и его истоpико-геогpафические известия о России. СПб., 1884. * Опись архива Посольского приказа 1626 г. Ч. 1. М., 1977. * Порецкий Я. И. Соломон Рысинский = Solomo Pantherus Leucorussus. Мн., 1983. * ПСРЛ. Т. 2. СПб., 1843; Т. 25. М.—Л., 1949. * Рыбаков Б. А. Русские карты Московии XV — начала XVI в. М., 1974. * Савельева Е. А. Hовгоpод и Hовгоpодская земля в западноевpопейской каpтогpафии XV—XVI вв. // Геогpафия России XV—XVIII вв. (по сведениям иностpанцев). Л., 1984. * Слово избpанное от святых писаний еже на латыню // Попов А. Н. Историко-литературный обзор дpевнеpусских полемических сочинений пpотив латинян. М., 1875. * Anonymi Dvbnicensis. Liber de rebus Lvdovici R. H. // Analecta Monumentorum Hungariae historicum literarorium maximum inedita. Budapestini, 1986. * Cosmographey oder beschreibung aller Laender, Herrschaften, fürnemsten Stetten… Beschriben durch Sebastianum Münsterum… Basel, 1550; Ulrichs von Richental Chronik des Constanzer Concils 1414 bis 1418. Herausgegeben von M. R. Buck. Tübingen, 1882. * Cromer M. Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et republica regni Poloni libri duo. Cracoviae, 1901. (паўтор выданьня 1578 г.) * Der Weiss Kunig. Eine Erzählung von den Thaten Kaiser Maximilian der Ersten. Wien, 1775. * Historiae Ruthenicae Scriptores exteri saeculi XVI. V. I—II. Berolini et Petropoli, 1841—42. * Historica Russiae monumenta ex antiquis exterarum gentium arcivis et bibliothecis deprompta ab A. I. Turgenevio. V. I. Petropoli, 1841 (Акты исторические, относящиеся к России, извлечённые из иностранных архивов и библиотек А. И. Тургеневым) * I.V. Bellum Prutenum // Smereka E. Zbiór pisarzy polsko-lacińskich. Leopoli, 3, 1933. * Il Mappamondo di Fra Mauro. A cura di Tullio Gasparini Leporace. Presentazione di Roberto Almagia. Venezia, 1956. * Ioannes Stobnicensis. Introductio in Ptolomei Cosmographiam. Cracoviae, 1512. * Peter Suchenwirt’s Werke aus dem vierzehnten Jahrhundert. Hrsg. von Alois Primisser. Wien, 1827. * Prisschuch Th. Des conzilis grundveste // Die historischen Volkslieder der Deutschen vom 13. bis 6. Jahrhundert. Bd. 1. Leipzig, 1865. * Prochaska A. Codex epistolaris Vitoldi. Cracoviae, 1882. * Sarmatiae Europeae descriptio. Ab Alexandro Guagnino Veronensi // Poloniae Historiae Corpus. Ex bibliotheca Ioan. Pistorii Nidani. Per Sebastiani Henric Petri. V. I. Basileae, 1588 * Scriptores Rerum Hungaricarum tempore ducum regumque stirpis Arpadianae gestarum. Vol. II. Budapest, 1938. * Witkowska M. H. S. Vita sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis // Roczniki Humanistyczne. T. X, z. 2. Lublin, 1961. == Вонкавыя спасылкі == * [[Алесь Белы]]. Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. Менск, 2000. Рэзюмэ: [http://www.kamunikat.net.iig.pl/autary/biely/www/kartahrafija/chronika/reziume.htm па-беларуску]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [http://www.kamunikat.net.iig.pl/autary/biely/www/kartahrafija/chronika/reziume_eng.htm па-ангельску]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [http://www.kamunikat.net.iig.pl/autary/biely/www/kartahrafija/chronika/reziume_de.htm па-нямецку]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] 80lgsln3mc9k8q9252rnxpidc567vd2 2334691 2334649 2022-08-26T22:45:40Z Kazimier Lachnovič 1079 стыль, дапаўненьне, [[Вікіпэдыя:Выявы|выява]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам Жамойць (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * Белы А. Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] om0lyzvyxpgbwvgqyham4u457qxicwv 2334692 2334691 2022-08-26T22:47:58Z Kazimier Lachnovič 1079 п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * Белы А. Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] bc8rgp8tpp8ld8lcm1014dcyvu5kxkl 2334693 2334692 2022-08-26T22:54:40Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ [[Вікіпэдыя:Выявы|выява]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * Белы А. Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] 4dyeokusdswzvbznzzjqk1f5m26j7fx 2334694 2334693 2022-08-26T22:55:47Z Kazimier Lachnovič 1079 п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * Белы А. Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] cwgqyegwluihxsm8kct5qlwy42qgk3w 2334695 2334694 2022-08-26T22:59:50Z Kazimier Lachnovič 1079 + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * Белы А. Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] skoht93h0a4ovames19befeiwmxno2b 2334697 2334695 2022-08-26T23:01:19Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Літаратура */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Алесь Белы|Белы А.]] Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] odnot075fmmwc82ohupn05gncvgojys 2334700 2334697 2022-08-26T23:02:20Z Kazimier Lachnovič 1079 п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Алесь Белы|Белы А.]] Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] 7whp1g7toorktmec6wf76n0aenur17w 2334702 2334700 2022-08-26T23:03:15Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Беларусь-Літва */ выява wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Алесь Белы|Белы А.]] Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] oh4go3t6j1uh70bkh4n01r5aamgu38f 2334703 2334702 2022-08-26T23:03:49Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Беларусь-Літва */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Алесь Белы|Белы А.]] Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] cir6641f2rccyu6n1pwmpjx7f3pbm9h 2334704 2334703 2022-08-26T23:04:36Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Беларусь-Літва */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «[[Літва|Літвы]]», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Алесь Белы|Белы А.]] Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] m4uuc5fkxdf4ig213y59pnponf33onx 2334705 2334704 2022-08-26T23:09:16Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «[[Літва|Літвы]]», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Алесь Белы|Белы А.]] Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] fahmuzciifw34y7k3o3ny9gjqgnz92h 2334706 2334705 2022-08-26T23:09:52Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў [[Літва|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «[[Літва|Літвы]]», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Алесь Белы|Белы А.]] Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] 4a3q88tpltn6k1cr0ju3w4nzenn4mo0 2334707 2334706 2022-08-26T23:12:54Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Беларусь-Літва */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў [[Літва|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|нацыянальна-вызвольнага руху]] мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «[[Літва|Літвы]]», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Алесь Белы|Белы А.]] Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] ae784bmoo81smttuqyd9pycnut2i815 2334708 2334707 2022-08-26T23:13:20Z Kazimier Lachnovič 1079 п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў праз пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году была ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады Расейскай імпэрыі ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх]]. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускага нацыянальнага руху]] стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == [[File:Carta Marina.jpeg|значак|Мапа [[Carta marina|«Carta marina»]] (1539 год), створаная [[Олаф Магнус|Олафам Магнусам]] і надрукаваная ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]]. Назва «Russіa Alba» разьмяшчаецца на землях [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]]] Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|Плян Масквы ([[Аўгсбург]], 1610 год), выдадзены паводле прывілею [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]]: «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі» ({{мова-la|«Moscovia urbs metropolis tutius Russiæ Albæ»|скарочана}})]] З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Provincia Litvana Ord.S.Francisci 2.jpg|значак|Мапа «Правінцыя Літва [[Францішкане|ордэна францішканаў]]» ({{мова-la|«Provincia Litvana Ord[inis] S[ancti] Francisci»|скарочана}}) ([[Нясьвіж]], каля 1760 году)]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў [[Літва|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. == Беларусь-Літва == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|нацыянальна-вызвольнага руху]] мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «[[Літва|Літвы]]», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта [[беларуская мова]], якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама [[Летува|Летуву]] ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і [[Летувісы|летувісаў]] ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва]] — гэта Беларусь (як і ліцьвіны — гэта беларусы, а літоўская мова — беларуская мова)<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. Гісторык права [[Язэп Юхо]] яшчэ ў 1968 годзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Алесь Белы|Белы А.]] Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] 5r3tyq77dj8fr58ph9szh3pwwc40bea 0 3374 2334739 2332897 2022-08-27T09:58:20Z Kazimier Lachnovič 1079 + wikitext text/x-wiki {{Ня блытаць|Летува|Летувой}} {{Іншыя значэньні|2=Літва}} [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін Літвы — «Litua» (на [[лацінская мова|лацінскай мове]]), 1009 г.]] '''Літва''' (''Літва ў вузкім сэнсе'', ''уласна Літва'', ''гістарычная Літва''<ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>) — гістарычны рэґіён, што аб’ядноўвае захад [[Беларусь|Беларусі]] і паўднёвы ўсход [[Летува|Летувы]]. Паводле традыцыйнай вэрсіі, [[тапонім]] Літва прымяркоўваць да тэрыторыяў [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыны]], [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыны]], [[Лідзкі павет|Лідчыны]] і часткі [[Троцкі павет|Троччыны]], аднак на падставе аналізу шматлікіх летапісных крыніцаў і зьвестак [[Тапаніміка|тапанімікі]]<ref name="Arlou-2012-31">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 31.</ref> яго пашыраюць на [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыну]], [[Вількамірскі павет|Вількаміршчыну]], [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчыну]], [[Слонімскі павет|Слонімшчыну]], большую частку [[Наваградзкі павет|Наваградчыны]], а таксама часткі [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыны]], [[Ковенскі павет (ВКЛ)|Ковеншчыны]] і [[Менскі павет|Меншчыны]]<ref name="Kraucevic-2013-187">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 187—188. Мапа «Вялікае Княства Літоўскае пры Гедыміне (1341 г.)».</ref>. Сучасныя дасьледнікі мяркуюць, што Літва была тэрыторыяй з гістарычна мяшаным [[Балты|балтыйска]]-[[Славяне|славянскім]] насельніцтвам<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref>, дзе ў XIII ст. утварылася [[Вялікае Княства Літоўскае]]. Гэта быў галоўны цэнтральны рэгіён дзяржавы<ref name="Kraucevic-2013-10"/>, які ў XIII—XVIII стагодзьдзях праз працэс балтыйска-славянскіх кантактаў набыў пераважна [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускі этнічны характар]]<ref name="Kraucevic-2013-11">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 11.</ref>. Ад назвы літва паходзіць гістарычная саманазва [[беларусы|беларусаў]] — [[ліцьвіны]]. == Назва == === Паходжаньне === [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Мовазнаўца і гісторык [[Алесь Жлутка]] на аснове аналізу формаў назвы Літва і сугучных славянскіх уласных імёнаў, ужываных у гістарычных дакумэнтах, прыйшоў да высновы, што назва Літва паходзіць ад [[антрапонім]]у ''L'ut-o -a'' з каранёвай асновай ''l'ut'' (''lit-''), узятай ад аднакарэнных двух[[Аснова слова|асноўных]] антрапонімаў (''Luto-voj'', ''Luto-slav'', ''Luto-mir'') з значэньнем люты<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106.</ref>. Далей ад гэтага антрапоніму ўтварыўся [[тапонім]] ([[харонім]]) *''L'ut-ov-a'', які паводле даволі пашыранай мадэлі, зафіксаванай у сугучных славянскіх тапонімах, перайшоў у форму ''*Lit(o)va'' (Літва). Праз пэўны час гэты тапонім набыў сэнс [[палітонім]]у з канфэсійным і этнічным напаўненьнем<ref name="Zlutka-107">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 107.</ref>. Фактычна Алесь Жлутка ўдакладніў першае найбольш старажытнае тлумачэньне, выказанае яшчэ ў XIII ст. прускім храністам Хрысьціянам, паводле якога Літва як зямельнае ўладаньне атрымала назву ад імя аднаго з сваіх валадароў. Вэрсію, што гэтым валадаром быў легендарны прашчур вялікага заходнеславянскага племя [[люцічы|люцічаў]], у 1921 годзе падтрымаў і разьвіў мовазнаўца [[Язэп Лёсік]]. Пра паходжаньне назвы Літвы ад люцічаў выказаў думку яшчэ ў пачатку XX ст. Эрнст Гэніг, выдавец Прускай хронікі Лукаша Давіда. Пра тое ж выказаўся ў 1920-я гады [[Вацлаў Ластоўскі]]. Гісторык [[Павал Урбан]] сьледам за [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлавам Пануцэвічам]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref> падрабязна вытлумачыў паходжаньне [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] (літвы, лютвы) ад часткі люцічаў<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>. Паводле гэтай вэрсіі, па доўгім змаганьні зь немцамі рэшта племя люцічаў, якое жыло паміж рэкамі [[Эльба|Лабай]] і [[Одэр|Одрай]] на паўночным усходзе цяперашняй [[Нямеччына|Нямеччыны]], дзеля паратунку ад паняволеньня і вынішчэньня перасялілася на ўсход<ref name="Arlou-2012-31"/>. Гэтая ж вэрсія паходжаньня назвы Літва дэкляравалася ў час агульнага сходу студэнтаў-эмігрантаў у Парыжы ў 1949 годзе, у якім бралі ўдзел прадстаўнікі беларускіх і летувіскіх студэнтаў. Яе выклад зьявіўся ў часопісе «Моладзь», які выходзіў у Парыжы ў 1948—1954 гадох. Сучасная беларуская мовазнаўца прафэсарка [[Раіса Казлова]] на аснове багатага анамастычнага матэрыялу з розных славянскіх краінаў, у тым ліку зь Беларусі, таксама давяла, што назва Літва ўтварылася ад славянскай асновы ''*l'ut-'', што дазволіла ёй адзначыць: «''правамерна аднесьці этнонім Літва да першапачатковага Лютва... Думаецца, што Літва — гэта славяне заходніх ускраінаў Славіі (люцічы, люты, юты, одрычы і іншыя плямёны)''». Такім чынам, паводле меркаваньня дасьледніцы, мова старажытных ліцьвінаў — гэта сплаў мовы ўсходнеславянскага насельніцтва і моваў славянаў заходнеславянскіх ускраінаў<ref>Казлова Р. Беларуская і славянская гідранімія. Праславянскі фонд: У 2 т. Т. 2. — Гомель: ГДУ, 2002. С. 80—98.</ref><ref>{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 22—27.</ref>. У 2019 годзе менскі дасьледнік Алёхна Дайліда выказаў гіпотэзу, што назва ліцьвіны ад пачатку была канфэсіёнімам (гісторык [[Сяргей Тарасаў]] зазначае ў сваёй рэцэнзіі на гэтую працу, што ва ўсходніх, гэтак званых «рускіх» крыніцах, сапраўды, не было ацэнак ліцьвінаў як паганцаў, а ў заходнеэўрапейскіх крыніцах ліцьвіны ацэньваюцца як схізматыкі, ворагі веры, «нехрышчоныя», «вераадступнікі», што адпавядала ацэнкам хрысьціянаў [[Полацкае княства|Полацку]], [[Наўгародзкая рэспубліка|Ноўгараду]] ды іншых земляў)<ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>. Улічваючы шэраг яўна ўсходнегерманскіх імёнаў і тапонімаў люцічаў, а таксама летапіснае апавяданьне пра прыбыцьцё літоўскай шляхты зь нямецка-данскага ўзьбярэжжа, Алёхна Дайліда адзначае імавернасьць повязі назвы літвы з палабскімі люцічамі, аднак больш імаверным лічыць утварэньне назвы літва (або лютва) ад [[Германскія мовы|усх.-герм.]] ''liþus'' ― 'сябра, удзельнік' або ''liuþs'' 'чалавек' — у якасьці азначэньня ўсіх перасяленцаў зь нямецка-данскага ўзьбярэжжа ў Панямоньне ў X ст. — і далейшую яго зьмену ў ліцьвіны (або люцьвіны) праз усходнегерманскія суфіксы ''-þwa'' і ''-in'' (''liþwa'', такім парадкам, мусіла б азначаць 'суполка, дружына', а ''liþwin'' — удзельніка такой суполкі){{Заўвага|Адным з галоўных дакумэнтальных сьведчаньняў на карысьць гэтай вэрсіі Алёхна Дайліда лічыць успаміны [[Яна Цадроўскі|Яна Цадроўскага]], шляхціча з [[Слуцкае княства|Случчыны]], які служыў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] і ў 1637 годзе падарожнічаў зь ім ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі. У сваім дзёньніку Ян Цадроўскі пакінуў згадку пра нашчадкаў германскага народу [[Герулы|герулаў]], якіх сустрэў на паўночным узбярэжжы Нямеччыны: «''...Мы ехалі на [[Любэк]] і [[Гамбург]] і там каля [[Рытвэг]]у мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад герулаў, продкаў ліцьвінаў''»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}. На думку Алёхны Дайліды, форма ліцьвіны, відаць, існавала ўжо ў пачатку XI ст. (каля 1025 году палякі ваявалі супраць ''Letwanos'' і іншых «вераадступных»)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 33.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (F. Mauro, 1459).jpg|значак|Літва (''Litvana'' або ''Lituana'') на мапе сьвету 1459 г.]] Увогуле, вэрсіі пазаэтнічнага паходжаньня тэрміну «літва» выказвалі беларускі дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]] (літва — сацыяльная супольнасьць, прафэсійныя ваяры) і летувіскі гісторык [[Рымвідас Пятраўскас]] (літва — група асобаў, якія ўсьведамлялі сваю прыналежнасьць да канкрэтнай палітычнай супольнасьці)<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка]. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 119—120.</ref>. Тым часам, паводле гісторыка [[Аляксандар Краўцэвіч|Аляксандра Краўцэвіча]], харонім Літва ёсьць вытворным ад назвы сярэднявечнага балтыйскага племені (літва, літоўцы), якое займала тэрыторыю ў басэйне правых прытокаў [[Нёман]]а, пераважна [[Вяльля|Вяльлі]]<ref name="Kraucevic-2013-10"/>. Выказваліся і іншыя меркаваньні пра паходжаньне назвы Літва. Яшчэ ў XV ст. [[Ян Длугаш]] зьвязваў яе з трансфармацыяй арыгінальнага [[Італьянская мова|італьянскага]] l'Italia — [[Італія]] — пад уплывам гаворак суседніх народаў. У такім жа легендарным рэчышчы беларускія летапісы XV—XVI стагодзьдзяў выводзілі гэтую назву ад зьліцьця двух [[Лацінская мова|лацінскіх]] словаў litus — 'бераг', tuba — 'труба'. Пазьней вытокі назвы Літва спрабавалі адшукаць у [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх мовах]]: ад [[Летувіская мова|летувіскага]] lytus — 'дождж' або ад назваў рэк, якія нібы выводзяцца з гэтай асновы. Тым часам Алесь Жлутка зьвяртае ўвагу на тое, што летувіскія вэрсіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Сярод іншага, яны ігнаруюць велізарны анамастычны матэрыял з славянскіх тэрыторыяў і не бяруць пад увагу розныя формы назвы ў раньніх лацінскіх крыніцах з варыятыўнымі фармантамі і асновамі. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]. Як адзначае Алесь Жлутка, гэтая вэрсія грунтуецца пераважна на дакумэнтах позьняга часу — XVI стагодзьдзя, калі ўжо маглі адбыцца істотныя зьмены ў этнічным складзе насельніцтва і [[Анамастыка|анамастыцы]] розных рэгіёнаў Вялікага Княства Літоўскага, а адзінкавыя ранейшыя, адрозныя паводле формы, упаміны могуць мець іншае паходжаньне<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. === Формы === Асноўныя формы назвы Літва, якія ўжываюцца ў тэкстах [[Лацінская мова|лацінамоўных]] дакумэнтаў, зьвязаных з каралём [[Міндоўг]]ам: ''Letovia'', ''Litovia'', ''Luthovia'' і ''Lutavia''<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 102.</ref>. Прытым формы ''Luthovia'' і ''Lutavia'' не маглі быць выпадковымі: яны ўжываліся ў лістох, напісаных у час знаходжаньня пасольства Міндоўга пры папскім двары і таму маглі быць успрынятымі беспасярэдне ад набліжаных караля. Падобныя формы сустракаюцца і ў пазьнейшых папскіх лістох, а таксама ў тытулах абодвух прызначаных у Літву біскупаў — [[Хрысьціян]]а і [[Віт]]а<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 102—103.</ref>. Як адзначае Алесь Жлутка, у [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]] ўжываліся наступныя пары з аднолькавым значэньнем: ''лютовати'' і ''литовати'', ''лютость'' і ''литость'', ''лютостивый'' і ''литостивый'' ды іншыя. Такое ж чаргаваньне сустракаецца ў гідраніміі, тапаніміі і антрапаніміі Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, дасьледнікі засьведчылі форму ''лютвін'' (замест ''літвін'')<ref>Малевич С. Белорусские народные песни // Сборник отделения русского языка и словесности императорской АН. Т. 32, № 5. — Спб., 1907. С. 180.</ref>, а этнограф [[Уладзімер Дабравольскі]] запісаў на Смаленшчыне два старажытныя паданьні, адно зь якіх сягае да XIII ст., дзе Літва завецца ''Лютвою''<ref>Добровольский В.Н. Смоленский этнографический сборник. Ч. 1. // Записки Императорского русского географического общества по отделению этнографии. Т. XX. — Спб., 1891. [https://books.google.by/books?id=OAgpAAAAYAAJ&printsec=frontcover&dq=Smolenski%C7%90+%C4%97tnografichesk%C7%90i+sbornik&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D1%8E%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 379].</ref><ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106.</ref>. == Гісторыя == === Раньнія часы === [[Файл:Litva (Yermalovich) be.svg|значак|зьлева|Межы старажытнай Літвы паводле [[Мікола Ермаловіч|Міколы Ермаловіча]]]] [[Файл:Litva. Літва (XVII).jpg|значак|Швэдзкая мапа Літвы, XVII ст.]] Упершыню Літва ўпамінаецца ў [[Квэдлінбурзкая хроніка|Квэдлінбурзкай хроніцы]] пад 1009 годам, калі [[Хрысьціянства|хрысьціянскі]] місіянэр [[Бруна Квэрфурцкі]] прыняў [[Мучанік|мучаніцкую]] сьмерць ад [[Паганства|паганцаў]] «''на мяжы Русі зь Літвой''»<ref name="Arlou-2012-31"/>. Пачатковая лякалізацыя тапоніму Літва канчаткова ня вывучаная, аднак ёсьць пэўнае супадзеньне тэрыторыі [[Сярэднявечча|сярэднявечнай]] Літвы з арэалам [[культура штрыхаванай керамікі|культуры штрыхаванай керамікі]] на позьнім этапе (пачатак [[Н. э.|н.э.]]). У такім разе ўзьнікненне гэтай назвы датуецца пачатакам нашай эры<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва летапісная // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 300.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|Літва на мапе з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] Назву літва, імаверна, мела [[Балты|балтыйскае]] племя (''Літва'' — паводле [[Галіцка-Валынскі летапіс|Галіцка-Валынскага летапісу]] і ''littowen'' — у [[Старэйшая рыфмаваная хроніка|Старэйшай інфляцкай рыфмаванай хронікі]]), што жыло на памежжы з [[Полацкая зямля|Полацкай зямлёй]] ([[Менскае княства|Менскім княствам]]) ў часы раньняга [[Сярэднявечча]]<ref name="Kraucevic-2013-11"/>. Найстарэйшы усходнеславянскі летапіс [[Аповесьць мінулых часоў]] называе літву сярод суседніх з [[славяне|славянамі]] народаў<ref name="Arlou-2012-31"/>. Пазьней ва ўсходнеславянскіх летапісах літва пералічваецца сярод народаў, якія плацяць даніну [[Русь|Русі]]. Толькі пад канец ХІІ ст. літва настолькі ўзмацнілася, што пачала рабіць набегі на сваіх суседзяў. У пачатку ХІІІ ст. гэтыя набегі сталі часьцейшымі, тым часам у летапісах практычна няма згадак пра набегі літвы на тэрыторыі [[Полацкае княства|Полацкага княства]] і [[Панямоньне|Панямоньня]]. Яны звычайна рабіліся на [[Валынь]], [[Пскоўская рэспубліка|Пскоўскую]], [[Смаленскае княства|Смаленскую]] і [[Чарнігаўскае княства|Чарнігаўскую]] землі, і [[Польшча|Польшчу]]<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917) 1 ліпеня 2009 г., № 27 (918) 8 ліпеня 2009 г.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (D. Guillaume, 1711).jpg|значак|Літва (''Lithuanie''), 1711 г.]] У XI—XIII стагодзьдзях назва Літва пашырылася на ўсё верхняе і сярэдняе Панямоньне — тэрыторыі зь мяшаных балтыйска-славянскім насельніцтвам<ref name="Kraucevic-2013-10"/>. У XIII ст. у гэтым рэгіёне ўтварылася [[Вялікае Княства Літоўскае]]. Паводле летапісных зьвестак XII—XIII стагодзьдзяў і пазьнейшай тапаніміі, [[Мікола Ермаловіч|Мікола Ермаловіч]] лякалізуе летапісную Літву каля [[Менск]]у на ўсходзе, [[Наваградак|Наваградку]] на захадзе, [[Маладэчна]] на поўначы і [[Ляхавічы|Ляхавічаў]] на поўдні<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 380.</ref>, але потым яе назва разам з уладай [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] пашырылася на іншыя тэрыторыі [[балты|балтаў]] у выняткова палітычным сэнсе. [[Алесь Жлутка]] таксама лякалізуе гістарычную Літву на тэрыторыі паміж [[Менск]]ам і [[Наваградак|Наваградкам]], пазначанай аднайменнымі тапонімамі<ref name="Zlutka-107"/>. Беларускі гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што прускі храніст XVI ст. [[Лукаш Давід]], апісваючы эпізод варажнечы паміж [[Судавы|судавамі (дайновамі)]] і ліцьвінамі, адзначаў, што Літва раней называлася Вэнэдыяй{{Заўвага|«''Калісьці Вэнэдыя, цяпер Літва, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''»<ref>{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>}} ([[вэнэды|вэнэдамі]] раней называлі ўсіх славянаў, пад гэтай назвай заходнія славяне часта выступалі ў заходнеэўрапейскіх хроніках ды іншых крыніцах яшчэ ў X і XI ст., апроч таго, Вэнэдзкім раней называлі [[Балтыйскае мора]]), але далей не разьвівае гэтай думкі. Тым часам выдавец Прускай хронікі Лукаша Давіда Эрнст Гэніг падаў у спасылцы тлумачэньне, што ў абодвух рукапісах (у якіх хроніка захоўвалася некалькі стагодзьдзяў перад яе выданьнем) у гэтым месцы два з паловай аркушы былі напісаныя (магчыма выпраўленыя) чужой рукой<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6—7.</ref>. Паводле канцэпцыі Лукаша Давіда, якая, магчыма, супадала з канцэпцыяй прускага храніста Хрысьціяна, «Малой» (пачатковай) Літвой была [[Гарадзенская зямля]] з сталіцай у [[Горадня|Горадні]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 7.</ref>. === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Samogitie-Curlande-Lithuanie-Russie (1767).jpg|значак|зьлева|Фрагмэнт адміністрацыйнага падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] з мапы 1767 году: Літва ахоплівае [[Дзьвінск|Дынабург]], [[Вільня|Вільню]], [[Трокі]], [[Менск]], [[Амсьціслаў]], [[Наваградак]], [[Полацак]], [[Віцебск]] і [[Берасьце]], [[Жамойць]] аддзяляецца ад Літвы (праз [[Курляндыя|Курляндыю]]), [[Чырвоная Русь]] ахоплівае [[Холм]], [[Белз]] і [[Львоў]]]] [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1770).jpg|значак|«Вялікае Княства Літва» ({{мова-la|Magnus Ducatus Lithuania|скарочана}}), 1770 г.]] У [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскім летапісе]] пад 1238 годам упамінаецца ''«Литва Минъдога»''. З пашырэньнем уладаньняў [[Міндоўг]]а, [[Войшалк]]а і наступных вялікіх князёў літоўскіх на [[Нальшаны]] і [[Дзяволтва|Дзяволтву]], межы Літоўскай зямлі — вялікакняскага дамэну — пашырыліся і на гэтыя землі, якія, аднак, у крыніцах XIII ст. разглядаліся як адасобленыя ад уласна Літвы<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літва // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 204.</ref>. У 1249 годзе валыняне ішлі выправаю «''на Літву на [[Наваградак|Наўгародак]]''». У 1257 годзе на загад [[Ватыкан|папскае курыі]] на ўсходзе [[Польшча|Польшчы]] ўтварылася новае біскупства — у {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)|Лукаве|pl|Łuków}} (месьціцца за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]). У буле на заснаваньне гэтага біскупства адзначалася, што яно ствараецца «''in confinio Letwanorum''»<ref>Prussische Urkundenbuch. T. 1. H. 2. — Konigsberg, 1909. № 4.</ref> — «''на мяжы зь ліцьвінамі''». У 1267 годзе псковічы, ідучы ў паход на [[Крэва]], ішлі «''на Літву''». Паводле летапісу, князь [[Даніла Раманавіч]], едучы ў 1260 годзе «''па Літоўскай зямле''», наведваў [[Ваўкавыск]], [[Зэльва|Зэльву]] і [[Горадня|Горадню]]. У 1275 і 1277 гадох валыняне ішлі ваяваць «''на Літву''» — на [[Слуцак]] і [[Капыль]]. У 1286 годзе, паводле крыжацкай хронікі, рака [[Заходні Буг|Буг]] месьцілася ў Літве<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 56.</ref>. У грамаце, укладзенай у 1352 годзе літоўскімі князямі з польскім каралём [[Казімер III Вялікі|Казімерам III]], Літвой называецца тэрыторыя і жыхарства ўласна Вялікага Княства Літоўскага, у той час як [[Русь]]сю называецца [[Валынь]] («''Русь, што Літвы слушаець''»)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 190, 276—277.</ref>. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1780).jpg|значак|«Вялікае Княства Літва» ({{мова-la|Magnus Ducatus Lithuania|скарочана}}), 1780 г.]] Бізантыйскія крыніцы сьведчаць, што вялікі князь [[Альгерд]] аднавіў [[Літоўская мітраполія|Літоўскую мітраполію]] ў 1354 годзе на жаданьне літоўскага народу: «''…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем яго народу, зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя''»<ref>Памятники древнерусского канонического права / Русская историческая библиотека, т. 6. Санкт-Петербург, 1880. Прил., №15. стб. 94.</ref>. Мітрапаліт Раман (як і ранейшыя літоўскія мітрапаліты, ад 1300 году) меў афіцыйны тытул «мітрапаліта Літвы» ({{мова-el|μητροπολίτης Λιτβων|скарочана}})<ref>Павлов А. С. О начале Галицкой и Литовской митрополий и о первых тамошних митрополитах по византийским документальным источникам ХIV в. // Русское обозрение. Кн. 5 (май), 1894. С. 236—241.</ref>. Рэзыдэнцыя літоўскага мітрапаліта сьпярша была ў Наваградку<ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 115.</ref>, потым у Вільні, у склад мітраполіі ўваходзілі [[Полацкая япархія|Полацкая]] і [[Тураўская япархія|Тураўская]] япархіі{{зноска|Wilson|2012|Wilson|26}}. У 1361 годзе канстантынопальскі патрыярх Каліст у сваім лісьце называў Полацкую, Тураўскую і Наваградзкую япархіі ― «''літоўскімі япархіямі''». У 1389 годзе патрыярх Антоні менаваў краіну Літоўскай мітраполіі — Полацкую, Тураўскую і Наваградзкую япархіі — «''зямлёй Літоўскай''»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 57.</ref>. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам Жамойць (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref name="Dajlida-2019-58">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], Наваградак, [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref>. Наваградак выступае пад назвай ''Наваградак Літоўскі'' ў лістох вялікага князя [[Вітаўт]]а 1415 году («''Littawischen Nowogrotko''») і ў пасланьні праваслаўнага духавенства Вялікага Княства Літоўскага 1415 году («''в Новъм-граду Литовском''»)<ref name="Dajlida-2019-58"/>. Яшчэ ў грамаце вялікага князя [[Ягайла|Ягайлы]] 1387 году для касьцёла ў [[Абольцы|Абольцах]] ([[Аршанскі павет|гістарычная Аршаншчына]]) зазначалася, што гэты касьцёл быў адным зь першых, заснаваных «''у Літоўскай зямлі''» ({{мова-la|«in terra Litvaniae»|скарочана}})<ref name="Dajlida-2019-58"/>, а ў творы пра цуды сьвятога Міколы, складзеным у [[Лукомаль|Лукомлі]] паміж 1402 і 1415 гадамі, адзначалася, што цуды «''ў Лукомлі стварыся ў Літоўскай зямлі''»<ref name="Dajlida-2019-58"/>. Тым часам беларуская народная песьня, якая ўслаўляла перамогу гетмана [[Канстантын Астроскі|Канстантына Астроскага]] над [[расейцы|маскавітамі]] пад Воршай у 1514 годзе, сьведчыць: «''Слава Воршы ўжо ня горша сярод мест літоўскіх''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233">[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра [[Валынь]], што «''абрысы яе акругленыя і абмяжоўваюцца з усходу ракой [[Случ (прытока Гарыні)|Случчу]], з захаду [[Заходні Буг|Бугам]], паўднёвым бокам яна прылягае да Русі каля Вішняўца, а паўночны цягнецца ўздоўж Літвы''», тым часам Чырвоная Русь «''сканчаецца ніжэй за [[Люблін]] і Люблінскую зямлю, у тым месцы, дзе зьбягаюцца межы Літвы, Мазовіі і Валыні''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Паводле летапісу ХVІІ стагодзьдзя, адзін з гарадоў, заснаваных маскоўскім гаспадаром [[Іван Жахлівы|Іванам ІV Тыранам]] на акупаванай [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]], быў «''ад літоўскіх гарадоў ад Лепля поў — 30 вёрст, ад Лукомля 20 вёрст''». А народжаны на [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыне]] праваслаўны дзяяч [[Афанасі Філіповіч]] у 1667 годзе называў месца знаходжаньня Купяціцкага манастыра ў Літве, а гэта — «''міля ад [[Пінск]]''у»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У скарзе праваслаўнай шляхты на Варшаўскім сойме 1623 году, дзе Літва ўпамінаецца ў адным шэрагу з [[Палесьсе]]м, [[Панізоўе (рэгіён)|Панізоўем]] і [[Белая Русь|Белай Русьсю]], да местаў з [[Русіны (гістарычны этнонім)|рускім насельніцтвам]] у Літве адносяцца Вільня, Менск, Наваградак, Горадня, [[Слонім]], [[Берасьце]], [[Браслаў]], [[Кобрынь]] і [[Камянец]]<ref name="Nasievic-2007-206">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літва // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 206.</ref>. У XIV—XVI стагодзьдзях сучасьнікі звычайна адносілі да Літвы тэрыторыі на захад ад [[Заходняя Бярэзіна|Заходняе Бярэзіны]] і лініі [[Браслаў]] — [[Барысаў]] — [[Менск]] — [[Слуцак]] — [[Клецак]] — [[Ляхавічы]] — [[Косаў]] — [[Пружаны]] ўлучна<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 69.</ref>. Пашырэньне назвы Літва на былую [[Аўкштота|Аўкштоту]] (на ўсход ад ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]] — вакол местаў [[Аліта|Аліты]], [[Вількамір]]у, [[Анікшты|Анікштаў]], [[Ракішкі|Ракішкаў]]) — памежную тэрыторыю ў часы змаганьня Вялікага Княства Літоўскага з [[Крыжакі|крыжакамі]] за [[Жамойць]]<ref name="Urban-2001-37">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 37.</ref> — адбылося ў XVI ст. праз харонім «Завялейская Літва»<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 153—157.</ref>. У крыніцах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч Літвы Завялейскай (паміж Вяльлёй і [[Дзьвіна|Дзьвіной]]), вызначалася таксама Літва Павялейская (ад [[Вяльля|Вяльлі]] да [[Нёман]]у)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 380.</ref>. Прытым назва Літва не пашыралася на Жамойць: напрыклад, у акце разьмежаваньня Вялікага Княства Літоўскага з [[Інфлянты|Інфлянтамі]] 1506 году «''граніца Жамойцкай зямлі зь Ліфлянцкаю зямлёю''» разглядалася апрычона ад літоўскай мяжы, у той час як «''Літоўская граніца''» ішла «''да [[Дрысьвяты (вёска)|Дрысьвята]] і да [[Браслаў]]ля, аж і да Пскоўскага рубяжа''», то бо абыймала [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]]. Пытаньні «''граніцы Літоўскае''» з Жамойцю разглядаліся і на соймах 1542 і 1554 гадоў<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. У попісе войска ВКЛ 1567 году літоўскія маёнткі супрацьпастаўляюцца валынскім, падляскім і жамойцкім<ref name="Nasievic-2007-206"/>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. Швэдзкія аўтары пачатку XVIII ст. (у тым ліку часоў [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]]) вылучалі ў тагачасным Вялікім Княстве Літоўскім толькі два гістарычна-культурныя абшары, адрозныя ад карэннай Літвы: Жамойць, што пачыналася «''за Вільняй''», і Палесьсе (перадусім [[Берасьцейскае ваяводзтва]], заселенае [[Палешукі|палешукамі]])<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 146.</ref>. Пэўны час Літва выступала як адна з гістарычных назваў усёй сучаснай Беларусі разам зь [[Вільня]]й (Вялікае Княства Літоўскае). У кнізе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Цайлер|Марціна Цайлера|ru|Цайлер, Мартин}} «Новае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»<ref>[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Novaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Новае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]</ref>, выдадзенай у 1646 годзе, зазначалася, што «''Літва… мяжуе з [[Маскоўская дзяржава|Масковіяй]], [[Падляшша]]м, [[Мазовія]]й, [[Польшча]]й, [[Прусія]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Жамойць|Жамойцю]], [[Падольле]]м і [[Валынь]]ню''»<ref>Zeiller M. Newe Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1647. [https://books.google.by/books?id=ymZKAAAAcAAJ&pg=PA17&dq=Korczin,+Wislitz,+Pilzno,+Opoczno&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiZo-ef-4n2AhVJRPEDHYF8A-wQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Lithauen%20Reussen%20Samaiten&f=false S. 17].</ref>. У выдадзеным у [[Лёндан]]е 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, Інфлянтамі, Валыньню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], Польшчай, Падляшшам, Прусіяй і Жамойцю<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|зьлева|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] [[Файл:Samogitie, Lithuanie (A. Zakrzewski, 1832).jpg|значак|Літва займае [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную Беларусь]], Жамойць — Летуву. З мапы [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]], 1832 г.]] Па ліквідацыі Вялікага Княства Літоўскага ў выніку [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] Літва ўспрымалася як рэгіён у складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], што засьведчалі падвойныя назвы такіх местаў як [[Менск|Менск Літоўскі]] і [[Берасьце|Берасьце Літоўскае]]<ref name="Kraucevic-2013-11"/>. Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <...>. До Припяти живут литовцы <...>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски...»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. Украінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} у 1839 годзе зазначаў: «''У [[Украіна|Маларосіі]] называюць яе [мову Беларускую або дакладней Літоўска-Рускую] просто літоўскай, а тых, хто гаворыць ёй — ліцьвінамі; таму і [[Старадубскі павет|Паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай Губэрні]] — куды распасьціраліся засяленьні [[Радзімічы|Радзімічаў]] і дзе гавораць па-Беларуску — называецца ўжо Літвою''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Малороссии называют его [язык Белорусский или точнее Литовско-Русский] просто литовским, а говорящих им — литвинами; потому и Северно-западная часть Черниговской Губернии — куда простирались заселения Радимичей и где говорят по-Белорусски — называется уже Литвою»|скарочана}}}}<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884) лічыў «''Літвой''» [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/>. Народжаны на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускі паэт [[Уладзіслаў Сыракомля|Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]] (1823—1862), які, як і яго сучасьнікі, называў Беларусь Літвой, падкрэсьліваў у адным з сваіх вершаў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Як засьведчыла энцыкляпэдычнае выданьне 1841 году, на той час у папулярным значэньні{{Заўвага|Хоць сам аўтар артыкула «Літва і ліцьвіны» ў рэчышчы тагачаснай палітыкі ўжо заяўляе, што «сапраўдная літоўская мова» — гэта жамойцкая мова, і спрабуе пашырыць Літву ў тым ліку на [[Малая Летува|прускую Жамойць]]}} Літвой называлі [[Віленская губэрня|Віленскую]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]], [[Менская губэрня|Менскую]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую]] і [[Віцебская губэрня|Віцебскую]] губэрні, галоўнымі рэкамі Літвы — [[Нёман]], [[Дзьвіна|Дзьвіну]], [[Дняпро]], [[Вяльля|Вяльлю]], [[Бярэзіна|Бярэзіну]] і [[Прыпяць]], галоўнымі местамі Літвы — [[Вільня|Вільню]], [[Віцебск]], [[Магілёў]], [[Менск]] і [[Горадня|Горадню]]<ref>Mala Encyklopedya Polska przez S. P. T. 1. — Leszno i Gniezno, 1841. S. 18—[https://books.google.by/books?id=ILZfAAAAcAAJ&pg=RA1-PA18&dq=%22Zmudzkiego+j%C4%99zyka%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiA9Y_TyIL2AhWkhv0HHZbdB_4Q6AF6BAgDEAI#v=snippet&q=litwy%20dniepr%20berezyna&f=false 20].</ref>. Напярэдадні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] ў кастрычніку 1862 году зьявіўся нумар «[[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]», які аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць беларускім сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // [[Народная Воля]]. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — Гродна, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <…> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся [[ліцьвіны|літоўцы]].}} У другой палове XIX — пачатку XX стагодзьдзяў назву Літва ў форме Летува ({{мова-lt|Lietuva|скарочана}}) пераняў для сваёй краіны нацыянальны рух, які сфармаваўся галоўным чынам на этнічнай аснове [[Жамойць|Жамойці]]<ref name="Kraucevic-2013-11"/>. Хоць яшчэ ў 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі [[Жамойты|жамойтаў]] ([[Летувісы|летувісаў]]) «літвою» — будучую «[[Аўкштота|Аўкштоту]]»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|зьлева|«''Старадаўняй [[Пагоня|Літоўскай Пагоні]] ні разьбіць, ні спыніць, ні стрымаць''». Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]][[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс [[ліцьвіны|«літоўцы»]] ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] спрыялі пашырэньню назваў [[Белая Русь]] і [[беларусы]], бо гэтыя назвы больш адпавядалі [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазвалялі трактаваць [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. [[Русіфікацыя Беларусі|Палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі расейскія ўлады, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назваў «Літва» і «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і іх адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах гістарычнай Літвы. {{Канец цытаты}} === Найшоўшы час === [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|зьлева|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У 1918 годзе летувісы ўзялі для сваёй нацыянальнай дзяржавы назву старажытнай Літвы і такім чынам прысвоілі ўсё яе гістарычнае мінулае<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 34.</ref>. У міжваенны час гістарыяграфія незалежнай Летувы манапалізавала гістарычную спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, у якім яе землі складалі каля 10% тэрыторыі, а летувіская мова ня мела дзяржаўнага статусу. З прычыны браку ўласнай дзяржавы і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскага тэрору]] беларуская гістарыяграфія ў той час не магла свабодна разьвівацца, таму не брала ўдзелу ў дыскусіі. Навуковая гістарыяграфія ў [[Беларусь|Беларусі]] пачала актыўна фармавацца толькі па аднаўленьні незалежнасьці ў 1990-я гады. Гэта прывяло да таго, што ў сьвеце пашырэньне атрымала памылковае стэрэатыпнае атаясамленьне гістарычнай Літвы з сучаснай Летувой, а гісторыі Вялікага Княства Літоўскага (у першую чаргу палітычнай) — з гісторыяй гэтай краіны<ref name="Kraucevic-2013-12">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 12.</ref>. [[Файл:Polska i Litwa za Władysława Jagiełły (1927).jpg|значак|«Польшча і Літва за [[Ягайла]]м». Мапа з гістарычнага атлясу 1927 г.]] Разам з тым, яшчэ ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>. Пазьней ён папулярызаваў датычна Беларусі назву ''Вялікалітва''. У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. У працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», Літва — гэта Беларусь, як і ліцьвін — беларус, а літоўская мова — беларуская мова<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. У 1968 годзе гісторык права [[Язэп Юхо]] пісаў у часопісе [[Полымя (часопіс)|«Полымя»]]<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''». 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. Арганізацыйны камітэт адзначыў, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі: «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''»<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Літва-Беларусь == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і [[Летува|Летувы]] пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [http://imperiaduhu.by/gistoryia/gist-sairednia/siaredn-VKL/litva-na-balkanah.html Літва на Балканах (Першасны сэнс назвы)] // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 5—6, 2000. С. 90—95. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917) 1 ліпеня 2009 г., № 27 (918) 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с. {{ISBN|985-6599-77-6}}. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Віктар Цітоў|Цітоў В.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Беларусь на гістарычных картах: Эвалюцыя паняцця] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 42—46. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = new edition |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Спиридонов М. Ф. «Литва» и «Русь» в Беларуси в 16 в. // Наш Радавод. Кн. 7. — {{Горадня (Гродна)}}, 1996. С. 206—211. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Ніна Баршчэўская]], [http://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=53574 Становішча беларускае мовы ў пэрыяд ВКЛ], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 6 чэрвеня 2007 г. * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} {{Гісторыя Беларусі}} {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] ckvwj5f0ezsdkhb6sfp9aip3vviwgfp 0 4176 2334740 2326944 2022-08-27T10:39:24Z Kazimier Lachnovič 1079 дзеля пераносу файлу wikitext text/x-wiki {{Манарх | Імя = Вітаўт | Варыянт імя = | Тытул = | Партрэт = Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (XVIII).jpg | Памер = | Апісаньне = Вітаўт. Невядомы мастак, XVII—XVIII стст. | Пасада = [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|Вялікі князь літоўскі]] | Пачатак тэрміну = 1392 | Канец тэрміну = 1430 | Каранацыя = | Папярэднік = [[Ягайла]] | Наступнік = [[Сьвідрыгайла Альгердавіч]] | Імя пры нараджэньні = | Дата нараджэньня = 1350 | Месца нараджэньня = Старыя Трокі | Дата сьмерці = 27 кастрычніка 1430 | Месца сьмерці = [[Трокі]] | Дата пахаваньня = | Месца пахаваньня = [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава]], [[Вільня]] | Нашчадкі = [[Соф'я Вітаўтаўна]] | Каралеўскі дом = | Дынастыя = [[Гедзімінавічы]] | Каралеўскі гімн = | Каралеўскі дэвіз = | Жонкі = 1-я: Марыя Лукомская<br />2-я: [[Ганна Сьвятаслаўна]]<br />3-я: Юліяна Альшанская<br /> | Бацька = [[Кейстут]] | Маці = [[Бірута]] | Сайт = }} '''Вітаўт Вялікі''' (у каталіцтве '''Віганд''' і '''Аляксандар''', у праваслаўі '''Аляксандар'''; 1350 — 27 кастрычніка 1430) — [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь літоўскі]] (1392—1430, фармальна з 1401), князь [[Горадня|гарадзенскі]] і [[Трокі|троцкі]]. Вітаўт — адзін з найвыдатнейшых гаспадароў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Вітаўт // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 304.</ref>, за сваю дзейнасьць атрымаў найменьне Вялікі<ref name="evkl">[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вітаўт // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 447.</ref><ref>[http://slounik.org/27667.html Vitaŭt] // {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 219.</ref>. == Імя == === Паходжаньне === {{Асноўны артыкул|Вітаўт (імя)}} [[Файл:Vitaŭt. Вітаўт (XVIII).jpg|значак|Вітаўт у маладыя гады. Невядомы мастак, XVIII ст.<ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Великий князь Витовт. — Минск: ФУАинформ, 2010. С. 5.</ref>]] Агульнапрынятага тлумачэньня імя Вітаўт няма. Існуе некалькі гіпотэзаў, якія ўмоўна можна вызначыць як «[[Хрысьціянства|хрысьціянскую]]», «[[Летувіская мова|летувіскую]]», «[[Славянскія мовы|славянскую]]», «[[Скандынаўскія мовы|скандынаўскую]]» і «[[Індаэўрапейская моўная сям'я|індаэўрапейскую]]» (збліжаную з [[Германскія мовы|германскімі]] і [[Кельцкія мовы|кельцкімі]] мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 121.</ref>). Адна зь першых спробаў растлумачыць імя Вітаўт належыць лінгвісту [[Уладзіслаў Юргевіч|Ўладзіславу Юргевічу]]. У сваёй працы, апублікаванай у 1883 годзе, ён прыводзіў памяншальную форму ''Віцюта'', празь якую выводзіў Вітаўта ад [[Хрысьціянства|хрысьціянскага]] імя ''Вікенці''<ref>Юргевич В. Опыт объяснения имён литовских князей // Чтения в императорском обществе истории и древностей российских. Кн. 3. — М., 1883. С. 25.</ref>. У летувіскай гістарычнай навуцы імёны [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] называюць «старажытнымі летувіскімі імёнамі», хоць пры гэтым прызнаюць, што іх цяжка патлумачыць з пункту гледжаньня [[летувіская мова|летувіскай мовы]]<ref name="litva121">{{Літаратура/Летува: кароткая энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 121.</ref>. Прычыну такой супярэчнасьці летувіскія дасьледнікі тлумачаць тым, што г.зв. «летувіскія» двух[[Аснова слова|асноўныя]] імёны (у адрозьненьне ад аналягічных [[Славянскія мовы|славянскіх]]) гістарычна страцілі сваю [[сэмантыка|сэмантыку]]<ref name="litva121"/>, тым часам летувіская мова (якую параўноўваюць з [[санскрыт]]ам і [[Старажытнагрэцкая мова|старажытнагрэцкай мовай]]) лічыцца адной з найбольш архаічных моваў, бо яна ў найбольшай ступені захавала асаблівасьці [[праіндаэўрапейская мова|праіндаэўрапейскай мовы]]<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 208.</ref>. Сучасны летувіскі гісторык [[Томас Баранаўскас]] тлумачыць імя Вітаўт ({{мова-lt|Vytautas|скарочана}}) празь летувіскую мову як «Той, каго ўбачыў народ» ({{мова-lt|išvydo|скарочана}}{{Заўвага|Расейскі дасьледнік Уладзімер Ягораў зьвяртае ўвагу на не сустраканае ў выпадку тлумачэньня іншых «старажытных летувіскіх імёнаў» ужываньне формы дзеяслова ў трэцяй асобе мінулага часу, тым часам у [[інфінітыў|інфінітыве]] (''išvysti'' — убачыць) і аснове цяперашняга часу (''išvyst-'') гэтага жа дзеяслова адсутнічае спалучэньне ''vyd-''<ref>Егоров В. Б. [http://inbelhist.org/litva-versus-belarus-vzglyad-so-storony/ Литва versus Беларусь? Взгляд со стороны] // Великий миф маленькой Летувы: сборник статей / [[Анатоль Тарас|А. Е. Тарас]]. — IBIK, 2016.</ref>}} — «ён убачыў» і {{мова-lt|tauta|скарочана}} — «народ»). Беларускі дасьледнік [[Іван Ласкоў]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх мовах]] азначэньне заўсёды мусіць стаяць перад азначаным словам, таму пры тлумачэньні імя Вітаўт зь летувіскай мовы азначанае слова мае быць ''tauta'' — «народ», якое ні пры якіх азначэньнях ня можа быць імем чалавека, таму імя Вітаўт для летувісаў — чужое<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.</ref>. Тым часам у сярэдзіне XIX ст. высоўваліся іншыя тлумачэньні: летувіс Даўгдарыс у газэце «[[Tygodnik petersburski]]» (ад 17 ліпеня 1850) перакладаў імя «Вітаўт» як «Той, хто паганяе», у тым жа выданьні іншы летувіскі аўтар Даніла прапаноўваў пераклад «Той, хто можа дагнаць». Гэтыя тлумачэньні Ўладзіслаў Юргевіч вызначыў як «кур’ёзныя»<ref>Юргевич В. Опыт объяснения имён литовских князей // Чтения в императорском обществе истории и древностей российских. Кн. 3. — М., 1883. С. 28.</ref>. Пры гэтым яшчэ ў 1896 годзе ў навуковым часопісе Этнаграфічнага аддзелу Імпэратарскага расейскага геаграфічнага таварыства {{Артыкул у іншым разьдзеле|Живая старина||ru|Живая старина}} зазначалася: «''Гістарычныя імёны літоўскіх князёў і частка прозьвішчаў карэннай шляхты на Літве ўтвараюць цалкам апрычоную лінгвістычную групу, прыкметы і паходжаньне якой не тлумачацца ўласна зь летувіскай мовы. Рэзка вылучаючыся з масы звычайных сялянскіх прозьвішчаў і сваім словаўтварэньнем, і сваімі фармантамі і часткамі, яны збольшага самі празь сябе незразумелыя''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Историческия имена литовских князей и часть фамилий коренного дворянства на Литве образуют вполне обособленную лингвистическую группу, которой признаки и происхождение не объясняются от литовскаго языка непосредственно. Резко выделяясь из массы обычных крестьянских фамилий и своим словообразованием, и своими темами и частицами, большею частью, сами по себе, не понятными»|скарочана}}}}<ref>Кузнецов Ю. П. Древние двуосновные личные имена у литовцев, их состав и происхождение // Живая старина. № 1, 1896. [https://books.google.by/books?id=eRRRAQAAMAAJ&pg=PA32&dq=%D0%9A%D1%83%D0%B7%D0%BD%D0%B5%D1%86%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B0+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%B5%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiypIWEuZj0AhVc7rsIHRCfBwUQ6AF6BAgHEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%B5%D0%B2%D1%8A%20%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85%D1%8A%20%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D0%B5%D0%B9&f=false С. 32].</ref>. Гісторык [[Юзэф Пузына]] выводзіў імя Вітаўт ад скандынаўскага імя ''Вітгоўд''<ref name="Caropka-2001">[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] [http://belhist.narod.ru/hist/gen2.html Паходжанне і радавод вялікіх князёў літоўскіх] // [[Беларускі гістарычны часопіс]]. № 6 (?), 2001. С. 42—53.</ref>. Сучасны беларускі гісторык [[Вітаўт Чаропка]], згадваючы меркаваньне Юзэфа Пузыны і не адкідаючы вэрсіі Ўладзіслава Юргевіча, выводзіць імя Вітаўт ад [[Славяне|славянскага]] [[Паганства|паганскага]] бога [[Сьвятавіт]]а, альбо тлумачыць з славянскіх моваў як «жаданы» або «гаспадар» (гэтак жа, як і імя [[Віцень]])<ref name="Caropka-2003">{{Літаратура/Імя ў летапісе (2003)|к}} С. 289.</ref>. Беларускі гісторык [[Павал Урбан]] у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» супастаўляе імя Вітаўт з наступнымі адпаведнікамі: чэска-мараўскімі Вітаслаў (князь у [[Маравія|Мараўскай дзяржаве]]) і Вітка, германскімі Віта і Вітас (Вітус). Тым часам грамата [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] ўпамінае сьведку Віту Радчынскага<ref name="Urban-2001-48">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 48.</ref>. Павал Урбан паказвае на тое, што значэньне «народ» напраўду мелі [[Германскія мовы|германскія]] словы ''theud'', ''teuto'', ''touto'', ''teut'' і падобныя, тым часам памянёнае летувіскае ''tauta'' на той час ужывалася ў значэньні «зямля», «краіна» народу. З улікам азначэньня першай часткі імя праз даволі пашыраныя ў тагачаснай [[Эўропа|Эўропе]] [[Лацінская мова|лацінскія]] словы (''vita'', ''vi'', ''vices'' і падобныя), якія маюць [[Грэцкая мова|грэцкія]], [[Кельцкія мовы|кельцкія]] і, урэшце, [[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскія]] аналягі і азначаюць «сілу», «жыцьцё», «жыцьцёвую сілу», імя Вітаўт значыла, відаць, «Сіла народу»<ref name="Urban">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 143.</ref>. Аналягічныя тлумачэньні прыводзіць і гісторык беларускай літаратуры [[Алесь Бразгуноў]]<ref>Бразгуноў А. Генезіс імёнаў вялікіх князёў літоўскіх // Беларуская анамастыка. Гісторыя і сучаснасць: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі ({{Менск (Мінск)}}, 20 красавіка 2010 г.) / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы; рэдкал.: І. Капылоў і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2010. С. 209—213.</ref>. Тым часам беларускі дасьледнік Алёхна Дайліда, які адзначае імавернасьць повязі [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з палабскімі [[Люцічы|люцічамі]], аднак больш імаверным лічыць іх германскае паходжаньне, разьвівае германскую (перадусім усходнегерманскую) этымалёгію імёнаў літоўскіх князёў і баяраў. Паводле Алёхны Дайліды, фармант -віт- (літоўскія імёны [[Віцень]], Бутавіт; германскія імёны Witolt, Witin, Witila, Witimirus) тлумачыцца праз [[Гоцкая мова|гоцкае]] ''wit'' 'веда, розум, закон', а фармант -таўт- ([[Таўцівіл|Таўтвіл]], Таўтыгерд, Монтаўт; Teutgerdis, Theudemir, Theudila, Witolt) — праз гоцкае ''theuda'' 'род, народ'. Адпаведна, імя Вітаўт азначае «мудрасьць роду»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 17, 19, 21.</ref>. === Формы === У гістарычных крыніцах сустракаюцца наступныя варыянты імя вялікага князя: ''Юрьи Витовтович'' (1342, 1351), ''Витовтъ'' (1382, 1392, 1400), ''Витольдъ'' (1388), ''Витольтъ'' (1389), ''Witawdus'' (1423, 1424), ''Witawd'' (1430), ''Witawt'', ''Witowt'', ''Stanislaus Witoutowicz''<ref name="Urban"/>. Пры гэтым ва ўласных [[Нямецкая мова|нямецкамоўных]] дакумэнтах Вітаўта{{Заўвага|Паводле гісторыкаў, Вітаўт ведаў нямецкую мову і, відаць, мог як надыктоўваць, так і ўласнаруч пісаць на гэтай мове<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 9.</ref>}} [[Лацінка|лацінская трансьлітэрацыя]] яго імя адпавядае старабеларускаму напісаньню: {{мова-de|Wir Witowd von gotis gnaden herczog czu Littouwe <...> Wir Witovt von gotes gnaden grosfurste zu Littowen etc. <...> Wir Alexander, andirs Wytowt, von Gots ganden grosfurste zu Littawen etc.|скарочана}} — {{мова-be-old|Мы великии князь Витовт|скарочана}}<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/50/%D0%A8%D1%82%D0%BE_%D1%9E%D0%B7%D0%BD%D1%96%D0%BA%D0%BB%D0%B0_%D1%81%D0%BF%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%82%D0%BA%D1%83_-_%D0%B2%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96_%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D1%8C_%D1%86%D1%96_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D0%B0%D0%B5_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Што ўзнікла спачатку — вялікі князь ці Вялікае Княства] // Ukraina Lithuanica. Т. 2, 2013. С. 67.</ref>. Паводле [[Вітаўт Тумаш|Вітаўта Тумаша]], ''Вітальд'' — [[Лацінская мова|лаціназаваная]] форма ад Вітаўт<ref>[[Вітаўт Тумаш|Тумаш В.]] Выбраныя працы. — {{Менск (Мінск)}}, 2002.</ref>. == Біяграфія == === Раньнія гады === [[Файл:Wojciech-Gerson-Kiejstut i Witold.jpg|міні|Ягайла кідае Вітаўта і [[Кейстут]]а ў вязьніцу. [[Войцех Герсан|В. Герсан]], 1873 г.]] Сын вялікага князя [[Кейстут]]а і [[Бірута|Біруты]], стрыечны брат [[Ягайла|Ягайлы]]. З раньняга веку ўдзельнічаў у войнах супраць [[Масковія|Масквы]] і [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]]. У 1374 годзе атрымаў у валоданьне [[Гарадзенскае княства]]. Па сьмерці вялікага князя [[Альгерд]]а (1377 год) падтрымаў свайго бацьку ў змаганьні за сталец. У час перамоваў зь [[Ягайла]]м у [[Вільня|Вільні]] (1382 год), Вітаўта разам з Кейстутам схапілі і зьмясьцілі ў [[Крэўскі замак]]. У замку Кейстута задушылі, аднак Вітаўт пры дапамозе жонкі [[Ганна Сьвятаслаўна|Ганны Сьвятаслаўны]] здолеў уцячы. Празь Берасьце і Мазовію прыбыў у Прусію, дзе 21 кастрычніка 1383 году прыняў каталіцтва і імя Віганд. Па вяртаньні на радзіму ў 1384 годзе перайшоў у праваслаўе і атрымаў імя Аляксандар, аднак пазьней вярнуўся ў каталіцтва, захаваўшы другое імя. Калі [[Польшча|польскія]] фэўдалы, выкарыстоўваючы [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] (1385 год) і каранацыю вялікага князя [[Ягайла|Ягайлы]] на польскі сталец, наважыліся падпарадкаваць сабе Вялікае Княства Літоўскае ўзначаліў змаганьні супраць іх. З дапамогай рыцараў [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэна]] ў час [[Грамадзянская вайна ў ВКЛ 1389—1392 гадоў|вайны]] (1389—1392) скінуў намесьніка Ягайлы на літоўскім стальцы — свайго стрыечнага брата [[Скіргайла Альгердавіч|Скіргайлу]] і пачаў кіраваць дзяржавай незалежна ад польскага караля. У выніку ўзброенага змаганьня, а потым кампраміснага пагадненьня (1392 год) зь Ягайлам літоўскія фэўдалы абаранілі сваю самастойнасьць, а Вітаўт стаў гаспадаром (вялікім князем) Літоўскай дзяржавы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 59.</ref>. === Унутраная палітыка === [[Файл:Jagiello z Witoldem.jpg|міні|Вітаўт і [[Ягайла]] моляцца напярэдадні [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітвы]]. {{nowrap|[[Ян Матэйка|Я. Матэйка]]}}, 1855 г.]] Праводзіў палітыку цэнтралізацыі дзяржавы і ўмацаваньня велікакняскай улады. Паступова ліквідаваў буйныя ўдзельныя княствы, аддаючы родным і стрыечным братам менш значныя ўдзелы. Да дзяржаўнага кіраваньня (удзел у соймах і радзе) далучаў вайскова-служылы [[Стан (сацыяльная група)|стан]], за службу раздаваў шляхце землі. Найвышэйшыя пасады пры Вітаўце займалі баяры, што паходзілі зь [[этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]], зь іх складалася і атачэньне вялікага князя. Напрыклад, на Соленскай сустрэчы з крыжацкім пасольствам у 1397 годзе Вітаўта суправаджалі князі [[Юры Пінскі]], [[Міхал Заслаўскі]], [[Аляксандар Старадубскі]], [[Іван Гальшанскі]] і [[Іван Друцкі]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Вітаўт // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 305.</ref>. За Вітаўтам [[старабеларуская мова]] (якая тады [[ліцьвіны#Літоўская мова|называлася «літоўскаю»]]) па-ранейшаму мела статус афіцыйнай; [[лаціна]] пачала ўжывацца ў дачыненьнях з Заходняй Эўропай і ў каталіцкім касьцёле<ref name="evkl448">[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вітаўт // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 448.</ref>. === Замежная палітыка === [[Файл:Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (K. Kielisiński, 1407, 1841).jpg|значак|Вялікая пячаць Вітаўта, 1407 г.]] У 1391 годзе выдаў сваю дачку [[Соф’я Вітаўтаўна|Соф’ю Вітаўтаўну]] замуж за маскоўскага гаспадара Васіля I. Актыўна падтрымліваў сэпаратысцкія тэндэнцыі [[Цьвярское Вялікае Княства|Цьвярскога]] і [[Разанскае княства|Разанскага]] княстваў, што выступалі супраць цэнтралізаванай палітыкі [[Маскоўскае княства|Масквы]]. Умешваўся ў справы нямецкага ордэна і неаднаразовымі перамогамі ледзь не ліквідаваў яго. Дзеля дасягненьня палітычных мэтаў і замацаваньня хаўруса з [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]] чатырохразова (у 1384, 1389, 1398 і 1404 гадох<ref name="evkl"/>) аддаваў ордэну [[Жамойць]]. Неаднаразовае выкарыстаньне Жамойці ў шматлікіх палітычных камбінацыях сьведчыць пра тое, што Вітаўт не ставіўся да яе як да роднай зямлі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.</ref>. Вёў бесьперапыннае змаганьне з татарамі, ачысьціў ад іх усю тэрыторыю паміж [[Дняпро]]м і [[Азоўскае мора|Азоўскім морам]] і адтуль некалькі тысячаў татараў перасяліў у Літву. У 1399 годзе пацярпеў паразу ад тамэрланаўскага вайскавода [[Эдыгей|Эдыгея]] на [[Бітва на рацэ Ворскле|рацэ Ворскле]], у выніку праваліліся яго пляны панаваньня над усімі землямі [[Русь|Русі]] і [[Залатая Арда|Залатой Арды]]. Нягледзячы на гэта, Вітаўт захаваў кантроль Літоўскай дзяржавы над Паўночным Прычарнамор’ем. Але паразу на Ворскле выкарыстала Польшча, прымусіўшы Вітаўта падпісаць новую унію. === Рэлігійныя справы === Падпісаўшы пад націскам польскага кліру [[Віленска-Радамская унія|Віленска-Радамскую]] (1401 год) і [[Гарадзельская унія|Гарадзельскую]] (1413 год) уніі, Вітаўт фактычна даў [[каталіцтва|каталікам]] перавагі ў дзяржаўным жыцьці краіны, што стала адной з прычынаў працяглага рэлігійнага змаганьня ў Літоўскай дзяржаве і значна аслабляла яе. Каб дагадзіць [[праваслаўе|праваслаўным]] жыхаром, Вітаўт у 1415 годзе аднавіў у Вялікім Княстве Літоўскім незалежную ад Масквы [[Літоўская мітраполія|Літоўскую мітраполію]]. Першым мітрапалітам на Наваградзкім саборы абралі [[Рыгор Цамблак|Рыгора Цамблака]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 60.</ref>. === Вайсковыя здабыткі === [[Файл:Vitaŭt. Вітаўт (1443).jpg|міні|Пахаваньне Вітаўта. Мініятура, 1443 г.]] Значна пашырыў тэрытарыяльныя межы Вялікага Княства Літоўскага. У 1395 годзе ўлучыў у склад дзяржавы [[Смаленск]], а ў 1398 годзе дамогся прызнаньня залежнасьці [[Наўгародзкая Рэспубліка|Ноўгарада Вялікага]] ад Вялікага Княства Літоўскага. У выніку вайны з Маскоўскай дзяржавай у 1408 годзе вызначыў мяжу рэкамі [[Угра (рака)|Уграй]] і [[Ака|Акой]]. У 1420-я гады падпарадкаваў свайму ўплыву [[Цьвярское Вялікае Княства|Цьвярское]] і [[Пскоўская рэспубліка|Пскоўскае]] княствы. Маскоўскі гаспадар [[Васіль I]] зьвяртаўся да Вітаўта ў граматах ''«Господин и отец мой»'', што сьведчыла пра пратэктарат вялікага князя. Сам Вітаўт лічыў зяця сваім васалам. Па сьмерці Васіля I (1425 год) згодна зь ягоным тэстамэнтам Вітаўт лічыўся апекуном малалетняга Васіля II (свайго ўнука) і Маскоўскай дзяржавы<ref name="evkl448"/>. У час [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітвы]] (1410 год) узначальваў літоўскія войскі (Полацкая, Віцебская, Гарадзенская, Пінская, Ваўкавыская, Лідзкая, Новагародзкая, Смаленская, Слонімская, Старадубская, Кіеўская, Амсьціслаўская і інш. харугвы), якія былі асноўнай сілай у разгроме крыжакоў. Па гэтай перамозе паводле [[Мельнскі мір 1422 году|Мельнскай дамовы]] (1422 год) Вялікае Княства Літоўскае вярнула сабе Жамойць. === Вынікі валадараньня === [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, Ruskaje, Žamojckaje.svg|міні|Вялікае Княства за Вітаўтам]] За Вітаўтам Вялікае Княства Літоўскае дасягнула найбольшай магутнасьці і памераў: ад [[Пскоў]]скай мяжы да [[Чорнае мора|Чорнага мора]] і ад Акі і [[Курск]]у да [[Галічына|Галічыны]]. З мэтай узмацніць міжнародны прэстыж дзяржавы і сваё становішча ён двойчы (у 1429 і 1430 гадох) рабіў захады і ўчыняў зьезды наймагутнейшых валадароў [[Эўропа|Эўропы]], каб прыняць каралеўскі тытул і карону. Але польскія [[магнат]]ы затрымалі імпэратарскіх паслоў, што везьлі карону. Састарэлы Вітаўт ня вытрымаў гэтай дыпляматычнай паразы і памёр у [[Трокі|Троках]]. Спачыў у [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскім катэдральным касьцёле]]. У часе княжаньня Вітаўта самакіраваньне паводле [[Магдэбурскае права|Магдэбурскага права]] атрымалі [[Берасьце]] (1390) і [[Горадня]] (1391, няпоўнае). У 1413 годзе [[Віцебск]], [[Полацак]], [[Вільня|Вільню]] і [[Горадня|Горадню]] у почце Вітаўта наведаў [[Геранім Праскі]] (паплечнік [[Ян Гус|Яна Гуса]]), які пераконваў Вітаўта прыязна ставіцца да гусітаў<ref>Будилович А. Не был ли православным человеком Иероним Пражский? // Христианское чтение. 1870, ч. I.</ref>. У 1422 годзе на дапамогу нацыянальна-вызвольнаму руху гусітаў у [[Чэхія|Чэхію]] прыбыў намесьнік Вітаўта, унук [[Альгерд]]а, [[Жыгімонт Карыбутавіч]] з 5-тысячным літоўскім войскам. На чале сваіх гусіцкіх паплечнікаў у 1424 годзе ён заняў [[Прага|Прагу]], дзе абвясьціў сябе каралём і пэўны час імкнуўся ўмацаваць сваю ўладу. Але з прычыны ўскладненай сытуацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім вярнуўся на бацькаўшчыну. Па сьмерці Вітаўта вялікім князем прызначылі [[Сьвідрыгайла Альгердавіч|Сьвідрыгайлу]]. У хуткім часе яго скінуў і заняў літоўскі сталец брат Вітаўта [[Жыгімонт Кейстутавіч]]. == Мова і культура == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Сам” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]] Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся «рускай» мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>. У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў Вітаўта — «''Андрэй [[Ліцьвіны|ліцьвін]]''» — на перамовах, калі вялікі князь важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў яму: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. Як зазначае гісторык [[Анатоль Астапенка]] (сьледам за [[Мікола Ермаловіч|Міколам Ермаловічам]]), гэты факт ёсьць яскравым сьведчаньнем таго, што вялікі князь і яго набліжаныя размаўлялі між сабой на [[Славянскія мовы|славянскай]] [[Беларуская мова|беларускай мове]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 217.</ref>. Ва ўласных [[Лацінская мова|лацінамоўных]] дакумэнтах Вітаўт засьведчыў разуменьне пад літоўскай мовай (мовай [[Ліцьвіны|літоўскага народу]]) беларускую<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62—63.</ref>. У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году ён ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>, там жа ён двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. У 1423 годзе Вітаўт зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]], дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. На беларускай («рускай») мове вялося асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і яго стрыечным братам [[Ягайла]]м<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. Апроч таго, захаваліся дзьве славянамоўныя пячаці брата Вітаўта і пазьнейшага вялікага князя [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]], адна зь якіх змацоўвала ліст самога Вітаўта ад 14 кастрычніка 1398 году, адрасаваны крыжацкаму вялікаму магістру<ref name="Urban-2001-115"/>. == Галерэя == === Графічныя партрэты === <gallery widths=150 heights=150 caption="Графічныя партрэты Вітаўта Вялікага" class="center"> Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|На стальцы. Невядомы мастак, 1555 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (A. Guagnini, 1578).jpg|[[Аляксандар Гваньіні|А. Гваньіні]], 1578 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (A. Tarasievič, 1675).jpg|[[Аляксандар Тарасевіч|А. Тарасевіч]], 1675 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1837-38).jpg|Невядомы мастак, 1830 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1831).jpg|Невядомы мастак, 1831 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Hesse, 1842).jpg|J. Hesse, 1842 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1836).jpg|Невядомы мастак, 1836 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (A. Tomaszewski, 1837).jpg|А. Тамашэўскі, 1837 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Aziambłoŭski, 1839).jpg|[[Юзэф Азямблоўскі|Ю. Азямблоўскі]], 1839 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Aziambłoŭski, 1840).jpg|Ю. Азямблоўскі, 1840 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (V. Słaviecki, 1831-41).jpg|[[Вінцэнт Славецкі|В. Славецкі]], 1831—1841 гг. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (V. Dmachoŭski, 1848).jpg|[[Вінцэнт Дмахоўскі|В. Дмахоўскі]], 1848 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (A. Klukoŭski, 1850).jpg|А. Клюкоўскі, 1850 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Polkowski, 1864).jpg|Ю. Палкоўскі, 1864 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1885).jpg|Невядомы мастак, 1885 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (R. Žukoŭski, XIX).jpg|[[Рудольф Жукоўскі|Р. Жукоўскі]], XIX ст. </gallery> === Творы малярства === <gallery widths=150 heights=150 caption="Творы [[малярства]]" class="center"> Vytautas the great.jpg|Зь [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў (Берасьце)|Берасьцейскага кляштару аўгустынаў]]. Невядомы мастак, XVII ст. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (XVII).jpg|З [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Трокі)|Троцкага фарнага касьцёла]]. Невядомы мастак, XVII ст. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (XVII, 1893).jpg|Паводле Троцкага партрэта. Невядомы мастак, 1893 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Ziankievič, 1853).jpg|Я. Зянкевіч, 1853 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Ziankievič, 1864).jpg|Я. Зянкевіч, 1864 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1930).jpg|Невядомы мастак, каля 1930 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1851-1900).jpg|Невядомы мастак, 2-я палова XIX ст. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (XX).jpg|Невядомы мастак, 1-я палова XX ст. </gallery> === Пячаці === <gallery widths=150 heights=150 caption="Пячаці Вітаўта Вялікага" class="center"> Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1379, 1930).jpg|1379 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1385, 1841).jpg|1385 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1390, 1842).jpg|1390 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1397, 1930).jpg|1397 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1404, 1842).jpg|1404 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1414, 1930).jpg|1414 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1418, 1930).jpg|1418 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1426, 1842).jpg|1426 г. </gallery> === Гербы === <gallery widths=150 heights=150 caption="Гербы Вітаўта Вялікага" class="center"> Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1416).jpg|1416 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1460-64).jpg|1460—1464 гг. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1483).jpg|1483 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1536).jpg|1536 г. </gallery> == Памяць == [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Biełarusy. Вітаўт Вялікі, Беларусы (A. Stankievič, 1930).jpg|значак|Рэфэрат [[Адам Станкевіч|Адама Станкевіча]] «Вітаўт Вялікі і беларусы», 1930 г.]] Памяць пра вялікага князя Вітаўта ўстойліва замацавалася ў тапаніміі Вялікага Княства Літоўскага XVI—XVIII стагодзьдзяў. Дасьледнікі адзначаюць, што ў дакумэнтах гэтага пэрыяду фігуруе дастаткова шмат назваў геаграфічных ды іншых аб’ектаў, зьнітаваных зь імем вялікага князя: * Вітаў Мост ([[Смалявічы|Смалявіччына]]) * Вітаўка (поле на [[Бярэзіна|Бярэзіншчыне]], а таксама гістарычная мясьціна [[Мікалаеў (Мікалаеўская вобласьць)|Мікалаева]]) * Вітаўтава Дарога, Вітаўтаў (Вітаў) Шлях (у розных частках Беларусі) * Вітаўтава Студня ([[Барысаў]]шчына) * Вітаўтавы Відэльцы (камень на беразе ракі [[Вушача|Вушачы]]) * Вітаўтавы Талеркі (камень з шасьцю адшліфаванымі паглыбленьнямі на [[Полацак|Полаччыне]]) * Вітаўтаў Брод ([[Бабруйск|Бабруйшчына]]) * Вітаўтаў дуб ([[Бешанковічы|Бешанковіччына]]) * Вітаў Лог (у тым жа рэгіёне) * Вітаўтаў Мост (на рацэ [[Цна (прыток Сьвіслачы)|Цна]] пад [[Менск]]ам, а таксама на рацэ Паўднёвы Буг на [[Мікалаеў (Мікалаеўская вобласьць)|Мікалаеўшчыне]]) * Вітутаў ([[Мікалаеў (Мікалаеўская вобласьць)|Мікалаеўшчына]]) У 1931 годзе ў [[Пінская каталіцкая сэмінарыя|Пінскай каталіцкай сэмінарыі]] прайшла шматмоўная канфэрэнцыя, прысьвечаная вялікаму князю Вітаўту, дзе па [[Летувіская мова|летувіскім]] рэфэраце зачыталі рэфэрат па-беларуску: «Характэрыстыка Вітаўта і яго заслугі для краю». Па беларускім рэфэраце хор адсьпяваў беларускую песьню на чатыры галасы «Дзе чутны мовы нашай гукі», па чым аддэклямавалі верш [[Якуб Колас|Якуба Коласа]] «О край родны, край прыгожы». Адзначаецца, што між многімі сьцягамі ў залі лунаў [[Беларусы|беларускі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны]] [[Бел-чырвона-белы сьцяг]]<ref>Chryścijanskaja Dumka. Nr. 1, 1931.</ref>. 25 ліпеня 2009 году ў [[Берасьце|Берасьці]] адкрылася скульптурная кампазыцыя, прысьвечаная 990-гадовай гісторыі места. Сярод шасьці бронзавых фігураў у кампазыцыі помніка тры скульптуры гістарычных дзеячоў — Вітаўта, [[Мікалай Радзівіл «Чорны»|Мікалая Радзівіла «Чорнага»]] і князя Васількавіча<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=28027 Вітаўт, Радзівіл Чорны і князь Васількавіч], [[Наша Ніва]], 26 ліпеня 2009 г.</ref>. {{Пачатак блёку}} {{Адзінка блёку |папярэднік = [[Ягайла]] |назва = [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|Вялікі князь літоўскі]] |гады = 1392—1430 |наступнік = [[Сьвідрыгайла Альгердавіч|Сьвідрыгайла]] }} {{Канец блёку}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * Белямук М. Вялікі князь Вітаўт і ягоная маестатная пячатка [http://kamunikat.org/download.php?item=12283-8.pdf&pubref=12283] // [[Białoruskie Zeszyty Historyczne]]. № 31, чэрвень 2009. ISSN 1232-7468. * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * [[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1993. — 160 с.: іл. — {{ISBN|5-345-00627-Х}}. * Прышляк У. [https://web.archive.org/web/20081007193647/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/08/10.htm Гістарычная постаць Вітаўта ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі і навукова-папулярнай літаратуры] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 8, 2003. * [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://web.archive.org/web/20110913205515/http://old.knihi.com/10viakou/10v209.html 1392. Пачатак княжання Вітаўта] // {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * {{Літаратура/Імя ў летапісе (2003)}} * {{Літаратура/ЭГБ|2}} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20050822145700/http://www.beljews.info/xiv.html Габрайскі погляд на вялікага князя Вітаўта] * {{YouTube|OVvNs312oKg|Гісторыя пад знакам Пагоні. Вітаўт}} {{Вялікія князі літоўскія}} {{Вялікалітоўскае Прычарнамор’е}} [[Катэгорыя:Удзельнікі Грунвальдзкай бітвы]] [[Катэгорыя:Асобы Беларусі]] [[Катэгорыя:Гедзімінавічы]] [[Катэгорыя:Кейстутавічы]] [[Катэгорыя:Пахаваныя ў катэдральным касьцёле Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)]] brkxkc32mgz0m116d9xn6tb9x3mb3vj 2334741 2334740 2022-08-27T10:39:33Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Мова і культура */ п. wikitext text/x-wiki {{Манарх | Імя = Вітаўт | Варыянт імя = | Тытул = | Партрэт = Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (XVIII).jpg | Памер = | Апісаньне = Вітаўт. Невядомы мастак, XVII—XVIII стст. | Пасада = [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|Вялікі князь літоўскі]] | Пачатак тэрміну = 1392 | Канец тэрміну = 1430 | Каранацыя = | Папярэднік = [[Ягайла]] | Наступнік = [[Сьвідрыгайла Альгердавіч]] | Імя пры нараджэньні = | Дата нараджэньня = 1350 | Месца нараджэньня = Старыя Трокі | Дата сьмерці = 27 кастрычніка 1430 | Месца сьмерці = [[Трокі]] | Дата пахаваньня = | Месца пахаваньня = [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава]], [[Вільня]] | Нашчадкі = [[Соф'я Вітаўтаўна]] | Каралеўскі дом = | Дынастыя = [[Гедзімінавічы]] | Каралеўскі гімн = | Каралеўскі дэвіз = | Жонкі = 1-я: Марыя Лукомская<br />2-я: [[Ганна Сьвятаслаўна]]<br />3-я: Юліяна Альшанская<br /> | Бацька = [[Кейстут]] | Маці = [[Бірута]] | Сайт = }} '''Вітаўт Вялікі''' (у каталіцтве '''Віганд''' і '''Аляксандар''', у праваслаўі '''Аляксандар'''; 1350 — 27 кастрычніка 1430) — [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь літоўскі]] (1392—1430, фармальна з 1401), князь [[Горадня|гарадзенскі]] і [[Трокі|троцкі]]. Вітаўт — адзін з найвыдатнейшых гаспадароў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Вітаўт // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 304.</ref>, за сваю дзейнасьць атрымаў найменьне Вялікі<ref name="evkl">[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вітаўт // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 447.</ref><ref>[http://slounik.org/27667.html Vitaŭt] // {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 219.</ref>. == Імя == === Паходжаньне === {{Асноўны артыкул|Вітаўт (імя)}} [[Файл:Vitaŭt. Вітаўт (XVIII).jpg|значак|Вітаўт у маладыя гады. Невядомы мастак, XVIII ст.<ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Великий князь Витовт. — Минск: ФУАинформ, 2010. С. 5.</ref>]] Агульнапрынятага тлумачэньня імя Вітаўт няма. Існуе некалькі гіпотэзаў, якія ўмоўна можна вызначыць як «[[Хрысьціянства|хрысьціянскую]]», «[[Летувіская мова|летувіскую]]», «[[Славянскія мовы|славянскую]]», «[[Скандынаўскія мовы|скандынаўскую]]» і «[[Індаэўрапейская моўная сям'я|індаэўрапейскую]]» (збліжаную з [[Германскія мовы|германскімі]] і [[Кельцкія мовы|кельцкімі]] мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 121.</ref>). Адна зь першых спробаў растлумачыць імя Вітаўт належыць лінгвісту [[Уладзіслаў Юргевіч|Ўладзіславу Юргевічу]]. У сваёй працы, апублікаванай у 1883 годзе, ён прыводзіў памяншальную форму ''Віцюта'', празь якую выводзіў Вітаўта ад [[Хрысьціянства|хрысьціянскага]] імя ''Вікенці''<ref>Юргевич В. Опыт объяснения имён литовских князей // Чтения в императорском обществе истории и древностей российских. Кн. 3. — М., 1883. С. 25.</ref>. У летувіскай гістарычнай навуцы імёны [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] называюць «старажытнымі летувіскімі імёнамі», хоць пры гэтым прызнаюць, што іх цяжка патлумачыць з пункту гледжаньня [[летувіская мова|летувіскай мовы]]<ref name="litva121">{{Літаратура/Летува: кароткая энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 121.</ref>. Прычыну такой супярэчнасьці летувіскія дасьледнікі тлумачаць тым, што г.зв. «летувіскія» двух[[Аснова слова|асноўныя]] імёны (у адрозьненьне ад аналягічных [[Славянскія мовы|славянскіх]]) гістарычна страцілі сваю [[сэмантыка|сэмантыку]]<ref name="litva121"/>, тым часам летувіская мова (якую параўноўваюць з [[санскрыт]]ам і [[Старажытнагрэцкая мова|старажытнагрэцкай мовай]]) лічыцца адной з найбольш архаічных моваў, бо яна ў найбольшай ступені захавала асаблівасьці [[праіндаэўрапейская мова|праіндаэўрапейскай мовы]]<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 208.</ref>. Сучасны летувіскі гісторык [[Томас Баранаўскас]] тлумачыць імя Вітаўт ({{мова-lt|Vytautas|скарочана}}) празь летувіскую мову як «Той, каго ўбачыў народ» ({{мова-lt|išvydo|скарочана}}{{Заўвага|Расейскі дасьледнік Уладзімер Ягораў зьвяртае ўвагу на не сустраканае ў выпадку тлумачэньня іншых «старажытных летувіскіх імёнаў» ужываньне формы дзеяслова ў трэцяй асобе мінулага часу, тым часам у [[інфінітыў|інфінітыве]] (''išvysti'' — убачыць) і аснове цяперашняга часу (''išvyst-'') гэтага жа дзеяслова адсутнічае спалучэньне ''vyd-''<ref>Егоров В. Б. [http://inbelhist.org/litva-versus-belarus-vzglyad-so-storony/ Литва versus Беларусь? Взгляд со стороны] // Великий миф маленькой Летувы: сборник статей / [[Анатоль Тарас|А. Е. Тарас]]. — IBIK, 2016.</ref>}} — «ён убачыў» і {{мова-lt|tauta|скарочана}} — «народ»). Беларускі дасьледнік [[Іван Ласкоў]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх мовах]] азначэньне заўсёды мусіць стаяць перад азначаным словам, таму пры тлумачэньні імя Вітаўт зь летувіскай мовы азначанае слова мае быць ''tauta'' — «народ», якое ні пры якіх азначэньнях ня можа быць імем чалавека, таму імя Вітаўт для летувісаў — чужое<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.</ref>. Тым часам у сярэдзіне XIX ст. высоўваліся іншыя тлумачэньні: летувіс Даўгдарыс у газэце «[[Tygodnik petersburski]]» (ад 17 ліпеня 1850) перакладаў імя «Вітаўт» як «Той, хто паганяе», у тым жа выданьні іншы летувіскі аўтар Даніла прапаноўваў пераклад «Той, хто можа дагнаць». Гэтыя тлумачэньні Ўладзіслаў Юргевіч вызначыў як «кур’ёзныя»<ref>Юргевич В. Опыт объяснения имён литовских князей // Чтения в императорском обществе истории и древностей российских. Кн. 3. — М., 1883. С. 28.</ref>. Пры гэтым яшчэ ў 1896 годзе ў навуковым часопісе Этнаграфічнага аддзелу Імпэратарскага расейскага геаграфічнага таварыства {{Артыкул у іншым разьдзеле|Живая старина||ru|Живая старина}} зазначалася: «''Гістарычныя імёны літоўскіх князёў і частка прозьвішчаў карэннай шляхты на Літве ўтвараюць цалкам апрычоную лінгвістычную групу, прыкметы і паходжаньне якой не тлумачацца ўласна зь летувіскай мовы. Рэзка вылучаючыся з масы звычайных сялянскіх прозьвішчаў і сваім словаўтварэньнем, і сваімі фармантамі і часткамі, яны збольшага самі празь сябе незразумелыя''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Историческия имена литовских князей и часть фамилий коренного дворянства на Литве образуют вполне обособленную лингвистическую группу, которой признаки и происхождение не объясняются от литовскаго языка непосредственно. Резко выделяясь из массы обычных крестьянских фамилий и своим словообразованием, и своими темами и частицами, большею частью, сами по себе, не понятными»|скарочана}}}}<ref>Кузнецов Ю. П. Древние двуосновные личные имена у литовцев, их состав и происхождение // Живая старина. № 1, 1896. [https://books.google.by/books?id=eRRRAQAAMAAJ&pg=PA32&dq=%D0%9A%D1%83%D0%B7%D0%BD%D0%B5%D1%86%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B0+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%B5%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiypIWEuZj0AhVc7rsIHRCfBwUQ6AF6BAgHEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%B5%D0%B2%D1%8A%20%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85%D1%8A%20%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D0%B5%D0%B9&f=false С. 32].</ref>. Гісторык [[Юзэф Пузына]] выводзіў імя Вітаўт ад скандынаўскага імя ''Вітгоўд''<ref name="Caropka-2001">[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] [http://belhist.narod.ru/hist/gen2.html Паходжанне і радавод вялікіх князёў літоўскіх] // [[Беларускі гістарычны часопіс]]. № 6 (?), 2001. С. 42—53.</ref>. Сучасны беларускі гісторык [[Вітаўт Чаропка]], згадваючы меркаваньне Юзэфа Пузыны і не адкідаючы вэрсіі Ўладзіслава Юргевіча, выводзіць імя Вітаўт ад [[Славяне|славянскага]] [[Паганства|паганскага]] бога [[Сьвятавіт]]а, альбо тлумачыць з славянскіх моваў як «жаданы» або «гаспадар» (гэтак жа, як і імя [[Віцень]])<ref name="Caropka-2003">{{Літаратура/Імя ў летапісе (2003)|к}} С. 289.</ref>. Беларускі гісторык [[Павал Урбан]] у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» супастаўляе імя Вітаўт з наступнымі адпаведнікамі: чэска-мараўскімі Вітаслаў (князь у [[Маравія|Мараўскай дзяржаве]]) і Вітка, германскімі Віта і Вітас (Вітус). Тым часам грамата [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] ўпамінае сьведку Віту Радчынскага<ref name="Urban-2001-48">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 48.</ref>. Павал Урбан паказвае на тое, што значэньне «народ» напраўду мелі [[Германскія мовы|германскія]] словы ''theud'', ''teuto'', ''touto'', ''teut'' і падобныя, тым часам памянёнае летувіскае ''tauta'' на той час ужывалася ў значэньні «зямля», «краіна» народу. З улікам азначэньня першай часткі імя праз даволі пашыраныя ў тагачаснай [[Эўропа|Эўропе]] [[Лацінская мова|лацінскія]] словы (''vita'', ''vi'', ''vices'' і падобныя), якія маюць [[Грэцкая мова|грэцкія]], [[Кельцкія мовы|кельцкія]] і, урэшце, [[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскія]] аналягі і азначаюць «сілу», «жыцьцё», «жыцьцёвую сілу», імя Вітаўт значыла, відаць, «Сіла народу»<ref name="Urban">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 143.</ref>. Аналягічныя тлумачэньні прыводзіць і гісторык беларускай літаратуры [[Алесь Бразгуноў]]<ref>Бразгуноў А. Генезіс імёнаў вялікіх князёў літоўскіх // Беларуская анамастыка. Гісторыя і сучаснасць: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі ({{Менск (Мінск)}}, 20 красавіка 2010 г.) / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы; рэдкал.: І. Капылоў і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2010. С. 209—213.</ref>. Тым часам беларускі дасьледнік Алёхна Дайліда, які адзначае імавернасьць повязі [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з палабскімі [[Люцічы|люцічамі]], аднак больш імаверным лічыць іх германскае паходжаньне, разьвівае германскую (перадусім усходнегерманскую) этымалёгію імёнаў літоўскіх князёў і баяраў. Паводле Алёхны Дайліды, фармант -віт- (літоўскія імёны [[Віцень]], Бутавіт; германскія імёны Witolt, Witin, Witila, Witimirus) тлумачыцца праз [[Гоцкая мова|гоцкае]] ''wit'' 'веда, розум, закон', а фармант -таўт- ([[Таўцівіл|Таўтвіл]], Таўтыгерд, Монтаўт; Teutgerdis, Theudemir, Theudila, Witolt) — праз гоцкае ''theuda'' 'род, народ'. Адпаведна, імя Вітаўт азначае «мудрасьць роду»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 17, 19, 21.</ref>. === Формы === У гістарычных крыніцах сустракаюцца наступныя варыянты імя вялікага князя: ''Юрьи Витовтович'' (1342, 1351), ''Витовтъ'' (1382, 1392, 1400), ''Витольдъ'' (1388), ''Витольтъ'' (1389), ''Witawdus'' (1423, 1424), ''Witawd'' (1430), ''Witawt'', ''Witowt'', ''Stanislaus Witoutowicz''<ref name="Urban"/>. Пры гэтым ва ўласных [[Нямецкая мова|нямецкамоўных]] дакумэнтах Вітаўта{{Заўвага|Паводле гісторыкаў, Вітаўт ведаў нямецкую мову і, відаць, мог як надыктоўваць, так і ўласнаруч пісаць на гэтай мове<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 9.</ref>}} [[Лацінка|лацінская трансьлітэрацыя]] яго імя адпавядае старабеларускаму напісаньню: {{мова-de|Wir Witowd von gotis gnaden herczog czu Littouwe <...> Wir Witovt von gotes gnaden grosfurste zu Littowen etc. <...> Wir Alexander, andirs Wytowt, von Gots ganden grosfurste zu Littawen etc.|скарочана}} — {{мова-be-old|Мы великии князь Витовт|скарочана}}<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/50/%D0%A8%D1%82%D0%BE_%D1%9E%D0%B7%D0%BD%D1%96%D0%BA%D0%BB%D0%B0_%D1%81%D0%BF%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%82%D0%BA%D1%83_-_%D0%B2%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96_%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B7%D1%8C_%D1%86%D1%96_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D0%B0%D0%B5_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Што ўзнікла спачатку — вялікі князь ці Вялікае Княства] // Ukraina Lithuanica. Т. 2, 2013. С. 67.</ref>. Паводле [[Вітаўт Тумаш|Вітаўта Тумаша]], ''Вітальд'' — [[Лацінская мова|лаціназаваная]] форма ад Вітаўт<ref>[[Вітаўт Тумаш|Тумаш В.]] Выбраныя працы. — {{Менск (Мінск)}}, 2002.</ref>. == Біяграфія == === Раньнія гады === [[Файл:Wojciech-Gerson-Kiejstut i Witold.jpg|міні|Ягайла кідае Вітаўта і [[Кейстут]]а ў вязьніцу. [[Войцех Герсан|В. Герсан]], 1873 г.]] Сын вялікага князя [[Кейстут]]а і [[Бірута|Біруты]], стрыечны брат [[Ягайла|Ягайлы]]. З раньняга веку ўдзельнічаў у войнах супраць [[Масковія|Масквы]] і [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]]. У 1374 годзе атрымаў у валоданьне [[Гарадзенскае княства]]. Па сьмерці вялікага князя [[Альгерд]]а (1377 год) падтрымаў свайго бацьку ў змаганьні за сталец. У час перамоваў зь [[Ягайла]]м у [[Вільня|Вільні]] (1382 год), Вітаўта разам з Кейстутам схапілі і зьмясьцілі ў [[Крэўскі замак]]. У замку Кейстута задушылі, аднак Вітаўт пры дапамозе жонкі [[Ганна Сьвятаслаўна|Ганны Сьвятаслаўны]] здолеў уцячы. Празь Берасьце і Мазовію прыбыў у Прусію, дзе 21 кастрычніка 1383 году прыняў каталіцтва і імя Віганд. Па вяртаньні на радзіму ў 1384 годзе перайшоў у праваслаўе і атрымаў імя Аляксандар, аднак пазьней вярнуўся ў каталіцтва, захаваўшы другое імя. Калі [[Польшча|польскія]] фэўдалы, выкарыстоўваючы [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] (1385 год) і каранацыю вялікага князя [[Ягайла|Ягайлы]] на польскі сталец, наважыліся падпарадкаваць сабе Вялікае Княства Літоўскае ўзначаліў змаганьні супраць іх. З дапамогай рыцараў [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэна]] ў час [[Грамадзянская вайна ў ВКЛ 1389—1392 гадоў|вайны]] (1389—1392) скінуў намесьніка Ягайлы на літоўскім стальцы — свайго стрыечнага брата [[Скіргайла Альгердавіч|Скіргайлу]] і пачаў кіраваць дзяржавай незалежна ад польскага караля. У выніку ўзброенага змаганьня, а потым кампраміснага пагадненьня (1392 год) зь Ягайлам літоўскія фэўдалы абаранілі сваю самастойнасьць, а Вітаўт стаў гаспадаром (вялікім князем) Літоўскай дзяржавы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 59.</ref>. === Унутраная палітыка === [[Файл:Jagiello z Witoldem.jpg|міні|Вітаўт і [[Ягайла]] моляцца напярэдадні [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітвы]]. {{nowrap|[[Ян Матэйка|Я. Матэйка]]}}, 1855 г.]] Праводзіў палітыку цэнтралізацыі дзяржавы і ўмацаваньня велікакняскай улады. Паступова ліквідаваў буйныя ўдзельныя княствы, аддаючы родным і стрыечным братам менш значныя ўдзелы. Да дзяржаўнага кіраваньня (удзел у соймах і радзе) далучаў вайскова-служылы [[Стан (сацыяльная група)|стан]], за службу раздаваў шляхце землі. Найвышэйшыя пасады пры Вітаўце займалі баяры, што паходзілі зь [[этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]], зь іх складалася і атачэньне вялікага князя. Напрыклад, на Соленскай сустрэчы з крыжацкім пасольствам у 1397 годзе Вітаўта суправаджалі князі [[Юры Пінскі]], [[Міхал Заслаўскі]], [[Аляксандар Старадубскі]], [[Іван Гальшанскі]] і [[Іван Друцкі]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Вітаўт // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 305.</ref>. За Вітаўтам [[старабеларуская мова]] (якая тады [[ліцьвіны#Літоўская мова|называлася «літоўскаю»]]) па-ранейшаму мела статус афіцыйнай; [[лаціна]] пачала ўжывацца ў дачыненьнях з Заходняй Эўропай і ў каталіцкім касьцёле<ref name="evkl448">[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вітаўт // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 448.</ref>. === Замежная палітыка === [[Файл:Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (K. Kielisiński, 1407, 1841).jpg|значак|Вялікая пячаць Вітаўта, 1407 г.]] У 1391 годзе выдаў сваю дачку [[Соф’я Вітаўтаўна|Соф’ю Вітаўтаўну]] замуж за маскоўскага гаспадара Васіля I. Актыўна падтрымліваў сэпаратысцкія тэндэнцыі [[Цьвярское Вялікае Княства|Цьвярскога]] і [[Разанскае княства|Разанскага]] княстваў, што выступалі супраць цэнтралізаванай палітыкі [[Маскоўскае княства|Масквы]]. Умешваўся ў справы нямецкага ордэна і неаднаразовымі перамогамі ледзь не ліквідаваў яго. Дзеля дасягненьня палітычных мэтаў і замацаваньня хаўруса з [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]] чатырохразова (у 1384, 1389, 1398 і 1404 гадох<ref name="evkl"/>) аддаваў ордэну [[Жамойць]]. Неаднаразовае выкарыстаньне Жамойці ў шматлікіх палітычных камбінацыях сьведчыць пра тое, што Вітаўт не ставіўся да яе як да роднай зямлі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.</ref>. Вёў бесьперапыннае змаганьне з татарамі, ачысьціў ад іх усю тэрыторыю паміж [[Дняпро]]м і [[Азоўскае мора|Азоўскім морам]] і адтуль некалькі тысячаў татараў перасяліў у Літву. У 1399 годзе пацярпеў паразу ад тамэрланаўскага вайскавода [[Эдыгей|Эдыгея]] на [[Бітва на рацэ Ворскле|рацэ Ворскле]], у выніку праваліліся яго пляны панаваньня над усімі землямі [[Русь|Русі]] і [[Залатая Арда|Залатой Арды]]. Нягледзячы на гэта, Вітаўт захаваў кантроль Літоўскай дзяржавы над Паўночным Прычарнамор’ем. Але паразу на Ворскле выкарыстала Польшча, прымусіўшы Вітаўта падпісаць новую унію. === Рэлігійныя справы === Падпісаўшы пад націскам польскага кліру [[Віленска-Радамская унія|Віленска-Радамскую]] (1401 год) і [[Гарадзельская унія|Гарадзельскую]] (1413 год) уніі, Вітаўт фактычна даў [[каталіцтва|каталікам]] перавагі ў дзяржаўным жыцьці краіны, што стала адной з прычынаў працяглага рэлігійнага змаганьня ў Літоўскай дзяржаве і значна аслабляла яе. Каб дагадзіць [[праваслаўе|праваслаўным]] жыхаром, Вітаўт у 1415 годзе аднавіў у Вялікім Княстве Літоўскім незалежную ад Масквы [[Літоўская мітраполія|Літоўскую мітраполію]]. Першым мітрапалітам на Наваградзкім саборы абралі [[Рыгор Цамблак|Рыгора Цамблака]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 60.</ref>. === Вайсковыя здабыткі === [[Файл:Vitaŭt. Вітаўт (1443).jpg|міні|Пахаваньне Вітаўта. Мініятура, 1443 г.]] Значна пашырыў тэрытарыяльныя межы Вялікага Княства Літоўскага. У 1395 годзе ўлучыў у склад дзяржавы [[Смаленск]], а ў 1398 годзе дамогся прызнаньня залежнасьці [[Наўгародзкая Рэспубліка|Ноўгарада Вялікага]] ад Вялікага Княства Літоўскага. У выніку вайны з Маскоўскай дзяржавай у 1408 годзе вызначыў мяжу рэкамі [[Угра (рака)|Уграй]] і [[Ака|Акой]]. У 1420-я гады падпарадкаваў свайму ўплыву [[Цьвярское Вялікае Княства|Цьвярское]] і [[Пскоўская рэспубліка|Пскоўскае]] княствы. Маскоўскі гаспадар [[Васіль I]] зьвяртаўся да Вітаўта ў граматах ''«Господин и отец мой»'', што сьведчыла пра пратэктарат вялікага князя. Сам Вітаўт лічыў зяця сваім васалам. Па сьмерці Васіля I (1425 год) згодна зь ягоным тэстамэнтам Вітаўт лічыўся апекуном малалетняга Васіля II (свайго ўнука) і Маскоўскай дзяржавы<ref name="evkl448"/>. У час [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітвы]] (1410 год) узначальваў літоўскія войскі (Полацкая, Віцебская, Гарадзенская, Пінская, Ваўкавыская, Лідзкая, Новагародзкая, Смаленская, Слонімская, Старадубская, Кіеўская, Амсьціслаўская і інш. харугвы), якія былі асноўнай сілай у разгроме крыжакоў. Па гэтай перамозе паводле [[Мельнскі мір 1422 году|Мельнскай дамовы]] (1422 год) Вялікае Княства Літоўскае вярнула сабе Жамойць. === Вынікі валадараньня === [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, Ruskaje, Žamojckaje.svg|міні|Вялікае Княства за Вітаўтам]] За Вітаўтам Вялікае Княства Літоўскае дасягнула найбольшай магутнасьці і памераў: ад [[Пскоў]]скай мяжы да [[Чорнае мора|Чорнага мора]] і ад Акі і [[Курск]]у да [[Галічына|Галічыны]]. З мэтай узмацніць міжнародны прэстыж дзяржавы і сваё становішча ён двойчы (у 1429 і 1430 гадох) рабіў захады і ўчыняў зьезды наймагутнейшых валадароў [[Эўропа|Эўропы]], каб прыняць каралеўскі тытул і карону. Але польскія [[магнат]]ы затрымалі імпэратарскіх паслоў, што везьлі карону. Састарэлы Вітаўт ня вытрымаў гэтай дыпляматычнай паразы і памёр у [[Трокі|Троках]]. Спачыў у [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскім катэдральным касьцёле]]. У часе княжаньня Вітаўта самакіраваньне паводле [[Магдэбурскае права|Магдэбурскага права]] атрымалі [[Берасьце]] (1390) і [[Горадня]] (1391, няпоўнае). У 1413 годзе [[Віцебск]], [[Полацак]], [[Вільня|Вільню]] і [[Горадня|Горадню]] у почце Вітаўта наведаў [[Геранім Праскі]] (паплечнік [[Ян Гус|Яна Гуса]]), які пераконваў Вітаўта прыязна ставіцца да гусітаў<ref>Будилович А. Не был ли православным человеком Иероним Пражский? // Христианское чтение. 1870, ч. I.</ref>. У 1422 годзе на дапамогу нацыянальна-вызвольнаму руху гусітаў у [[Чэхія|Чэхію]] прыбыў намесьнік Вітаўта, унук [[Альгерд]]а, [[Жыгімонт Карыбутавіч]] з 5-тысячным літоўскім войскам. На чале сваіх гусіцкіх паплечнікаў у 1424 годзе ён заняў [[Прага|Прагу]], дзе абвясьціў сябе каралём і пэўны час імкнуўся ўмацаваць сваю ўладу. Але з прычыны ўскладненай сытуацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім вярнуўся на бацькаўшчыну. Па сьмерці Вітаўта вялікім князем прызначылі [[Сьвідрыгайла Альгердавіч|Сьвідрыгайлу]]. У хуткім часе яго скінуў і заняў літоўскі сталец брат Вітаўта [[Жыгімонт Кейстутавіч]]. == Мова і культура == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Сам” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Сам''», 1399 г.]] Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся «рускай» мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>. У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў Вітаўта — «''Андрэй [[Ліцьвіны|ліцьвін]]''» — на перамовах, калі вялікі князь важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў яму: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. Як зазначае гісторык [[Анатоль Астапенка]] (сьледам за [[Мікола Ермаловіч|Міколам Ермаловічам]]), гэты факт ёсьць яскравым сьведчаньнем таго, што вялікі князь і яго набліжаныя размаўлялі між сабой на [[Славянскія мовы|славянскай]] [[Беларуская мова|беларускай мове]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 217.</ref>. Ва ўласных [[Лацінская мова|лацінамоўных]] дакумэнтах Вітаўт засьведчыў разуменьне пад літоўскай мовай (мовай [[Ліцьвіны|літоўскага народу]]) беларускую<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62—63.</ref>. У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году ён ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>, там жа ён двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. У 1423 годзе Вітаўт зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]], дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. На беларускай («рускай») мове вялося асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і яго стрыечным братам [[Ягайла]]м<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. Апроч таго, захаваліся дзьве славянамоўныя пячаці брата Вітаўта і пазьнейшага вялікага князя [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]], адна зь якіх змацоўвала ліст самога Вітаўта ад 14 кастрычніка 1398 году, адрасаваны крыжацкаму вялікаму магістру<ref name="Urban-2001-115"/>. == Галерэя == === Графічныя партрэты === <gallery widths=150 heights=150 caption="Графічныя партрэты Вітаўта Вялікага" class="center"> Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|На стальцы. Невядомы мастак, 1555 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (A. Guagnini, 1578).jpg|[[Аляксандар Гваньіні|А. Гваньіні]], 1578 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (A. Tarasievič, 1675).jpg|[[Аляксандар Тарасевіч|А. Тарасевіч]], 1675 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1837-38).jpg|Невядомы мастак, 1830 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1831).jpg|Невядомы мастак, 1831 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Hesse, 1842).jpg|J. Hesse, 1842 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1836).jpg|Невядомы мастак, 1836 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (A. Tomaszewski, 1837).jpg|А. Тамашэўскі, 1837 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Aziambłoŭski, 1839).jpg|[[Юзэф Азямблоўскі|Ю. Азямблоўскі]], 1839 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Aziambłoŭski, 1840).jpg|Ю. Азямблоўскі, 1840 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (V. Słaviecki, 1831-41).jpg|[[Вінцэнт Славецкі|В. Славецкі]], 1831—1841 гг. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (V. Dmachoŭski, 1848).jpg|[[Вінцэнт Дмахоўскі|В. Дмахоўскі]], 1848 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (A. Klukoŭski, 1850).jpg|А. Клюкоўскі, 1850 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Polkowski, 1864).jpg|Ю. Палкоўскі, 1864 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1885).jpg|Невядомы мастак, 1885 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (R. Žukoŭski, XIX).jpg|[[Рудольф Жукоўскі|Р. Жукоўскі]], XIX ст. </gallery> === Творы малярства === <gallery widths=150 heights=150 caption="Творы [[малярства]]" class="center"> Vytautas the great.jpg|Зь [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў (Берасьце)|Берасьцейскага кляштару аўгустынаў]]. Невядомы мастак, XVII ст. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (XVII).jpg|З [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Трокі)|Троцкага фарнага касьцёла]]. Невядомы мастак, XVII ст. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (XVII, 1893).jpg|Паводле Троцкага партрэта. Невядомы мастак, 1893 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Ziankievič, 1853).jpg|Я. Зянкевіч, 1853 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (J. Ziankievič, 1864).jpg|Я. Зянкевіч, 1864 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1930).jpg|Невядомы мастак, каля 1930 г. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1851-1900).jpg|Невядомы мастак, 2-я палова XIX ст. Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (XX).jpg|Невядомы мастак, 1-я палова XX ст. </gallery> === Пячаці === <gallery widths=150 heights=150 caption="Пячаці Вітаўта Вялікага" class="center"> Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1379, 1930).jpg|1379 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1385, 1841).jpg|1385 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1390, 1842).jpg|1390 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1397, 1930).jpg|1397 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1404, 1842).jpg|1404 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1414, 1930).jpg|1414 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1418, 1930).jpg|1418 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (K. Kielisiński, 1426, 1842).jpg|1426 г. </gallery> === Гербы === <gallery widths=150 heights=150 caption="Гербы Вітаўта Вялікага" class="center"> Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1416).jpg|1416 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1460-64).jpg|1460—1464 гг. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1483).jpg|1483 г. Vitaŭt Vialiki, Pahonia. Вітаўт Вялікі, Пагоня (1536).jpg|1536 г. </gallery> == Памяць == [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Biełarusy. Вітаўт Вялікі, Беларусы (A. Stankievič, 1930).jpg|значак|Рэфэрат [[Адам Станкевіч|Адама Станкевіча]] «Вітаўт Вялікі і беларусы», 1930 г.]] Памяць пра вялікага князя Вітаўта ўстойліва замацавалася ў тапаніміі Вялікага Княства Літоўскага XVI—XVIII стагодзьдзяў. Дасьледнікі адзначаюць, што ў дакумэнтах гэтага пэрыяду фігуруе дастаткова шмат назваў геаграфічных ды іншых аб’ектаў, зьнітаваных зь імем вялікага князя: * Вітаў Мост ([[Смалявічы|Смалявіччына]]) * Вітаўка (поле на [[Бярэзіна|Бярэзіншчыне]], а таксама гістарычная мясьціна [[Мікалаеў (Мікалаеўская вобласьць)|Мікалаева]]) * Вітаўтава Дарога, Вітаўтаў (Вітаў) Шлях (у розных частках Беларусі) * Вітаўтава Студня ([[Барысаў]]шчына) * Вітаўтавы Відэльцы (камень на беразе ракі [[Вушача|Вушачы]]) * Вітаўтавы Талеркі (камень з шасьцю адшліфаванымі паглыбленьнямі на [[Полацак|Полаччыне]]) * Вітаўтаў Брод ([[Бабруйск|Бабруйшчына]]) * Вітаўтаў дуб ([[Бешанковічы|Бешанковіччына]]) * Вітаў Лог (у тым жа рэгіёне) * Вітаўтаў Мост (на рацэ [[Цна (прыток Сьвіслачы)|Цна]] пад [[Менск]]ам, а таксама на рацэ Паўднёвы Буг на [[Мікалаеў (Мікалаеўская вобласьць)|Мікалаеўшчыне]]) * Вітутаў ([[Мікалаеў (Мікалаеўская вобласьць)|Мікалаеўшчына]]) У 1931 годзе ў [[Пінская каталіцкая сэмінарыя|Пінскай каталіцкай сэмінарыі]] прайшла шматмоўная канфэрэнцыя, прысьвечаная вялікаму князю Вітаўту, дзе па [[Летувіская мова|летувіскім]] рэфэраце зачыталі рэфэрат па-беларуску: «Характэрыстыка Вітаўта і яго заслугі для краю». Па беларускім рэфэраце хор адсьпяваў беларускую песьню на чатыры галасы «Дзе чутны мовы нашай гукі», па чым аддэклямавалі верш [[Якуб Колас|Якуба Коласа]] «О край родны, край прыгожы». Адзначаецца, што між многімі сьцягамі ў залі лунаў [[Беларусы|беларускі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны]] [[Бел-чырвона-белы сьцяг]]<ref>Chryścijanskaja Dumka. Nr. 1, 1931.</ref>. 25 ліпеня 2009 году ў [[Берасьце|Берасьці]] адкрылася скульптурная кампазыцыя, прысьвечаная 990-гадовай гісторыі места. Сярод шасьці бронзавых фігураў у кампазыцыі помніка тры скульптуры гістарычных дзеячоў — Вітаўта, [[Мікалай Радзівіл «Чорны»|Мікалая Радзівіла «Чорнага»]] і князя Васількавіча<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=28027 Вітаўт, Радзівіл Чорны і князь Васількавіч], [[Наша Ніва]], 26 ліпеня 2009 г.</ref>. {{Пачатак блёку}} {{Адзінка блёку |папярэднік = [[Ягайла]] |назва = [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|Вялікі князь літоўскі]] |гады = 1392—1430 |наступнік = [[Сьвідрыгайла Альгердавіч|Сьвідрыгайла]] }} {{Канец блёку}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * Белямук М. Вялікі князь Вітаўт і ягоная маестатная пячатка [http://kamunikat.org/download.php?item=12283-8.pdf&pubref=12283] // [[Białoruskie Zeszyty Historyczne]]. № 31, чэрвень 2009. ISSN 1232-7468. * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * [[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1993. — 160 с.: іл. — {{ISBN|5-345-00627-Х}}. * Прышляк У. [https://web.archive.org/web/20081007193647/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/08/10.htm Гістарычная постаць Вітаўта ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі і навукова-папулярнай літаратуры] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 8, 2003. * [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://web.archive.org/web/20110913205515/http://old.knihi.com/10viakou/10v209.html 1392. Пачатак княжання Вітаўта] // {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * {{Літаратура/Імя ў летапісе (2003)}} * {{Літаратура/ЭГБ|2}} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20050822145700/http://www.beljews.info/xiv.html Габрайскі погляд на вялікага князя Вітаўта] * {{YouTube|OVvNs312oKg|Гісторыя пад знакам Пагоні. Вітаўт}} {{Вялікія князі літоўскія}} {{Вялікалітоўскае Прычарнамор’е}} [[Катэгорыя:Удзельнікі Грунвальдзкай бітвы]] [[Катэгорыя:Асобы Беларусі]] [[Катэгорыя:Гедзімінавічы]] [[Катэгорыя:Кейстутавічы]] [[Катэгорыя:Пахаваныя ў катэдральным касьцёле Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)]] fum6dvv8a8fhku9uuc2zwlgot7f8i2p 0 4937 2334673 2334323 2022-08-26T21:55:49Z Kazimier Lachnovič 1079 п. wikitext text/x-wiki '''Яцьвя́гі''' (''ятвягі'', ''судо́вы'', ''судзіны''<ref name="evkl">[[Яраслаў Зьвяруга|Звяруга Я.]] Яцвягі // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 788.</ref>) — старажытнае этнапалітычнае аб'яднаньне, этнічна найбольш блізкае да [[прусы|прусаў]] і [[ліцьвіны|літвы]]. Сучасныя дасьледнікі мяркуюць, што яцьвягі былі заходнімі [[балты|балтамі]], а апошнія зь іх да канца XIX стагодзьдзя жылі ў [[Судовія|Судовіі]] або ў ваколіцаў [[Зьдзецел]]у (а менавіта вёсцы [[Засецьце|Засецьця]]<ref name="sviarzynski">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі Ў.]] [https://web.archive.org/web/20110825211448/http://www.lingvo.minsk.by/mab/1999/02/03_02_1999.htm Балты і балцкія гаворкі ў старажытнай Беларусі] // Кантакты і дыялогі. № 2/3, 1999.</ref>). Нашчадкі яцьвягаў бралі ўдзел у фармаваньні [[беларусы|беларускай]], [[палякі|польскай]] і [[летувісы|летувіскай]] нацыяў. == Гістарычныя зьвесткі == Упершыню ўпамінаюцца ў рускіх летапісах у X стагодзьдзі, сярод пасольства [[Русь|Русі]] ў [[Бізантыя|Бізантыі]] значыцца «''ятвяг Гунарев''»<ref name="evkl"/>. На землі яцьвягаў неаднарозава ажыцьцяўляліся напады з боку старажытнарускіх князёў (напрыклад, [[Уладзімер Сьвятаславіч|Уладзімера Сьвятаслававіча]] ў 983 годзе ды [[Яраслаў Мудры|Яраслава Мудрага]] ў 1038 годзе). У XII стагодзьдзі паўднёвыя землі яцьвягаў былі падпарадкаваныя [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскаму княству]] і [[Мазовія|Мазовіі]]. У 1277—1283 гадах частку Судовіі захапіў [[Тэўтонскі Ордэн]]. Паводле [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]] (1422 год) амаль уся зямля яцьвягаў адышла да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Упаміны XVII—XVIII стагодзьдзяў зьвязваюць яцьвягаў з [[Старалітва|старалітвой]]: «''Паспаліты люд іншы, усе рускай рэлігіі, альбо Яцьвягі Старая Літва, хоць гэтых меней, каторыя сьвяты і пасты захоўваюць паводле рускага абраду, многія, аднак, зь іх і здаровыя, і хворыя споведзь і камунію ў рымскім абрадзе адпраўляюць''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}}}} ([[Ельня (Лідзкі раён)|Ельня]], 1668 год), «''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''»{{Заўвага|{{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}}}} (Ельня, паміж 1670 і 1675), «''[[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], якія… называюцца старымі яцьвягамі або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref>. Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі тагачаснае разуменьне пад «яцьвягамі» [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных]] [[Беларусы|беларусаў]]: у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічвалася 1616 яцьвягаў, у [[Бельскі павет (Гарадзенская губэрня)|Бельскім]] — 3741 яцьвягаў, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім]] — 2854 яцьвягаў, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім]], увогуле, 22&nbsp;725 яцьвягаў, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету. Паводле веры ўсе гэтыя яцьвягі вызначаліся як праваслаўныя<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. [https://books.google.by/books?id=AgXe1pyCfzsC&pg=RA1-PA133&dq=%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjgzIvBmdr5AhXGxqQKHUfiBCAQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 153].</ref> == Тэрыторыя == Дасьледнікі [[Юры Кухарэнка]] і [[Валянцін Сядоў]], апрача [[Сувалкія|Сувалкіі]], у склад яцьвяскай тэрыторыі ўлучаюць [[Падляшша]], [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскую зямлю]] і частку Верхняга [[Панямоньне|Панямоньня]]<ref name="evkl"/>. Асноўныя археалягічныя помнікі, зьвязаныя зь яцьвягамі, — каменныя курганы. == Мова == Мова без пісьмовасьці, [[Яцьвяская мова|яцьвяская]], пра якую згадваецца ў старажытнарускіх летапісах, на думку сучасных дасьледнікаў, належала да [[балтыйскія мовы|балтыйскай групы]] [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай моўнай сям’і]] і была бліжэйшай да прускай, чым да [[летувіская мова|летувіскай]] і [[латыская мова|латыскай]]<ref name="sviarzynski"/>. Зь іншага боку, мова яцьвягаў мела некаторыя важныя асаблівасьці, характэрныя для славянскіх моваў: наяўнасьць s, z (як у прускай) замест летувіскіх š, ž c, dz, з tj, dj (як у польскай), ператварэньне палятальных зычных ’t, d’ y k’, g’ (і адваротная замена k’ g’ y t; d’, як, прыкладам, ува ўсходне- й паўднёваславянскіх мовах). Паводле наяўных зьвестак, лексыка яцьвяскай мовы судакраналася са славянскай<ref name="sviarzynski"/>. Такім чынам, яцьвяская мова была пераходнай паміж балтыйскімі й славянскімі мовамі ў нашмат большай ступені, чым пруская, якой таксама не чужыя характэрныя асаблівасьці славянскіх моваў<ref name="sviarzynski"/>. == Глядзіце таксама == * [[Дрыгавічы]] * [[Крывічы]] * [[Радзімічы]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * [http://slounik.org/27678.html Yatvegians] // {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.suduva.com/virdainas/|загаловак = Судоўскі Слоўнік|фармат = |назва праекту = |выдавец = [http://www.suduva.com/ SŪDUVA ONLINE]|дата = 17 кастрычніка 2010 |мова = en |камэнтар =}} {{Балтыйскія плямёны}} {{Беларусы}} [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Этналёгія]] [[Катэгорыя:Яцьвягі| ]] 8xizauwq0akm3qg12qmr2tgzsucavb4 0 8593 2334726 2271527 2022-08-27T09:06:38Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki {{Валюта |Валюта = Эўра |Выява = Euro_banknotes 2002.png |Подпіс выявы = |Краіна = Эўрапейскі Зьвяз |Падзел = эўрацэнт |ISO = EUR |Скарачэньне = € |Дата і курс = 31 сьнежня 2014 |Курс = 1,2140 [[амэрыканскі даляр|USD]] }} '''Э́ўра''' (''Euro'') — [[валюта]] [[Эўрапейскі валютны зьвяз|Эўрапейскага валютнага зьвязу]] й пасьля [[амэрыканскі даляр|амэрыканскага даляра]] другі па значнасьці [[Грошы|грашовы сродак]] у сусьветнай валютнай сыстэме. Кантроль над эўра ажыцьцяўляецца [[Эўрапейскі цэнтральны банк|Эўрапейскім цэнтральным банкам]] у [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурце-на-Майне]]. На сёньняшні час эўра ёсьць афіцыйная валюта ў 19 з 28 краінаў-удзельніц [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвязу]] ([[Аўстрыя|Аўстрыі]], [[Бэльгія|Бэльгіі]], [[Грэцыя|Грэцыі]], [[Гішпанія|Гішпаніі]], [[Ірляндыя|Ірляндыі]], [[Італія|Італіі]], [[Кіпр]]ы, [[Латвія|Латвіі]], [[Летува|Летувы]], [[Люксэмбурґ]]у, [[Мальта|Мальце]], [[Нідэрлянды|Нідэрляндах]], [[Нямеччына|Нямеччыне]], [[Партугалія|Партугаліі]], [[Славаччына|Славаччыне]], [[Славенія|Славеніі]], [[Фінляндыя|Фінляндыі]], [[Францыя|Францыі]], [[Эстонія|Эстоніі]]), таксама валюта выкарыстоўваецца яшчэ ў 9 дзяржавах, 7 зь якіх — эўрапейскія. Эўра ёсьць другая паводле велічыні рэзэрвовая валюта, а таксама другая самая гандляваная валюта ў сьвеце пасьля амэрыканскае валюты [[амэрыканскі даляр|даляра ЗША]]<ref>[http://www.bis.org/publ/rpfxf07t.pdf «Triennial Central Bank Survey 2007»]. BIS.</ref><ref>Aristovnik, Aleksander; Čeč, Tanja (30 March 2010). [http://mpra.ub.uni-muenchen.de/14350/1/MPRA_paper_14350.pdf «Compositional Analysis of Foreign Currency Reserves in the 1999–2007 Period. The Euro vs. The Dollar As Leading Reserve Currency»]. Munich Personal RePEc Archive</ref><ref>[http://www.businessinsider.com/dollar-as-international-reserve-currency-2013-11 «There Are Only Two Real Threats To The US Dollar's Status As The International Reserve Currency»]. Business Insider. </ref>. Па стане на жнівень 2018 году ў абарачэньні знаходзілася больш за 1,2 трлн эўра. == Гісторыя == [[Файл:Eurozone map.svg|значак|зьлева|Мапа распаўсюду эўра.]] Першыя ідэі эканамічнага й валютнага зьвязу ў Эўропе пабачылі сьвет яшчэ задоўга да стварэньня Эўрапейскіх супольнасьцяў. Напрыклад, на раньнім этапе функцыяваньня [[Ліга народаў|Лігі народаў]], [[Густаў Штрэзэман]] у 1929 годзе зрабіў запыт на стварэньне эўрапейскае валюты на тле ўзмацненьня эканамічнага падзелу Эўропы празь зьяўленьне шэрагу новых нацыянальных дзяржаваў у рэгіёне па сканчэньні [[Першая сусьветная вайна|Першае сусьветнае вайны]]. Першая спроба стварэньня эканамічнага й валютнага зьвязу паміж чальцамі [[Эўрапейская эканамічная супольнасьць|Эўрапейскае эканамічнае супольнасьці]] (ЭЭС) была зробленая зь ініцыятывы Эўрапейскае камісіі ў 1969 годзе, якая выказвала неабходнасьць большае каардынацыі эканамічнае палітыкі й валютнага супрацоўніцтва. Такі вынік быў пасяджэньня [[Эўрапейская рада|Эўрапейскае рады]] ў [[Гаага|Гаазе]] ў сьнежні 1969 году. Эўрапейская рада даручыла [[П’ер Вэрнэр|П’еру Вэрнэру]], прэм’ер-міністру [[Люксэмбурґ]]у, знайсьці спосаб паменшыць валатыльнасьць абменнага курсу. Ягонае спавешчаньне было апублікаванае ў кастрычніку 1970 году. Згодна з справаздачай, было рэкамэндавана зрабіць цэнтралізацыю нацыянальнае макраэканамічнае палітыкі, якая прадугледжвала поўнае й незваротнае ўсталяваньне парытэтных ставак і поўнае вызваленьне руху [[капітал]]у. Тым ня менш, прапановаў па стварэньні ані адзінае валюты, ані цэнтральнага банку не было<ref>[https://web.archive.org/web/20010928182920/http://specials.ft.com/euro/FT3O9H0O2PC.html «The history of the euro — Special Reports / Euro Background»]. Financial Times.</ref>. У 1994 годзе ў [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурце-на-Майне]] быў заснаваны [[Эўрапейскі валютны інстытут]], у задачы якога ўваходзіла кіраўніцтва праектам стварэньня адзінае валюты й назіраньне за эканамічнымі працэсамі ў краінах-сябрах ЭЗ. Эканамістамі, якія дапамаглі стварыць альбо зрабілі важкі ўнёсак у эўра, былі [[Робэрт Мандэл]], [[Вім Дуйзэнбэрг]], [[Робэрт Толісан]], [[Нэйл Даўлінг]] і [[Тамаза Падоа-Счыёпа]]. Афіцыйны сцэнар пераходу да адзінае валюты быў прыняты на саміце ў [[Мадрыд]]зе 15—16 сьнежня 1995 году, таксама была ўстаноўленая назва новае валюты «эўра». [[Файл:EurUsd.png|значак|зьлева|Дынаміка [[Абменны курс|абменнага курсу]] эўра да даляру ЗША ад 1999 году.]] У 1997—1998 гадох быў праведзены конкурс у некалькі тураў на найлепшы дызайн наяўных эўра, пераможцам якога стаў [[Робэрт Каліна]], галоўны дызайнэр [[Цэнтральны банк Аўстрыі|Цэнтральнага банку Аўстрыі]]. У лютым 1998 году дызайн і спэцыфікацыі банкнотаў былі ўхваленыя Радай Эўрапейскага валютнага зьвязу. У жніўні 1998 году былі праведзены асноўныя выпрабаваньні па друку ўсіх наміналаў банкнотаў для канчатковага вырашэньня праблемаў выпуску. У дызайне банкнотаў выкарыстаныя выявы выбітных помнікаў Эўропы. Вокны й дзьверы, намаляваныя на адным баку, сымбалізуюць дух адкрытасьці й каапэрацыі ўнутры Эўрапейскае супольнасьці. На адваротным баку кожнае з банкнотаў намаляваны мост як мэтафара зносінаў людзей у ЭЗ і за ягонымі межамі. Усе банкноты маюць асаблівую абарону ад падробак. У тэндэры на пастаўку [[мэтал]]у для біцьця манэтаў эўра перамогу атрымаў [[Кітай]], Лаянскі мэдны завод у цэнтральнай правінцыі [[Хэнань]]. Паводле крытэраў далучэньня да новае валюты 2 траўня 1998 году для ўдзелу ў «зоне эўра» Радай ЭЗ былі дапушчаныя [[Аўстрыя]], [[Бэльгія]], [[Нямеччына]], [[Ірляндыя]], [[Гішпанія]], [[Італія]], [[Люксэмбурґ]], [[Нідэрлянды]], [[Партугалія]], [[Фінляндыя]] ц [[Францыя]]. Дзьве краіны, як то [[Вялікабрытанія]] й [[Швэцыя]], таксама ўкладваліся ў большасьць названых крытэраў, але адмовіліся ад удзелу ў «зоне эўра» як першыя ейныя ўдзельнікі. У [[Данія|Даніі]] паўсталі канстытуцыйныя праблемы, а ў [[Грэцыя|Грэцыі]] фінансавыя паказчыкі не адпавядалі неабходным патрабаваньням. Пры гэтым у [[Швэцыя|Швэцыі]] й [[Данія|Даніі]] прайшлі рэфэрэндумы, на якіх большасьць выказалася супраць прыняцьця эўра. 1 чэрвеня 1998 году быў заснаваны [[Эўрапейскі цэнтральны банк]] (ЭЦБ). Ягоная штаб-кватэра знаходзіцца ў Франкфурце-на-Майне. Задачы банку — падтрыманьне коштавае стабільнасьці й правядзеньне адзінае манэтарнае палітыкі па ўсёй тэрыторыі [[эўразона|эўразоны]]. Эўра для безнаяўных разьлікаў быў уведзены ў 1999 годзе. 1 студзеня 2002 году зьявіліся банкноты й манэты. Наяўны эўра замянілі нацыянальныя валюты 19 з 28 краінаў Эўрапейскага зьвязу. Пасьля фінансавага крызу ў ЗША 2008 году ўжо ў 2009 годзе сярод інвэстараў зьявіліся засьцярогі наконт зьяўленьня [[сувэрэнны дэфолт|крызісу сувэрэннае запазычанасьці]] адносна некаторых эўрапейскіх дзяржаваў, прычым сытуацыя стала асабліва напружанай на пачатку 2010 году<ref>[https://www.reuters.com/article/idUSLDE61F0W720100216 «Peripheral euro zone government bond spreads widen»]. Reuters.</ref><ref>[http://www.economist.com/node/16009099 «Acropolis now»]. The Economist.</ref>. Найбольш гостра пацярпела Грэцыя, але іншыя сябры эўразоны, як то [[Кіпр]], Ірляндыя, Італія, Партугалія й Гішпанія таксама зьведалі пэўныя негатыўныя наступствы<ref>[http://www.cnn.com/2013/07/27/world/europe/european-debt-crisis-fast-facts/index.html «European Debt Crisis Fast Facts»]. CNN.</ref><ref>[https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/07/PDFReisTextFallBPEA.pdf «Looking for a Success in the Euro Crisis Adjustment Programs: The Case of Portugal»]. Brookings Papers on Economic Activity.</ref>. Усе гэтыя краіны выкарыстоўвалі сродкі ЭЗ, акрамя Італіі, якая сама ёсьць асноўны донар [[Эўрапейскі фонд фінансавай стабільнасьці|Эўрапейскага фонду фінансавае стабільнасьці]]. Каб быць далучанымі ў зону эўра, краіны павінны былі выканаць пэўныя крытэры канвэргэнцыі, але сэнс такіх крытэраў быў паменшаны тым фактам, што яны не выконваліся з аднолькавым узроўнем строгасьці паміж краінамі<ref>[http://www.voxeu.org/index.php?q=node/3454 «The politics of the Maastricht convergence criteria»]. Voxeu.</ref>. [[Латвія]] й [[Летува]] плянавалі перайсьці на эўра ў 2009 годзе, але з прычыны эканамічнага крызу гэты пераход патрэбна было адкласьці, аднак у канчатковым выніку ў 2014 годзе Латвія перайшла да выкарыстаньня эўра, Летува перайшла на эўра 1 студзеня 2015 году. У адрозьненьне ад Летувы й Латвіі, [[Эстонія]] адразу здолела споўніць усе крытэры, неабходныя для пераходу на эўра, да 2011 году, і 12 траўня 2010 году [[Эўракамісія]] выступіла з афіцыйнай прапановай аб далучэньні гэтае краіны да эўразоны 1 студзеня 2011 году, што Эстонія й зрабіла<ref>[http://www.svaboda.org/archive/World_News/20101231/3060/3060.html?id=2263934 «Эстонія пераходзіць на эўра»]. Радыё Свабода</ref>. [[Чэхія]] плянавала ўступіць у эўразону пасьля 2015 году, а магчыма нават у 2019 годзе, але па стане на 2019 год краіна адмовілася вызначыць дакладны тэрмін пераходу на эўра. Аналягічная сытуацыя й у [[Польшча|Польшчы]] й [[Вугоршчына|Вугоршчыне]]. [[Баўгарыя]] й [[Румынія]] плянуюць перайсьці да агульнаэўрапейскае валюты да пачатку 2022 году. Плянуе пераход на эўра й [[Харватыя]]. 5 сакавіка 2021 году [[Управа фінансавых паводзінаў Вялікабрытаніі|Ўправа фінансавых паводзінаў Вялікабрытаніі]] абвясьціла пра спыненьне пасьля 31 сьнежня 2021 году разьліку й абнародаваньня [[Лёнданская міжбанкаўская стаўка прапановы|Лёнданскае міжбанкаўскае стаўкі прапановы]] (ЛМБСП) у эўра «[[Міжкантынэнтальная біржа|Міжкантынэнтальнай біржай]]» ([[Атланта]], штат Джорджыя, ЗША)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Нацбанк рэкамэндуе выкарыстоўваць альтэрнатыўныя стаўкам ЛМБСП безрызыкоўныя індыкатары|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/natsbank-rekamendue-vykarystouvats-alternatyunyja-staukam-libor-bezryzykounyja-indykatary-106455-2021/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=9 лістапада 2021|дата доступу=16 лістапада 2021}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.ecb.int Эўрапейскі цэнтральны банк] * [http://www.bis-ans-ende-der-welt.net/Europa-B.htm Эўра - банкноты і гісторыя] {{ref-en}} {{ref-de}} {{Валюты Эўропы}} [[Катэгорыя:Эўрапейскія валюты]] [[Катэгорыя:Эўрапейскі Зьвяз]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] h7hscbaw8pknnm2vrv5kgseojbieos1 0 10046 2334650 2286494 2022-08-26T15:43:39Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Казахстан |НазваЎРоднымСклоне = Казахстану |НазваНаДзяржаўнайМове = Қазақстан Республикасы |Сьцяг = Flag of Kazakhstan.svg |Герб = Coat_of_arms_of_Kazakhstan.svg |НацыянальныДэвіз = |Месцазнаходжаньне = LocationKazakhstan.png |АфіцыйнаяМова = [[казаская мова|казаская]], [[расейская мова|расейская]] |Сталіца = [[Нур-Султан]] |НайбуйнейшыГорад = [[Алматы]] |ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Касым Жамарт-Такаеў]]<br />[[Аліхан Смаілаў]] (выконваючы абавязкі) |Плошча = 2 724 900 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 9-е |АдсотакВады = 1,7% |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2009 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 62-е |Насельніцтва = 16 402 861 |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 6 |ГодАцэнкіСУП = 2008 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 56-е |СУП = $177,835 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = $11 434 |Валюта = [[Тэнге]] |КодВалюты = KZT |ЧасавыПас = |ЧасРозьніцаUTC = +5 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = +6 |НезалежнасьцьПадзеі = &nbsp;ад [[Савецкі Саюз|Савецкага Саюзу]] |НезалежнасьцьДаты = <br />16 сьнежня 1991 |ДзяржаўныГімн = Менің Қазақстаным |АўтамабільныЗнак = |ДамэнВерхнягаЎзроўню = kz |ТэлефонныКод = 7 |Дадаткі = [[Файл:Kazakhstan-CIA WFB Map.png|цэнтар|280пкс|Мапа Казахстану]] }} '''Рэспубліка Казахстан''' ({{мова-kk|Қазақстан Республикасы}}) — краіна, разьмешчаная на [[Эўразія|Эўразійскім]] звышкантынэнце. Мяжуе з [[Расея]]й, [[Кітай|Кітаем]], [[Кыргыстан]]ам, [[Узбэкістан]]ам і [[Туркмэністан]]ам. == Гісторыя == У II—III стагодзьдзях мангольскія і протацюрскія плямёны на стэпавых прасторах паўднёвей за [[Алтай]] утварылі народ хунну, які ў 375 году рушыў на захад у Эўропу, адзначыўшы пачатак Вялікага перасяленьня народаў. На Ўрале і Паволжы да яго далучыліся вугорскія плямёны. [[Гуны]] моцна пацясьнілі Рымскую імпэрыю, а іх правадыр [[Атыла]] (400—453) увайшоў у гісторыю, як вялікі заваёўнік. Вугорцы (па-лацінску: хунгары), чыя мова рэзка адрозьніваецца ад эўрапейскіх і мае шмат цюрскіх словаў, лічаць сябе нашчадкамі гунаў. У сярэдзіне 1 тысячагодзьдзя на прасторах ад мангольскіх гораў да [[Касьпійскае мора|Касьпійскага мора пачынае]] складвацца старажытнацюрскі зьвяз качавых плямёнаў і іх дзяржаўнасьць. [[Першы Цюрскі каганат]] (551—630) стаў важным этапам у гісторыі Стэпу. Пачалі разьвівацца [[рамёствы]], гандаль, тады ажыў [[Вялікі Шаўковы Шлях]] з Кітая ў арабскія землі і далей у Эўропу. Уздоўж рэк Чу, Талас, Сыр-Дар’я і ўзьбярэжжа Аральскага мора ўзьнікалі гарады Чырык-Рабат, Отрар, Сыгнак, Ісьпіджаб, Тараз і Баласагун, якія зьяўляліся важнымі населенымі пунктамі на гандлёвым Шаўковым Шляху, што спалучаў усход і захад. У VI ст. гэтыя землі атрымалі назоў [[Туркестан]] («Краіна цюрак»). У VII стагодзьдзі Каганат распаўся на Ўсходні (Другі) і Заходні каганаты. Усходні займаў землі на Алтаі і Байкале, а Заходні — стэпы ад Ертыса да Іціля (ад Іртыша да Волгі). Пазьней з Заходняга каганата вылучыліся [[Хазарскі каганат]] (650—969) у паўночным Прыкасьпіі (дынастыя Ашынаў) і Цюргескі — на Цянь-Шані, які з прыходам арабаў саступіў месца [[Карлуцкі каганат|Карлуцкаму каганату]]. У VII—VIII стагодзьдзях кітайская імпэрыя [[Тан (дынастыя)|дынастыі Тан]] стала прэтэндаваць на частку Туркестану, але ёй жа цікавіўся і Арабскі халіфат. Інтарэсы дзьвюх вялікіх ваяўнічых імпэрыяў сутыкнуліся на землях цяперашняга Казахстану ў бітве на рацэ Талас (751). Атрымаўшы важную перамогу пры дапамозе карлукаў, арабы прынесьлі ў Стэп ісламскую рэлігію, а ў кітайцаў запазычылі паперу, што прывяло да шырокага распаўсюджваньня арабскай пісьменнасьці. Варта адзначыць, аднак, што ў Стэпе ісламская вера насіла і дагэтуль носіць хутчэй «пераймальны» характар і зьяўляецца ў казахаў самай слабой сярод мусульманскіх народаў. Затое цюркі страцілі сваё [[стражытнацюрскае рунічнае пісьмо]], перайшоўшы на арабскую пісьмовасьць, і сваю старажытную веру — [[тэнгрыянства]]. Але і халіфат ня ўтрымаў Стэп у сваіх руках. Прыкладна ў IX—X стагодзьдзі на сучаснай тэрыторыі Казахстану ўзьнікаюць дзьве новыя цюрскія дзяржавы: на поўдні і ўсходзе — Караханідзкая, а на захадзе — Агуская. [[Караханідзкая дзяржава]] прыйшла на зьмену Карлуцкаму каганату ў Туркестане, Мавэранагры (міжрэчча Окса і Яксарта або Аму-Дар’і і Сыр-Дар’і), [[Сямірэччы]] і ўсходнім Туркестане дый пратрымалася да 1210 году да разгрому яе шагам Харэзма Мухамадам. Пазьней карлуцкая гаворка стала асновай узбэцкай ([[Мавэранагр]]) і ўйгурскай ([[Усходні Туркестан]]) моваў. [[Агузы]] займалі землі на Сыр-Дар’і і захадзе цяперашняга Казахстану, ваявалі з Хазарскім каганатам на Ітылі (Волга), прычым часта ў зьвязе з [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русьсю]] і [[Волская Булгарыя|Волскай Булгарыяй]] (нашчадкамі якой сталі сучасныя татары, башкіры, чувашы). Але ў сярэдзіне 11 ст. у Стэпе ўзьнялося новае магутнае племя кіпчакаў (па-лацінску куманаў), якое выцясьніла агузаў. Вялікая частка агузаў сышла на поўдзень Касьпія і, зьмяшаўшыся зь мясцовымі народамі, стала прабацькамі сучасных туркмэнаў, у Закаўказьзі — азэрбайджанцаў, а іх наймацнейшы род — [[сэльджукі]], прасунуўся ў Малую Азію і стаў асновай турэцкай нацыі. Іншая частка агузаў адышла на захад да Дунаю і была вядомая пад іменем [[печанегі|печанегаў]], малдаўскія гагаўзы лічацца іх нашчадкамі. [[Кіпчакі]] ішлі за імі па пятах і неўзабаве велізарная раўнінная тэрыторыя ад Іртышу да Дунаю атрымала назоў [[Дэшт-і-Кіпчак]], Кіпчацкі стэп. На Русі яны былі вядомыя, як [[полаўцы]], а Дэшт-і-Кіпчак заходней за Волгу, як [[Палавецкі стэп|Палавецкае поле]]. Паўтара стагодзьдзя доўжыліся складаныя адносіны Русі і Палавецкага поля. Рускія князі то ваявалі з полаўцамі ([[Уладзімер Манамах]]), то былі саюзьнікамі ([[Бітва на рацэ Калцы]]), а то і радніліся зь імі ([[Юры Даўгарукі]] і іншыя). Адзін з паходаў рускага князя Ігара ў Палавецкі стэп апісаны ў «[[Слова аб паходзе Ігаравым|Слове аб паходзе Ігаравым]]» (1185). Пасьля разгрому татара-манголамі асноўная частка полаўцаў (заходніх кіпчакаў) сышла ў Крым і стала родапачынальнікамі крымскіх татараў. === Мангольскае нашэсьце === У 1219 годзе пачалося мангольскае ўварваньне ў Стэп і далей у Мавэранагр. Манголы агнём і мячом прайшліся па Сыр-Дар’і, спалілі гарады [[Отрар]], Сыгнак, Ашнас і інш. Качавыя плямёны Казахстану спачатку аказвалі мангольскім войскам супраціў, але пасьля паразы далучыліся да іх. Мясцовая кіпчацкая шляхта паступіла на службу да манголаў, а шэраговыя качэўнікі склалі значную частку мангольскага войска, якое рушыла на чале з Бату (Батыем) у 1237 г. на заваяваньне Ўсходняй Эўропы. Празь іх і зьявілася зьмяшаная назва — татара-манголы. Цюрскі Стэп увайшоў у склад трох мангольскіх улусаў, якія ачолілі сыны [[Чынгіс-хан|Чынгізхана]]: вялікая (стэпавая) частка — у склад Улуса [[Джучы]], Паўднёвы і Паўднёва-Ўсходні Казахстан — у Ўлус [[Чагатай|Чагатая]], паўночна-ўсходняя частка Сямірэччы — ва Ўлус [[Угедэй|Угедэя]]. [[Залатая Арда|Улус Джучы]] займаў шырокія землі заходней Іртыша і ахопліваў паўночную частку Сямірэчча і ўвесь Усходні Дэшт-і Кыпчак да Ніжняга Паволжа ўлучна. [[Чагатайскі ўлус|Улус Чагатая]], акрамя названых земляў, уключаў у сябе Ўсходні Туркестан і Мавэранагр. Угедэй валодаў Заходняй Манголіяй, раёнамі Верхняга Іртыша і Тарбагатая. Чынгізіды імкнуліся ператварыць свае ўлусы ў незалежныя валадарствы. Пасьля сьмерці Чынгісхана, якая здарылася ў 1227 годзе, гэтая тэндэнцыя стала нарастаць, і імпэрыя распалася на некалькі незалежных дзяржаваў. Пераемнікам Джучы, памерлага ў тым жа, 1227 году, стаў яго сын [[Баты|Бату]]. Баты заснаваў у нізоўях Волгі новую мангольскую дзяржаву [[Залатая Арда]]. У яе ўвайшлі тэрыторыі Ўлуса Джучы — Усходні Дэшт-і Кыпчак, частка тэрыторыі Харэзма і Заходняй Сыбіры, а таксама ізноў заваяваныя землі на захадзе. Сталіцай стаў горад [[Адрына-Бату]] (каля цяперашняй Астрахані). Залатая Арда была шматэтнічнай дзяржавай. Яна ўключала ў сябе мноства плямёнаў і народнасьцяў, што адрозьніваліся паміж сабой па ўзроўні грамадзка-эканамічнага разьвіцьця і валодалі своеасаблівай культурай і звычаямі. Асноўную масу ардынцаў складалі цюрскія плямёны, галоўным чынам, кыпчакі, а таксама канглы, карлукі, найманы і шматлікія іншыя. [[Рубрук]] іх усіх называў татарамі. Манголы і ў Ардзе складалі меншасьць. У канцы XIII ст. і ў XIV ст. манголы фактычна цюркізаваліся, асабліва пасьля разгрому Залатой Арды [[Цімур]]ам у 1391 годзе. Мангольскія заваёвы суправаджаліся масавым зьнішчэньнем людзей. Быў перапынены завяршальны этап фармаваньня кыпчацкай народнасьці. Панаваньне мангольскіх заваёўнікаў надоўга затрымала эканамічны і культурны прагрэс народаў заваяваных імі краінаў. Найцяжэйшыя страты былі нанесеныя земляробчай і гарадзкой культуры. Але былі і дадатныя фактары. Манголы, дзякуючы сваёй ідэі цэнтралізаванай улады аб’ядналі раней слабаарганізаваныя вольныя стэпавыя плямёны. Нормы качавога жыцьця стала рэгуляваць «Яса» Чынгіз-хана — збор звычаёвага права, прыстасаванага да новых умоваў. Пасьля нормы «Ясы» былі ў пэўнай ступені выкарыстаныя пры стварэньні казаскага кодэкса законаў «Жэты-жаргы» («Сем укладаньняў»). Шматлікія формы дзяржаўнасьці былі таксама выкарыстаныя пасьля ў ханствах, узьніклых на тэрыторыі Казахстану ў пасьлямангольскую эпоху. Мангольская заваёва аказала моцны ўплыў на этнічныя працэсы на тэрыторыі Казахстану. Тры казаскія жузы сталі фактычна пераемнікамі трох улусаў чынгізідаў. Верхавіна чынгізідаў растварылася ў цюрскай масе, але іх нашчадкі зваліся торы або «белай косткай». Самым вядомым чынгізідам быў казаскі навуковец, асьветнік і вандроўца [[Чокан Валіханаў]] (1835—1865). Пасьля развалу Залатой Арды да сярэдзіны XV ст. на аснове стэпавых плямёнаў (албаны, дулаты, уйсуні, канглы, жалаіры і іншыя прадстаўнікі Старэйшага Жуза, кыпчакі, аргыны, найманы, керэі, конграты і інш. — Сярэдні Жуз, алшыны, алімулы, байулы, жэтыру і інш. — Малодшы Жуз) на тэрыторыі ад Іртыша да Жаіка стала фармавацца першая казаская дзяржаўнасьць. Велізарная тэрыторыя і качавы лад жыцьця, а таму і ўмоўнасьць межаў, паўплывалі на паступовае ўтварэньне Казаскага ханства. Яго зародкамі былі ханствы Абулхаіра на Сыр-Дар’і і Жаныбэка і Керэя ў Сямірэччы. Аб’яднаць казаскія землі ў барацьбе з шэйбанідамі Мавэранагра на поўдні і Нагайскай Ардой на захадзе атрымалася хану Касыму (1445—1518). Справу працягнуў яго сын хан Хакназар (уладарыў 1538—1580), якому прыйшлося змагацца і з ойратамі на ўсходзе. Аднак успадкаваны ад манголаў тэрытарыяльны падзел казахаў на тры жузы: Старэйшы (паўднёвы), Сярэдні (паўночны) і Малодшы (заходні) са сваімі ханамі, пры тым што і кожны род-племя меў свайго хана, выклікалі пастаянае суперніцтва і міжусобіцу ў Казаскім ханстве, аслабляючы яго. Перад пагрозай усё часьцейшых набегаў ойратаў з мангольскіх стэпаў, некалькі выправіў сытуацыю хан Таўке (уладарыў 1680—1718). Менавіта пры ім найбольш кансалідавалася качавая дзяржава з стаўкай у горадзе Туркестан, пры ім у Казаскім ханстве быў прыняты збор законаў «Жэты Жаргы». === Джунгарскае ўварваньне === У 1635 годзе ў горах Тарбагатая і паўднёвага Алтая ўтварылася новая мангольская дзяржава [[Джунгарскае ханства|Джунгарыя]]. Падштурхоўванае з усходу кітайскай імпэрыяй [[Цын]], яно пачало паходы ў казаскі Стэп. Джунгары (саманазва ойраты) урываліся ў 1635, 1652 (загінуў хан Жангір), 1681—1684 (спалены Сайрам), 1687 (аблога Туркестану), 1711—1712, 1714—1717 гадах. Але самым спусташальным было ўварваньне 1723—1727 гадоў, што захавалася ў народнай памяці казахаў, як «актабан шубырынды» — «гады вялікага бедзтва», калі значная частка казаскага народу, раздробненага на мноства варожых адзін да аднаго княстваў, была выразаная джунгарамі. Казаскія аб’яднаныя апалчэньні таксама атрымалі шэраг перамогаў над джунгарамі ў 1711 годзе (Богенбай батыр), у 1718 на рацэ Аягуз (Кабанбай батыр), пад кіраўніцтвам Абулхаір-хана на рацэ Буланты (1727) і ў Анракайскай бітве (1729). Але сілы былі няроўныя, у джунгараў зьявілася агняпальная зброя. Казаскія пасольствы ў Маскве паспрабавалі абаперціся на хаўрус з Расеяй. [[Пётар I]] загадаў казанскаму і сыбірскаму губэрнатарам Пятру Салтыкову і князю Мацьвею Гагарыну дапамагаць ім супраць джунгараў, пагатоў, што гэта адказвала плянам Расеі. Расея тады імкліва прасоўвалася на ўсход, да Ціхага акіяна. Яшчэ ў канцы 16 стагодзьдзі аддзелам казакоў атамана Ермака, якія зьнішчылі [[Сыбірскае ханства]] чынгізіда Кучума, па ўказе цара Івана Жахлівага быў нададзены адмысловы статус — [[Сыбірскае казачае войска]]. І з гэтага часу яно ўстала на службу імпэрыі. У 1715—1720 гады, нягледзячы на адчайнае процідзеяньне джунгараў, пачалося будаўніцтва сыбірскімі казакамі Іртыскай умацаванай лініі, закладзеныя крэпасьці Омская (1716), Сяміпалацінская (1718), Усьць-Каменагорская (1720) уверх па [[Іртыш]]ы. У цяжкім 1717 годзе хан Таўке ўпершыню зьвярнуўся да Пятра з просьбай прыняць казахаў у расейскае падданства, але бяз выплаты ясака, без выкананьня павіннасьцяў і пры захаваньні ўлады хана. Але Таўке раптам памёр і калі хан заходняга Малодшага Жуза Абулхаір у 1730 г. прапанаваў [[ваенны зьвяз]] імпэратрыцы Ганьне Іаанаўне, Расея, якая мела свае далёка ідучыя пляны, пагадзілася толькі на пратэктарат (місія Тэўкелева, 1731). Тады хан Сярэдняга жуза Аблая, лявіруючы паміж дзьвюма магутнымі імпэрыямі (палітыка «паміж львом і цмокам») прыняў падвойнае падданства, і Расеі (1740) і Кітая. Старэйшы жуз наогул больш знаходзіўся пад уплывам цясьніўшага яго з поўдня Какандзкага ханства. У 1741 пры чарговым уварваньні джунгараў Сэнат Расейскай імпэрыі прымае рашучыя захады (місія Мілера). Сустрэўшы ў асобе Расеі моцнага суперніка, джунгары спыняюцца. А ў 1745 году памірае іх апошні «каршак», хунтайчы Галдан Цэрэн, пачынаецца разброд. Джунгарыя ня выканала падрыхтаваную ёй місію і Цыньска-маньчжурскія войскі наносяць зруйнавальныя ўдары ёй у сьпіну. У 1756 годзе пры імпэратары [[Айсіньгіёро Хунлі]] Цыньска-маньчжурскае войска канчаткова разьбівае [[Джунгарскае ханства]]. 70% джунгараў гіне на поле бітвы і ад хваробаў, 20% уцякаюць на Волгу ў Калмыцкае ханства. Джунгарыя спыняе сваё існаваньне, а на яе землях Цынская імпэрыя стварае ў 1761 году сваю правінцыю [[Сіньцзян]] (Новыя землі). Але далей яе інтарэсы сутыкаюцца з інтарэсамі Расейскай імпэрыі, якая прэтэндавала на Туркестан, і ваенная актыўнасьць у гэтым раёне заціхае. Казаскія стэпы засталіся ў зоне расейскага ўплыву. == Расейская экспансія == Далучэньне Казахстана было толькі часткай шматвяковай [[тэрытарыяльна-палітычная экспансія Расеі|тэрытарыяльна-палітычнай экспансіі Расеі]] на сумежныя тэрыторыі. Паўночнае ўзьбярэжжа Касьпійскага мора і правы бераг ракі Ўрал (раней Яік, ад казаскага Жаік) [[расейцы]] сталі засяляць яшчэ з 16 ст., яны ўсталявалі сваю ўладу, заснаваўшы стыхійнае [[Яіцкае казацтва]] з цэнтрам у Яіцкім мястэчку (1613), у 1775 годзе пасьля разгрому пугачаўскага паўстаньня яны былі пераназваныя імпэратрыцай Кацярынай II ва [[Уральскае казацтва]] і горад Уральск, нават раку пераназвалі ва Ўрал. Далей па Яіку былі заснаваныя Гураў (1640) — цяпер Атыраў, Орск (1735) і Арэнбург (1743), які тады жа па ўказе імпэратрыцы Лізаветы Пятроўны стаў цэнтрам заснаванага [[Арэнбургскае казацтва|Арэнбургскага казацтва]]. Указам цара Аляксандра I у 1808 году Сыбірскае казачае войска атрымала статус [[Сыбірскае казацтва|Сыбірскага казацтва]] з цэнтрам у Омску. У 1867 г. з атрадаў сыбірскіх казакоў, якія прасунуліся далёка на поўдзень у Сямірэчча, па ўказе імпэратара Аляксандра II было сфармаванае [[Семірэчанскае казацтва]] з цэнтрам у горадзе Точным (1855), потым Алма-Ата, цяпер Алматы. [[Казакі]] сталі найважнейшай прыладай расейскага імпэрыялізму ў далучэньні ўсходніх прастораў, у тым ліку і тэрыторыяў цяперашняга Казахстану. Казакі і перасяленцы з Расеі і Ўкраіны, якія ішлі ўсьлед за імі, захоплівалі ўрадлівыя землі, лугі і летнія пашы (джайляў), з зброяй выцясьняючы ў стэпы і неўрадлівыя мясьціны карэнных жыхароў, якіх сталі менаваць кіргіз-кайсакамі. Натуральна, расейская экспансія ў Стэп сустракала адчайны супраціў з боку мясцовага насельніцтва. Карныя войскі, якія ўціхамірвалі бунт Емяльяна Пугачова, разграмілі і паўстаньне казаскай бядноты пад кіраўніцтвам [[Сырыма Датаў]] (1783—1797). У 1836—1838 гадах было задушана паўстаньне, якім кіравалі [[Ісатай Тайманаў]] і [[Махамбэт Уцемісаў]]. Расейская імпэрыя ліквідавала ханскую ўладу, паўстаньне апошняга казаскага хана [[Кенэсары]] было бязьлітасна задушанае ў 1846 годзе. Казалінскае паўстаньне пад кіраўніцтвам [[Жанкожа Нурмухамедаў|Жанкожы Нурмухамедава]] разгромленае ў 1857 годзе. Расправа царскіх войскаў над мірным насельніцтвам пры ўзяцьці крэпасьцяў Пішпэк і Аўліе-Аты ў 1864 году глыбока абурыла [[Чокан Валіханаў|Чокана Валіханава]] — пасьля некалькіх гарачых спрэчак з генэралам Чарняевым, ня бачачы іншага выхаду, ён выходзіць у адстаўку і вяртаецца ў Сямірэчча. Пасьля ўзяцьця расейскімі войскамі Чымкента (1866) у барацьбе з Какандзкім ханствам уся сучасная тэрыторыя Казахстану апынулася пад уладай [[Расея|Расеі]]. Царская ўлада паўсюль прызначыла сваіх намесьнікаў — губэрнатараў і пачала ўзмоцнена асвойваць новыя тэрыторыі. У 1906—1912 гг. у выніку [[сталыпінская аграрная рэформа|сталыпінскай аграрнай рэформы]] ў Казахстан з цэнтральных раёнаў Расеі было перавезена да 500 000 сялянскіх гаспадарак, якім вылучылі больш 17 млн дзесяцін ужо засвоеных лепшых земляў, а казаскім плямёнам было пакінута весьці паўкачавы лад жыцьця на адведзеных ім расейскім урадам стэпавых тэрыторыях. Казахі дамагліся права не ісьці на службу ў расейскім войску, але ў 1916 году пачалася павальная мабілізацыя на акопныя працы, што прывяло да паўстаньня пад кіраўніцтвам [[Амангельды Іманаў|Амангельды Іманава]]. Тады, ратуючыся ад прымусовых працаў і рэпрэсіяў, частка казаскіх родаў адвандравала ў Кітай. == Савецкі пэрыяд == Пасьля адрачэньня цара Мікалая II і стварэньня Часавага ўраду палітычнае жыцьцё ажывілася і на ўскраінах былой імпэрыі. Пракадэцкі настроеныя лідэры казаскай інтэлігенцыі праводзяць у чэрвені 1917 гады ў Арэнбурзе Першы ўсекыргыскі зьезд. Галоўныя пытаньні яго скліканьня датычыліся таго, што ў Расеі павінна быць створаная дэмакратычная фэдэрацыйная парлямэнцкая рэспубліка, кыргыскія вобласьці павінны атрымаць у ёй аўтаномію і павінна быць вырашанае набалелае зямельнае пытаньне. Былі абраныя дэпутаты на [[Усерасейскі ўстаноўчы сход]] ад казаскіх абласьцей, у тым ліку ад Сяміпалацінскай вобласьці вядомы расейскі навуковец-этнограф [[Рыгор Патанін|Рыгор Мікалаевіч Патанін]] — у маладосьці сябар [[Чокан Валіханаў|Чокана Валіханава]], а таксама дэпутаты на зьезд мусульманаў Расеі «Шураі Іслам», у тым ліку Алькей Сатпаеў, старэйшы брат [[Каныш Сатпаеў|Каныша Сатпаева]] — пазьней першага прэзыдэнта Акадэміі навук Казаскай ССР. Першы ўсекыргыскі зьезд, па сутнасьці, канстытуяваўся ў палітычную партыю «Алаш». Фактычна кіраўнікамі партыі «Алаш» сталі Аліхан Букейханаў і Ахмэт Байтурсынаў. Абсалютная большасьць чальцоў партыі не ўспрынялі сацыялістычную праграму бальшавіцкага кшталту і аб’ядналіся пад лёзунгам: «Вызваленьне казаскага народа з-пад каляніяльнай няволі!» У сьнежні 1917 году ў Арэнбурзе сабраўся II агульнакыргыскі зьезд. Сярод яго арганізатараў былі вядомыя дзеячы казаскай інтэлігенцыі: былы дэпутат I расейскай Дзярждумы [[Аліхан Букейханаў]] (1870—1937), рэдактар газэты «Казах» [[Ахмэт Байтурсынаў]] (1873—1937), паэт і пісьменьнік [[Мыржакып Дулатаў]] (1985—1935). Сярод удзельнікаў былі паэт і пісьменьнік [[Магжан Жумабаеў]](1893—1938) і прэм’ер толькі што абвешчанай у Какандзе Туркестанскай аўтаноміі ([[Туркестон Мухтарыяці]], таксама [[Какандзкая аўтаномія]]) [[Мустафа Шокай]] (1891—1941), замяніўшы на зьезьдзе іншага яе лідэра, былога дэпутата Дзярждумы II скліканьня Мухамеджана Тынышпаева (1979—1938). Зьезд абвесьціў аўтаномію казак-кыргыскіх абласьцей пад назвай «Алаш», прычым у складзе будучай Расейскай Фэдэрацыі, і стварыў Народную раду (урад) «[[Алаш-Арда]]», з 25 чальцоў якога 10 месцаў было аддадзена расейцам і іншым нацыям. Але «Алаш-Арда» падтрымала [[меншавікі|меншавікоў]], а ў гады грамадзянскай вайны супрацоўнічала з [[Часавы Сыбірскі ўрад|Часавым Сыбірскім урадам]]. Таму ў пачатку 1920 году была скасаваная [[бальшавікі|бальшавікамі]], што прыйшлі да ўлады, а яе лідэры пазьней расстраляныя. Туркестанская аўтаномія, куды ўваходзілі землі Сыр-Дар’і і Сямірэчча, населеныя казахамі, таксама не прыняла Савецкую ўладу і была разагнаная яшчэ раней. Аднак ужо ў жніўні 1920 году па ленінскім дэкрэце з стэпавых абласьцей, населеных казахамі (іх па-ранейшаму называлі кіргізамі-кайсакамі), Акмалінскай, Сяміпалацінскай, Тургайскай, Уральскай, а таксама Букееўскай і частак Арэнбурскай губэрняў, была створаная [[Кіргізская АССР]] у складзе РСФСР з сталіцай у Арэнбурзе. «Алаш-Арда», уласна, дамагалася менавіта гэтага. У 1925 годзе, пасьля нацыянальна-тэрытарыяльнага разьмежаваньня ў Сярэдняй Азіі, [[Кіргізская АССР]] пераназваная ў [[Казаская АССР|Казаскую АССР]], сталіца перанесеная з Урала на Сыр-Дар’ю ў Ак-Мячэт, названую [[Кзыл-Арда]], у яе склад увайшлі яшчэ Сырдар’інская і Джэтысуйская вобласьці былой [[Туркестанскай АССР]] з казаскім насельніцтвам і [[Каракалпацкая АТ]] (пазьней уключаная ва [[Узбэцкая ССР|Ўзбэцкую ССР]] зь пераўтварэньнем у [[Каракалпацкая АССР|Каракалпацкую АССР]]). Тады ж [[Арэнбурская вобласьць]] была перададзеная ў непасрэднае падначаленьне РСФСР. У 1929 годзе сталіца перанесеная яшчэ ўсходней у [[Алма-Ату]]. У 1936 годзе [[Казакская АССР]] ператвораная ў [[Казаская ССР|Казаскую ССР]]. У 1956 годзе падчас хрушчоўскага буму з засваеньнем цалінных земляў яшчэ частка тэрыторыяў была перададзеныя [[РСФСР]] (далучаныя да сучасных [[Омская вобласьць|Омскай вобласьці]] і [[Алтайскі край|Алтайскаму краю]]) і [[Узбэцкая ССР|Узбэцкай ССР]] ([[Галодны стэп]] — сучасныя [[Навоійская вобласьць|Навоійская]] і [[Джызакская вобласьць|Джызакская]] вобласьці). Пэрыяд станаўленьня адміністрацыйна-плянавай дзяржаўнай сыстэмы ў рэспубліцы быў найбольш балючым: па-першае, у рамках фарсіраванай калектывізацыі, што прадугледжвала аселасьць сельскага насельніцтва, была парушаная качавая і паўкачавая жывёлагадоўля — традыцыйная гаспадарчая нацыянальная галіна; па-другое, істотныя страты быў нанесены нацыянальнай культуры і інтэлігенцыі, у прыватнасьці, шляхам замены арабскага альфабэту спачатку на лацінскі (1928), а затым на кірыліцу (1940), што адлучыла карэнных казахаў ад пісьменнасьці, на якой ствараліся традыцыйныя ўзоры літаратуры. Казахі гублялі ня толькі свае землі і самабытную культуру. Самое існаваньне казаскага народа было пастаўленае пад пытаньне. На пачатку 1930-х гадоў у выніку сталінскай сельскагаспадарчай палітыкі, праводжанай у Казахстане яго стаўленікам [[Піліп Галашчокін|Піліпам Галашчокіным]], загінула больш мільёна прадстаўнікоў карэннай нацыі, сотні тысячаў зьбеглі ў Кітай. Тамака ў 1954 году нават была адукаваная [[Або-Казаская аўтаномная вобласьць]] (ІКАО) з цэнтрам у Кульджы. У канцы 30-х у Казахстан былі пераселеныя непажаданыя Маскве групы насельніцтва: палякі з Заходняй Украіны і Беларусі (1936), карэйцы з Прымор’я і Сахаліна (1937), у гады вайны [[немцы Паволжа]] (1941), [[кабардынцы]] і [[балкарцы]] (1943), [[чачэнцы]] і [[інгушы]] (1944) з Паўночнага Каўказу, [[крымскія татары]] з Крыму (1944), ня кажучы ўжо аб масавым будаўніцтве лягераў для зьняволеных. Эпапэя засваеньня цалінных земляў у 1950-х гадах прывяла да перасяленьня ў Казахстан яшчэ мільёна новых жыхароў з Расеі. У выніку апынулася, што казахаў у Казаскай ССР засталося ўсяго 30% па перапісе насельніцтва 1959 году і яна стала адзінай у СССР, дзе карэннага насельніцтва было менш за прыежджых. Разам з тым, пачалася магутная індустрыялізацыя рэспублікі, якая дазволіла Казахстану ператварыцца ў самавіты прамысловы рэгіён, арганічна ўключаны ў агульнасаюзны комплекс, хоць прыярытэтна савецкай уладай разьвіваўся горназдабыўны сэктар і рэспубліка стала фактычна сыравінным прыдаткам Цэнтру. У пэрыяд фашысцкай агрэсіі ў Казахстан было эвакуявана звыш 400 заводаў і фабрыкаў з цэнтру Расеі, на аснове якіх разраслася мясцовая прамысловасьць. Былі пабудаваныя новыя гарады і сёлы, дарогі і масты. Але таксама быў створаны [[Сяміпалацінскі ядравы палігон]], на якім у 1949 году была выпрабаваная першая савецкая атамная бомба РДС-1, а затым і першая тэрмаядравая РДС-6 с (1953). Сумарная магутнасьць ядравых зарадаў, выпрабаваных пад зямлёй і ў паветры толькі за пэрыяд 1949—1963 гг. на Сяміпалацінскам палігоне, у 2500 разоў перавысіла магутнасьць атамнай бомбы, скінутай на Хірасіму. Быў пабудаваны [[касмадром Байканур]], што запускаў у асноўным міжкантынэнтальныя ракеты і вайсковыя спадарожнікі сэрыі «Космас». На тэрыторыі Казахстана было разьмешчана шмат вайсковых базаў і выпрабавальных палігонаў (Эмба, Сары Шаган і інш.), стратэгічных аэрадромаў і ракетных шахтаў. Праз расейскую мову казаскае насельніцтва атрымала доступ да ўсёй культуры расейскага народа, а ў межах савецкай ідэалёгіі і да сусьветнай культуры. Але гэта азмрочвалася стратай уласнай ідэнтычнасьці. Пасьлядоўная палітыка русыфікацыі прывяла да таго, што шматлікія савецкія казахі ўжо ня ведалі роднай мовы. У мільённай Алма-Аце была ўсяго адна казаская школа № 12, а ў 16-мільённай Казаскай ССР усяго адзін казаскае ВНУ — ЖЭНПІ, які рыхтаваў настаўніц пачатковых клясаў для далёкіх аўлаў. Несумнеўна, гэта выклікала глухую незадаволенасьць ў казаскім асяродзьдзі. У сьнежні 1986 году ў Алма-Аце ўпершыню ў гісторыі СССР адбыліся [[Жэлтоксан|патрыятычныя выступы казаскай моладзі]], якая выступіла супраць прызначэньня генэральным сакратаром ЦК КПСС Гарбачовым расейца [[Генадзь Колбін|Генадзя Колбіна]], першага сакратара Ўльянаўскага абкама партыі, на пасаду кіраўніка Казаскай ССР, чым была парушаная фармальная традыцыя прызначэньня разьдзелаў рэспублік СССР з нацыянальных кадраў. Удзельнікі пратэстаў былі разагнаныя войскамі, шматлікія рэпрэсаваныя, але гэтыя падзеі сталі першым зьвяном ланцуга нацыянальных бунтаў — у Грузіі (1989), Латвіі і Летуве (1991) і г. д., што ў выніку стала адным з фактараў развалу Савецкага Саюза. 16 сьнежня 1991 году Казахстан пасьля распаду СССР ([[Белавеская дамова]]) нарэшце абвесьціў сваю незалежнасьць. Першымі яго прызналі адзіная ў той час цюрская дзяржава [[Турэччына]], потым дэмакратычныя [[ЗША]] і суседні [[Кітай]]. == Найноўшая гісторыя == Казахстан мае параўнальна вялікую тэрыторыю (2 724 900 км² — 9 месца ў сьвеце) і параўнальна малое насельніцтва (15 мільёнаў чалавек, 1999 — 61 месца ў сьвеце). У той самы час краіна валодае значнымі запасамі прыродных рэсурсаў: нафтай, прыродным газам, рознай мінэральнай сыравінай. Заціснутая паміж вельмі буйнымі дзяржавамі — Расеяй, Кітаем, а таксама Індыяй, маладая краіна змушаная весьці асьцярожную вонкавую палітыку. Адразу пасьля здабыцьця незалежнасьці Казахстан падпісаў з 11 былымі рэспублікамі СССР Дэклярацыю аб мэтах і прынцыпах [[СНД]] (Алма-Ата, 21 сьнежня 1991 году), а пасьля зь пяцьцю — Дамову аб калектыўнай бясьпецы (ДКБ) (Ташкент, 15 траўня 1992 году). Першы прэзыдэнт Казахстану [[Нурсултан Назарбаеў]] адмовіўся ад атамнай зброі, успадкаванай ад савецкага войска (Лісабонскі пратакол 1992 году), сумна вядомы Сяміпалацінскі палігон быў зачынены яшчэ раней (1991) у выніку народнага антыядравага руху «Нэвада-Сяміпалацінск», лідэрам якога быў вядомы пісьменьнік і паэт [[Олжас Сулеймэнаў]]. Гэтае рашэньне прывіталі ЗША, Эўропа і ААН. 26 красавіка 1994 году ў Алматы прэзыдэнтам Назарбаевым і Старшынём Цзян Цзэмінем была падпісаная гістарычная Дамова паміж Рэспублікай Казахстан і Кітайскай Народнай Рэспублікай аб казахстанска-кітайскай дзяржаўнай мяжы. Упершыню ў гісторыі абедзьвюх краінаў быў праведзены працэс дэлімітацыі і дэмаркацыі дзяржаўнай мяжы па ўзаемнай згодзе. Датуль Кітай меў тэрытарыяльныя прэтэнзіі да ўсіх сваіх суседзяў — СССР, Японіі, Віетнаму і Індыі, што часта прыводзіла да памежных канфліктаў і нават лякальных войнаў. Казахстан стаў ініцыятарам ўрэгуляваньня межаў паміж Кітаем і сумежнымі краінамі СНД. 26 красавіка 1996 году на сустрэчы кіраўнікоў пяці дзяржаваў — Кітая, Расеі, Казахстану, Кыргыстану і Таджыкістану ў Шанхаі была падпісаная гістарычная Дамова аб умацаваньні мераў даверу ў вайсковай вобласьці ў галіне дзяржаўных межаў. Пасьля шэрагу сустрэчаў «пяцёркі» Дамова перарасла ў ШАС — [[Шанхайская арганізацыя супрацоўніцтва]]. 10 кастрычніка 2000 году ў [[Астана|Астане]], новай сталіцы краіны, кіраўнікамі 5 дзяржаваў (Расея, Беларусь, Казахстан, Кыргыстан і Таджыкістан) была падпісаная Дамова аб стварэньні [[Эўразійская эканамічная супольнасьць|Эўразійскай эканамічнай супольнасьці]]. У Дамове закладзеная канцэпцыя цеснага і эфэктыўнага гандлёва-эканамічнага супрацоўніцтва для дасягненьня мэтаў і задачаў, вызначаных Дамовай аб мытным зьвязе і Адзінай эканамічнай прасторы. Казахстан таксама стаў ініцыятарам (Алматы, 2002) рэгулярных самітаў [[СУДМА]] — Нарады па ўзаемадзеяньні і мерах даверу ў Азіі, удзельнікамі якіх стала ўжо 17 азіяцкіх краінаў, уключаючы Індыю і Пакістан, Ізраіль і Палестыну. З 1992 году Казахстан зьяўляецца чальцом Арганізацыі па бясьпецы і супрацоўніцтве ў Эўропе ([[АБСЭ]]) і нядаўна дамогся права ў 2010 годзе старшыняваць у гэтай уплывовай міжнароднай арганізацыі. Шматвектарная вонкавая палітыка краіны працягнутая і ў эканамічнай сфэры, так напрыклад, разам з нафтаправодам КТК ([[Касьпійскі трубаправодны кансорцыюм]]) на захад праз Расею, быў пабудаваны нафтаправод ККТ ([[Казахстанска-кітайскі трубаправод]]) Кумколь — Алашанькоў на ўсход. Казахстан удзельнічае і ў паўднёвым нафтаправодзе БТД ([[Баку — Тбілісі — Джэйхан]]) у Турэччыну, падтрымоўваным Злучанымі Штатамі Амэрыкі. == Палітычны лад == Казахстан — канстытуцыйная парлямэнцка-прэзыдэнцкая рэспубліка. [[Прэзыдэнт]] зьяўляецца ачольнікам дзяржавы і вярхоўным галоўнакамандуючым. Ачольнік [[урад]]у — [[прэм'ер-міністар]] [[Карым Масімаў]]. === Прэзыдэнт === [[Прэзыдэнт]] Рэспублікі Казахстан абіраецца паўнагадовымі грамадзянамі Казахстана на падставе ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права пры таемным галасаваньні. Тэрмін паўнамоцтваў Прэзыдэнта — 5 гадоў, аднак дзейсны прэзыдэнт захоўвае паўнамоцтвы на 7 гадоў (па ранейшай вэрсіі Канстытуцыі) да 2012 г. Першаму Прэзыдэнту Назарбаеву Н. А., папраўкамі занесенымі ў канстытуцыю ў сярэдзіне 2007 году была прадстаўленая магчымасьць пераабраньня неабмежаваную колькасьць разоў. === Парлямэнт === Парлямэнт Рэспублікі Казахстан складаецца зь дзьвюх палатаў: Сэната і Мажыліса, што дзейнічаюць на сталай аснове. Сэнат складаюць дэпутаты, абраныя ў парадку, усталяваным канстытуцыйным законам, па два чалавекі ад кожнай вобласьці, гарадоў рэспубліканскага значэньня і сталіцы Рэспублікі Казахстан (14 абласьцей, 2 гарады). Пятнаццаць дэпутатаў Сэната прызначаюцца Прэзыдэнтам Рэспублікі з улікам неабходнасьці забесьпячэньня прадстаўніцтва ў Сэнаце нацыянальна-культурных і іншых значных інтарэсаў грамадзтва. Мажыліс складаецца з ста сямі дэпутатаў, абіраных у парадку, вызначаным канстытуцыйным законам. Дэпутат Парлямэнта ня можа быць адначасова чальцом абедзьвюх палатаў. Тэрмін паўнамоцтваў дэпутатаў Сэната — шэсьць гадоў, тэрмін паўнамоцтваў дэпутатаў Мажыліса — пяць гадоў. Пасьля абвяшчэньня незалежнасьці да 1993 году дзейнічаў Вярхоўны савет, абраны пры савецкай уладзе. У сьнежні 1993 Вярхоўны савет самараспусьціўся. У 1994 годзе прайшлі першыя парлямэнцкія выбары. 19 верасьня 2004 адбыліся выбары ў Мажыліс. Па дадзеных Цэнтравыбаркаму рэспублікі, у галасаваньні па партыйных сьпісах (па іх разьмяркоўваюцца дзесяць дэпутацкіх мандатаў з 77, астатнія вызначаюцца па выбарах у аднамандатных акругах) з 60,62% галасоў перамагла партыя «Отан» («Айчына»), «ідэйным лідэрам» якой зьяўляецца Нурсултан Назарбаеў. Другое месца заняла ўмерана-апазыцыйная партыя «Ак Жол» («Сьветлы шлях») — 12,04%. Трэцяй стала партыя «Асар», узначаленая дачкой прэзыдэнта [[Дарыга Назарбаева|Дарыгой Назарбаевой]]; чацьвертым — блёк АІСТ(Аграрна-індустрыяльны саюз працаўнікоў), ляяльны прэзыдэнту. Блёк АІСТ, па афіцыйных дадзеных, на 0,07% перавысіў неабходныя для праходжаньня ў парлямэнт 7%. 2 лістапада прэзыдэнт Казахстана Нурсултан Назарбаеў нечакана распусьціў дзейсны склад парлямэнта і прызначыў на 3 лістапада першы дзень паседжаньня дэпутатаў трэцяга скліканьня. У адказ адзіны прадстаўнік апазыцыі, які прайшоў у парлямэнт — сустаршыня партыі «Ак жол» Аліхан Баймэнаў — здаў свой дэпутацкі мандат. 18 жніўня 2007 году прайшлі датэрміновыя выбары ў ніжнюю палату парлямэнта — мажыліс. Па выніках выбараў 7% бар’ер пераадолела, набраўшы больш 80%, толькі адна партыя — Нур-Отан. Апазыцыя выбары не прызнала. Маршалкам парлямэнта стаў былы акім [[Атыраўская вобласьць|Атыраўской вобласьці]] [[Аслан Мусін]]. == Унутраная палітыка == Падзеі ў суседнім Кыргыстане ў пачатку 2005 году выклікалі сур’ёзную занепакоенасьць у казахстанскіх уладаў. Па-першае, Казахстан геаграфічна і этнічна блізкі да Кыргыстану, а па-другое, прэзыдэнцкія выбары ў Казахстане былі прызначаныя на сьнежань 2005 году. Казахстанскай апазыцыі атрымалася аб’яднацца і абраць лідэра. 20 сакавіка 2005 у [[Алматы]] прайшоў усеказахстанскі сход дэмакратычнай грамадзкасьці «За справядлівы Казахстан». Каля 700 прадстаўнікоў усіх асноўных апазыцыйных партыяў і няўрадавых арганізацыяў абралі сваім кіраўніком і адзіным кандыдатам ад апазыцыі на будучых прэзыдэнцкіх выбарах [[Жармахан Туякбай|Жармахана Туякбая]], былога сьпікера парлямэнта краіны, дасьведчанага функцыянэра, што яшчэ нядаўна быў адным з бліжэйшых паплечнікаў [[Нурсултан Назарбаеў|Нурсултана Назарбаева]]. Казахстанская апазыцыя высоўвала патрабаваньні перагляду вынікаў парлямэнцкіх выбараў, прамых перамоваў з прэзыдэнтам, рэформы сыстэмы выбараў і прысутнасьці назіральнікаў ад [[АБСЭ]] дый, нарэшце, адмовы Нурсултана Назарбаева ад удзелу ў сьнежаньскіх выбарах. Падчас кыргыскіх падзеяў Казахстан зачыніў мяжу, а прэзыдэнт Нурсултан Назарбаеў перанёс заплянаваныя візыты ў Фінляндыю і Расею. 8 студзеня 2007 году прэм’ер-міністар [[Даніял Ахмэтаў]] падаў у адстаўку, адстаўка была прынятая, разам з прэм’ерам аўтаматычна ў адстаўку сышлі чальцы кабінэта міністраў. Урад Ахметава быў шостым па ліку з часу здабыцьця Казахстанам незалежнасьці. Ён прапрацаваў больш за ўсіх астатніх — 3,5 году — але ня змог забясьпечыць дывэрсіфікацыю эканомікі і дапусьціў рост інфляцыі. Дасягнуты пры гэтым рост ВУП Казахстана ў асноўным быў зьвязаны з высокімі цэнамі на энэрганосьбіты. 10 студзеня прэм’ер-міністрам прызначаны віцэ-прэм’ер [[Карым Масімаў]]. Масімаў атрымаў адукацыю ў КНР і зьяўляецца вядомым адмыслоўцам па Кітаі. 2 студзеня 2022 году ў гарадах [[Жанаазен]] і [[Актаў]] [[Мангістаўская вобласьць|Мангістаўскай вобласьці]] месьцічы выйшлі на [[Дэманстрацыя|дэманстрацыі]] праз 2-кратнае павышэньне цаны на паліва з 60 (0,13 $) да 120 [[Казахстанскі тэнгэ|тэнгэ]] (0,27 $) за літар. У наступныя дні вулічныя хваляваньні пашырыліся на Алмату і [[Нур-Султан]]. 5 студзеня прэзыдэнт [[Касым-Жамарт Такаеў]] адправіў урад у адстаўку<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Такаеў: за беспарадкамі ў краіне стаяць фінансава матываваныя змоўшчыкі|спасылка=https://blr.belta.by/world/view/takaeu-za-besparadkami-u-kraine-stajats-finansava-matyvavanyja-zmoushchyki-109055-2022/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=5 студзеня 2022|дата доступу=9 студзеня 2022}}</ref>. На 9 студзеня 2022 году ў выніку [[Пратэсты ў Казахстане 2022 году|пратэстаў у Казахстане]] загінула 164 чалавекі, зь іх 103 — у [[Алма-Ата|Алмаце]], 21 — у [[Кызылардзінская вобласьць|Кызылардзінскай вобласьці]], 10 — у [[Жамбылская вобласьць|Жамбылскай]] і 8 — у [[Алмацінская вобласьць|Алмацінскай]]. Звыш 2200 чалавек атрымалі [[Раненьне|раненьні]] і [[Траўма|траўмы]], зь іх каля 1100 у Алмаце. У [[лякарня]]х знаходзілася 719 пацярпелых, зь іх 83 у цяжкім стане<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Казахстане больш за 2,2 тыс. чалавек звярнуліся да медыкаў, 164 загінулі, у тым ліку трое дзяцей|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20220109/1641731498-u-kazahstane-bolsh-za-22-tys-chalavek-zvyarnulisya-da-medykau-164-zaginuli|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=9 студзеня 2022|дата доступу=9 студзеня 2022}}</ref>. == Вонкавая палітыка == Асноўныя замежнапалітычныя партнэры Казахстана — ЗША, ЭЗ, Расея, Кітай, СНД. Казахстан будзе старшыняваць у АБСЭ ў 2010 годзе. Казахстан накіраваў ваенны кантынгент (27 вайскоўцаў інжынэрных аддзелаў<ref>https://web.archive.org/web/20110912165129/http://www.namakon.ru/articles.php?list=1&id=141&p=4</ref>) у Ірак. Прэзыдэнт Н. А. Назарбаеў прыняў стратэгію на ўваходжаньне ў лік самых разьвітых краінаў. === Дачыненьні зь Беларусьсю === 16 верасьня 1992 году ў [[Алматы]] (Казахстан) ўрады Беларусі і Казахстану падпісалі Пратакол «Аб усталяваньні дыпляматычных дачыненьняў»<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Уладзімер Пішчака]].|загаловак=Беларусь і краіны Цэнтральнай Азіі|спасылка=|выданьне=Весьнік Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь|тып=часопіс|год=2003|нумар=2 (25)|старонкі=43|issn=}}</ref>. 17 студзеня 1996 году ў Менску (Беларусь) адбылося падпісаньне міждзяржаўнай Дамовы «Аб сяброўстве і супрацы». У 1997 г. урад Беларусі адчыніў сваю амбасаду ў Казахстане. З 8 сьнежня 2012 году між Беларусьсю і Казахстанам дзейнічае шматбаковая [[Пецярбурская дамова аб зоне вольнага гандлю]] ад 18 кастрычніка 2011 году. Яшчэ раней, 6 ліпеня 2010 г. узьнік [[Мытны зьвяз Беларусі, Казахстана і Расеі]]. У 2014 г. двухбаковы гандаль ($966,8 млн), беларускі экспарт у Казахстан ($879,4 млн) і станоўчае сальда Беларусі ў гандлі з Казахстанам ($792 млн) дасягнулі найбольшага памеру. У 2016 г. гандаль скараціўся да $419,1 млн, зь іх $363,7 млн склаў беларускі экспарт. Зь Беларусі пераважна паставілі: малочныя вырабы ($37,5 млн; 10,3%), [[трактар]]ы і седзельныя цягачы ($34,9 млн; 9,6%), [[камбайн]]ы ($22,2 млн; 6,1%), грузавікі ($20,2 млн; 5,6%) і мэблю ($18,3 млн; 5%). Казаскі імпарт у Беларусь вырас да $55,4 млн і пераважна ўлучаў: каменны [[вугаль]] ($15,3 млн; 27,6%), сырую нафту і [[газавы кандэнсат]] ($12,6 млн; 22,7%), легкавыя аўтамабілі ($7,3 млн; 13,2%), нафтапрадукты ($5,2 млн; 9,2%), [[лекі]] ($1,4 млн; 2,5%) і [[Бавоўна|баваўнянае]] валакно ($1,1 млн; 2%). == Геаграфічныя дадзеныя == [[Файл:IMG 9366-Kaindy.jpg|значак|250пкс|Возера [[Каінды]] на паўднёвым усходзе Казахстана. У цэнтры — рэшткі елак [[Picea schrenkiana]].]] === Рэльеф === Вялікую частку тэрыторыі Казахстана займае раўніна, аблямаваная горамі на ўсходзе і паўднёвым усходзе. Горы на мяжы з Кыргыстанам дасягаюць 5000 м над узроўнем мора. На захадзе краіны ляжыць упадзіна [[Паўвостраў Мангышлак#Упадзіна Карагіе|Карагіе]] (Батыр) на [[Мангышлак]]у, разьмешчаная на 132 м ніжэй узроўню мора. Уся паўночная частка Казахстану разьмяшчаецца на [[Заходне-Сыбірская раўніна|Заходне-Сыбірскай раўніне]]. === Карысныя выкапні === На сёньняшні дзень пацьверджаныя запасы [[нафта|нафты]] ў рэспубліцы складаюць каля 30 млрд [[барэль|барэляў]], або 4 млрд тонаў нафты. Прагнозныя запасы нафты толькі па радовішчах, разьмешчаных у казахстанскім сэктары Касьпійскага мора, складаюць больш 124,3 млрд барэляў, або 17 млрд тонаў. У Казахстане знаходзяцца багатыя радовішчы рудаў розных мэталаў — [[сьвінец|сьвінцу]], [[цынк]]а, [[хром]]а, [[золата]], [[вісмут]]а, [[медзь|медзі]], [[малібдэн]]а, [[алюміній|алюмінія]], [[жалеза]], [[марганец|марганца]] рэдказямельных элемэнтаў і немэталічных карысных выкапняў — [[вугаль|вугля]], [[фасфарыты|фасфарытаў]] і інш. === Уран === Выведаныя запасы [[уран (хімічны элемэнт)|ўранавых]] радовішчаў Казахстану складаюць 1,69 млн тон, што складае 21% ад сусьветных запасаў (2-е месца ў сьвеце па стане на 2005 год). Уранавым бізнэсам у краіне займаецца створаная ў 1997 годзе дзяржаўная кампанія «Казатомпром». У 2005 годзе па аб’ёме здабычы ўрана кампанія заняла 3-е месца ў сьвеце (пасьля канадзкай «Cameco» і францускай «Cogema»). === Клімат === Клімат у краіне [[рэзка кантынэнтальны клімат|рэзка кантынэнтальны]]. Сярэдняя тэмпэратура [[студзень|студзеня]] — ад −19&nbsp;°C да −4&nbsp;°C, сярэдняя тэмпэратура [[ліпень|ліпеня]] — ад +19&nbsp;°C да +26&nbsp;°C. Улетку тэмпэратура можа дасягаць +49&nbsp;°C, а ўзімку −50&nbsp;°C. === Унутраныя воды === Найбуйнейшыя рэкі краіны: [[Урал (рака)|Урал]] і [[Эмба]], якія ўпадаюць у [[Касьпійскае мора]]; [[Сырдар'я]], што ўпадае ў [[Аральскае мора]]; [[Або]], якая ўпадае ў [[Балхаш (возера)|Балхаш]]; [[Табол]], [[Іртыш]], [[Ішым]] цякуць на поўнач і ўпадаюць у [[Паўночны Ледавіты акіян]]. === Глебы і расліннасьць === Глебы [[чарназем]]ныя, [[каштанавыя глебы|каштанавыя]], [[бурыя глебы|бурыя]], [[шэразём]]ы, [[карычневыя глебы|карычневыя]]. Па характары расьліннасьці раўнінная частка Казахстана дзеліцца на тры зоны: [[стэп]]авую ([[кавыль]], [[ціпчак]], [[цімафееўка]]), [[паўпустыня|паўпустынную]] ([[палын]], [[тырсік]]) і [[пустэльня|пустынную]] (засухаўстойлівыя хмызьнякі). [[Лес|Лясы]] займаюць каля 3% плошчы Казахстану і знаходзяцца ў паўночных лесастэпавых і ў паўднёвых горных частках краіны. === Жывёльны мір === Характэрныя прадстаўнікі фаўны: [[вярблюд]], [[сайгак]], [[байбак]], [[хамяк]], [[полеўка]], [[сурок]], [[заяц]], [[джэйран]], [[архар]]. У лясах водзіцца [[вавёрка]], [[расамаха]], [[рысь]], [[сьнежны барс]], [[буры мядзведзь]], [[алень]], стэпавыя ваўкі. == Адміністрацыйны падзел == {| class="wikitable" |- ! <font color=#55797B> №||Рэгіён||Адміністрацыйны цэнтар|| пляц || насельніцтва, чал. |- | <font color=#55797B> 1||[[Карагандзінская вобласьць]]||[[Караганда]]|| 428 000 км²|| 1&nbsp;411&nbsp;700 |- | <font color=#55797B> 2||[[Усходне-Казахстанская вобласьць]]||[[Усьць-Каменагорск]]|| 283&nbsp;300 км²|| 1&nbsp;530&nbsp;800 |- | <font color=#55797B> 3||[[Алмацінская вобласьць]]||[[Талдыкарган]]|| 224&nbsp;000 км²|| 1&nbsp;589&nbsp;200 |- | <font color=#55797B> 4||[[Жамбылская вобласьць]]||[[Тараз]]|| 144&nbsp;000 км² || 983&nbsp;900 |- | <font color=#55797B> 5||[[Паўднёва-Казахстанская вобласьць]]||[[Шымкент]]|| 118&nbsp;600 км²|| 1&nbsp;976&nbsp;700 |- | <font color=#55797B> 6||[[Кызылардзінская вобласьць]]||[[Кызыларда]]|| 226&nbsp;000 км² || 596&nbsp;300 |- | <font color=#55797B> 7||[[Акцюбінская вобласьць]]||[[Актабе]]|| 300&nbsp;600 км² || 681&nbsp;800 |- | <font color=#55797B> 8||[[Кастанайская вобласьць]]||[[Кастанай]]|| 196&nbsp;000 км² || 1&nbsp;019&nbsp;600 |- | <font color=#55797B> 9||[[Паўночна-Казахстанская вобласьць]]||[[Петрапаўл]]|| 123&nbsp;200 км² ||725&nbsp;900 |- | <font color=#55797B> 10||[[Акмалінская вобласьць]]|| [[Какшатаў]]|| 121&nbsp;400 км² || 835&nbsp;700 |- | <font color=#55797B> 11||[[Паўладарская вобласьць]]||[[Паўладар]]|| 124&nbsp;800 км² || 743&nbsp;800 |- | <font color=#55797B> 12||[[Заходне-Казахстанская вобласьць]]||[[Уральск]]|| 151&nbsp;300 км² || 609&nbsp;100 |- | <font color=#55797B> 13||[[Атыраўская вобласьць]]||[[Атыраў]]|| 118&nbsp;600 км² || 439&nbsp;900 |- | <font color=#55797B> 14||[[Мангістаўская вобласьць]]||[[Актаў]]|| 118&nbsp;600 км² || |- | <font color=#55797B> 16||Нур-Султан — горад рэспубліканскага значэньня (сталіца)||[[Нур-Султан]]|| км² || |- | <font color=#55797B> 15||Алматы — горад рэспубліканскага значэньня||[[Алматы]]|| каля 300 км² || |- | <font color=#55797B> 15||Байканыр* — горад рэспубліканскага значэньня||[[Байканыр]]|| || |} <nowiki>*</nowiki> горад Байканыр — горад рэспубліканскага значэньня, знаходзіцца разам з касмадромам [[Байканур (касмадром)|Байканур]] у арэндзе [[Расея|Расеі]] да 2050 году. [[Файл:Kazakhstan obl ru.svg|значак|350пкс|Мапа Казахстану]] == Эканоміка == [[Файл:Modern Almaty.jpg|значак|250пкс|Сучасны [[Алматы]]]] З сацыяльна-эканамічнага гледзішча Казахстан зьяўляецца найбольш разьвітой краінай у Сярэдняй Азіі. У Казахстане разьвітая [[горназдабыўная прамысловасьць]]. Актыўна здабываюцца [[вуглі]], [[нафта]], [[прыродны газ]], [[жалезная руда|жалезныя руды]], [[медная руда|медныя руды]], сьвінцова-цынкавыя руды, нікелевые руды, [[баксіт]]ы і іншыя [[карысныя выкапні]]. У 2003 у Казахстане было здабыта 51,4 млн тонаў нафты, у 2004 — 59,17 млн тонаў, у 2005 — 61,4 млн тонаў. У 2010 г. [[нафтаздабыча]] склала звыш 80 млн [[тона]]ў<ref>{{Артыкул|аўтар=Зоя Варанцова.|загаловак=Не назіраньнем адзіным|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=71667|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=30 сьнежня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-12-30 255 (26863)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/71668/30sne-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. Асноўнай крыніцай прыбыткаў зьяўляюцца даходы ад экспарту нафты і нафтапрадуктаў. У Казахстане знаходзяцца багатыя радовішчы нафты. З 2008 году значная частка сыравіннай гаспадаркі кіруецца праз Фонд нацыянальнага дабрабыту «[[Самурык-Казына]]». Асноўныя галіны прамысловасьці: каляровая і чорная [[мэталюргія]], хімічная, машынабудаваньне, лёгкая, харчовая. Разьвітыя таксама нафтаперапрацоўка і вытворчасьць будматэрыялаў. Пасевы збожжавых, галоўным чынам цьвёрдыя гатункі [[пшаніца|пшаніцы]]. Вырошчваюцца таксама кармавыя і тэхнічныя культуры: [[сланечнік]], [[бавоўнік]], [[лён-кудраш]]. Існуе таксама садоўніцтва, вінаградзтва, бахчагадоўля. Жывёлагадоўля прадстаўленая мяса-ваўнянай авечкагадоўляй, мясной і мяса-малочнай [[жывёлагадоўля]]й. Разводзяць таксама [[карова]]ў [[кулан]]аў, [[вярблюд]]аў і [[конь|коней]]. Буйныя [[курорт]]ы: [[Бурабай|Баравое]], [[Алма-Арасан]], [[Сарыагач]]. У 2006 таваразварот паміж Расеяй і Казахстанам склаў $17,9 млрд. У 2005 — $9,7 млрд, у 2004 — $8,1 млрд, у 2002 — $4,3 млрд. З 1 ліпеня 2007 увесь прыбытак па сыравінных галінах (у тым ліку і па рэалізацыі нафты) накіроўваецца ў Нацыянальны фонд. Такім чынам, бюджэт, што знаходзіцца ў распараджэньні ўраду, фармуецца бяз «нафтавых грошай». У пачатку лістапада 2006 на паседжаньні ніжняй і верхняй палатаў парлямэнта Казахстана быў ухвалены [[бюджэт]] краіны на 2007. Прыбытковая частка бюджэту, як чакаецца, складзе 16,7% ВУП ($15,5 млрд), выдаткі — 17,8% ВУП ($16,53 млрд), дэфіцыт — 1,1% ВУП ($1,04 млрд). Мяркуецца, што ВУП Казахстана ў 2007 году вырасьце на 8,6% у параўнаньні з 2006. Нацыянальная валюта ў Казахстане — [[казахстанскі тэнгэ]], якую выпускае [[Нацыянальны банк Казахстану]]. Увосені 2006 году былі выпушчаныя тэнге новага ўзору. == Насельніцтва == [[Файл:Kazakhstan demography.png|значак|250пкс|Дэмаграфічная крывая Казахстана]] Кампанія па [[калектывізацыя|калектывізацыі]] ў 30-х гадах выклікала жорсткі [[Голад у Казахстане ў 1932—1933 гадах|голад]]. Частка казахаў сышла з статкамі ў [[Кітай]] і суседнія сярэднеазіяцкія краіны. У 1931—1934 гадох ад голаду і хваробаў загінула каля паўтара мільёну чалавек, што складала больш 40% этнаса. Казахстан быў адзінай рэспублікай на тэрыторыі былога [[СССР]], у якой карэннае насельніцтва складала меншасьць; такое становішча пачало складацца ў 1930-я гады ня толькі ў выніку вялікіх стратаў насельніцтва, але і высяленьня зь іншых рэгіёнаў СССР на тэрыторыю Казахстану сотняў тысячаў людзей па сацыяльных або нацыянальных прыкметах, а таксама арганізацыя канцлягераў для ахвяраў бальшавіцкага тэрору 1930-х і 1940-х гадоў XX ст. У пэрыяд з 1935 да 1940 мелі месца пастаянныя дэпартацыі палякаў з Заходняй Украіны, Беларусі і Летувы (каля 120 тысячаў чалавек). У гады II Сусьветнай вайны ў Казахстан былі гвалтоўна пераселеныя з Паволжа [[немцы]], з [[Каўказ]]а [[чачэнцы]], [[інгушы]] і іншыя народы, а ў 1950—1960 гадах у зьвязку з засваеньнем [[цаліна|цаліны]] сюды пераехала больш мільёна жыхароў Расеі, Украіны, Беларусі. У выніку ўдзельная вага казахаў, што складала ў 1926 годзе 57,1% ад усяго насельніцтва рэспублікі, зьнізілася ў 1939 да 38%, а ў 1959 годзе не перавышала 30%. Толькі ў апошнія гады ўдзельная вага казахаў дасягнула 50% адзнакі. Колькасьць насельніцтва краіны на 1 студзеня 2007 г. па бягучых дадзеных склала 15 млн 395 тыс. чалавек. Сярэдняя шчыльнасьць насельніцтва меней 6 чалавек на км². У 1970 у Казахстане пражывала 13 млн чал., у тым ліку 4,2 млн складалі казахі і 5,5 млн — расейцы. У 1979 з 14,7 млн жыхароў казахаў налічвалася 5,3 млн, а расейцаў — 5,99 млн чалавек. Па перапісе 1989, з 16,2 млн чалавек казахі складалі 6,5 млн, расейцы — 6 млн. Па апошнім перапісе, праведзеным у Казахстане ў 1999, насельніцтва паменшылася да 14,95 млн чалавек, зь якіх казахі складалі амаль 8 млн чалавек, расейцы — каля 4,5 млн чалавек<ref>[https://wayback.archive-it.org/all/20070630174639/http://www.ecsocman.edu.ru/images/pubs/2005/06/13/0000213102/010Alekseenko.pdf Александр Николаевич Алексеенко, «Республика в зеркале переписей населения»] «Социологические исследования». 2001. № 12. c. 58-62.</ref>. На 1 ліпеня 2006 г. колькасьць казахаў склала 9008,0 тыс. чалавек, або 58,9%, [[расейцы|расейцаў]] — 25,9%. На долю іншых этнасаў і этнічных групаў прыходзіцца 15,2% насельніцтва краіны. Доля неказаскага насельніцтва краіны няўхільна скарачаецца з моманту абвяшчэньня незалежнасьці. Сыход неказаскага насельніцтва тлумачыцца некаторымі (перш за ўсё расейскімі) назіральнікамі ўшчамленьнем правоў нятытульных нацыяў і прывілеяваным становішчам казаскай нацыі. У наступнай табліцы паказаная колькасьць усіх нацыянальнасьцяў, якія налічвалі ня менш за 15 тыс. чалавек, па стане на 1989, 1999, і 2006 гг. {| class="wikitable" |-- !Этнас||Попіс 1989 || Попіс 1999 || Ацэнка 2006 |-- |Усё насельніцтва || 16&nbsp;199,2 || 14&nbsp;953,1 || 15&nbsp;301,4 |-- |[[казахі]]||6&nbsp;496,9 || 7&nbsp;985,0 || 9&nbsp;008,0 |-- |[[расейцы]]|| 6&nbsp;062,0 || 4&nbsp;479,6 || 3&nbsp;962,1 |-- |[[украінцы]]||875,7 || 547,1|| 444,7 |-- |[[узбэкі]]|| 331,0||370,7 || 433,5 |-- |[[уйгуры]]|| 181,5|| 210,4|| 231,4 |-- |[[татары]]|| 320,7 || 249,0|| 229,1 |-- |[[немцы]]|| 946,9 ||353,4 || 222,5 |-- | [[беларусы]] || 177,9 || 111,9 || ? |-- | [[карэйцы]] || 100,7 || 99,7 || ? |-- | [[азэрбайджанцы]] || 89,0 || 78,3 || ? |-- | [[туркі]] || 49,5 || 75,9 || ? |-- | [[палякі]] || 59,4 || 47,3 || ? |-- | [[дунгане]] || 30,0 || 36,9 || ? |-- | [[курды]] || 25,4 || 32,8 || ? |-- | [[чачэнцы]] || 49,1 || 31,8 || ? |-- | [[таджыкі]] || 25,3 || 25,7 || ? |-- | [[башкіры]] || 40,9 || 23,2 || ? |-- | [[малдаване]] || 32,4 || 19,5 || ? |-- | [[інгушы]] || 19,5 || 16,9 || ? |-- | [[мардва]] || 29,2 || 16,1 || ? |-- | іншыя народы || 256,3 || 142,0 || ? |-- |} {| class="wikitable" cellpadding=2 |+ '''Нацыянальны склад Казахстана, % ад усяго насельніцтва <br />(1 студзеня 2007)''' <ref>[http://demoscope.ru/weekly/2007/0285/panorm01.php#2 Агенцтва Рэспублікі Казахстан па статыстыцы]</ref> |- ! Народы !! Колькасьць, тысячаў!! % |- | [[Казахі]] | align="right" | | align="right" |59,2 |- | [[Расейцы]] | align="right" | | align="right" |25,6 |- | [[Украінцы]] | align="right" | | align="right" |2,9 |- | [[Узбэкі]] | align="right" | | align="right" |2,9 |- | [[Уйгуры]] | align="right" | | align="right" |1,5 |- | [[Татары]] | align="right" | | align="right" |1,5 |- | [[Немцы]] | align="right" | | align="right" |1,4 |- | Іншыя | align="right" | | align="right" |5,0 |- | Агулам | align="right" | | align="right" |100,0 |} === Казаскія імёны === Пасьля здабыцьця Казахстанам незалежнасьці ў 1991 году, у краіне быў прыняты закон, што дазволіў грамадзянам казаскай нацыянальнасьці зьмяняць свае імёны на казаскі капыл. Адзіныя правілы цяпер распрацоўваюцца адмысловай групай<ref>https://web.archive.org/web/20070929224233/http://www.era-tv.kz/news.asp?nid=3915</ref>, але ўжо цяпер ёсьць агульная тэндэнцыя, якая палягае ў «адсяканьні» расейскіх канчаткаў -аў і -еў у прозьвішчах і замене расейскіх канчаткаў імёнаў па бацьку -овіч і -аўна на казаскія -?лы і -?ызы адпаведна. Акрамя гэтага назіраецца тэндэнцыя замены канчатку -аў і -еў на тэгі (тэгі, літаральна азначае «з роду»). == Спорт == Самы папулярны від спорту ў Казахстане — футбол. Цяперашнім чэмпіёнам краіны па футболе зьяўляецца «[[Актобэ (футбольны клюб)|Актобэ]]» з аднайменнага места. Таксама на добрым узроўні разьвіты хакей. Хакейная школа Ўсьць-Каменагорску выхавала не адно пакаленьне вядомых усяму сьвету хакеістаў, сярод якіх неаднаразовы чэмпіён СССР, сьвету і Эўропы, удзельнік першай сэрыі гульняў СССР — Канада Яўген Паладзеў, алімпійскі чэмпіён [[Барыс Аляксандраў]], чэмпіён сьвету Юры Лявонаў, зь цяперашніх [[Яўген Набокаў]] (брамнік «[[Сан-Хасэ Шаркс]]» (НХЛ), зборнай Расеі на Алімпіядзе ў Турыне), [[Дзьмітры Патцольд]] (брамнік «Сан-Хасэ Шаркс» (НХЛ), зборнай Нямеччыны на чэмпіянаце сьвету — 2007), [[Мікалай Антропаў]] («[[Таронта Мэйпл Ліфс]]» (НХЛ)), Яўген і Аляксандар Карашковы і шматлікія іншыя. == Архітэктурныя помнікі і будынкі == * [[Маўзалей Хаджы Ахмэда Ясаві]] ў горадзе [[Туркестан (горад)|Туркестан]] — абвешчаны [[ЮНЭСКА]] [[Сусьветная спадчына|Сусьветнай спадчынай]]. * Сьвята-Ўзьнясенскі катэдральны сабор, помнік драўлянага дойлідзтва XIX стагодзьдзя ў [[Алматы]]. * [[Манумэнт незалежнасьці Казахстану|Манумэнт Незалежнасьці]] у м. Алматы * Спартовы комплекс [[Медэо]] * [[Казахстан (гасьцініца)|Гасьцініца Казахстан]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == === Дзяржаўныя органы === * [http://www.akorda.kz/ Сайт Прэзыдэнта Казахстану] * [https://web.archive.org/web/20190715062336/http://www.government.kz/ Сайт Ураду Казахстану] * [https://web.archive.org/web/20110225210557/http://www.parlam.kz/ Сайт Парлямэнта Казахстану] * [http://www.supcourt.kz/ Сайт Вярхоўнага суду Казахстану] * [http://e.gov.kz/ Партал электроннага ўраду] === Агульная інфармацыя === * [https://web.archive.org/web/20171115032601/http://kaz.newsfactory.kz/ Навіны рэгіёнаў Казахстану на казаскай мове — «Фабрыка Навін»] * [http://www.newsfactory.kz Навіны рэгіёнаў Казахстану на расейскай мове — «Фабрыка Навін»] * [https://web.archive.org/web/20100501165859/http://e-news.kz/ E-News.KZ — Усе навіны Казахстану] * [http://www.massagan.com Партал на казаскай мове — «Массаган.ком»] * [http://www.parkour.kz Афіцыйны Паркур Партал Казахстану] * [http://stat.kz/ Афіцыйная статыстыка] * [https://web.archive.org/web/20070928004723/http://www.school.freenet.kz/?set=content&mc=39&full&PHPSESSID=6ad6479c26d9b48affda6a5f64ffa164 Гісторыя Казахстану з 1991 году] * [https://web.archive.org/web/20211210175024/http://kazakh.ru/ Міжнародны казаскі сэрвэр «Казах.ру»] * [http://www.unesco.kz/heritagenet/kz/content/history/history_ru.htm Гісторыя Казахстану на сайце ЮНЭСКА] * [https://web.archive.org/web/20180214101548/http://kazakhstan.awd.kz/ Гісторыя Казахстану] * [http://www.zoo.kz Сайт аб жывёлах Казахстану] * [http://anarh.ucoz.kz/ Контркультура Казахстану] * [http://www.sports.kz/ Аб казахстанскім спорце] * [http://www.sports.kz/index.php?mod=federations Казахстанскія спартовыя Фэдэрацыі] {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Казахстану}} {{Краіны Азіі}} {{Краіны Эўропы}} {{АБСЭ}} {{Цюрскія краіны}} llhhctf7a13o98wnyjqe05diso7mylq 0 12563 2334738 2288786 2022-08-27T09:50:35Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki {{Валюта |Валюта = Амэрыканскі даляр |Выява = US $1 obverse.jpg |Подпіс выявы = Банкнота наміналам у 1 амэрыканскі даляр сэрыі ад 1995 г., з партрэтам прэзыдэнта [[Джордж Вашынгтон|Джорджа Вашынґтона]] |Краіна = Злучаныя Штаты Амэрыкі |Падзел = цэнт |ISO = USD |Скарачэньне = |Дата і курс = |Курс = }} '''Амэрыканскі даляр''', '''даляр ЗША''' ([[код валюты]]: '''USD''', {{Мова-en|United States dollar}}) — афіцыйная [[валюта (фінансы)|валюта]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаных Штатаў Амэрыкі]]. Звычайна ён таксама абрывіюецца знакамітым значкам '''$''', альбо '''US$''', каб адрозьніць ад іншых валютаў з назваю «даляр». Амэрыканскі даляр дзеліцца на 100 [[цэнт]]аў (скарачэньне — ¢). У абароце ёсьць манэты наміналам у 1, 5, 10, 25 і 50 цэнтаў і 1 даляр, а таксама банкноты наміналам у 1, 2, 5, 10, 20, 50 і 100 даляраў. На сёньняшні дзень даляр ЗША — найбольш распаўсюджаная й часта выкарыстаная валюта ў сусьветнай эканоміцы. У некаторых краінах даляр уведзены ў якасьці афіцыйнае валюты, амаль усе ўрады захоўваюць частку ці ўсе золата-валютныя рэзэрвы ў амэрыканскіх далярах. На 2005 год у сьвеце ў звароце было 760 мільярдаў даляраў, зь якіх толькі адна траціна прыходзілася на Злучаныя Штаты Амэрыкі. За дзесяць гадоў з 1995 году гэтая лічба вырасла ўдвая. == Гісторыя == [[Файл:US $1 1862 Legal Tender.jpg|міні|зьлева|300пкс|Банкнота ў 1 даляр (1862)]] Назва даляру ЗША паходзіць ад [[Гішпанія|гішпанскае]] срэбнае манэты ў 8 рэаляў, што важыла адну вунцыю. Манэта была вельмі папулярнаю сярод амэрыканскіх каляністаў, якія называлі яе «гішпанскім далярам», назва якога пайшла ад нямецкае манэты падобнага памеру й вагі — [[талер]]а. З 1775 году ў амэрыканскіх штатах пачала выпускацца «кантынэнтальная валюта», дэнамінаваная ў «гішпанскіх далярах» і ў валютах асобных штатаў. Кантытэнтальны даляр цярпеў моцную інфляцыю й быў заменены на срэбны даляр па курсе 1 срэбны даляр = 1000 кантынэнтальных даляраў. Даляр быў абвешчаны афіцыйнаю валютай Амэрыкі Кангрэсам канфэдэрацыі Злучаных Штатаў 6 ліпеня 1785 году. Першыя даляравыя манэты былі выпушчаныя Манэтным дваром ЗША пасьля вайны за незалежнасьць. Пэўны час гішпанскія й амэрыканскія срэбныя даляры хадзілі паралельна ў краіне. Гішпанскія срэбныя манэты, гэтак жа як і [[мэксыканскі пэса]], заставаліся законным плацёжным сродкам да 1857 году. Таксама распаўсюджанымі грашовымі сродкамі былі розныя валюты анґельскіх калёніяў і лёэвэндаальдэраў ({{мова-nl|leeuwendaalder|скарочана}} — «ільвіныя талеры»), які быў папулярным сродкам ў галяндзкіх Новых Нідэрляндаў (тэрыторыя сучаснага [[Нью-Ёрк]]у). Лёэвэндаальдэр, дарэчы, меў абарачэньне сярод анґельскамоўных штатаў у XVII і пачатку XVIII стагодзьдзя. Афіцыйна даляр ЗША быў створаны ў адпаведнасьці з прынятай [[Канстытуцыя ЗША|Канстытуцыяй]], ён вызначаецца Манэтным Актам ад 1792 году. Пасьля [[Першая сусьветная вайна|Першае]] й [[Другая сусьветная вайна|Другое]] сусьветных войнаў ЗША ператварыліся ў лідарную эканоміку сьвету. Адпаведна, амэрыканскі даляр здабыў сваю сучасную вагу ў якасьці сусьветнае валюты. 8 кастрычніка 2013 году [[Фэдэральная рэзэрвовая сыстэма ЗША]] ўвяла ў абарачэньне новую купюру ў 100 даляраў. На ейную распрацоўку пайшло каля 10 гадоў. Банкнота атрымала дадатковую абарону: трохмерную ахоўную сінюю стужку, мікрадрук, пры павароце званочкі сталі мяняцца на лічбу 100, дадалі яшчэ адну ахоўную нітку й некалькі вадзяных знакаў, шэраг выяваў стаў мяняць колер пры нахіле купюры. У выніку [[кошт]] вытворчасьці банкноты вырас з 11 да 14 цэнтаў<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=ЗША выпускаюць новыя 100 даляраў|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20131008/1381181904-hronika-aposhnih-padzey|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=8 кастрычніка 2013|нумар=189 (27554)|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/10/1381181695_1.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>. == Міжнародная роля даляру == [[Файл:USQuarter1a.jpg|міні|Манэта ў чвэрць даляру — «quarter»]] Некаторыя краіны добраахвотна перайшлі на амэрыканскі даляр у якасьці афіцыйнае валюты. Гэткі працэс звычайна завеца [[далярызацыя]]й. Гэтыя краіны: * [[Эквадор]] (2000) * [[Сальвадор]] (2001) * [[Усходні Тымор]] (2000) Таксама ў якасьці нацыянальнае валюты амэрыканскі даляр мае хаджэньне ў былых амэрыканскіх пратэктаратах у [[Ціхі акіян|Ціхім акіяне]], якія ня сталі ўводзіць уласныя нацыянальныя валюты пасьля атрыманьня незалежнасьці: * [[Палаў]] * [[Фэдэратыўныя Штаты Мікранэзіі]] * [[Маршалавы астравы]] [[Панама]] таксама выкарыстоўвае даляр ЗША з 1904 году, хаця мае й уласную валюту. Дзьве [[Вялікабрытанія|брытанскія]] залежныя тэрыторыі таксама выкарыстоўваюць амэрыканскі даляр: * [[Брытанскія Віргінскія астравы]] (з 1959) * [[Тэркс і Кэйкас]] (1973) Валюты некаторых краінаў прывязаныя да даляру ЗША па пэўным курсе: * [[Бэрмудзкія астравы|Бэрмуды]] — 1:1 * [[Багамы]] — 1:1 * Панама — 1:1 * [[Барбадас]] — 2:1 * [[Бэліз]] — 2:1 * [[Лібан]] — 1:1500 [[Арґентына]] ўжывала фіксаваны [[абменны курс]] [[Аргентынскі пэса|пэса]] да даляру як 1:1 з 1991 па 2002 год. Да амэрыканскага даляру быў з 1983 году прымацаваны курс [[Ганконг|Ґанконскага]] [[Ганконскі даляр|даляру]] як HK$7,8/USD. Курс [[Макаоанская патака|патакі]], валюты [[Макао]], быў прымацаваны да курсу ґанконскага даляру як MOP1,03/HKD, і такім парадкам празь ягонае пасярэдніцтва таксама быў прымацаваны да даляру ЗША. Валюты некаторых краінаў [[Пэрсыдзкая затока|Пэрсыдзкае затокі]], як [[Саудаўская Арабія|Саудаўскае Арабіі]] й [[Кувэйт]]у, прымацаваныя да даляру з той прычыны, што даляр пераважна выкарыстоўваецца ў міжнародным гандлю [[нафта]]ю. [[Кітай]]скі юань [[рэнмінбі]] нефармальна быў прымацаваны да даляру ў сярэдзіне 1990-х гадоў па курсе Y8,28/USD. Аналягічна, [[Малайзія]] прымацавала свой [[рынгіт]] да даляру па курсе RM3,8/USD у 1997. 21 ліпеня 2005 году абедзьве краіны замянілі прывязку да даляру прывязкаю да кошыка валютаў. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.federalreserve.gov/ Фэдэральная рэзэрвовая сыстэма] — Цэнтральны банк Злучаных Штатаў * [http://www.usmint.gov Манэтны двор Злучаных Штатаў Амэрыкі] * [http://www.moneyfactory.gov/ Бюро гравоўкі і друку] ЗША [[Катэгорыя:ЗША|Даляр]] [[Катэгорыя:Валюты]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] fxr295rsbfmb5a0365vwny6qvpyk6x9 0 19241 2334713 2286970 2022-08-27T06:54:51Z Dymitr 10914 правапіс, выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki [[Файл:Volvo S80 2,9 2002.jpg|міні|300пкс|Асабісты аўтамабіль]] '''Аўтамабі́ль''' (самаход; {{мова-el|αὐτός|скарочана}} — «сам» і {{мова-la|mobilis|скарочана}} — «рухаецца») — самаходны, мэханічны транспартны сродак з уласным [[рухавік]]ом і крыніцай энэргіі, такой як [[бэнзін]], [[дызэльнае паліва]], [[газ]], [[акумулятарная батарэя]]. Аўтамабілі прызначаныя для выкарыстаньня пераважна на дарогах, у іх маюцца, як правіла, чатыры колы, і вырабляюцца галоўным чынам для перавозкі людзей, а не тавараў<ref>F.G. Fowler and H.W. Fowler. (1976). «Pocket Oxford Dictionary». London: Oxford University Press. {{ISBN|0-19-861113-7}}.</ref>. На 2008 год ва ўсім сьвеце налічвалася каля 600 млн легкавых аўтамабіляў, што складала прыкладна адзін аўтамабіль на адзінаццаць чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20171112220633/http://www.sasi.group.shef.ac.uk/worldmapper/display.php?selected=31 «WorldMapper – passenger cars»].</ref><ref>[http://www.worldometers.info/cars/ «Cars produced in the world»]. Worldometers.info.</ref>. Колькасьць асабістых аўтамабіляў хутка павялічваецца, асабліва ў [[Кітай|Кітаі]] й [[Індыя|Індыі]]<ref name="Plunkett Research">Plunkett Research, [http://www.plunkettresearch.com/Industries/AutomobilesTrucks/AutomobileTrends/tabid/89/Default.aspx «Automobile Industry Introduction» (2008)]</ref>. == Гісторыя == Першыя вядомыя рысункі аўтамабіля, са спружынным прыводам, належаць [[Леанарда да Вінчы]], аднак ні дзейснага асобніка, ні зьвестак пра ягонае існаваньне да нашых дзён не дайшло. У 2004 годзе экспэрты Музэю гісторыі навукі з [[Флярэнцыя|Флярэнцыі]] змаглі аднавіць па рысунках гэты аўтамабіль, даказаўшы тым самым правільнасьць ідэяў Леанарда. У [[эпоха Адраджэньня|эпоху Адраджэньня]] й пазьней у шэрагу эўрапейскіх краінаў «самарушныя» каляскі й экіпажы са спружынным рухавіком будаваліся ў адзінкавых колькасьцях для ўдзелу ў маскарадах і парадах. У 1769 годзе францускі вынаходнік [[Нікаля Жазэф Кюньё]] выпрабаваў першы ўзор машыны з паравым рухавіком<ref>Гоголев Л. Д. «Автомобили-солдаты: Очерки об истории развития автомобиля и военном применении автомобилей». — М.: Патриот, 1990. — С. 5. — 191 с — 100 000 экз. — {{ISBN|5-7030-0226-5}}</ref>, вядомы як «малыя калёсы Кюньё», а ў 1770 годзе — «вялікія калёсы Кюньё». Сам вынаходнік назваў яе «Вогненыя калёсы» — яна прызначалася для буксіроўкі артылерыйскіх [[гармата|гармат]]. «Каляску Кюньё» лічаць папярэдніцай ня толькі аўтамабіля, але й паравоза, бо яна прыводзілася ў рух сілай пару. У 1791 годзе расейскі вынаходнік [[Іван Кулібін]] вырабіў «самакатны воз». [[Файл:CarlBenz.jpg|міні|130пкс|зьлева|[[Карл Бэнц]], першы вытворца сучасных аўтамабіляў]] Пра транспартныя сродкі, якія рухаюцца за кошт працы пары думалі ў XVII стагодзьдзі. Ксёндз з [[Фляндрыя|Фляндрыі]] [[Фэрдынанд Вэрбэст]] паказаў кітайскаму манарху транспартны сродак, які будзе рухацца ад энэргіі паравога рухавіка. Наступным важным момантам у гісторыі аўтамабіля — першы рухавік на бэнзінавым паліве [[Зыгфрыд Маркус|Зыгфрыда Маркуса]] каля 1870 году. У 1879 годзе Бэнц атрымаў [[патэнт]] на свой ​​першы рухавік, які быў распрацаваны ў 1878 годзе. Аўтамабіль, які працуе на чатырох-тактным бэнзінавым рухавіку, быў пабудаваны ў [[Мангайм]]е ў Нямеччыне [[Карл Бэнц|Карлам Бэнцам]] у 1885 годзе. Бэнц атрымаў патэнт ў студзені наступнага году пад эгідай сваёй буйной кампаніі, «[[Benz & Cie.]]», якая была заснаваная ў 1883 годзе. Масавая вытворчасьць такім аўтамабіляў пачалася ў 1888 годзе. Многія зь ягоных іншых вынаходхтваў, як то выкарыстаньне рухавіка ўнутранага згараньня, далі магчамасьць распрацаваць магчымыя сыстэмы сілкаваньня транспартнага сродку. У 1890 годзе [[Готліб Даймлер]] і [[Вільгельм Майбах]] разам заснавалі ў [[Штутгарт|Штутгарце]] кампанію «[[Daimler Motoren Gesellschaft]]» (DMG), і прадалі свой першы аўтамабіль у 1892 годзе пад гандлёвай маркай [[Daimler]]. Гэта быў конны [[дыліжанс]] пабудаваны іншым вытворцам, у той час як Даймлер і Майбах аздобілі яго рухавіком сваёй канструкцыі, які працаваў паводле падобнай схемы як і рухавік Карла Бэнца. Да 1895 году было прададзена каля 30 такіх аўтамабіляў. Бэнц, Майбах і Даймлер, верагодна, ня ведалі раньніх працаў адзін аднаго, яны ніколі не працавалі разам, да моманту зьліцьця двух кампаніяў, калі Даймлер і Майбах ужо не працавалі ў кампаніі DMG. Готліб Даймлер памёр у 1900 годзе й у тым жа годзе, Майбах распрацаваў рухавік зь імем Даймлер-Мэрсэдэс, які быў адмысловай мадэлю, пабудаванай паводле тэхнічанага праекту [[Эміль Ялінэк|Эміля Ялінэка]]. Гэта была вытворчасьць невялікай колькасьці транспартных сродкаў для Ялінэку. Аднак праз два гады новая мадэль «DMG» быў выпушчана ў масавую вытворчасьць пад імём «Мэрсэдэс». Пасьля гэтага кампанію пакінуў Вільгельм Майбах, які вырашыў пачаць уласны аўтамабільны бізнэс. [[Файл:Benz-velo.jpg|міні|200пкс|[[Benz Velo]]]] Карл Бэнц прапанаваў супрацоўніцтва паміж «DMG» і «Benz & Cie»., калі пасьля [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] пачалі пагаршацца эканамічныя ўмовы, аднак дырэктара «DMG» першапачаткова адмовіўся разглядаць гэтае пытаньне. Перамовы паміж дзьвюма кампаніямі аднавіліся празь некалькі гадоў, калі ўмовы пагоршыліся яшчэ больш, і ў 1924 годзе было падпісана пагадненьне аб узаемных інтарэсах, якое было прадугледжана да 2000 году. Абодва прадпрыемствы стандартызавалі працэсы праектаваньня, вытворчасьці, закупак і продажаў, і пачалі рэклямаваць і прадаваць сваі мадэлі аўтамабіляў сумесна, але захаваўшы свае адпаведныя гандлёвыя маркі. 28 чэрвеня 1926 году «DMG» і «Benz & Cie.» нарэшце аб’ядналіся ў адзіную камапанію «[[Daimler-Benz]]», пераназваўшы свае мадэлі аўтамабіляў у «[[Mercedes Benz]]», у якасьці гандлёвай маркі. Карл Бэнц заставаўся чальцом савету дырэктараў «Daimler-Benz» да сваёй сьмерці ў 1929 годзе. У 1890 годзе [[Эміль Левасор]] і [[Арман Пэжо]] пачалі вытворчасьць аўтамабіляў у [[Францыя|Францыі]], выкарыстоўваючы для аздабленьня сваіх машынаў рухавіка Daimler. Такім чынам быў пакладзены пачатак францускай аўтамабільнай прамысловаьці. У першай чвэрці XX стагодзьдзя шырокі распаўсюджаньне атрымалі электрамабілі й аўтамабілі з паравым рухавіком. У 1900 годзе прыкладна палова аўтамабіляў у [[ЗША]] была мела паравы ход, у 1910-х гадох у [[Нью-Ёрк]]у ў таксі працавала да 70 тысячаў электрамабіляў. У тым жа 1900 годзе [[Фэрдынанд Паршэ]] сканструяваў [[электрамабіль]] з чатырма вядучымі коламі, у якіх разьмяшчаліся прыводзячыя іх у рух электрарухавікі. Праз два гады нідэрляндзкая фірма [[Spyker]] выпусьціла гоначны аўтамабіль з поўным прыводам, абсталяваны міжасевым дыфэрэнцыялам<ref>[https://web.archive.org/web/20090111015731/http://www.autoreview.ru/new_site/year2002/n22/4wd/1.htm Авторевю № 22, 2002. Самый полный привод]. autoreview.ru</ref>. [[Браты Стэнлі]] выраблялі каля тысячы аўтамабіляў у год. У 1909 годзе браты адкрылі першы ў [[Каларада]] [[гатэль]] люкс-клясы, і ад чыгуначнай станцыі да гатэля госьцяў вазіў паравы аўтобус, што стала фактычным пачаткам аўтамабільнага турызму. Фірма [[Stanley]] выпускала аўтамабілі на паравым ходзе да 1927 году. Нягледзячы на шэраг вартасьцяў, як то добрая цяга, шматпаліўнасьць, паравыя аўтамабілі сышлі з рынку да 1930-х з-за сваёй неэканамічнасьці й складанасьцяў пры эксплюатацыі. Немалы ўнёсак у шырокае распаўсюджваньне аўтамабільнага транспарту зрабіў амэрыканскі вынаходнік і прамысловец [[Гэнры Форд]], які вынайшаў і пачаў выкарыстоўваць з 1913 году [[канвэер|канвэерную сыстэму]] [[Зборка машын|зборкі]] аўтамабіляў. У 1923 годзе фірма Бэнца вырабіла першы грузавы аўтамабіль з рухавіком Дызэля. На 2012 год электрыфікацыя абсталяваньня аўтамабіляў прывяла да таго, што электроннае абсталяваньне ў сярэднім стала складаць 30% агульнага [[кошт]]у новага аўтамабіля<ref>{{Артыкул|аўтар=Леанід Лахманенка.|загаловак=Аўтамабілізацыя: этап трэці|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=98329|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=9 чэрвеня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-06-09 109 (27224)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/98336/9cher-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>. == Будова == === Хадавая частка === [[Файл:Double wishbone suspension.jpg|міні|200пкс|Пярэдняя падвеска на падвойных папярочных падважніках.]] [[Хадавая частка]] складаецца з рамы, пярэдняга й задняга мастоў (восяў), падвескі й колаў з пнэўматычнымі шынамі. [[Рама (аўтамабіль)|Рама]] зьяўляецца асновай для мацаваньня ўсіх мэханізмаў аўтамабіляў, а таксама кузава або кабіны й грузавой плятформы ў грузавых аўтамабіляў. У легкавых аўтамабілях і аўтобусах шырока прымяняюцца бязрамныя канструкцыі, у якіх усе мэханізмы прымацаваныя да корпуса суцэльнамэталічнага апорнага кузава. Масты аўтамабіляў перадаюць вэртыкальную нагрузку ад рамы або кузава на колы, а штурхаючыя й тармазныя намаганьні — ад колаў да рамы або кузава. Пярэдні мост складаецца з бэлькі й [[шарнір]]аў, якія злучаныя зь ёй паваротных [[цапфа]]ў, з дапамогай якіх аўтамабіль робіць паварот. [[Вал (аўтамабіль)|Задні мост]] вырабляюць звычайна парожнім. У ім разьмешчана частка мэханізмаў сілавога пасуваньня. [[Падвеска (аўтамабіль)|Падвеска]] пругка злучае масты з рамай і разам з шынамі зьмякчае штуршкі й удары, якія ўзьнікаюць падчас руху аўтамабіляў. У якасьці пругкага элемэнта падвескі ўжываюць [[рысора|рысоры]], то бок пругкія бэлькі, складзеныя з асобных сталёвых лістоў, або вітыя спружыны, выкарыстоўваюць таксама стрыжневую, гумовую, пнэўматычную й пнэўмагідраўлічную падвескі. Для пярэдніх колаў легкавых аўтамабіляў шырока ўжываюць гэтак званую «незалежную падвеску», у якой пругкі элемэнт злучае раму або кузаў непасрэдна з колам. Для гашэньня ваганьняў падвескі ва ўсіх легкавых і ў некаторых грузавых аўтамабілях ўсталёўваюць гідраўлічныя або мэханічныя, то бок фрыкцыйныя, [[амартызатар]]ы. Для паляпшэньня манэўранасьці колы транспартных сродкаў усталёўваюцца з пэўнымі кутамі [[развал (тэхніка)|развалу]] й [[сыходжаньне (тэхніка)|сыходжаньня]]. Для кантролю й рэгуляваньня гэтых парамэтраў прымяняюцца спэцыяльныя [[лазэр]]ныя або [[кампутар]]ныя стэнды «развал-сыходжаньне». Акрамя таго, колы транспартных сродкаў падлягаюць пэрыядычнаму [[балансаваньне|балянсаваньню]] на адмысловых балянсавальных [[станок|станках]]. === Рухавік === [[Файл:Mercedes V6 DTM Rennmotor 1996.jpg|міні|200пкс|Рухавік «Mercedes V6» 1996 году вырабу]] Асноўным тыпам [[рухавік]]а сучасных аўтамабіляў зьяўляецца поршневы рухавік унутранага згараньня. Значныя пэрспэктывы разьвіцьця мае аўтамабіль з газатурбінным рухавіком унутранага згараньня. [[Электрамабіль|Электрычныя]] (акумулятарныя) аўтамабілі прымяняюцца для гарадзкіх перавозак лёгкіх і дробных грузаў. Паравыя аўтамабілі зараз амаль не ўжываюцца. Паводле выглядзе паліва, якое выкарыстоўваецца для поршневых рухавікоў унутранага згараньня, адрозьніваюць: * [[Бэнзінавы рухавік|бэнзінавыя]]; * газабалённыя; * газагенэратарныя; * [[Дызэльны рухавік|дызэльныя]]. [[Карбюратар]]ныя й дызэльныя аўтамабілі складаюць зараз асноўную частку аўтамабільнага парку. Да [[дызэль]]ных аўтамабіляў ставяцца пераважна грузавыя аўтамабілі вялікай грузападымальнасьці й аўтобусы сярэдняй і вялікай умяшчальнасьці. Газабалённыя й газагенэратарныя аўтамабілі працуюць на мясцовых відах паліва. Рухавік пераўтварае цеплавую энэргію паліва ў мэханічную, у выніку чаго на вале рухавіка ўзьнікае [[Момант сілы|крутоўны момант]]. Сучасныя карбюраторныя аўтамабільныя рухавікі працуюць на чатырохтактным працоўным працэсе. Яны маюць магутнасьць ад 25 да 450 [[конская сіла|к. с.]] пры хуткасьці кручэньня каленчастага валу 3000—4500 аб/хв. Дызэльныя чатырохтактныя й двухтактныя рухавікі маюць магутнасьць ад 100 да 450 [[конская сіла|к. с.]] пры 1500—2500 аб/мін. Колькасьць цыліндраў вагаецца ад двух, у мікралітражных аўтамабілях, да дванаццаці, у магутных цяжкіх грузавых аўтамабілях і легкавых аўтамабіляў вялікага літражу. Разьмяшчэньне цыліндраў звычайна зьяўляецца вэртыкальна аднараднае або V-вобразнае. Рухавік разьмяшчаецца ў пярэдняй частцы аўтамабіля на ягонай падоўжнай восі або з боку кіроўцы. У легкавых аўтамабілях і аўтобусах рухавік часта разьмяшчаюць у задняй частцы ўздоўж або ўпоперак да кузава. ==== Дызэльны ==== Аўтамабілі з дызэльным рухавіком папулярныя ў [[Эўропа|Эўропе]] зь першай мадэлі «[[Мэрсэдэс Бэнц]]» і «[[Сытраэн]]» у 1930-х гадох. Асноўнай перавагай дызэльных рухавікоў зьяўляецца іхная эфэктыўнасьць на 50% у параўнаньні з 27% у найлепшых бэнзінавых рухавікоў. Аднак, асноўным недахопам дызэльных рухавікоў ёсьць неабходнасьць паляпшэньня фільтраў, каб паменшыць колькасьць шкодных выхлапных часьцінак. Многія дызэльныя аўтамабілі могуць зь нязначнымі зьменамі або бязь зьменаў выкарыстоўваць 100% [[біядызэль]] або камбінацыі іншых арганічных відаў паліва. ==== Бэнзінавы ==== Бэнзінавыя рухавікі маюць перавагу перад дызэльнымі таму што яны лягчэйшыя й здольныя працаваць з большай хуткасьцю кручэньня, такім чынам імі звычайна аздабляюцца хуткія спартовыя мадэлі аўтамабіляў. Сталае разьвіцьцё бэнзінавых рухавікоў прыводзіць да павышэньня прадукцыйнасьці й скарачэньня забруджваньня. Большасьць сучасных бэнзінавых рухавікоў можа працаваць з сумесьсю, якая зьмяшчае 15% [[этаноль|этанолю]] старых тыпаў транспартных сродкаў. Зь нязначнымі зьменамі, бэнзінавыя транспартныя сродкі могуць добра працаваць з 85% канцэнтрацыяй этанолю. Большасьць бэнзінавых рухавікоў можа працаваць на [[звадкаваны газ|звадкаваным газе]] з устаноўкай бэнзабаку й зь зьмяненьнямі ў працы [[карбюратар]]у. === Трансьмісія === [[Трансьмісія|Сілавое пасуваньне]], то бок трансьмісія, служыць дзеля перадачы крутоўнага моманту ад [[каленчасты вал|каленчастага вала]] рухавіка да вядучых колаў аўтамабіля. Яна складаецца з [[скрыня пасуваньняў|скрыні пасуваньняў]], мэханізму счапленьня, [[кардан]]нага пасуваньня, галоўнага пасуваньня, [[дыфэрэнцыял (мэханіка)|дыфэрэнцыялу]] й паўвосяў, злучаных са ступіцах вядучых колаў. Скрыня пасуваньняў дазваляе павялічваць крутоўны момант на вядучых колах аўтамабіля пры павелічэньні супраціву руху, напрыклад, на ўздыме ці пры разгоне. Акрамя таго, яна дазваляе зрабіць задні ход і забясьпечвае доўгае разьяднаньне рухавіка зь вядучымі коламі, неабходнае падчас пуску [[рухавік]]а й халастога ходу. Паводле спосабу зьмены перадаткавага ліку скрыні пасуваньняў падзяляюца на: * ступенькавыя; * бясступенькавыя; * камбінаваныя. У сучасным аўтамабілі распаўсюджаныя простыя ступенькавыя скрыні пасуваньняў. Счапленьне служыць для разьяднаньня й павольнага злучэньня працуючага рухавіка з скрынкаленяй пасуваньняў, у выніку чаго забясьпечваецца павольнае крананьне аўтамабіля зь месца й памяншэньне ўдарных нагрузак на зубцы [[шасьцярня|шасьцерняў]] скрыні пасуваньняў пры іхным пераключэньні. Паводле спосабу перадачы крутоўнага моманту счапленьні падзяляюцца на: * фрыкцыйныя — крутоўны момант перадаецца за кошт [[сіла трэньня|сілы трэньня]] паміж вядучымі й кіраванымі элемэнтамі мэханізму (звычайна дыскамі, які прыціскаюцца адзін да аднаго спружынамі; * гідраўлічныя ([[гідрамуфта]]) — крутойны момант перадаецца пры дапамозе вадкасьці, цыркулявалай паміж вядучым элемэнтам — помпавым лопасьцевым колам і кіраваным элемэнтам — турбінным колам; * камбінаваныя — прымяняюцца ў аўтамабілях з простай ступенькавай скрыняй пасуваньняў, гэтак гідрамуфта забясьпечвае вельмі павольны разгон аўтамабіля, але не прадухіляе ўдары паміж зубцамі шасьцерняў скрыні пасуваньняў пры іхным пераключэньні як фрыкцыйная муфта. Карданнае пасуваньне зьвязвае агрэгаты сілавога пасуваньня, валы якіх разьмешчаны пад некаторым [[кут]]ом, які зьмяняецца падчас руху аўтамабіляў. Яна складаецца з аднаго або некалькіх трубчастых карданных валаў, карданных шарніраў (кардану) і прамежкавых апораў. Карданы па сваёй канструкцыі падзяляюцца на жорсткія й мяккія. Галоўнае пасуваньне прызначанае для павелічэньня крутоўнага моманту й перадачы яго ад карданнага валу да дыфэрэнцыяла й далей на паўвосі, разьмешчаныя пад [[прамы кут|прамым кутом]] да падоўжнай восі аўтамабіля. === Мэханізм кіраваньня === Мэханізм кіраваньня аўтамабілем складаецца з двух сыстэмаў: стырнавага кіраваньня й [[тармазная сыстэма|тармазной сыстэмы]]. Стырнавое кіраваньне складаецца з стырнавага мэханізму й стырнавага [[прывод]]у. Стырнавы мэханізм пераўтварае заварот стырнавага кола ў кутняе перасоўваньне стырнавай сошкі. Стырнавы прывод зьвязвае сошкі з паваротнымі цапфамі кіраваных колаў. Ён складаецца з падоўжнай стырнавай цягі, падважнікаў паваротных цапфаў і папярочнай стырнавай цягі. У цяжкіх грузавых аўтамабілях і аўтобусах у сыстэму стырнавага кіраваньня ўваходзяць гідраўлічныя або пнэўматычныя ўзмацьняльнікі, якія павялічваюць намаганьні кіроўцы й значна палягчаюць ягоную працу. Для тармажэньня ў аўтамабілі ўснуюць дзьве сыстэмы: * асноўная, дзейнічае ад тармазной понажы * дапаможная, якая дзейнічае ад ручнога падважніка. == Віды аўтамабіляў == У залежнасьці ад мэтаў выкарыстаньня вылучаюць наступныя віды аўтамабіляў: * [[Асабісты аўтамабіль]] — прызначаны для перавозу пасажыраў (ад 2 да 8 разам з кіроўцам) і невялікага багажу. Для кіраваньня неабходна [[Пасьведчаньне кіроўцы транспартнага сродку|пасьведчаньне кіроўцы]] катэгорыі B. * [[Грузавы аўтамабіль]] — прызначаны для перавозу грузу. Патрабуе наяўнасьці [[Пасьведчаньне кіроўцы транспартнага сродку|пасьведчаньня]] катэгорыі С. * [[Аўтобус]] — прызначаны для перавозкі пасажыраў у колькасьці большай за 8 асобаў. Неабходна [[Пасьведчаньне кіроўцы транспартнага сродку|пасьведчаньне кіроўцы]] катэгорыі D. == Вытворчасьць == [[Файл:Renault Colmar.jpg|міні|360пкс|Дылерскі цэнтар [[Renault]] ў [[Кальмар (Францыя)|Кальмары]]]] Аўтамабільная прамысловасьць прадугледжвае канструяваньне, распрацоўку, вырабленьне, пастаўку й продаж рухавіковых аўтамабіляў. У 2008 годзе было выраблена больш за 70 мільёнаў аўтамабіляў ва ўсім сьвеце, у тым ліку легкавых і камэрцыйных<ref>[http://oica.net/category/production-statistics/ «World Motor Vehicle Production by Country: 2007–2008»]. OICA</ref>. У 2007 годзе ў агульнай складанасьці было прададзена 71,9 млн новых аўтамабіляў ва ўісм сьвеце, то бок 22,9 мільёнаў ў [[Эўропа|Эўропе]], 21,4 мільёнаў у [[Азіяцка-Ціхаакіянскі рэгіён|Азіяцка-Ціхаакіянскім рэгіёне]], 19,4 мільёны ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] й [[Канада|Канадзе]], 4,4 мільёны ў [[Лацінская Амэрыка|Лацінскай Амэрыцы]], 2,4 мільёны на [[Блізкі Ўсход|Блізкім Усходзе]] і 1,4 мільёны ў [[Афрыка|Афрыцы]]<ref>«2008 Global Market Data Book», Automotive News, p.5</ref>. Рынкі аўтамабіляў у [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] й [[Японія|Японіі]] засталіся на ранейшым узроўні колькасьці рэалізаваных асобнікаў, у той час як у [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]] й некаторых краінах [[Азія|Азіі]] ён значна павялічыўся. З буйных рынкаў, якія зьведалі значнырост варта вылучыць [[Кітай]], [[Расея|Расею]], [[Бразылія|Бразылію]] й [[Індыя|Індыю]]. Каля 250 млн аўтамабіляў выкарыстоўваюцца ў ЗША. Па ўсім сьвеце налічвалася каля 806 млн аўтамабіляў і лёгкіх грузавікоў у 2007 годзе на дарогах сьвету, яны выпальваюць больш за 260 млрд галёнаў [[бэнзін]]у й [[дызэльнае паліва|дызэльнага паліва]] штогод. Гэтыя лічбы хутка растуць, асабліва ў [[Кітай|Кітаі]] й [[Індыя|Індыі]]<ref name="Plunkett Research"/>. На думку некаторых экспэртаў, гарадзкія транспартныя сыстэмы, заснаваныя на выкарыстаньні аўтамабіляў, апынуліся на сёньня няўстойлівымі, з празьмерным спажываньнем энэргіі, якая дрэнна ўплывае на здароўе насельніцтва, і прадастаўленьнем зьніжанага ўзроўню абслугоўваньня, нягледзячы на павелічэньне інвэстыцыяў у галіну. Рух устойлівага транспарту накіраваны на вырашэньне гэтых праблемаў. У 2008 годзе з хуткім ростам цэнаў на [[нафта|нафту]], такія галіны, як аўтамабільная прамысловасьць, перажывалі спалучэньне коштавага ціску ад выдаткаў на сыравіну й зьмяненьняў у спажывецкіх звычках пакупнікоў. Вытворцы таксама сутыкаюцца з ростам зьнешняй канкурэнцыі з боку сэктара [[грамадзкі транспарт|грамадзкага транспарту]], бо спажыўцы могуць перагледзець сваё меркаваньне на выкарыстаньне прыватнага транспартнага сродку<ref>[http://www.ibisworld.com/newsletter/issues/us/08jun/news.htm: IBISWorld Newsletter, June 2008, GLOBAL TRENDS Oil – The Crude Reality of Current trends]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. IBISWorld</ref>. === Сьпіс асноўных вытворцаў === * [[General Motors]] — 9,15 млн * [[Volkswagen]] — 8,16 млн * [[Toyota]] — 8,05 млн * [[Hyundai Motor]] — 6,62 млн * [[Ford]] — 4,87 млн * [[Nissan]] — 4,63 млн * [[PSA Peugeot Citroën]] — 3,58 млн * [[Honda]] — 2,91 млн * [[Renault]] — 2,83 млн * [[Suzuki]] — 2,73 млн == Праблемы эксплюатацыі й утылізацыі == [[Файл:World vehicles per capita.svg|міні|250пкс|справа|Колькасьць аўтамабіляў на тысячу чалавек па краінах]] Стварэньне [[рухавік]]оў, не забруджвальных навакольнае асяродзьдзе, зьняло [[экалёгія|экалягічныя]] праблемы буйных гарадоў. Аўтамабіль ёсьць складанай сыстэмай, сукупнасьцю мэханізмаў і вузлоў, якія могуць выходзіць з ладу. Таму аўтамабілі патрабуюць рэгулярнага тэхнічнага абслугоўваньня. Часьцяком неабходна правяраць ціск паветра ў [[шына]]х, узровень [[аліва|алівы]] й [[тармазная вадкасьць|тармазной вадкасьці]], а таксама тэмпэратуру рухавіка. Зыходзячы з гэтага, большасьць аўтамабіляў абсталяваныя прыборамі-індыкатарамі, якія дазваляюць сачыць за гэтымі парамэтрамі. Ціск паветра ў шынах вымяраецца шынным [[маномэтар|маномэтрам]]. Пры эксплюатацыі аўтамабіля часьцей зношваюцца шыны й [[тармазная калодка|тармазныя калодкі]]. Шыны таксама могуць пашкоджвацца пры наезьдзе на вострыя прадметы, як то [[цвік]]і, [[шруба|шрубы]], [[шкло]] й іншыя рэчы. Пашкоджаныя шыны часта падлягаюць рамонту й прыдатныя для далейшай эксплюатацыі. Зношаныя тармазныя калодкі неабходна замяняць новымі. Пры гэтым узьнікае праблема ўтылізацыі зношаных калодак, якія ў асноўным выраблены з шкоднага для чалавека [[азбэст]]у. Таму ў апошні час прамысловасьць пераходзіць на выраб безасбэставых тармазных калодак. Утылізацыя й перапрацоўка маюць патрэбу таксама перапрацоўцы зношаных шынаў, [[акумулятар]]аў, тармазной вадкасьці й іншых. Выкарыстаную аліву перапрацоўваюць на прамыўны алей. Зношаныя шыны спачатку падзяляюць на [[мэталічны корд]] і [[гум]], потым корд выкарыстоўваюць, як мэталалом, а гум выкарыстоўваюць для вырабу другасных гумавых вырабаў або дадаюць да [[асфальт]]у. Акумулятарныя батарэі часта выкарыстоўваюцца для пераплаўленьня на [[волава|волаўныя]] чушкі. == Беларусь == У 2019 годзе ў Беларусі прадалі 65 000 новых аўтамабіляў<ref>{{Навіна|аўтар=Тэлеканал «[[Беларусь 1]]»|загаловак=Новы красовэр «Джылі» павінен зьявіцца на беларускім рынку ў лютым|спасылка=https://www.tvr.by/bel/news/ekonomika/novyy_krossover_geely_dolzhen_poyavitsya_na_belorusskom_rynke_v_fevrale_/|выдавец=[[Белтэлерадыёкампанія]]|дата публікацыі=17 студзеня 2020|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. Каля 80% зь іх вырабілі ў Расеі. На ЗАТ «Белджы» ў Барысаўскім раёне выпусьцілі 10%. З Эўразьвязу размытнілі 7,8% самаходаў. Яшчэ 2,6% размытнілі з Расеі, хоць вырабілі пераважна ў Японіі<ref>{{Навіна|аўтар=Сяргей Залескі|загаловак=На беларускім рынку новых аўтамабіляў дамінуе Расея|спасылка=https://www.racyja.com/ekanomika/na-belaruskim-rynku-novykh-autamabilya/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=16 студзеня 2020|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. Паводле таварнага знаку, найбольш прадалі самаходаў «[[Лада]]» (16 000) вытворчасьці расейскага «[[АўтаВАЗ]]у» ([[Тальяці]], Самарская вобласьць), які ў 2016 годзе прадалі францускаму «[[Рэно]]» (Булёнь-Біянкур, дэп. Вярхоўі Сэны). Другое месца заняў «Рэно», 3-е — нямецкі «[[Фольксваген]]» (Вольфсбург, Ніжняя Саксонія), 4-е — беларускі «Белджы» (6500 самаходаў) і 5-е — японскі «[[Нісан]]» (Ёкагама). Каля 60% новых аўтамабіляў набылі за [[Пазыка|пазыку]] або ў [[лізінг]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Продаж новых аўтамабіляў у Беларусі ў 2019 годзе вырас на 22%|спасылка=https://www.racyja.com/ekanomika/na-belaruskim-rynku-novykh-autamabilya/|выдавец=Радыё «Рацыя»|дата публікацыі=16 студзеня 2020|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. На 2020 год у краіне працавала 8 аўтавытворцаў: «[[БелАЗ]]» (Жодзін, Менская вобласьць), «[[Белджы]]» (Барысаўскі раён, Менская вобласьць), «[[Белкамунмаш]]», «[[Менскі аўтамабільны завод]]» («МАЗ»), «[[Магілёўскі аўтамабільны завод]]» («МаАЗ»), «[[Менскі завод колавых цягачоў]]» («МЗКЦ»), аўтобусны завод «[[Нёман (аўтазавод)|Нёман]]» (Ліда, Гарадзенская вобласьць) і «[[Юнісон]]» (Апчак, Менскі раён). == Глядзіце таксама == * [[Аўтаспын]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.fia.com/ Fédération Internationale de l'Automobile] * [https://web.archive.org/web/20120615180247/http://autorylit.ru/istoriya-avto/ Гісторыя аўтамабіля] * [https://web.archive.org/web/20120415153704/http://www.avtocedia.ru/ Аўтамабільная энцыкляпэдыя] * [http://www.abw.by/ Аўтанавіны й артыкулы пра аўтамабілі] [[Катэгорыя:Аўтамабілі| ]] [[Катэгорыя:Транспарт]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] oagmiwlkx2lv92cbic2hiq6njdwu5qn 2334715 2334713 2022-08-27T06:59:43Z Dymitr 10914 /* Трансьмісія */ артаграфія, [[Вікіпэдыя:Выявы|выява]] wikitext text/x-wiki [[Файл:Volvo S80 2,9 2002.jpg|міні|300пкс|Асабісты аўтамабіль]] '''Аўтамабі́ль''' (самаход; {{мова-el|αὐτός|скарочана}} — «сам» і {{мова-la|mobilis|скарочана}} — «рухаецца») — самаходны, мэханічны транспартны сродак з уласным [[рухавік]]ом і крыніцай энэргіі, такой як [[бэнзін]], [[дызэльнае паліва]], [[газ]], [[акумулятарная батарэя]]. Аўтамабілі прызначаныя для выкарыстаньня пераважна на дарогах, у іх маюцца, як правіла, чатыры колы, і вырабляюцца галоўным чынам для перавозкі людзей, а не тавараў<ref>F.G. Fowler and H.W. Fowler. (1976). «Pocket Oxford Dictionary». London: Oxford University Press. {{ISBN|0-19-861113-7}}.</ref>. На 2008 год ва ўсім сьвеце налічвалася каля 600 млн легкавых аўтамабіляў, што складала прыкладна адзін аўтамабіль на адзінаццаць чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20171112220633/http://www.sasi.group.shef.ac.uk/worldmapper/display.php?selected=31 «WorldMapper – passenger cars»].</ref><ref>[http://www.worldometers.info/cars/ «Cars produced in the world»]. Worldometers.info.</ref>. Колькасьць асабістых аўтамабіляў хутка павялічваецца, асабліва ў [[Кітай|Кітаі]] й [[Індыя|Індыі]]<ref name="Plunkett Research">Plunkett Research, [http://www.plunkettresearch.com/Industries/AutomobilesTrucks/AutomobileTrends/tabid/89/Default.aspx «Automobile Industry Introduction» (2008)]</ref>. == Гісторыя == Першыя вядомыя рысункі аўтамабіля, са спружынным прыводам, належаць [[Леанарда да Вінчы]], аднак ні дзейснага асобніка, ні зьвестак пра ягонае існаваньне да нашых дзён не дайшло. У 2004 годзе экспэрты Музэю гісторыі навукі з [[Флярэнцыя|Флярэнцыі]] змаглі аднавіць па рысунках гэты аўтамабіль, даказаўшы тым самым правільнасьць ідэяў Леанарда. У [[эпоха Адраджэньня|эпоху Адраджэньня]] й пазьней у шэрагу эўрапейскіх краінаў «самарушныя» каляскі й экіпажы са спружынным рухавіком будаваліся ў адзінкавых колькасьцях для ўдзелу ў маскарадах і парадах. У 1769 годзе францускі вынаходнік [[Нікаля Жазэф Кюньё]] выпрабаваў першы ўзор машыны з паравым рухавіком<ref>Гоголев Л. Д. «Автомобили-солдаты: Очерки об истории развития автомобиля и военном применении автомобилей». — М.: Патриот, 1990. — С. 5. — 191 с — 100 000 экз. — {{ISBN|5-7030-0226-5}}</ref>, вядомы як «малыя калёсы Кюньё», а ў 1770 годзе — «вялікія калёсы Кюньё». Сам вынаходнік назваў яе «Вогненыя калёсы» — яна прызначалася для буксіроўкі артылерыйскіх [[гармата|гармат]]. «Каляску Кюньё» лічаць папярэдніцай ня толькі аўтамабіля, але й паравоза, бо яна прыводзілася ў рух сілай пару. У 1791 годзе расейскі вынаходнік [[Іван Кулібін]] вырабіў «самакатны воз». [[Файл:CarlBenz.jpg|міні|130пкс|зьлева|[[Карл Бэнц]], першы вытворца сучасных аўтамабіляў]] Пра транспартныя сродкі, якія рухаюцца за кошт працы пары думалі ў XVII стагодзьдзі. Ксёндз з [[Фляндрыя|Фляндрыі]] [[Фэрдынанд Вэрбэст]] паказаў кітайскаму манарху транспартны сродак, які будзе рухацца ад энэргіі паравога рухавіка. Наступным важным момантам у гісторыі аўтамабіля — першы рухавік на бэнзінавым паліве [[Зыгфрыд Маркус|Зыгфрыда Маркуса]] каля 1870 году. У 1879 годзе Бэнц атрымаў [[патэнт]] на свой ​​першы рухавік, які быў распрацаваны ў 1878 годзе. Аўтамабіль, які працуе на чатырох-тактным бэнзінавым рухавіку, быў пабудаваны ў [[Мангайм]]е ў Нямеччыне [[Карл Бэнц|Карлам Бэнцам]] у 1885 годзе. Бэнц атрымаў патэнт ў студзені наступнага году пад эгідай сваёй буйной кампаніі, «[[Benz & Cie.]]», якая была заснаваная ў 1883 годзе. Масавая вытворчасьць такім аўтамабіляў пачалася ў 1888 годзе. Многія зь ягоных іншых вынаходхтваў, як то выкарыстаньне рухавіка ўнутранага згараньня, далі магчамасьць распрацаваць магчымыя сыстэмы сілкаваньня транспартнага сродку. У 1890 годзе [[Готліб Даймлер]] і [[Вільгельм Майбах]] разам заснавалі ў [[Штутгарт|Штутгарце]] кампанію «[[Daimler Motoren Gesellschaft]]» (DMG), і прадалі свой першы аўтамабіль у 1892 годзе пад гандлёвай маркай [[Daimler]]. Гэта быў конны [[дыліжанс]] пабудаваны іншым вытворцам, у той час як Даймлер і Майбах аздобілі яго рухавіком сваёй канструкцыі, які працаваў паводле падобнай схемы як і рухавік Карла Бэнца. Да 1895 году было прададзена каля 30 такіх аўтамабіляў. Бэнц, Майбах і Даймлер, верагодна, ня ведалі раньніх працаў адзін аднаго, яны ніколі не працавалі разам, да моманту зьліцьця двух кампаніяў, калі Даймлер і Майбах ужо не працавалі ў кампаніі DMG. Готліб Даймлер памёр у 1900 годзе й у тым жа годзе, Майбах распрацаваў рухавік зь імем Даймлер-Мэрсэдэс, які быў адмысловай мадэлю, пабудаванай паводле тэхнічанага праекту [[Эміль Ялінэк|Эміля Ялінэка]]. Гэта была вытворчасьць невялікай колькасьці транспартных сродкаў для Ялінэку. Аднак праз два гады новая мадэль «DMG» быў выпушчана ў масавую вытворчасьць пад імём «Мэрсэдэс». Пасьля гэтага кампанію пакінуў Вільгельм Майбах, які вырашыў пачаць уласны аўтамабільны бізнэс. [[Файл:Benz-velo.jpg|міні|200пкс|[[Benz Velo]]]] Карл Бэнц прапанаваў супрацоўніцтва паміж «DMG» і «Benz & Cie»., калі пасьля [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] пачалі пагаршацца эканамічныя ўмовы, аднак дырэктара «DMG» першапачаткова адмовіўся разглядаць гэтае пытаньне. Перамовы паміж дзьвюма кампаніямі аднавіліся празь некалькі гадоў, калі ўмовы пагоршыліся яшчэ больш, і ў 1924 годзе было падпісана пагадненьне аб узаемных інтарэсах, якое было прадугледжана да 2000 году. Абодва прадпрыемствы стандартызавалі працэсы праектаваньня, вытворчасьці, закупак і продажаў, і пачалі рэклямаваць і прадаваць сваі мадэлі аўтамабіляў сумесна, але захаваўшы свае адпаведныя гандлёвыя маркі. 28 чэрвеня 1926 году «DMG» і «Benz & Cie.» нарэшце аб’ядналіся ў адзіную камапанію «[[Daimler-Benz]]», пераназваўшы свае мадэлі аўтамабіляў у «[[Mercedes Benz]]», у якасьці гандлёвай маркі. Карл Бэнц заставаўся чальцом савету дырэктараў «Daimler-Benz» да сваёй сьмерці ў 1929 годзе. У 1890 годзе [[Эміль Левасор]] і [[Арман Пэжо]] пачалі вытворчасьць аўтамабіляў у [[Францыя|Францыі]], выкарыстоўваючы для аздабленьня сваіх машынаў рухавіка Daimler. Такім чынам быў пакладзены пачатак францускай аўтамабільнай прамысловаьці. У першай чвэрці XX стагодзьдзя шырокі распаўсюджаньне атрымалі электрамабілі й аўтамабілі з паравым рухавіком. У 1900 годзе прыкладна палова аўтамабіляў у [[ЗША]] была мела паравы ход, у 1910-х гадох у [[Нью-Ёрк]]у ў таксі працавала да 70 тысячаў электрамабіляў. У тым жа 1900 годзе [[Фэрдынанд Паршэ]] сканструяваў [[электрамабіль]] з чатырма вядучымі коламі, у якіх разьмяшчаліся прыводзячыя іх у рух электрарухавікі. Праз два гады нідэрляндзкая фірма [[Spyker]] выпусьціла гоначны аўтамабіль з поўным прыводам, абсталяваны міжасевым дыфэрэнцыялам<ref>[https://web.archive.org/web/20090111015731/http://www.autoreview.ru/new_site/year2002/n22/4wd/1.htm Авторевю № 22, 2002. Самый полный привод]. autoreview.ru</ref>. [[Браты Стэнлі]] выраблялі каля тысячы аўтамабіляў у год. У 1909 годзе браты адкрылі першы ў [[Каларада]] [[гатэль]] люкс-клясы, і ад чыгуначнай станцыі да гатэля госьцяў вазіў паравы аўтобус, што стала фактычным пачаткам аўтамабільнага турызму. Фірма [[Stanley]] выпускала аўтамабілі на паравым ходзе да 1927 году. Нягледзячы на шэраг вартасьцяў, як то добрая цяга, шматпаліўнасьць, паравыя аўтамабілі сышлі з рынку да 1930-х з-за сваёй неэканамічнасьці й складанасьцяў пры эксплюатацыі. Немалы ўнёсак у шырокае распаўсюджваньне аўтамабільнага транспарту зрабіў амэрыканскі вынаходнік і прамысловец [[Гэнры Форд]], які вынайшаў і пачаў выкарыстоўваць з 1913 году [[канвэер|канвэерную сыстэму]] [[Зборка машын|зборкі]] аўтамабіляў. У 1923 годзе фірма Бэнца вырабіла першы грузавы аўтамабіль з рухавіком Дызэля. На 2012 год электрыфікацыя абсталяваньня аўтамабіляў прывяла да таго, што электроннае абсталяваньне ў сярэднім стала складаць 30% агульнага [[кошт]]у новага аўтамабіля<ref>{{Артыкул|аўтар=Леанід Лахманенка.|загаловак=Аўтамабілізацыя: этап трэці|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=98329|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=9 чэрвеня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-06-09 109 (27224)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/98336/9cher-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>. == Будова == === Хадавая частка === [[Файл:Double wishbone suspension.jpg|міні|200пкс|Пярэдняя падвеска на падвойных папярочных падважніках.]] [[Хадавая частка]] складаецца з рамы, пярэдняга й задняга мастоў (восяў), падвескі й колаў з пнэўматычнымі шынамі. [[Рама (аўтамабіль)|Рама]] зьяўляецца асновай для мацаваньня ўсіх мэханізмаў аўтамабіляў, а таксама кузава або кабіны й грузавой плятформы ў грузавых аўтамабіляў. У легкавых аўтамабілях і аўтобусах шырока прымяняюцца бязрамныя канструкцыі, у якіх усе мэханізмы прымацаваныя да корпуса суцэльнамэталічнага апорнага кузава. Масты аўтамабіляў перадаюць вэртыкальную нагрузку ад рамы або кузава на колы, а штурхаючыя й тармазныя намаганьні — ад колаў да рамы або кузава. Пярэдні мост складаецца з бэлькі й [[шарнір]]аў, якія злучаныя зь ёй паваротных [[цапфа]]ў, з дапамогай якіх аўтамабіль робіць паварот. [[Вал (аўтамабіль)|Задні мост]] вырабляюць звычайна парожнім. У ім разьмешчана частка мэханізмаў сілавога пасуваньня. [[Падвеска (аўтамабіль)|Падвеска]] пругка злучае масты з рамай і разам з шынамі зьмякчае штуршкі й удары, якія ўзьнікаюць падчас руху аўтамабіляў. У якасьці пругкага элемэнта падвескі ўжываюць [[рысора|рысоры]], то бок пругкія бэлькі, складзеныя з асобных сталёвых лістоў, або вітыя спружыны, выкарыстоўваюць таксама стрыжневую, гумовую, пнэўматычную й пнэўмагідраўлічную падвескі. Для пярэдніх колаў легкавых аўтамабіляў шырока ўжываюць гэтак званую «незалежную падвеску», у якой пругкі элемэнт злучае раму або кузаў непасрэдна з колам. Для гашэньня ваганьняў падвескі ва ўсіх легкавых і ў некаторых грузавых аўтамабілях ўсталёўваюць гідраўлічныя або мэханічныя, то бок фрыкцыйныя, [[амартызатар]]ы. Для паляпшэньня манэўранасьці колы транспартных сродкаў усталёўваюцца з пэўнымі кутамі [[развал (тэхніка)|развалу]] й [[сыходжаньне (тэхніка)|сыходжаньня]]. Для кантролю й рэгуляваньня гэтых парамэтраў прымяняюцца спэцыяльныя [[лазэр]]ныя або [[кампутар]]ныя стэнды «развал-сыходжаньне». Акрамя таго, колы транспартных сродкаў падлягаюць пэрыядычнаму [[балансаваньне|балянсаваньню]] на адмысловых балянсавальных [[станок|станках]]. === Рухавік === [[Файл:Mercedes V6 DTM Rennmotor 1996.jpg|міні|200пкс|Рухавік «Mercedes V6» 1996 году вырабу]] Асноўным тыпам [[рухавік]]а сучасных аўтамабіляў зьяўляецца поршневы рухавік унутранага згараньня. Значныя пэрспэктывы разьвіцьця мае аўтамабіль з газатурбінным рухавіком унутранага згараньня. [[Электрамабіль|Электрычныя]] (акумулятарныя) аўтамабілі прымяняюцца для гарадзкіх перавозак лёгкіх і дробных грузаў. Паравыя аўтамабілі зараз амаль не ўжываюцца. Паводле выглядзе паліва, якое выкарыстоўваецца для поршневых рухавікоў унутранага згараньня, адрозьніваюць: * [[Бэнзінавы рухавік|бэнзінавыя]]; * газабалённыя; * газагенэратарныя; * [[Дызэльны рухавік|дызэльныя]]. [[Карбюратар]]ныя й дызэльныя аўтамабілі складаюць зараз асноўную частку аўтамабільнага парку. Да [[дызэль]]ных аўтамабіляў ставяцца пераважна грузавыя аўтамабілі вялікай грузападымальнасьці й аўтобусы сярэдняй і вялікай умяшчальнасьці. Газабалённыя й газагенэратарныя аўтамабілі працуюць на мясцовых відах паліва. Рухавік пераўтварае цеплавую энэргію паліва ў мэханічную, у выніку чаго на вале рухавіка ўзьнікае [[Момант сілы|крутоўны момант]]. Сучасныя карбюраторныя аўтамабільныя рухавікі працуюць на чатырохтактным працоўным працэсе. Яны маюць магутнасьць ад 25 да 450 [[конская сіла|к. с.]] пры хуткасьці кручэньня каленчастага валу 3000—4500 аб/хв. Дызэльныя чатырохтактныя й двухтактныя рухавікі маюць магутнасьць ад 100 да 450 [[конская сіла|к. с.]] пры 1500—2500 аб/мін. Колькасьць цыліндраў вагаецца ад двух, у мікралітражных аўтамабілях, да дванаццаці, у магутных цяжкіх грузавых аўтамабілях і легкавых аўтамабіляў вялікага літражу. Разьмяшчэньне цыліндраў звычайна зьяўляецца вэртыкальна аднараднае або V-вобразнае. Рухавік разьмяшчаецца ў пярэдняй частцы аўтамабіля на ягонай падоўжнай восі або з боку кіроўцы. У легкавых аўтамабілях і аўтобусах рухавік часта разьмяшчаюць у задняй частцы ўздоўж або ўпоперак да кузава. ==== Дызэльны ==== Аўтамабілі з дызэльным рухавіком папулярныя ў [[Эўропа|Эўропе]] зь першай мадэлі «[[Мэрсэдэс Бэнц]]» і «[[Сытраэн]]» у 1930-х гадох. Асноўнай перавагай дызэльных рухавікоў зьяўляецца іхная эфэктыўнасьць на 50% у параўнаньні з 27% у найлепшых бэнзінавых рухавікоў. Аднак, асноўным недахопам дызэльных рухавікоў ёсьць неабходнасьць паляпшэньня фільтраў, каб паменшыць колькасьць шкодных выхлапных часьцінак. Многія дызэльныя аўтамабілі могуць зь нязначнымі зьменамі або бязь зьменаў выкарыстоўваць 100% [[біядызэль]] або камбінацыі іншых арганічных відаў паліва. ==== Бэнзінавы ==== Бэнзінавыя рухавікі маюць перавагу перад дызэльнымі таму што яны лягчэйшыя й здольныя працаваць з большай хуткасьцю кручэньня, такім чынам імі звычайна аздабляюцца хуткія спартовыя мадэлі аўтамабіляў. Сталае разьвіцьцё бэнзінавых рухавікоў прыводзіць да павышэньня прадукцыйнасьці й скарачэньня забруджваньня. Большасьць сучасных бэнзінавых рухавікоў можа працаваць з сумесьсю, якая зьмяшчае 15% [[этаноль|этанолю]] старых тыпаў транспартных сродкаў. Зь нязначнымі зьменамі, бэнзінавыя транспартныя сродкі могуць добра працаваць з 85% канцэнтрацыяй этанолю. Большасьць бэнзінавых рухавікоў можа працаваць на [[звадкаваны газ|звадкаваным газе]] з устаноўкай бэнзабаку й зь зьмяненьнямі ў працы [[карбюратар]]у. === Трансьмісія === [[Файл:Gearbox retouched.png|значак|Скрыня пасуваньняў з чатырма пасуваньнямі.]] [[Трансьмісія|Сілавое пасуваньне]], то бок трансьмісія, служыць дзеля перадачы крутоўнага моманту ад [[каленчасты вал|каленчастага вала]] рухавіка да вядучых колаў аўтамабіля. Яна складаецца з [[скрыня пасуваньняў|скрыні пасуваньняў]], мэханізму счапленьня, [[кардан]]нага пасуваньня, галоўнага пасуваньня, [[дыфэрэнцыял (мэханіка)|дыфэрэнцыялу]] й паўвосяў, злучаных са ступіцах вядучых колаў. Скрыня пасуваньняў дазваляе павялічваць крутоўны момант на вядучых колах аўтамабіля пры павелічэньні супраціву руху, напрыклад, на ўздыме ці пры разгоне. Акрамя таго, яна дазваляе зрабіць задні ход і забясьпечвае доўгае разьяднаньне рухавіка зь вядучымі коламі, неабходнае падчас пуску [[рухавік]]а й халастога ходу. Паводле спосабу зьмены перадаткавага ліку скрыні пасуваньняў падзяляюца на: * ступенькавыя; * бясступенькавыя; * камбінаваныя. У сучасным аўтамабілі распаўсюджаныя простыя ступенькавыя скрыні пасуваньняў. Счапленьне служыць для разьяднаньня й павольнага злучэньня працуючага рухавіка з скрыняй пасуваньняў, у выніку чаго забясьпечваецца павольнае крананьне аўтамабіля зь месца й памяншэньне ўдарных нагрузак на зубцы [[шасьцярня|шасьцерняў]] скрыні пасуваньняў пры іхным пераключэньні. Паводле спосабу перадачы крутоўнага моманту счапленьні падзяляюцца на: * фрыкцыйныя — крутоўны момант перадаецца за кошт [[сіла трэньня|сілы трэньня]] паміж вядучымі й кіраванымі элемэнтамі мэханізму (звычайна дыскамі, які прыціскаюцца адзін да аднаго спружынамі; * гідраўлічныя ([[гідрамуфта]]) — крутойны момант перадаецца пры дапамозе вадкасьці, цыркулявалай паміж вядучым элемэнтам — помпавым лопасьцевым колам і кіраваным элемэнтам — турбінным колам; * камбінаваныя — прымяняюцца ў аўтамабілях з простай ступенькавай скрыняй пасуваньняў, гэтак гідрамуфта забясьпечвае вельмі павольны разгон аўтамабіля, але не прадухіляе ўдары паміж зубцамі шасьцерняў скрыні пасуваньняў пры іхным пераключэньні як фрыкцыйная муфта. Карданнае пасуваньне зьвязвае агрэгаты сілавога пасуваньня, валы якіх разьмешчаны пад некаторым [[кут]]ом, які зьмяняецца падчас руху аўтамабіляў. Яна складаецца з аднаго або некалькіх трубчастых карданных валаў, карданных шарніраў (кардану) і прамежкавых апораў. Карданы па сваёй канструкцыі падзяляюцца на жорсткія й мяккія. Галоўнае пасуваньне прызначанае для павелічэньня крутоўнага моманту й перадачы яго ад карданнага валу да дыфэрэнцыяла й далей на паўвосі, разьмешчаныя пад [[прамы кут|прамым кутом]] да падоўжнай восі аўтамабіля. === Мэханізм кіраваньня === Мэханізм кіраваньня аўтамабілем складаецца з двух сыстэмаў: стырнавага кіраваньня й [[тармазная сыстэма|тармазной сыстэмы]]. Стырнавое кіраваньне складаецца з стырнавага мэханізму й стырнавага [[прывод]]у. Стырнавы мэханізм пераўтварае заварот стырнавага кола ў кутняе перасоўваньне стырнавай сошкі. Стырнавы прывод зьвязвае сошкі з паваротнымі цапфамі кіраваных колаў. Ён складаецца з падоўжнай стырнавай цягі, падважнікаў паваротных цапфаў і папярочнай стырнавай цягі. У цяжкіх грузавых аўтамабілях і аўтобусах у сыстэму стырнавага кіраваньня ўваходзяць гідраўлічныя або пнэўматычныя ўзмацьняльнікі, якія павялічваюць намаганьні кіроўцы й значна палягчаюць ягоную працу. Для тармажэньня ў аўтамабілі ўснуюць дзьве сыстэмы: * асноўная, дзейнічае ад тармазной понажы * дапаможная, якая дзейнічае ад ручнога падважніка. == Віды аўтамабіляў == У залежнасьці ад мэтаў выкарыстаньня вылучаюць наступныя віды аўтамабіляў: * [[Асабісты аўтамабіль]] — прызначаны для перавозу пасажыраў (ад 2 да 8 разам з кіроўцам) і невялікага багажу. Для кіраваньня неабходна [[Пасьведчаньне кіроўцы транспартнага сродку|пасьведчаньне кіроўцы]] катэгорыі B. * [[Грузавы аўтамабіль]] — прызначаны для перавозу грузу. Патрабуе наяўнасьці [[Пасьведчаньне кіроўцы транспартнага сродку|пасьведчаньня]] катэгорыі С. * [[Аўтобус]] — прызначаны для перавозкі пасажыраў у колькасьці большай за 8 асобаў. Неабходна [[Пасьведчаньне кіроўцы транспартнага сродку|пасьведчаньне кіроўцы]] катэгорыі D. == Вытворчасьць == [[Файл:Renault Colmar.jpg|міні|360пкс|Дылерскі цэнтар [[Renault]] ў [[Кальмар (Францыя)|Кальмары]]]] Аўтамабільная прамысловасьць прадугледжвае канструяваньне, распрацоўку, вырабленьне, пастаўку й продаж рухавіковых аўтамабіляў. У 2008 годзе было выраблена больш за 70 мільёнаў аўтамабіляў ва ўсім сьвеце, у тым ліку легкавых і камэрцыйных<ref>[http://oica.net/category/production-statistics/ «World Motor Vehicle Production by Country: 2007–2008»]. OICA</ref>. У 2007 годзе ў агульнай складанасьці было прададзена 71,9 млн новых аўтамабіляў ва ўісм сьвеце, то бок 22,9 мільёнаў ў [[Эўропа|Эўропе]], 21,4 мільёнаў у [[Азіяцка-Ціхаакіянскі рэгіён|Азіяцка-Ціхаакіянскім рэгіёне]], 19,4 мільёны ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] й [[Канада|Канадзе]], 4,4 мільёны ў [[Лацінская Амэрыка|Лацінскай Амэрыцы]], 2,4 мільёны на [[Блізкі Ўсход|Блізкім Усходзе]] і 1,4 мільёны ў [[Афрыка|Афрыцы]]<ref>«2008 Global Market Data Book», Automotive News, p.5</ref>. Рынкі аўтамабіляў у [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]] й [[Японія|Японіі]] засталіся на ранейшым узроўні колькасьці рэалізаваных асобнікаў, у той час як у [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]] й некаторых краінах [[Азія|Азіі]] ён значна павялічыўся. З буйных рынкаў, якія зьведалі значнырост варта вылучыць [[Кітай]], [[Расея|Расею]], [[Бразылія|Бразылію]] й [[Індыя|Індыю]]. Каля 250 млн аўтамабіляў выкарыстоўваюцца ў ЗША. Па ўсім сьвеце налічвалася каля 806 млн аўтамабіляў і лёгкіх грузавікоў у 2007 годзе на дарогах сьвету, яны выпальваюць больш за 260 млрд галёнаў [[бэнзін]]у й [[дызэльнае паліва|дызэльнага паліва]] штогод. Гэтыя лічбы хутка растуць, асабліва ў [[Кітай|Кітаі]] й [[Індыя|Індыі]]<ref name="Plunkett Research"/>. На думку некаторых экспэртаў, гарадзкія транспартныя сыстэмы, заснаваныя на выкарыстаньні аўтамабіляў, апынуліся на сёньня няўстойлівымі, з празьмерным спажываньнем энэргіі, якая дрэнна ўплывае на здароўе насельніцтва, і прадастаўленьнем зьніжанага ўзроўню абслугоўваньня, нягледзячы на павелічэньне інвэстыцыяў у галіну. Рух устойлівага транспарту накіраваны на вырашэньне гэтых праблемаў. У 2008 годзе з хуткім ростам цэнаў на [[нафта|нафту]], такія галіны, як аўтамабільная прамысловасьць, перажывалі спалучэньне коштавага ціску ад выдаткаў на сыравіну й зьмяненьняў у спажывецкіх звычках пакупнікоў. Вытворцы таксама сутыкаюцца з ростам зьнешняй канкурэнцыі з боку сэктара [[грамадзкі транспарт|грамадзкага транспарту]], бо спажыўцы могуць перагледзець сваё меркаваньне на выкарыстаньне прыватнага транспартнага сродку<ref>[http://www.ibisworld.com/newsletter/issues/us/08jun/news.htm: IBISWorld Newsletter, June 2008, GLOBAL TRENDS Oil – The Crude Reality of Current trends]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. IBISWorld</ref>. === Сьпіс асноўных вытворцаў === * [[General Motors]] — 9,15 млн * [[Volkswagen]] — 8,16 млн * [[Toyota]] — 8,05 млн * [[Hyundai Motor]] — 6,62 млн * [[Ford]] — 4,87 млн * [[Nissan]] — 4,63 млн * [[PSA Peugeot Citroën]] — 3,58 млн * [[Honda]] — 2,91 млн * [[Renault]] — 2,83 млн * [[Suzuki]] — 2,73 млн == Праблемы эксплюатацыі й утылізацыі == [[Файл:World vehicles per capita.svg|міні|250пкс|справа|Колькасьць аўтамабіляў на тысячу чалавек па краінах]] Стварэньне [[рухавік]]оў, не забруджвальных навакольнае асяродзьдзе, зьняло [[экалёгія|экалягічныя]] праблемы буйных гарадоў. Аўтамабіль ёсьць складанай сыстэмай, сукупнасьцю мэханізмаў і вузлоў, якія могуць выходзіць з ладу. Таму аўтамабілі патрабуюць рэгулярнага тэхнічнага абслугоўваньня. Часьцяком неабходна правяраць ціск паветра ў [[шына]]х, узровень [[аліва|алівы]] й [[тармазная вадкасьць|тармазной вадкасьці]], а таксама тэмпэратуру рухавіка. Зыходзячы з гэтага, большасьць аўтамабіляў абсталяваныя прыборамі-індыкатарамі, якія дазваляюць сачыць за гэтымі парамэтрамі. Ціск паветра ў шынах вымяраецца шынным [[маномэтар|маномэтрам]]. Пры эксплюатацыі аўтамабіля часьцей зношваюцца шыны й [[тармазная калодка|тармазныя калодкі]]. Шыны таксама могуць пашкоджвацца пры наезьдзе на вострыя прадметы, як то [[цвік]]і, [[шруба|шрубы]], [[шкло]] й іншыя рэчы. Пашкоджаныя шыны часта падлягаюць рамонту й прыдатныя для далейшай эксплюатацыі. Зношаныя тармазныя калодкі неабходна замяняць новымі. Пры гэтым узьнікае праблема ўтылізацыі зношаных калодак, якія ў асноўным выраблены з шкоднага для чалавека [[азбэст]]у. Таму ў апошні час прамысловасьць пераходзіць на выраб безасбэставых тармазных калодак. Утылізацыя й перапрацоўка маюць патрэбу таксама перапрацоўцы зношаных шынаў, [[акумулятар]]аў, тармазной вадкасьці й іншых. Выкарыстаную аліву перапрацоўваюць на прамыўны алей. Зношаныя шыны спачатку падзяляюць на [[мэталічны корд]] і [[гум]], потым корд выкарыстоўваюць, як мэталалом, а гум выкарыстоўваюць для вырабу другасных гумавых вырабаў або дадаюць да [[асфальт]]у. Акумулятарныя батарэі часта выкарыстоўваюцца для пераплаўленьня на [[волава|волаўныя]] чушкі. == Беларусь == У 2019 годзе ў Беларусі прадалі 65 000 новых аўтамабіляў<ref>{{Навіна|аўтар=Тэлеканал «[[Беларусь 1]]»|загаловак=Новы красовэр «Джылі» павінен зьявіцца на беларускім рынку ў лютым|спасылка=https://www.tvr.by/bel/news/ekonomika/novyy_krossover_geely_dolzhen_poyavitsya_na_belorusskom_rynke_v_fevrale_/|выдавец=[[Белтэлерадыёкампанія]]|дата публікацыі=17 студзеня 2020|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. Каля 80% зь іх вырабілі ў Расеі. На ЗАТ «Белджы» ў Барысаўскім раёне выпусьцілі 10%. З Эўразьвязу размытнілі 7,8% самаходаў. Яшчэ 2,6% размытнілі з Расеі, хоць вырабілі пераважна ў Японіі<ref>{{Навіна|аўтар=Сяргей Залескі|загаловак=На беларускім рынку новых аўтамабіляў дамінуе Расея|спасылка=https://www.racyja.com/ekanomika/na-belaruskim-rynku-novykh-autamabilya/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=16 студзеня 2020|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. Паводле таварнага знаку, найбольш прадалі самаходаў «[[Лада]]» (16 000) вытворчасьці расейскага «[[АўтаВАЗ]]у» ([[Тальяці]], Самарская вобласьць), які ў 2016 годзе прадалі францускаму «[[Рэно]]» (Булёнь-Біянкур, дэп. Вярхоўі Сэны). Другое месца заняў «Рэно», 3-е — нямецкі «[[Фольксваген]]» (Вольфсбург, Ніжняя Саксонія), 4-е — беларускі «Белджы» (6500 самаходаў) і 5-е — японскі «[[Нісан]]» (Ёкагама). Каля 60% новых аўтамабіляў набылі за [[Пазыка|пазыку]] або ў [[лізінг]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Продаж новых аўтамабіляў у Беларусі ў 2019 годзе вырас на 22%|спасылка=https://www.racyja.com/ekanomika/na-belaruskim-rynku-novykh-autamabilya/|выдавец=Радыё «Рацыя»|дата публікацыі=16 студзеня 2020|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. На 2020 год у краіне працавала 8 аўтавытворцаў: «[[БелАЗ]]» (Жодзін, Менская вобласьць), «[[Белджы]]» (Барысаўскі раён, Менская вобласьць), «[[Белкамунмаш]]», «[[Менскі аўтамабільны завод]]» («МАЗ»), «[[Магілёўскі аўтамабільны завод]]» («МаАЗ»), «[[Менскі завод колавых цягачоў]]» («МЗКЦ»), аўтобусны завод «[[Нёман (аўтазавод)|Нёман]]» (Ліда, Гарадзенская вобласьць) і «[[Юнісон]]» (Апчак, Менскі раён). == Глядзіце таксама == * [[Аўтаспын]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.fia.com/ Fédération Internationale de l'Automobile] * [https://web.archive.org/web/20120615180247/http://autorylit.ru/istoriya-avto/ Гісторыя аўтамабіля] * [https://web.archive.org/web/20120415153704/http://www.avtocedia.ru/ Аўтамабільная энцыкляпэдыя] * [http://www.abw.by/ Аўтанавіны й артыкулы пра аўтамабілі] [[Катэгорыя:Аўтамабілі| ]] [[Катэгорыя:Транспарт]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] g1zfg0p5behoigr27i7ua4pbga19oaq 0 20747 2334685 2247449 2022-08-26T22:10:44Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]], абнаўленьне зьвестак, выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki {{Футбаліст}} '''Аўраам «Аўрам» Грант''' ({{мова-he| אַבְרָהָם "אַבְרָם" גְרַנט}}) — ізраільскі футбольны трэнэр. Апошняй значнай камандай, якую трэнаваў адмысловец была [[Зборная Ганы па футболе|нацыянальная зборная Ганы]]. == Біяграфія == [[Файл:Avram_Grant_Chelsea_close.jpg|значак|зьлева|Аўрам Грант.]] Нарадзіўся 6 траўня 1955 году ў [[Пэтах-Тыква|Пэтах-Тыкве]], [[Ізраіль]]. Прызначаны трэнэрам «Чэлсі» 20 верасьня 2007 году. У ліпені 2007 году Аўрам Грант прыйшоў у «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» на пасаду дырэктара па футболе. Да гэтага ён выконваў тыя жа абавязкі ў «[[Портсмут (футбольны клюб)|Портсмуце]]». У верасьні 2007, пасьля сыходу [[Жузэ Маўрыньню]], Грант стаў галоўным трэнэрам каманды. [[Стыў Кларк]] застаўся памагатым трэнэра. Да прыходу на «[[Фрэтан Парк]]» Грант трэніраваў зборную Ізраілю, і ледзь было не вывяў яе на чэмпіянат сьвету 2006 году. Пад кіраўніцтвам Гранта зборная Ізраілю ні разу не прайгравала, нават у складаных адборачных матчах з Францыяй і Швайцарыяй. 52-летні адмысловец пачаў сваю трэнэрскую кар’еру ў «[[Гапаэль Пэтах-Тыква|Гапаэлі]]», які гуляе ў яго родным горадзе Пэтах-Тыква, і вывяў клюб на другое месца ў лізе ў сэзоне 1990—1991 гадоў, чаго ніхто не чакаў. Таксама ён два разы перамог з «Гапаэлем» у Кубку Інтэртота. Пасьля гэтага ён выйграў ізраільскую лігу з «[[Макабі Хайфа|Макабі]]» ў свой першы сэзон, адарваўшыся ад найбліжэйшага прасьледавальніка ў табліцы на 13 пунктаў. «Макабі» тады дайшоў да фіналу Кубка Ізраілю, але ня змог перамагчы. Кубак яны выйгралі ў 1994 годзе, а ў 1995 зноў сталі чэмпіёнамі, пасьля чаго Грант вырашыў перайсьці ў каманду галоўнага канкурэнта «Макабі» — «[[Гапаэль Хайфа|Гапаэль]]» з [[Хайфа|Хайфы]], але зь імі заняў толькі чацьвёртае месца. У 1997 Грант вярнуўся ў [[Тэль-Авіў]], і зноў перамог у Кубку Інтэртота ў 1999. У 2000 году ён стаў трэнэрам «Макабі» з Хайфы. Менавіта тамака Грант дамогся свайго найбольшага посьпеху ў клюбным футболе. За два гады ён двойчы перамог у чэмпіянаце, а ў 2002 годзе выйграў Кубак Інтэртота, што было своеасаблівым суцяшэньнем за прайграны кубак краіны ў тым жа годзе. Да дасягненьняў Гранта можна аднесьці разьвіцьцё талентаў [[Ёсі Бэнаюн]]а і [[Аегбэні Якубу]], і посьпех нацыянальнай [[зборная Ізраілю па футболе|зборнай Ізраілю]]. У зборную Грант прыйшоў у ўзросьце 46 гадоў, і стаў самым маладым трэнэрам ізраільцян за ўсю гісторыю. Ён дамогся са зборнай узрушаючых вынікаў, і стаў самым пасьпяховым яе трэнэрам. З Ізраілем ён правёў 33 матчу, зь іх выйграў 14, унічыю згуляў 13 і прайграў 6. У чэрвені 2006 году Грант прыйшоў у «Портсмут», дзе працаваў разам з [[Гары Рэднап]]ам, пакуль не атрымаў прапанову ад «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]». == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20190619035402/https://www.goal.com/en-us/Articolo.aspx?ContenutoId=420328 Інфармацыя на Goal.com] {{ref-en}} {{Гана на КАН-2015}} {{Гана на КАН-2017}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Грант, Аўрам}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся 6 траўня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1955 годзе]] [[Катэгорыя:Ізраільскія футбольныя трэнэры]] 2dxjxcm1urhddwk1euq9udpfxa3vlkz 10 24545 2334678 2163200 2022-08-26T21:59:23Z Kazimier Lachnovič 1079 выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца2 |назва = [[Гісторыя Беларусі]] |назва_шаблёну = Гісторыя Беларусі |базавы_стыль = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |кляса_карткі = hlist |стыль_групаў = width: 240px; |група_інфармацыі1 = Старажытнасьць (да 500 году) |сьпіс1 = * [[Палеаліт на Беларусі|Палеаліт]] * [[Мэзаліт на Беларусі|Мэзаліт]] * [[Нэаліт на Беларусі|Нэаліт]] * [[Бронзавы век на Беларусі|Бронзавы век]] * [[Жалезны век на Беларусі|Жалезны век]] |група_інфармацыі2 = Раньняе Сярэднявечча (500—1240) |сьпіс2 = * [[Балты на Беларусі|Балты]] * [[Славяне на Беларусі|Славяне]] * [[Полацкае княства]] * [[Тураўскае княства]] * [[Смаленскае княства]] * [[Гарадзенскае княства]] ** [[Наваградзкая зямля]] * [[Літва]] |група_інфармацыі3 = [[Вялікае Княства Літоўскае]] |сьпіс3 = {{Навігацыйная падтабліца | базавы_стыль = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |шырыня_групы = 120px |стыль_сьпісаў = width: auto; |група_інфармацыі1 = Да Люблінскай уніі (1237—1569) |сьпіс1 = * [[Крэўская унія]] * [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|Статуты ВКЛ]] * [[Рэфармацыя на Беларусі|Рэфармацыя]] * [[Літоўска-маскоўскія войны|Войны з Маскоўскай дзяржавай]] * [[Люблінская унія]] |група_інфармацыі2 = [[Рэч Паспалітая]] (1569—1795) |сьпіс2 = * [[Войны Расеі і Рэчы Паспалітай|Войны з Маскоўскай дзяржавай (Расейскай імпэрыяй)]] * [[Берасьцейская унія]] * [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|Патоп]] * [[Палянізацыя]] * [[Асьветніцтва на Беларусі|Асьветніцтва]] * [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыя 3 траўня]] * [[Падзелы Рэчы Паспалітай]] * [[Паўстаньне 1794 году]] }} |група_інфармацыі4 = Пад уладай [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]] (1795—1917) |сьпіс4 = * [[Вайна 1812 году на Беларусі|Вайна 1812 году]] * [[Паўночна-Заходні край]] * [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў]] * [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў]] * [[Русіфікацыя Беларусі|Русіфікацыя]] * [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Нацыянальнае адраджэньне]] * [[Першая сусьветная вайна на Беларусі|Першая сусьветная вайна]] |група_інфармацыі5 = Найноўшы час (1917—1991) |сьпіс5 = * [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]] * [[Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусі|ССРБ]] * [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Літвы і Беларусі|ЛітБел]] * [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] * [[Беларусізацыя]] * [[Сярэдняя Літва]] * [[Заходняя Беларусь]] * [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|Рэпрэсіі]] * [[Беларусь у Другой сусьветнай вайне|Другая сусьветная вайна]] ** [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|Вайна Трэцяга Райху з СССР]] |група_інфармацыі6 = Сучаснасьць (пасьля 1991 году) |сьпіс6 = * [[Беларусь|Незалежная Беларусь]] * [[Рэжым Лукашэнкі]] * Рэфэрэндумы ў Беларусі ** [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|1995]] ** [[Рэфэрэндум у Беларусі 1996 году|1996]] ** [[Рэфэрэндум у Беларусі 2004 году|2004]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Гісторыя Беларусі| ]] </noinclude> d001ho93lyh4aqb6l4ds0o3ufq71sq8 0 24691 2334651 2327676 2022-08-26T16:32:58Z Dymitr 10914 /* Склад */ абнаўленьне зьвестак wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Віцебск (неадназначнасьць)}} {{Футбольны клюб |Назва = Віцебск |Лягатып = FC Vitebsk Logo.png |ПоўнаяНазва = Футбольны клюб «Віцебск» |Горад = [[Віцебск]], [[Беларусь]] |Заснаваны = 1960 |Стадыён = [[Цэнтральны спарткомплекс]] |Умяшчальнасьць = 8144 |Пасада кіраўніка = Дырэктар |Кіраўнік = [[Мікалай Вайцюхоўскі]]<ref>[http://www.fc.vitebsk.by/taxonomy/term/4 Футбольный клуб «Витебск». Администрация]{{Ref-ru}}</ref> |Трэнэр = |Чэмпіянат = [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|Найвышэйшая ліга]] |Сэзон = [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2021 году|2021]] |Месца = 7 месца |Прыналежнасьць = Беларускія |Сайт = http://www.fc.vitebsk.by/ }} «'''Віцебск'''» — [[Беларусь|беларускі]] [[футбольны клюб]] з гораду [[Віцебск]]у, заснаваны ў 1960 годзе. Уладальнік [[Кубак Беларусі па футболе|Кубка Беларусі]] (1998). == Гісторыя == Каманда была створана ў 1960 годзе. У савецкія часы выступала ў другой лізе [[чэмпіянат СССР па футболе|чэмпіянату СССР]]. У [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|найвышэйшай лізе]] [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|чэмпіянату Беларусі]] каманда гуляла з 1992 па 2011 год, акрамя сэзонаў 2003 і 2005 гадоў. Найлепшыя сэзоны клюб праводзіў у 1990-х гадох, калі трывала вёў барацьбу за мэдалі, атрымаў перамогу ў [[Кубак Беларусі па футболе|Кубку Беларусі]]. У першай палове 2000-х гадоў гульня пайшла на спад, і двойчы паводле вынікаў сэзонаў 2002 і 2004 гадоў клюб выбываў у [[Першая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|першую лігу]], але адразу вяртаўся ў вышэйшы дывізіён. Другая палова 2000-х прайшла пры чарговым уздыме віцебскага клюбу, які, хоць і не змагаўся за мэдалі, але знаходзіўся ў верхняй палове табліцы. З 2009 году пачаўся чарговы заняпад. Каманда займала месца ўнізе, недалёка ад зоны вылету. У [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2011 году|сэзоне 2011 году]] няўдалы фініш пакінуў каманду на перадапошнім месцы. Саступіўшы ў пераходных матчах менскаму «[[Партызан-2002 Менск|Партызану]]» (0:2 і 2:1), каманда выбыла ў [[Першая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|першую лігу]]<ref>[http://www.pressball.by/lenta.php?p=1&id=96223 Футбол. Чемпионат Беларуси. «Партизан», обыграв по сумме двух матчей «Витебск», завоевал путевку в сильнейший дивизион]{{Ref-ru}} «[[Прессбол]]», 4 сьнежня 2011</ref>. [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2012 году|Сэзон 2012 году]] каманда правяла ў барацьбе за вяртаньне ў эліту. Да апошняга моманту віцебскі клюб захоўваў шанец на другое месца, якое давала права на стыкавыя матчы за месца ў вышэйшай лізе, але ў выніку гульцы віцебскага клюбу скончылі сэзон трэцімі. [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2013 году|Сэзон 2013 году]] пачаўся для каманды няўдала, але пазьней клюб выйшаў на другую пазыцыю ў турнірнай табліцы. У сярэдзіне 2013 году з-за дрэннага фінансаваньня з клюбу сышлі асноўныя гульцы, але «Віцебск» працягваў весьці барацьбу за месца ў эліце. У выніку, аднак, клюб зноўку апынуўся на трэцім месцы, ня здолеўшы вярнуцца ў вышэйшую лігу. У [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2014 году|сэзоне 2014 году]] склад каманды папоўніўся моцнымі для ўзроўню першай лігі гульцамі, што дазваляла разьлічваць на добрыя вынікі ў чэмпіянаце. Але віцебскі клюб пацярпеў паразы ад асноўных канкурэнтаў і ў выніку скончыў першы этап на пятым месцы. Пасьля гэтага ў ліпені 2014 году быў звольнены галоўны трэнэр [[Юры Канаплёў]]. Разам з новым трэнэрам [[Сяргей Вехцеў|Сяргеем Вехцевым]] «Віцебск» падвысіў свае паказчыкі і неўзабаве ўзняўся да трэцяга радку, які здолеў захаваць да канца чэмпіянату. У стыкавых матчах «Віцебск» перайграў магілёўскі «[[Дняпро Магілёў|Дняпро]]» (2:0, 1:1) і праз тры гады вярнуўся ў вышэйшую лігу. [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2015 году|Сэзон 2015 году]] каманда пачала ў вышэйшай лізе, аднак ужо ўлетку праз дрэнныя паказчыкі з клюбу быў звольнены галоўны трэнэр Сяргей Вехцеў, а ў пачатку ліпеня выконваючым абавязкі быў назначаны [[Сяргей Ясінскі]], які да гэтага часу трэнэраваў дубль «Віцебску». Не зважаючы на тое, што клюб скончыў чэмпіянат на перадапошнім 13-м месцы, гульня ў цэлым і колькасьць набраных пунктаў зь Ясінскім значна палепшылася, а клюб захаваў месца ў эліце<ref>[http://www.football.by/news/75957.html До и после. Сменился ли курс со сменой рулевого? (Инфографика)]{{Ref-ru}} Football.by, 23 верасьня 2015</ref>. 23 жніўня 2015 году Ясінскі стаў паўнавартнасным галоўным трэнэрам, а ў сьнежні падоўжыў працоўнае пагадненьне з клюбам на 2 гады. Яшчэ адной прыкметнай падзеяй 2015 году стала тое, што клюб упершыню за апошнія гады распачаў сэзон без даўгоў. У 2016 годзе на балянс клюбу перайшоў «[[Цэнтральны спарткомплекс]]», на якім клюб праводзіць хатнія матчы. Паводле словаў дырэктара клюбу [[Мікалай Вайцюхоўскі|Мікалая Вайцюхоўскага]], гэта дало магчымасьць клюбу зарабляць грошы за кошт стадыёну, якія ў тым ліку пайшлі на мадэрнізацыю комплекса<ref>[https://by.tribuna.com/tribuna/blogs/orsha_terminal/1173082.html Как «Витебск» вылез из долговой ямы и перестал отпугивать футболистов].{{ref-ru}} Tribuna.com, 1 февраля 2017</ref>. У чэмпіянаце клюб заняў высовае 6-е месца, зрабіўшы стаўку ў тым ліку на мясцовых выхаванцаў. Лепшым бамбардзірам клюбу стаў [[Раман Воўкаў]], кантракт зь якім клюб падпісаў напярэдадні сэзону. На рахунку нападніка 9 мелася галоў. Таксама ў сярэдзіне сэзону да клюбу далучыўся нападнік [[Кірыл Вяргейчык]], які аднак у асноўным выходзіў на замену. На новы сэзон клюб здолеў захаваць у сваім складзе лідэраў каманды, аднак сэзон распачаўся наўядала. Першую перамогу «Віцебск» атрымаў толькі ў пятым туры, калі ў гасьцёх перамог гарадзенскі «[[Нёман Горадня|Нёман]]» зь лікам 1:4, такім чынам гэта старт стаў найгоршым для клюбу з 2011 году. Аднак у хуткім часе клюб спраўна стаў зарабляць пункты і падвысіў сваю пазыцыю ў турнірнай табліцы. Сапраўднай сэнсацыяй стала падпісаньне кантракту з былым гульцом менскага «Дынама» [[Рафаэл Ледэсма|Рафаэлам Ледэсмам]]<ref>[https://by.tribuna.com/football/1053266615.html Ледесма перешел в «Витебск»].{{ref-ru}} Tribuna.com, 24 июля 2017</ref>. Клюб амаль да апошняга меў шанец на 4-е месца, якое ў некаторых выпадках дае магчымасьць выступіць у [[Ліга Эўропы УЭФА|Лізе Эўропы]], аднак усё ж такі прапусьціў наперад канкурэнтаў і заняў выніковае 8-е месца. У 2018 годзе «Віцебск» страціў некалькіх выдатных гульцоў, як то [[Арцём Салавей]], які перайшоў у менскае «Дынама», і [[Віталь Квашук]], які перайшоў у гарадзенскі «Нёман». Аднак, такія страты клюб здолеў кампенсаваць, падпісаўшы адразу некалькіх былых гульцоў менскага «Дынама», як то [[Бруну Фурлан|Бруну Фурлана]] і [[Ненад Адамавіч|Ненада Адамавіча]]. Дзякуючы ўзмацненьню, клюб выдаў свой лепшы старт з 2010 году, атрымаўшы дзьве перамогі і аднойчы згуляўшы ў нічыю ў трох першых турах<ref>[https://by.tribuna.com/football/1062216620.html «Витебск» выдал свой лучший старт в чемпионате с 2010 года ].{{ref-ru}} Tribuna.com, 13 апреля 2018</ref>. == Былыя назвы == * КІМ (1992—1994) * «Дзьвіна» (1994—1995) * «Лякаматыў-96» (1996—2002) * «Лякаматыў» (2003—2006) * «Віцебск» (з 2007) == Дасягненьні == * Срэбраны прызэр [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|чэмпіянатаў Беларусі]] [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 1992—1993 гадоў|1993]] і [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 1994—1995 гадоў|1995]] гадоў. * Бронзавы прызэр [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|чэмпіянатаў Беларусі]] [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 1993—1994 гадоў|1994]] і 1997 гадоў. * Уладальнік [[Кубак Беларусі па футболе|Кубка Беларусі]] 1998 году. * Самыя буйныя перамогі — 6:1 ([[Сьвіслач-Дах Асіпавічы|Сьвіслач-Дах]], 1999), 5:0 ([[Гомель (футбольны клюб)|Гомсельмаш]], [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 1992 году|1992]], [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 1994—1995 гадоў|1994/1995]]; [[Камунальнік Слонім|Камунальнік]] — 1997). * Самыя буйныя паразы — 0:6 ([[Славія Мазыр]], 2001; [[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]], 2002; [[МТЗ-РІПА Менск|МТЗ-РІПА]], 2004). == Склад == : ''Актуальны на 26 жніўня 2022 году'' {{Склад}} {{Гулец|1|{{Сьцяг Беларусі}}|Бр|[[Дзьмітры Гушчанка]]||1988}} {{Гулец|3|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Мікіта Кастамараў]]||1999}} {{Гулец|4|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Арцём Скітоў]]|капітан|1991}} {{Гулец|5|{{Сьцяг Расеі}}|Аб|[[Уладзіслаў Давыдаў]]||1999}} {{Гулец|6|{{Сьцяг Бразыліі}}|Аб|[[Жулію Сэзар Базылію да Сылва|Жулію Сэзар]]||1996}} {{Гулец|7|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Раман Лісоўскі]]||2001}} {{Гулец|8|{{Сьцяг Армэніі}}|ПА|[[Арам Качаран]]||1996}} {{Гулец|9|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Руслан Цевераў]]||1994}} {{Гулец|10|{{Сьцяг Расеі}}|Нап|[[Максім Жумабекаў]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Хімкі (футбольны клюб)|Хімкі]]|1999}} {{Гулец|11|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Антон Матвеенка]]||1986}} {{Гулец|12|{{Сьцяг Беларусі}}|Бр|[[Дзьмітры Харытонаў]]||1997}} {{Гулец|13|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Максім Дробыш]]||2001}} {{Гулец|14|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Захар Чарвякоў]]||2002}} {{Падзел складу}} {{Гулец|17|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Уладлен Анікееў]]||2004}} {{Гулец|18|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Ян Масесаў]]||2000}} {{Гулец|18|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Дзьмітры Вараб’ёў]]||2001}} {{Гулец|20|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Яўген Красноў]]||1998}} {{Гулец|21|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Алег Вераціла]]||1988}} {{Гулец|22|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Мікіта Баранок]]||2004}} {{Гулец|24|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Ян Скібскі]]||2002}} {{Гулец|27|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Сяргей Воўкаў]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]]|1999}} {{Гулец|28|{{Сьцяг Кот-д’Івуару}}|ПА|[[Шада Ўэдрааго]]||2003}} {{Гулец|42|{{Сьцяг Расеі}}|Аб|[[Аляксандар Саковіч]]||1998}} {{Гулец|44|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Уладзіслаў Глінскі]]||2000}} {{Гулец|77|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Карэн Варданян]]||2003}} {{Гулец|99|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Фрол Панарын]]||2002}} {{Канец складу}} == Статыстыка == {{Слупок-пачатак}} {{Слупок-новы}} === [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|Чэмпіянат]] === {|class="wikitable" style="text-align: center;" !width=55|Сэзон !width=50|Ліга !width=30|Месца !width=30|{{Падказка|Г|Гульні}} !width=30|{{Падказка|В|Выйгрышы}} !width=30|{{Падказка|Н|Нічыі}} !width=30|{{Падказка|П|Паразы}} !width=60|{{Падказка|РМ|Розьніца мячоў}} !width=45|{{Падказка|Пкт|Пункты}} |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2012 году|2012]] || [[Першая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|Першая]] || '''3''' || 28 || 19 || 2 || 7 || 57–30 || 59 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2013 году|2013]] || [[Першая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|Першая]] || '''3''' || 30 || 16 || 7 || 7 || 40–29 || 55 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2014 году|2014]] || [[Першая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|Першая]] || '''3''' {{Рост}} || 30 || 15 || 5 || 10 || 44–30 || 50 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2015 году|2015]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2015 году|Найвышэйшая]] || '''13''' || 26 || 4 || 9 || 13 || 21–47 || 21 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2016 году|2016]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2016 году|Найвышэйшая]] || '''6''' || 30 || 12 || 6 || 12 || 30–26 || 42 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2017 году|2017]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2017 году|Найвышэйшая]] || '''8''' || 30 || 12 || 7 || 11 || 35–38 || 43 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2018 году|2018]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2018 году|Найвышэйшая]] || '''4''' || 30 || 19 || 5 || 6 || 47–20 || 62 |} {{Слупок-новы}} === [[Кубак Беларусі па футболе|Кубак]] === {|class="wikitable" style="text-align: center;" !width=80|Сэзон !width=45|Раўнд !width=30|{{Падказка|Г|Гульні}} !width=30|{{Падказка|В|Выйгрышы}} !width=30|{{Падказка|Н|Нічыі}} !width=30|{{Падказка|П|Паразы}} !width=60|{{Падказка|РМ|Розьніца мячоў}} |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2012—2013 гадоў|2012—2013]] || 1/16 || 2 || 1 || 0 || 1 || 6–2 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2013—2014 гадоў|2013—2014]] || 1/16 || 1 || 0 || 0 || 1 || 2–3 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2014—2015 гадоў|2014—2015]] || 1/4 || 4 || 3 || 0 || 1 || 8–6 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2015—2016 гадоў|2015—2016]] || 1/8 || 4 || 2 || 1 || 1 || 7–5 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2016—2017 гадоў|2016—2017]] || 1/8 || 2 || 1 || 0 || 1 || 2–2 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2017—2018 гадоў|2017—2018]] || 1/8 || 2 || 1 || 1 || 0 || 1–0 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2018—2019 гадоў|2018—2019]] || Фінал || 7 || 4 || 2 || 1 || 8–3 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2019—2020 гадоў|2019—2020]] || 1/8 || 2 || 1 || 0 || 1 || 4–4 |} {{Слупок-канец}} == Галоўныя трэнэры == * [[Сяргей Бароўскі]] (сьнежань 2010 — жнівень 2011) * [[Аляксандар Сінкавец]] (жнівень 2011 — люты 2012) * [[Юры Канаплёў]] (люты 2012 — чэрвень 2014) * [[Сяргей Вехцеў]] (ліпень 2014 году — ліпень 2015 году)<ref>[http://by.tribuna.com/football/1022355111.html Коноплев уволен с поста главного тренера «Витебска»]{{Ref-ru}}</ref> * [[Сяргей Ясінскі]] (в. а. зь ліпеня 2015 году)<ref>[http://www.football.by/news/72041.html Сергей Ясинский назначен исполняющим обязанности главного тренера «Витебска»]{{Ref-ru}}</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.fc.vitebsk.by/ Афіцыйная старонка]{{ref-ru}} {{Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе}} {{Уладальнікі Кубка Беларусі па футболе}} [[Катэгорыя:Віцебск]] cu1yrpakxz3qwx5673v5ongp6fv6rf0 0 24963 2334653 2327681 2022-08-26T17:04:01Z Dymitr 10914 /* Склад */ абнаўленьне зьвестак wikitext text/x-wiki {{Футбольны клюб |Назва = Дынама Берасьце |Лягатып = FC Dinamo Brest.png |Горад = [[Берасьце]], [[Беларусь]] |Стадыён = АСК «[[Берасьцейскі]]» |Умяшчальнасьць = {{Лік|10169}}<ref>{{Спасылка|url=https://dynamo-brest.by/club/stadium|загаловак=Стадион | выдавец=Официальный сайт ФК "Динамо-Брест"|мова=ru|дата=24 ліпеня 2020}}</ref> |Пасада кіраўніка = Старшыня праўленьня |Кіраўнік = Аляксандар Каляда<ref>[http://www.football.by/news/69830.html В брестском «Динамо» сменился председатель правления и председатель клуба]{{Ref-ru}}</ref> |Чэмпіянат = [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|Найвышэйшая ліга]] |Сэзон = [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2021 году|2021]] |Месца = 6 месца |Прыналежнасьць = Беларускія }} «'''Дынама'''» — [[Беларусь|беларускі]] [[футбольны клюб]] з гораду [[Берасьце|Берасьця]], заснаваны ў 1960 годзе. З 1992 году ўдзельнічае ў [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|найвышэйшай лізе чэмпіянату Беларусі]]. [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2019 году|Чэмпіён Беларусі 2019 году]]. Трохразовы ўладальнік [[Кубак Беларусі па футболе|Кубка Беларусі]] (2007, [[Кубак Беларусі па футболе 2016—2017 гадоў|2017]], [[Кубак Беларусі па футболе 2017—2018 гадоў|2018]]). Колеры клюбу: бела-блакітныя. Берасьцейцы разам зь менскім «[[Дынама Менск (футбольны клюб)|Дынама]]», салігорскім «[[Шахцёр Салігорск|Шахцёрам]]» і гарадзенскі «[[Нёман Горадня|Нёманам]]» зьяўляюцца адзінымі беларускімі клюбамі, якія ніколі не выляталі з [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|найвышэйшай лігі]] й гулялі ў ёй ад самага першага сэзону. == Гісторыя == Берасьцейскі клюб быў заснаваны ў 1960 годзе, калі каманда «Спартак» была залічана ў першую зону клясы «Б» [[чэмпіянат СССР па футболе|чэмпіянату СССР па футболе]]. Галоўным трэнэрам клюбу быў прызначаны мянчук Віталь Касенюк. Асноўны склад каманды быў укамплектаваны таксама прадстаўнікамі сталіцы. Першы матч чэмпіянату «Спартак» правёў у [[Бэндэр]]ы супраць мясцовага «Ніструл», які скончыўся перамогай беларускіх гульцоў зь лікам 5:1. У 1973 годзе клюб зьмяніў назву спачатку на «Буг», а з 1976 году быў зноўку перайменаваны ў «Дынама», што было зьвязана зь перадачай клюбу на балянс менскага спартовага таварыства «[[Дынама]]». У [[Берасьце]] прыехаў [[Эдуард Малафееў]], аднак больш чым на час правядзеньня падтрыхтоўкі да новага сэзону ён не застаўся. У тым жа сэзоне каманда дамаглася свайго галоўнага выніку за гісторыю выступаў за савецкім часам, заняўшы ў табліцы другі радок. Аднак у 1980-х гадох клюб быў сканцэнтраваны, галоўным чынам, на падрыхтоўцы гульцоў для менскага «[[Дынама Менск (футбольны клюб)|Дынама]]». Сярод выбітных футбалістаў таго пэрыяду варта адзначыць абаронцу [[Сяргей Гоманаў|Сяргея Гоманава]] (1979—1981), [[Георгі Кандрацьеў|Георгія Кандрацьева]], нападніка Валера Вялічку (1984, 1989—1990), [[Юры Антановіч|Юрыя Антановіча]], [[Юры Малееў|Юрыя Малеева]]. З 1991 году берасьцейскі клюб стала выступае ў [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|найвышэйшай лізе]] [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|чэмпіянату Беларусі]]. Самым значным дасягненьнем да сёньняшняга часу лічыцца трэцяе месца ў самым першым сэзоне айчыннага чэмпіянату. Недастатковае фінансаваньне ў наступныя гады не дало магчымасьць клюбу паказваць добрыя вынікі. З 2003 году клюб згодна з прэзыдэнцкім загадам, быў перададзены ва ўпраўленьне РУП «[[Берасьцеэнэрга]]». Амаль утрымаўшыся ад вылету ў [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2003 году|сэзоне 2003 году]], у клюбе пайшлі на зьмены, быў запрошаны малавядомы латвійскі спэцыяліст Віктар Несьцярэнка на пасаду галоўнага трэнэра, а асноўны вэктар разьвіцьця быў накіраваны на вяртаньне ў каманды берасьцейскіх выхаванцаў. Гэтак у маскоўскага «[[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартака]]» быў арэндаваны [[Раман Васілюк]]. Аднак пачатак сэзону быў катастрафічным за першыя 7 тураў клюб зарабіў толькі 5 пунктаў, пасьля чаго Несьцярэнка быў звольнены, а на вольную пасаду быў запрошаны [[Уладзімер Курнеў|Ўладзімер Курнеў]]. Каманда загуляла лепей, аднак выніковае 8 месца не дазволіла Курневу працягнуць працу ў клюбе і новым галоўным трэнэрам стаў [[Міхаіл Мархель]]. З новым трэнэрам склад клюбу абнавіўся на 80%, пры гэтым у складзе берасьцейскіх выхаванцаў амаль не засталося, аднак гэта не дапамагло клюбу — ён зноўку скончыў чэмпіянат на 8 месцы. [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2006 году|Сэзон 2006 году]] клюб зноўку пачаў з новым трэнэрам, на гэты раз свае сілы паспрабаваў [[Сяргей Бароўскі]], зь якім было заключана пагадненьне паводле схемы 1+1. Асноўная стаўка была зроблена на моладзь, зь некаторымі вэтэранамі кантракты не былі падоўжаныя. Аднак сэзон выйшаў няўдалы, «Дынама» за ўвесь сэзон забіла толькі 17 мячоў, менш толькі ў «[[Белшына Бабруйск|Белшыны]]», якая заняла апошні радок. Новы [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2007 году|сэзон 2007 году]] пачаўся як і папярэднія — з адстаўкі галоўнага трэнэра. Новым трэнэрам стаў [[Уладзімер Геваркян]], зь якім «Дынама» пачало вельмі пасьпяхова, у 1/4 фінала быў пераможаны салігорскі «[[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]]», у паўфінальных баталіях берасьцейцы вырвалі перамогу зь лікам 2:1 ў [[Горадня|Горадні]], калі [[Дзьмітры Мазалеўскі]] адзначыўся галявым стрэлам на 92 хвіліне. Першы матч гэтых супернікаў скончыўся нічыёй 2:2, такім чынам «Дынама» выйшла ў фінал кубку, дзе яго чакаў барысаўскі [[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]]. 27 траўня ў Менску ў драматычным матчы толькі ў сэрыі адзінаццацімэтрвых удараў берасьцейцы сталі ўладальнікамі [[Кубак Беларусі па футболе|Кубку Беларусі]], незважаючы на тое, што свой першы стрэл у сэрыі берасьцейцы схібілі, аднак выдатна згуляў галкіпэр «дынамаўцаў» [[Юры Цыгалка]]. Чэмпіянат, аднак, склаўся няўдала, выніковае 12 месца ўсё ж такі дазволіла клюбу застацца ў эліце. Пасьля таго як з 2012 году беларускае фізкультурна-спартовае таварыства «[[Дынама]]» вырашыла падняць кошт за выкарыстаньне назвы, было вырашына перайменаваць клюб у футбольны клюб «Берасьце»<ref>[http://www.pressball.by/news/football/98463 В новом сезоне брестское «Динамо» будет называться ФК «Брест»]{{Ref-ru}} «[[Прессбол]]», 4 студзеня 2012</ref>. На гэты конт было праведзена галасаваньне сярод заўзятараў клюбу, якое аднак мела нараканьне на конт сумленнасьці падліку галасоў<ref>{{Спасылка|url=http://goals.by/football/articles/159487|загаловак=Имени своего ради|выдавец=goals.by|мова=ru|копія=http://web.archive.org/web/20121214083614/http://goals.by/football/articles/159487|дата копіі=14 сьнежня 2012|аўтар=Калиновский, Д.|дата публікацыі=4 сьнежня 2012}}</ref>. Аднак ужо ў канцы лістапада таго ж году [[Нацыянальны цэнтар інтэлектуальнай уласнасьці]] выдаў клюбу пасьведчаньне на таварны знак «Дынама»<ref>[https://web.archive.org/web/20121219080930/http://dynamo-brest.by/index.php?option=com_content&view=article&id=682:second&catid=1:latest-news&Itemid=50 Наше имя одно — Динамо!] Афіцыйны сайт ФК «Берасьце»</ref>. == Гісторыя назваў == * «Спартак» (1960—1972) * «Буг» (1973—1975) * «Дынама» (1976—2011) * «Берасьце» (2012) * «Дынама» (з 2013) == Дасягненьні == * [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|Чэмпіён Беларусі]]: [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2019 году|2019]] * Найвышэйшае дасягненьне ў [[Чэмпіянат СССР па футболе|чэмпіянатах СССР]] — другое месца ў першай зоне 2-й лігі ў 1976 годзе * Уладальнік [[Кубак Беларусі па футболе|Кубка Беларусі]]: [[Кубак Беларусі па футболе 2006—2007 гадоў|2007]], [[Кубак Беларусі па футболе 2016—2017 гадоў|2017]], [[Кубак Беларусі па футболе 2017—2018 гадоў|2018]] * Уладальнік [[Супэркубак Беларусі па футболе|Супэркубка Беларусі]]: 2018, 2019 * Самая буйная перамога ў [[Кубак Беларусі па футболе|Кубку Беларусі]] — 7:0 ([[Тарпэда-Кадзіна Магілёў]], 1996; [[Маладэчна-2013 (футбольны клюб)|Маладэчна]], 1999) * Самая буйная параза ў [[Кубак Беларусі па футболе|Кубку Беларусі]] — 0:6 ([[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]], 1998), 1:7 ([[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]], 1999) == Склад == : ''Актуальны на 26 жніўня 2022 году'' {{Склад}} {{Гулец|1|{{Сьцяг Беларусі}}|Бр|[[Мацьвей Коўрук]]||2005}} {{Гулец|4|{{Сьцяг Зымбабвэ}}|Аб|[[Мунашэ Гарананга]]||2001}} {{Гулец|5|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Данііл Мірошнікаў]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Гомель (футбольны клюб)|Гомель]]|2000}} {{Гулец|6|{{Сьцяг Нігерыі}}|ПА|[[Гбэнга Апамое]]||1998}} {{Гулец|7|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Аляксандар Булычоў]]||1999}} {{Гулец|8|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Кірыл Цапянкоў]]||2004}} {{Гулец|9|{{Сьцяг Расеі}}|Нап|[[Максім Арцямчук]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Балтыка-БФУ Калінінград|Балтыка-БФУ]]|1999}} {{Гулец|10|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Аляксандар Шасьцюк]]||2002}} {{Гулец|11|{{Сьцяг Кот-д’Івуару}}|Нап|[[Сэдрык Куадыё]]||1997}} {{Гулец|16|{{Сьцяг Беларусі}}|Бр|[[Міхаіл Казакевіч]]||2002}} {{Гулец|17|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Арцём Сядзько]]||2003}} {{Гулец|18|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Уладзімер Шчэрба]]||1986}} {{Гулец|20|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Максім Кавальчук]]||2000}} {{Гулец|22|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Андрэй Шамрук]]||1994}} {{Гулец|23|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Эдгар Аляхновіч]]|капітан|1987}} {{Падзел складу}} {{Гулец|27|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Кірыл Кавалюк]]||2003}} {{Гулец|32|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Уладзіслаў Ясюкевіч]]||1994}} {{Гулец|35|{{Сьцяг Беларусі}}|Бр|[[Глеб Трацяк]]||2003}} {{Гулец|42|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Уладзіслаў Сугак]]||2002}} {{Гулец|44|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Уладзіслаў Крывіцкі]]||1995}} {{Гулец|59|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Ільля Каўпачук]]||1990}} {{Гулец|62|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Міхаіл Гардзяйчук]]||1989}} {{Гулец|66|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Ільля Багдановіч]]||2004}} {{Гулец|72|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Павал Сацук]]||2003}} {{Гулец|77|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Яўген Машагін]]||2000}} {{Гулец|77|{{Сьцяг Таджыкістану}}|Нап|[[Абдулфатох Худайдадзада]]||2004}} {{Гулец|89|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Сяргей Лынько]]||1989}} {{Гулец|90|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Дзьмітры Лясьняк]]||2004}} {{Гулец|95|{{Сьцяг Славаччыны}}|ПА|[[Давід Іван]]||1995}} {{Гулец|99|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Яўген Юдчыц]]||1996}} {{Канец складу}} == Статыстыка == {{Слупок-пачатак}} {{Слупок-новы}} === [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|Чэмпіянат]] === {|class="wikitable" style="text-align: center;" !width=55|Сэзон !width=50|Ліга !width=30|Месца !width=30|{{Падказка|Г|Гульні}} !width=30|{{Падказка|В|Выйгрышы}} !width=30|{{Падказка|Н|Нічыі}} !width=30|{{Падказка|П|Паразы}} !width=60|{{Падказка|РМ|Розьніца мячоў}} !width=45|{{Падказка|Пкт|Пункты}} |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2012 году|2012]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|Найвышэйшая]] || '''8''' || 30 || 8 || 5 || 17 || 27–38 || 29 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2013 году|2013]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|Найвышэйшая]] || '''8''' || 32 || 11 || 7 || 14 || 32–41 || 40 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2014 году|2014]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|Найвышэйшая]] || '''11''' || 32 || 7 || 5 || 20 || 29–68 || 26 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2015 году|2015]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2015 году|Найвышэйшая]] || '''12''' || 26 || 7 || 3 || 16 || 23–42 || 24 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2016 году|2016]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2016 году|Найвышэйшая]] || '''8''' || 30 || 11 || 7 || 12 || 38–38 || 40 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2017 году|2017]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2017 году|Найвышэйшая]] || '''4''' || 30 || 14 || 9 || 7 || 47–26 || 51 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2018 году|2018]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2018 году|Найвышэйшая]] || '''6''' || 30 || 14 || 10 || 6 || 52–30 || 52 |- | [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2019 году|2019]] || [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2019 году|Найвышэйшая]] || {{Залаты мэдаль}} || 30 || 23 || 6 || 1 || 70–22 || 75 |} {{Слупок-новы}} === [[Кубак Беларусі па футболе|Кубак]] === {|class="wikitable" style="text-align: center;" !width=80|Сэзон !width=45|Раўнд !width=30|{{Падказка|Г|Гульні}} !width=30|{{Падказка|В|Выйгрышы}} !width=30|{{Падказка|Н|Нічыі}} !width=30|{{Падказка|П|Паразы}} !width=60|{{Падказка|РМ|Розьніца мячоў}} |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2012—2013 гадоў|2012—2013]] || 1/4 || 3 || 2 || 0 || 1 || 12–3 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2013—2014 гадоў|2013—2014]] || 1/8 || 2 || 1 || 0 || 1 || 4–3 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2014—2015 гадоў|2014—2015]] || 1/2 || 6 || 3 || 2 || 1 || 7–4 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2015—2016 гадоў|2015—2016]] || 1/8 || 4 || 2 || 0 || 2 || 6–7 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2016—2017 гадоў|2016—2017]] || '''Уладальнікі''' || 7 || 3 || 3 || 1 || 9–5 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2017—2018 гадоў|2017—2018]] || '''Уладальнікі''' || 7 || 7 || 0 || 0 || 19–6 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2018—2019 гадоў|2018—2019]] || 1/8 || 2 || 0 || 2 || 0 || 2–2 |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2019—2020 гадоў|2019—2020]] || 1/2 || 7 || 4 || 1 || 2 || 8–6 |} {{Слупок-канец}} == Удзел у эўракубках == {| class="wikitable" ! Сэзон ! Кубак ! Раўнд ! ! Клюб ! Дома ! У гасьцях |- |[[Ліга Эўропы УЭФА 2017—2018 гадоў|2017—2018]] |[[Ліга Эўропы УЭФА|Ліга Эўропы]] |2 к/р |{{Сьцяг Аўстрыі}} |[[Райндорф Альтах]] |0:3 |1:1 |- |[[Ліга Эўропы УЭФА 2018—2019 гадоў|2018—2019]] |[[Ліга Эўропы УЭФА|Ліга Эўропы]] |2 к/р |{{Сьцяг Грэцыі}} |[[Атромітас Атэны]] |4:3 |1:1 |- | | |3 к/р |{{Сьцяг Кіпру}} |[[Апалён Лімасол]] |1:0 |0:4 |} == Галоўныя трэнэры == * [[Сяргей Пятровіч Кавальчук]] (ад 2020 году)<ref>{{Спасылка|url=https://dynamo-brest.by/team/coaches/sergey-kovalchuk|загаловак=Сергей Ковальчук - Главный тренер|выдавец=Официальный сайт ФК "Динамо-Брест"|мова=ru|дата=24 ліпеня 2020}}</ref> * [[Марцэл Лічка]] (з жніўня 2018 году да 9 сьнежня 2019 году<ref>{{Cite web|url=https://www.racyja.com/sport/martsel-lichka-pakinuu-pasadu-trenera-b/|title=Марцэл Лічка пакінуў пасаду трэнера берасцейскага «Дынама» | publisher=Беларускае Радыё Рацыя|дата публікацыі=9 сьнежня 2019}}</ref>, в. а. у жніўні — сьнежні 2018 году)<ref>[http://www.football.by/news/116630.html Брестское «Динамо» официально подтвердило отстранение Алексея Шпилевского]{{Ref-ru}}</ref><ref>[http://www.football.by/news/121779.html Марцел Личка официально стал главным тренером брестского «Динамо»]{{Ref-ru}}</ref> * [[Аляксей Шпілеўскі]] (в. а. у чэрвені — жніўні 2018 году)<ref>[http://www.football.by/news/114900.html 30-летний Алексей Шпилевский возглавит брестское «Динамо»]{{Ref-ru}}</ref> * [[Сяргей Пятровіч Кавальчук|Сяргей Кавальчук]] (в. а. у траўні — чэрвені 2018 году)<ref>[http://www.football.by/news/112922.html Брестское «Динамо» расторгло контракт с Радославом Латалом]{{Ref-ru}}</ref> * [[Радаслаў Латал]] (студзень — травень 2018 году)<ref>[http://football.by/news/108812.html Радослав Латал официально возглавил брестское «Динамо»]{{Ref-ru}}</ref> * [[Уладзімер Журавель]] (студзень — сьнежань 2017 году)<ref>[http://www.football.by/news/93668.html Владимир Журавель возглавил брестское «Динамо»]{{Ref-ru}}</ref> * [[Сяргей Пятровіч Кавальчук|Сяргей Кавальчук]] (верасень 2013 году — сьнежань 2016 году)<ref>[http://www.pressball.by/news/football/146020 Сергей Ковальчук назначен главным тренером брестского «Динамо»]{{Ref-ru}}</ref> * [[Андрэй Пракапюк]] (в. а., верасень 2013 году) * [[Уладзімер Курнеў]] (сьнежань 2012 году — верасень 2013 году; в. а. у ліпені — сьнежні 2012 году) * [[Сяргей Пятровіч Кавальчук|Сяргей Кавальчук]] (ліпень 2011 году — ліпень 2012 году) * [[Юры Пунтус]] (верасень 2009 году — ліпень 2011 году) * [[Сяргей Пятровіч Кавальчук|Сяргей Кавальчук]] (в. а., ліпень — верасень 2009 году) * Яўген Трацюк (2008 — ліпень 2009 году) * [[Уладзімер Геваркян]] (2007 — 2008) * [[Сяргей Бароўскі]] (2005 — 2006) * [[Міхаіл Мархель]] (2005) * [[Уладзімер Курнеў]] (2004 — 2005) * Віктар Несьцярэнка (2004) * [[Алег Сыраквашка]] (2003 — 2004) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://dynamo-brest.by/ Афіцыйная старонка]{{ref-ru}} {{Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе}} {{Уладальнікі Кубка Беларусі па футболе}} [[Катэгорыя:Спорт у Берасьці]] tex1waecuf71k44kxio0mqkauhq60tq 0 26200 2334636 2334573 2022-08-26T11:59:54Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Насельніцтва */ стыль wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Краіна = [[Летува]] |Статус = Афіцыйны этнаграфічны рэгіён |Цэнтар = [[Цельшы]] }} '''Жамо́йць'''<ref name="BE">{{Літаратура/БЭ|6к}} С. 421.</ref>, '''Жмудзь''' (''Самагі́тыя'', ''Жэмайція''<ref name="BE"/>, [[Старабеларуская мова|старабел]].: ''Жомойть'', ''Жмойдзь'', ''Жмуйдзь'', [[Жамойцкая мова|жам.]]: ''Žemaitėjė'', {{мова-lt|Žemaitija|скарочана}}) — сучасны [[этнаграфічны рэгіён]] на паўночным захадзе [[Летува|Летувы]] і гістарычная назва краіны паміж нізоўямі [[Нёман]]а і [[Вэнта (рака)|Вэнты (Віндавы)]]. Назву [[жамойты|жамойць (жамойты, жмудзіны)]], таксама атрымала [[Жамойць (племя)|племя]], якое насяляла гэтыя землі. Летувіскі этнаграфічны рэгіён «Жэмайція» ня мае статусу палітычнай або адміністрацыйнай адзінкі, аднак улады Летувы зацьвердзілі яго межы на афіцыйным узроўні<ref>[http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_e?p_id=220186&p_query=D%CBL%20ETNOGRAFINI%D8%20REGION%D8%20RIB%D8%20NUSTATYMO&p_tr2=2. Рэкамэндацыі Рады аховы этнічнае культуры Летувы № 1 аб усталяваньні межаў этнаграфічных рэгіёнаў ад 17 верасьня 2003 году.]</ref>. Прытым афіцыйны этнаграфічны рэгіён «Жэмайція» займае нашмат меншую тэрыторыю за гістарычную Жамойць<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. == Назва == {{Асноўны артыкул|Жамойты|Жмогусы}} Паводле традыцыйнай вэрсіі (агучанай у палітычных мэтах яшчэ ў 1420 годзе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Вітаўт]]ам<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што мэтай адпаведнага пасланьня Вітаўта было пераканаць іншаземнага арбітра — імпэратара [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]] [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] — у бясспрэчных правох Вялікага Княства Літоўскага на Жамойць. Раней польскія дыпляматы такім парадкам здолелі вярнуць ад [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] да Польшчы землі Памор'я, дзеля чаго выкарысталі як раз этнічна-моўны фактар. Штучнае прыцягненьня гэтага фактару з боку Вітаўта выявілася пэўнымі супярэчнасьцямі разам зь відавочна непраўдзівымі сьцьверджаньнямі ў адпаведным афіцыйным дакумэнце: * Раней, у студзені 1420 году пасланцы Вітаўта, якія былі на арбітражным працэсе ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], дзе Жыгімонт Люксэмбурскі прыняў бок Тэўтонскага ордэну, не змаглі растлумачыць, што такое Жамойць, гаворачы перад судом, што існавала ажно «''тры зямлі Жамойтаў''», тым часам польскія пасланцы тлумачылі, што «''Жамойць… гучыць у літоўскай мове ніжэйшая Літва''» ({{мова-la|«Samagita… quod sonat in idiomate Lithuanico inferior Lituania»|скарочана}}<ref>Zajączkowski S. Studya nad dziejami Żmudzi wieku XIII. — Lwów, 1925. [https://books.google.by/books?id=CDUaAAAAIAAJ&q=lithuanico+idiomate+samagita&dq=lithuanico+idiomate+samagita&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqzebfr4T2AhW3_rsIHfGFD_oQ6AF6BAgCEAI S. 9].</ref>) * У ліставаньні з Жыгімонтам Люксэмбурскім Вітаўт ніколі не азначаў як «''роднасных''» да ліцьвінаў [[Яцьвягі|судаваў-яцьвягаў]], землі якіх — як і Жамойць — таксама мусіў раней перадаць Тэўтонскаму ордэну, хоць крыжакі прапаноўвалі вярнуць гэтыя землі ўзамен Жамойці. * Сьцьверджаньне, што «''Жамойты з даўнейшых часоў называлі сябе Ліцьвінамі і ніколі Жамойтамі''» супярэчыла ў тым ліку ранейшым пасланьням, датаваным 9 верасьня 1409 году, ад самога Вітаўта і [[Ягайла|Ўладзіслава Ягайлы]] да каралёў і князёў краінаў Заходняй Эўропы, дзе ўжываліся такія азначэньні як «''народ Жамойтаў''» — {{мова-la|«gens Samagitarum»|скарочана}}. Такое ж азначэньне «''народ Жамойтаў''» паўтаралася ў фундацыйных актах пры заснаваньні Медніцкага каталіцкага біскупства для Жамойці, а таксама ў дакумэнтах наконт гэтай справы, якія ў 1417 годзе высылаліся на Канстанцкі сабор. Апроч таго, дэлегацыя жамойтаў, якая завітала на гэты сабор у канцы 1415 году, трымалася там менавіта як асобны народ. * Сьцьверджаньню, нібы ліцьвіны і жамойты былі народам «''адной мовы''», супярэчылі паведамленьні, складзеныя ў тым ліку львоўскім арцыбіскупам Янам, віленскім біскупам Пятром і самім Вітаўтам, да кардыналаў Рымскай курыі ў [[Канстанца|Канстанцу]] і да папы рымскага ў [[Ватыкан]], што біскупы-ліцьвіны, якія атрымлівалі катэдру Медніцкага каталіцкага біскупства ў Жамойці, мусілі ведаць «''гаворку народа жамойцкага''» — жамойцкую мову<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27, 59, 103—106.</ref>}}), назва Жамойць ({{мова-lt|Žemaitija|скарочана}}) утварылася ад [[Летувіская мова|летувіскага]] слова ''žema'', якое азначае 'нізкая, ніжняя'<ref name="Dziarnovic-2013">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [https://nn.by/?c=ar&i=111541 Літва і Жамойць] // [[Наша Ніва]]. 22 чэрвеня 2013 г.</ref>{{Заўвага|Захавалася сьведчаньне, што да публікацыі ў 1830 годзе ліста Вітаўта такая этымалёгія Жамойці не была відавочнай самім летувісам: у 1820 годзе [[Малая Летува|пруска-летувіскі]] пастар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Рэза||ru|Реза, Людвикас}}, камэнтуючы ўжытую [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацеем Стрыйкоўскім]] назву ''[[Аўкштота|Austechiam]]'' (пры цытаваньні вытрымкі з [[Хроніка Прускай зямлі|Хронікі Прускай зямлі]] пра падзеі 1294—1300 гадоў), сьцьвярджаў, што прылеглая да Балтыйскага мора Жамойць утварала разам з [[Курляндыя|Куроніяй]] «''морскую правінцыю''», «''якая цяпер завецца Angsztyta ('высокае месца')''» ({{мова-la|«Strykouius rectius regionem illam scripsit Austechiam quae hodiernis diebus Angsztyta (locus altus) vocatur. <…> Austechiam prouinciam fuisse dicit maritimam. Totam nimirum Samogitiae et Curoniae terram, quae mare Balticum adjacet, sub hoc nomine complectitur»|скарочана}}<ref>De religionis Christianae in Lithuanorum gente primordiis. — Regiomonti, 1820. [https://books.google.by/books?id=r4DMY84dlfwC&pg=PA4&dq=Austechiam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiE-uGf98z1AhXEh_0HHVfgCLQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Austechiam&f=false P. 4].</ref>)}}. Падобнае тлумачэньне ў XVIII ст. замацавалася ў нямецкіх выданьнях, якія выводзілі назву Жамойці ад таго, што яна «''на жамойцкай мове значыць штосьці нізкае і багністае''»{{Заўвага|Паводле выданьняў 1710 і 1738 гадоў, {{мова-de|«Den Namen hat sie von ihrer Gelegenheit bekommen, als welche niedrig und morastig ist; denn Samogit heist in der Samogitischen Sprache so viel, als niedrig und morastig»|скарочана}}<ref>Uhse E. Universal-geographisch-historisches Lexicon. — Leipzig, 1710. [https://books.google.by/books?id=L5dEAAAAcAAJ&pg=RA2-PP8&dq=in+samogitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjHytP5sOb1AhUoQvEDHeFtCTw4HhDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=in%20samogitischen&f=false S. 348].</ref><ref>Allgemeines Geographisch-Historisches Zeitungs-LEXICON. — Frankfurt, 1738. [https://books.google.by/books?id=l2aEoaAeO80C&pg=RA2-PP14&dq=Samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPruXugOf1AhUYG-wKHdfrC-M4FBDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Samogitischen%20sprache&f=false S. 348].</ref>; паводле выданьняў 1711 і 1742 гадоў, {{мова-de|«Den Namen Samogitia hat diese Landschafft von ihrer Gelegenheit bekommen, als welche niedrig und morastig ist. Denn Samogiz heißt in der Samogitischen Sprache so viel, als niedrig und morastig»|скарочана}}<ref>Rink E. G. Das verwirrte Pohlen, in einer genauen Gegeneinanderhaltung der Geschichte. — Leipzig, 1711. [https://books.google.by/books?id=VEpKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA87&dq=in+samogitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjaxuPjr-b1AhXrRPEDHVWwDCE4FBDoAXoECAkQAQ#v=onepage&q=in%20samogitischen&f=false S. 87].</ref><ref>Grosses vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Künste. — Leipzeig — Halle, 1742. [https://books.google.by/books?id=AxMoFrisRfUC&pg=PA1705&dq=Samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjFl--Og-f1AhXJ16QKHX5wAtI4FBDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=Samogitischen%20sprache&f=false S. 1705].</ref>}}. Аднак [[Вацлаў Пануцэвіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў аснове назвы Жамойць напраўду ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем»{{Заўвага|Яшчэ ў 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную этымалёгію ад летувіскай назвы нізіны (а таксама спробу патлумачыць назву Літвы ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртае ўвагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь {{мова-lt|žmogus|скарочана}} 'чалавек' ({{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}})<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&pg=PA5&dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&f=false 6].</ref>}}, што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншыя)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>{{Заўвага|Сярод іншага, у [[Пераяслава-Суздальскі летапіс|Пераяслава-Суздальскім летапісе]] пасьля слова «''нерома''» гаворыцца «''сиречь жомоить''», г. зн. жамойць<ref>Крапівін П. Паходжанне назваў «Русь», «Белая Русь», «Чорная Русь», «Чырвоная Русь» // Імя тваё Белая Русь / Уклад. Г. Сагановіч. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1991. С. 80.</ref>}}. Гэты ж беларускі гісторык падкрэсьлівае, што тлумачэньні летувіскіх аўтараў (а за імі і пэўных іншых), нібы Жамойць ёсьць толькі тапаграфічным пазначэньнем разьмешчанай ніжэй тэрыторыі ў супрацьвагу да [[Аўкштота|Аўкштоты]] — terra superior ({{мова-lt|aukštas|скарочана}} — 'вышэйшы') ёсьць палітычнай камбінацыяй, каб апраўдаць прысабечаную назву [[Літва старажытная|Літва]]. Пагатоў, назва [[жамойты]] пазначала адпаведнае племя як у нізінах, так і на ўзвышшах. Увогуле ж, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Файл:Phinni-Chrones (1478).jpg|значак|''Phinni'' ([[Фіна-вугорскія мовы|фіны]]) каля ўтоку [[Нёман]]а (''Chrones''). Мапа 1478 г., створаная паводле апісаньня мапаў [[Кляўдыюс Пталемэй|Пталемэя]]]] Вэрсію фінска-вугорскага паходжаньня жамойтаў ([[Летувісы|летувісаў]]) яшчэ ў 1859 годзе агучыў брытанскі этноляг і лінгвіст, прафэсар [[Лёнданскі ўнівэрсытэт|Лёнданскага ўнівэрсытэту]] і сябра [[Лёнданскае каралеўскае таварыства|Лёнданскага каралеўскага таварыства]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Робэрт Гордан Лэйтэм||en|Robert Gordon Latham}}, адзначаючы лучнасьць назваў ''Samland'' ([[Самбія|Самляндыя]], пазьней «[[Малая Летува]]») і ''Samogitia'' (Жамойць) і іхную повязь зь фінскай назвай ''Suome'' ([[Фінляндыя]]): «''Магчыма, ніводны прастаўнік [[Балтыйскія мовы|літоўскай сям’і]] не ўзыходзіць да арыгінальнага літоўскага грунту. Тое, што ад пачатку было літоўскім, цяпер стала польскім або нямецкім. Тое, што цяпер літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}}, ад пачатку было фінскім''»{{Заўвага|{{мова-en|«So also the populations who gave the Fin name Suome to the fenny districts of Samland and Samogitia. It is possible that at the present moment no single representative of the Lithuanic family may stand on soil originally Lithuanic. What was originally Lithuanic is now Polish or German. What is now Lithuanic was originally Fin»|скарочана}}}}<ref>Latham R. G. Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India. — London, 1859. [https://books.google.by/books?id=KQBAAQAAMAAJ&pg=PA4&dq=Samogitia+samland&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Samogitia%20samland&f=false P. 4].</ref>. Тым часам нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вольфганг Мэнцэль||en|Wolfgang Menzel}} у 1862 годзе выводзіў ад фінскай саманазвы ''Suomalainen'', апроч ''Samland'' і ''Samogitien'', яшчэ і ''Samojeden'' — [[Самадыйскія народы|самаедаў]]{{Заўвага|{{мова-de|«Die Finnen nennen sich selbst Suomalainen, daher die Namen Samland, Samogitien, Samojeden»|скарочана}}}}<ref>Menzel W. Allgemeine Weltgeschichte von Anfang bis jetzt. — Stuttgart, 1862. [https://books.google.by/books?id=ayaN93Mpe38C&pg=RA1-PA445&dq=Samland+Samoyeden&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiQ76WIrKr1AhVz8LsIHS2cA78Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Samland%20Samoyeden&f=false S. 445].</ref>. Зрэшты, яшчэ ў 1835 годзе гісторык і этнограф [[Павал Ёзэф Шафарык]] сьцьвярджаў лучнасьць назваў ''Samogitia'' (падаючы [[Латыская мова|латыскую назву]] ''Smuddu'' або ''Smuhdschu semme'' як пачатковую да польскай формы ''Żmudź'') і ''Samojedi'', дзе першую частку назвы зьвязваў з саманазвай [[Саамы|саамаў (лапароў)]], а ў другой частцы бачыў пашыранае ў многіх назвах старажытных народаў слова ''Getae'', ''Gitae'' — «зямля»<ref>Шафарик П. И. Славянские древности. Т. 1, кн. 1. — М., 1837. [https://books.google.by/books?id=vnJBAAAAYAAJ&pg=RA1-PA230&dq=getae+gitae+samo-getae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjhmqGotaz1AhUe7rsIHYubA7kQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=getae%20gitae%20samo-getae&f=false С. 230]—233, 246—247.</ref>. Поруч з старажытнай беларускай назвай ''Жамойць'' ({{мова-be-old|Жомойть|скарочана}} — паводле вялікага князя Вітаўта{{Заўвага|{{мова-la|«Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <…> quum una est tantum terra Samaytarum et non plures, que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur»|скарочана}}}}, так гэтую зямлю і яе народ называлі «ў [[Ліцьвіны#Славянская літоўская мова|літоўскай мове]]»<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>) таксама ўжываюцца форма ''Жмудзь'', якую часта азначаюць як польскую ({{мова-pl|Żmudź|скарочана}})<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref>С. Б. Пра Жамойць і Жмудзь // [[Запісы БІНіМ]], № 1, 1953. С. 52—53.</ref>, хоць мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] даводзіў натуральнасьць гэтай формы ў беларускай мове<ref>Я. С. «Жмудзь» ці «Жамойць»? // [[Веда (часопіс)|Веда]]. № 4, 1952. С. 87.</ref><ref>Я. С. Выясьненьне майму крытыку // [[Веда (часопіс)|Веда]]. № 3, 1953. С. 44.</ref>, а таксама лацінская форма ''Самагітыя'' (ад {{мова-la|Samogitia, Samagitia|скарочана}} праз {{мова-ru|Самогития|скарочана}}). Паводле Вацлава Пануцэвіча, зборнае славянскае жамойць паходзіць ад «жэмэ», «жэймэ» — як [[Чудзь|чудзь]], [[Вэсь|вэсь]], [[Яцьвягі|яцьвезь]], [[Голядзь|голядзь]], [[Лівы|ліў]], [[Куршы (народ)|корш]]. Пра гэта вымоўна сьведчаць геаграфічныя назвы: Жэмайце, вёска каля [[Панявеж]]а; Жэмойдзінкі ў [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленскім павеце]]; Жмудзь, вёска каля [[Сейны|Сейнаў]]; Жмуйдкі, мястэчка ў [[Вількамірскі павет|Вількамірскім павеце]]; Жамойць, некалькі вёсак у заходняй [[Беларусь|Крывіччыне]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 280.</ref>. == Гісторыя == === Раньнія часы === Жамойты ўтварыліся на базе [[Культура грунтовых могільнікаў|археалягічнай культуры грунтовых могільнікаў]], пахавальны інвэнтар якіх улучаў конскія галовы і капыты, і не ўваходзілі ў арэал [[Культура ўсходнелітоўскіх курганоў|археалягічнай культуры]], якую дасьледнікі атаясамляюць з пачаткамі [[Літва старажытная|Літвы]]. Імаверна, жамойты пачалі ўтварацца на базе [[Зэмгалы|зэмгалаў]] — усходнебалтыйскага племя, большая частка якога ўвайшла ў склад [[Латышы|латыскага народу]]. Пры прасоўваньні далей на захад, раньнія жамойты зьмяшаліся з [[Куршы (народ)|куршамі]] — яшчэ аднымі продкамі латышоў. Сьпярша гэта было заходнебалтыйскае племя, роднаснае [[Прусія|прусам]] і [[Яцьвягі|яцьвягам]], якое пазьней зблізілася з [[Усходнія балты|усходнімі балтамі]]<ref name="Dziarnovic-2013"/>. Жамойць XІІІ—XІV стагодзьдзяў — гэта [[Паганства|паганскі]] край, у якім не было [[замак|гарадоў]]<ref name="Dziarnovic-2013"/>. Гістарычнае адставаньне старажытнай Жамойці ў параўнаньні з суседнімі [[Славянскія мовы|славянскімі]] землямі афіцыйна прызнавалася ў [[Летува|Летуве]] яшчэ за савецкіх часам: «''Вытворчасьць гліняных пасудзінаў паступова станавілася рамяством, але даволі доўга знаходзілася на ніжэйшым узроўні, чым у суседніх славянскіх земляў; посуд аднастайны паводле формы і арнамэнту. Толькі ў другой палове XIII — пачатку XIV стагодзьдзя, калі ў селішчах гарадзкога тыпу знайшоў ужываньне хутка вярчальны цяжкі ганчарны круг, у гэтай справе зьявіліся значныя зрухі. Брак гарадоў запавольваў разьвіцьцё спэцыялізацыі сярод рамесьнікаў; тут яшчэ пакуль не ўжываліся такія вядомыя суседзям дасягненьні, як вытворчасьць цэглы і ўзьвядзеньне мураваных пабудоваў, выраб шкляной глазуры''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Производство глиняных сосудов постепенно становилось ремеслом, но довольно долго находилось на более низком уровне, чем в соседних славянских землях; посуда однообразна по форме и орнаментике. Лишь во второй половине XIII — начале XIV века, когда в поселениях городского типа нашел применение быстро вращающийся тяжелый гончарный круг, в этом деле появились значительные сдвиги. Отсутствие городов тормозило развитие специализации среди ремесленников; здесь еще пока не применялись такие известные соседям достижения, как производство кирпича и возведение каменных построек, изготовление стеклянной глазури»|скарочана}}}}<ref>История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. [https://books.google.by/books?id=uM1BAAAAYAAJ&q=%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%8F%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2+%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE+%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C+%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%BC&dq=%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%8F%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2+%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE+%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C+%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipr__botr0AhUWgP0HHcClBigQ6wF6BAgLEAE С. 21].</ref>. Адпаведна, слабымі былі і дасягненьні ў вайсковай справе<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 13.</ref>. Упершыню Жамойць ускосна ўпамінаецца ў дамове 1219 году, калі двое з князёў, што яе падпісалі, [[Эрдзівіл]] і [[Выкінт]], называюцца жамойцкімі<ref name="Nasievic-2005-624">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Жамойць // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 624.</ref>. === Паміж Вялікім Княства Літоўскім і крыжакамі === [[Файл:Hanse-Orden.png|значак|«Нямецкая ўлада ў Паўночным і Балтыйскім моры». Мапа з гістарычнага атлясу 1901 г., дзе Коўна значыцца часткай Жамойці, падуладнай крыжакам да 1410 г.]] Каля 1250 году Выкінт браў удзел у бунце супраць [[Вялікі князь літоўскі|вялікага князя літоўскага]] [[Міндоўг]]а, што выклікала выправу апошняга на Жамойць, да рэзыдэнцыі Выкінта Цьверамету<ref name="Nasievic-2005-624"/>. Аўтар лацінамоўнага трактату «Апісаньня земляў» ([[Дублінская хроніка]]) другой паловы XIII ст., які быў на каранацыі Міндоўга, пісаў: «''Да [[Самбія|Самбіі]] далучаецца [[Курляндыя]], якая больш схіляецца да поўначы, аточаная морам з паўднёвага, а таксама з заходняга боку. А з усходняга краю разьмяшчаецца зямля паганцаў, якая называецца Жамойць (Samoita). Тут ніколі не прапаведвалася бязь меча''»<ref>[https://belhistory.com/alba-ruscia.html Апісанне земляў (з Дублінскага рукапісу XIII ст.). Alba Ruscia] // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 6, 1993. С. 63—68.</ref>. Па прыняцьці каталіцтва ў 1253 годзе Міндоўг падараваў [[Лівонскі ордэн|Лівонскаму ордэну]] значную частку Жамойці. Аднак у 1260 годзе там выбухнула [[Другое прускае паўстаньне|паўстаньне]] супраць ордэну, якое Міндоўг падтрымаў, па чым уладу ў Жамойці атрымаў сын яго сястры [[Транята]]. Па забойстве Міндоўга апошні аб’яднаў Літву і Жамойць пад сваёй уладай. Аднак памяць пра ранейшую самастойнасьць Жамойці трывала захоўвалася. Пра этнічную адметнасьць яе жыхароў сьведчыць выраз «''[[ліцьвіны]] і жамойты''» («''Littoven und Sameiten''»), ужыты ў [[Старэйшая рыфмаваная хроніка|Старэйшай рыфмаванай хроніцы]] пры апісаньні падзеяў 1250-х гадоў. Такое ж адрозьненьне сустракаецца і ў рускіх летапісах: у выправе на [[Рыга|Рыгу]] ў 1286 годзе ўдзельнічалі «''Литва вся и Жемоть вся''», у выправе [[Альгерд]]а на [[Пераяслаў]] «''Литва и Ляхи и Жемоть''»<ref name="Nasievic-2005-624"/>. Нягледзячы на частыя напады [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]], старшыні жамойтаў былі ў змове з крыжакамі з мэтай аддзяленьня ад [[Літва старажытная|Літвы]]. Напрыклад, князь Пялюза па ўцёках да Тэўтонскага ордэну рабіў напады на землі Вялікага Княства Літоўскага, схіліў да здрады жамойцкіх вайскаводаў Драйка, Снуда і Сьвітрыла. У 1294 годзе ў час нападу тэўтонцаў старшыні ўзьнялі жамойтаў на паўстаньне супраць улады вялікага князя [[Віцень|Віценя]]. Апошні здолеў здушыць гэтае паўстаньне, але жамойты так і ня выступілі супраць крыжакоў<ref>{{Літаратура/ЭГБ|3к}} С. 388.</ref>. Храніст [[Пётар з Дусбургу]] ў сваёй «[[Хроніка Прускай зямлі|Хроніцы Прускай зямлі]]» (1326 год) разглядаў Жамойць як асобную і нярэдка варожую да [[Літва старажытная|Літвы]] зямлю<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 236.</ref>: менавіта ён засьведчыў, што «''ніколі ў час свайго княжаньня гаспадар Літвы [Віцень] ня мог дамовіцца з жамойтамі, каб разам рушыць на вайну супраць братоў [крыжакоў]''»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 370.</ref>. У XIV ст. Жамойць моцна пацярпела ад нападаў рыцараў [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага]] і Лівонскага ордэнаў. Памежныя зь Лівоніяй воласьці ў другой палове XIV ст. практычна апусьцелі. Тэўтонскі ордэн ажыцьцяўляў сваю экспансію пераважна ўздоўж [[Нёман]]а, ужо ў 1259 годзе крыжакі заснавалі замак [[Юрбург|Юргенбург (Юрбург)]], у 1313 годзе вышэй плыньню ракі — Хрыстмэмэль (Скірстымонь), а ў 1367 годзе захапілі воласьць [[Вялёна|Вялёну]]<ref name="Nasievic-2005-625">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Жамойць // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 625.</ref>. [[Файл:Polska i Litwa za Władysława Jagiełły (1927).jpg|значак|«Польшча і Літва за [[Ягайла]]м». Мапа з гістарычнага атлясу 1927 г.]] У другой палове XIII — пачатку XV ст. вялікія князі літоўскія выкарыстоўвалі Жамойць як сродак дзеля разьвязаньня сваіх замежнапалітычных задачаў у дачыненьнях з Тэўтонскім ордэнам<ref name="BE"/>. У 1382 годзе вялікі князь [[Ягайла]] аддаў Жамойць лівонцам; але жамойты неўзабаве паўсталі і зрынулі гэтую залежнасьць. 12 кастычніка 1398 году адбылося падпісаньне [[Салінская дамова|Салінскага пагадненьня]], якое атрымала назву «вечнага міру» і афармлялася пры ўрачыстых абставінах: былі вялікі князь [[Вітаўт]], вялікі магістар Прускага і магістар Лівонскага ордэнаў, а таксама маршалкі, комтуры і браты-рыцары гэтых ордэнаў, а ў сьвіце Вітаўта — [[Паны радныя|паны-радцы]], князі і баяры-рыцары<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 23—24.</ref>. Паводле гэтага пагадненьня, Вітаўт зноў аддаў Жамойць немцам, якім паўторна вярнуў гэтыя землі па паўстаньні 1400—1401 гадоў. Вядома, што Вітаўт чатырохразова (у 1384, 1390, 1398 і 1404 гадох) аддаваў Жамойць Тэўтонскаму ордэну. Гэтая тэрыторыя хоць і была важнай, але разам з тым, выкарыстоўвалася як разьменная манэта ў палітычным змаганьні таго часу<ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>. Неаднаразовае выкарыстаньне Жамойці ў шматлікіх палітычных камбінацыях сьведчыць пра тое, што Вітаўт ня ставіўся да яе як да роднай зямлі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.</ref>. Па пераможнай [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] (1410 год) Жамойць пазбылася пагрозы ўварваньняў немцаў. Аднак паводле [[Торунскі мір 1411 году|Торунскага міру 1411 году]], яна перайшла да Вялікага Княства Літоўскага толькі на час жыцьця вялікага князя Вітаўта або караля Ягайлы<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 24.</ref>. З гэтага часу Вітаўт і Ягайла пачалі узмоцнена ўкараняць тут [[хрысьціянства]], якое з прычыны супраціву жыхароў сьцьвердзілася канчаткова толькі ў XVI стагодзьдзі, [[езуіты|езуітамі]]<ref>{{Літаратура/ЭСБЭ|Жмудь|аўтар = Рудаков В. |том = XII|старонкі = 27}}</ref> (лічыцца, што Жамойць была адным з апошніх рэгіёнаў Эўропы, які адмовіўся ад [[паганства]]). У 1420 годзе пасланцы вялікага князя [[Вітаўт]]а на арбітражным працэсе наконт дзяржаўнай прыналежнасьці Жамойці, які праходзіў ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], сьцьвярджалі перад судом, што існавала «''тры зямлі Жамойтаў''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 24.</ref>. Паводле гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], жамойцкае сялянскае насельніцтва складала падуладную большасьць у пэўных землях [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] ([[Самбія|Самляндыя]]), Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць) і [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]]<ref name="Panucevic-2014-269">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 269.</ref>. Тым часам нямецкі энцыкляпэдыст XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Цайлер||ru|Цайлер, Мартин}}, які карыстаўся шматлікімі гістарычнымі працамі і геаграфічнымі апісаньнямі, пры апісаньні [[Елгава|Мітавы]] (сталіцы [[Зэмгалія|Зэмгаліі]]) зазначаў, што паводле [[Альбэрт Каяловіч|Альбэрта Каяловіча]], «''у 1315 годзе, альбо каля таго часу, лівонцы аднялі ў ліцьвінаў гэтую частку Samogitien, якая цяпер называецца [[Курляндыя]], альбо Curonia''»<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=snippet&q=anno%20Curonia&f=false S. 213].</ref>, а таксама, што «''ў Samogitien, або Samaiten, або Sudinia, якую ў частцы Прусіі таксама называюць Sambiam, уладарыў брат узгаданага Lituonis, Saimo''»<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Sudinia%20Sambiam&f=false S. 102].</ref>. === У складзе Вялікага Княства Літоўскага і Прусіі === [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|зьлева|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|Жамойць: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] Хоць вялікі князь літоўскі Вітаўт імкнуўся вярнуць ад Тэўтонскага ордэну ўсю Жамойць (заселеныя жамойтамі землі, што калісьці былі пад уладай Літвы) у яе «''старых межах на Нёмане''», але мусіў задаволіцца, як сам казаў у 1420 годзе, толькі тым, «''чым валодаў''». У выніку, паводле [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]] 1422 году, значная частка тэрыторыі літоўскай Жамойці перайшла да [[Прусія|Прусіі]] — ад замка [[Юрбург]]у над Нёманам на ўсходзе да [[Паланга|Палангі]] з [[Клайпеда]]й над [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морам]] на захадзе{{Заўвага|Гэтая жамойцкая тэрыторыя, якая ўвайшла ў склад [[Самбійскае біскупства|Самбійскага біскупства]], у працах летувіскіх гісторыкаў называецца [[Малая Летува|Малой Летувой]]}}<ref name="Urban-2001-110">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.</ref>. Прытым у тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''…замак Мэмэль [[Летувіская мова|па-жамойцку]] завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum»|скарочана}}, а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: {{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»|скарочана}}}}<ref>Современник. Т. 7, 1860. [https://books.google.by/books?id=1CkYAAAAYAAJ&pg=PA13&dq=castrum+Memel+in+Samogitico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC45qwpO70AhUXQ_EDHSg2CGYQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=castrum%20Memel%20in%20Samogitico&f=false С. 13].</ref>. Тым часам у Вялікім Княстве Літоўскім на просьбу жамойтаў, якія хацелі падкрэсьліць сваю адрознасьць ад [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], зьявіўся асобны дадатак да найменьня дзяржавы, якая пачала называцца Вялікім Княствам Літоўскім, Рускім і Жамойцкім. Ужо ў земскім прывілеі Жамойці 1441 году вялікі князь літоўскі [[Казімер Ягелончык|Казімер]] адрозьніваў Жамойць ад Літвы: «''А зь Літвы ня маем да іх празь [[Нявежа (Летува)|Нявежу]] жаднага цівуна зсылаць''»<ref name="Dajlida-2019-28">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 28.</ref>. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|зьлева|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Файл:Provincia S. Joachimi Ord. Excalc. SSS Trinitatis Red. Capt. post introductionen Religiosor sui Ordinis A.D. 1684 in Regnum Poloniae et M.D. Lith.jpg|значак|Мапа [[Ордэн трынітарыяў|трынітарскіх]] [[кляштар]]аў у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], дзе «Жамойць» ({{мова-la|Samogitia|скарочана}}) — гэта землі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]] (ВКЛ) і «[[Малая Летува|Малой Летувы]]» (Прусія), 1748 г.]] На частцы тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, заселенай жамойтамі, утварылася адмысловая аўтаномная адзінка — [[Жамойцкае староства]] (у 1412 годзе [[Урад (Вялікае Княства Літоўскае)|ўрад]] старосты атрымаў набліжаны да Вітаўта [[Кезгайла Валімонтавіч]]). Ад пачатку сталіцай староства былі [[Крожы]] (з 1535 году — [[Кейданы]], а з канца XVI ст. — [[Расены]]). Тым часам каталіцкае [[Жамойцкае біскупства|Медніцкае (Жамойцкае) біскупства]], утворанае яшчэ 27 кастрычніка 1417 году, адміністрацыйна-тэрытарыяльна ахоплівала ня толькі Жамойцкае староства, але і [[Упіцкі павет]] [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]]<ref name="Dziarnovic-2013"/>. Рэзыдэнцыя біскупа разьмяшчалася ў [[Варні|Медніках (Варнях)]] (першы біскуп — [[Мацей зь Вільні]]). Зь сярэдзіны XV ст. у тытуле вялікага князя літоўскага пачала трывала{{Заўвага|Яшчэ ў 1417 годзе пры заснаваньні Медніцкага (Жамойцкага) біскупства назву Жамойці ў сваім тытуле ўжыў вялікі князь літоўскі Вітаўт<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 142.</ref>}} ўжывацца назва Жамойці: «''вялікі князь… усяе Літоўскае зямлі і Жамоцкае і многіх Рускіх зямель''» (згадка [[Русь|Русі]] зьявілася па далучэньні Кіеўскай ды іншых украінскіх земляў)<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Вялікае Княства Літоўскае: Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 401.</ref>. Разам з тым, згадка Жамойці часта аддзялялася ад Літвы адным або двума назовамі: напрыклад, у тытуле гаспадара ў [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 году|Літоўскім Статуце рэдакцыі 1529 году]]: «''Жыґімонт, з божае міласьці кароль Польскі, вялікі князь Літоўскі, Рускі, Прускі, Жамойцкі, Мазавецкі і іных''»<ref name="Dajlida-2019-2009">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 209.</ref>. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|зьлева|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам Жамойць (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] [[Файл:Пруссия Польская, Пруссия, Самогития Польская (А. Нагаев, 1757).jpg|значак|Расейская марская мапа 1757 г., на якой прыналежная да [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] частка Прусіі значыцца як «Прусія Польская» (у адрозьненьне ад Каралеўства Прусіі), а прыналежная да Рэчы Паспалітай частка Жамойці — як «Жамойць Польская»]] Увогуле, заселеная жамойтамі тэрыторыя ў складзе Вялікага Княства Літоўскага была большай за афіцыйнае Жамойцкае староства і пашыралася ў тым ліку за раку Нявежу, пра што, апроч прыналежнасьці [[Упіцкі павет|Ўпіцкага павету]] да Жамойцкага біскупства, сьведчаць пэўныя дакумэнтальныя крыніцы: «''Я, Мальхер Станіслававіч Шэмет, цівун гаспадарскі зямлі Жамойцкае воласьці Берштанскае…''» (1565 год)<ref>Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 7. — Lwów, 1910. [https://polona.pl/item/archiwum-ksiazat-lubartowiczow-sanguszkow-w-slawucie-t-7-t-2-archiwum-xx-sanguszkow,OTgwNTk1NDg/129/#item S. 86].</ref> ([[Бірштаны]] — мястэчка на поўдні [[Ковенскі павет (ВКЛ)|Ковенскага павету]]), «Инвентарь имения Кревна в земле Жомойтской, принадлежавшее [[Віленскія біскупы|Виленскому Бискупу]], Кардиналу [[Юры Радзівіл (біскуп)|Юрию Радзивилу]]» (1585 год)<ref>Акты издаваемые виленской археографической комиссией. Т. XIV. — Вильна, 1887. [https://books.google.by/books?id=OF0jAQAAMAAJ&pg=PA281&dq=Inwentarz+y+regestr+naszego+Krewienskiego+%D0%B8%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiv267c2-b0AhXPQvEDHWOKA5YQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Inwentarz%20y%20regestr%20naszego%20Krewienskiego%20%D0%B8%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8A&f=false С. 281].</ref> ({{Артыкул у іншым разьдзеле|Крэўна||lt|Kriaunos}} — маёнтак на ўсходзе [[Вількамірскі павет|Вількамірскага павету]]). Гісторык XV ст. [[Ян Длугаш]] залічваў Нявежу да рэкаў Жамойці, а мяжу зь Літвой ён вызначаў ракой [[Сьвятая (рака)|Сьвятой]]<ref>Zeuss J. K. Die Deutschen und die Nachbarstämme. — München, 1837. [https://books.google.by/books?id=vlIAAAAAcAAJ&pg=PA680&dq=swiatha+samogitia&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA0JTWkJT2AhUdhv0HHZE7AEwQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=swiatha%20samogitia&f=false S. 680].</ref>. Тым часам [[Хроніка Быхаўца]] сьведчыць пра геаграфічную блізкасьць межаў Жамойці да [[Трокі|Трокаў]], «''А яшчэ двух сыноў сваіх пасадзіў [[Гедзімін]] на вялікіх княствах: [[Яўнут]]а — на пасадзе сваім, у Вільні і на Вялікім Княстве Літоўскім, а [[Кейстут]]а — у Троках і на ўсёй Жамойцкай зямлі''»<ref>[https://knihi.com/none/Kronika_Bychauca.html Кроніка Быхаўца]</ref>. Таксама Марцін Цайлер у сваім «Новым апісаньні Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»<ref>[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Novaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Новае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]</ref> (1647 год) зазначаў, што паводле географа Давіда Фройліха, адзіны горад (замак) у Жамойці — гэта [[Коўна|Коўня]] (''Caunia'')<ref>Zeiller M. Newe Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1647. [https://books.google.by/books?id=ymZKAAAAcAAJ&pg=PA17&dq=Korczin,+Wislitz,+Pilzno,+Opoczno&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiZo-ef-4n2AhVJRPEDHYF8A-wQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Caunia&f=false S. 23].</ref>, а ў дапоўненым і перапрацаваным «Іншым апісаньні Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»<ref>[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Insaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Іншае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]</ref> (1657 год) удакладніў, што паводле [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]], Коўна (''Couna'') — гэта адзіны мураваны замак Жамойці<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=couna%20Crononis%20Nemeni&f=false S. 127].</ref>. На тое, што большасьць падуладнага ліцьвінам сялянскага насельніцтва на [[Ковенскі павет (ВКЛ)|Ковеншчыне]] складалі жамойты, зьвяртае ўвагу гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref name="Panucevic-2014-269"/>. Тым часам гісторык [[Мікола Ермаловіч]] паказвае на наяўнасьць значнай колькасьці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных на памежжы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] зь летувісамі<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. Зьвесткі пра тое, што паводле швэдзкіх аўтараў пачатку XVIII ст. (у тым ліку часоў [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]]) Жамойць пачыналася «''за Вільняй''» і вылучалася як адзін з двух гістарычна-культурных абшараў Вялікага Княства Літоўскага, адрозных ад карэннай Літвы{{Заўвага|Другім такім абшарам швэды вылучалі [[Палесьсе]] (перадусім [[Берасьцейскае ваяводзтва]], заселенае [[Палешукі|палешукамі]])}}, прыводзіць гісторык [[Андрэй Катлярчук]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 146.</ref>. [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1770).jpg|міні|зьлева|Вялікае Княства Літоўскае (без Жамойці), 1770 г.]] [[Файл:Kurlandyja-Žamojć. Курляндыя-Жамойць (N. Sanson, 1659).jpg|міні|Мапа 1659 г., на якой [[Упіцкі павет]] значыцца як частка Жамойці]] У 1492 годзе вялікі князь літоўскі [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] даў Жамойці «земскі прывілей» (на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]]), які стаў пачаткам стварэньня [[Стан (сацыяльная група)|станаў]] на жамойцкіх землях (спачатку толькі зь літоўскай шляхты). У першым пункце свайго прывілею літоўскі гаспадар забараняў казаць падданым, што жыхароў Жамойці далучылі да Вялікага Княства Літоўскага сілай, а не паводле добрай волі: «''Найпярвей, хочам, іж ім [жыхарам Жамойці] жадны ня маець мовіці, альбо на вочы ісьціць, іж бы празь меч, альбо цераз оныі валкі былі звалчоныя, але з добраю волею прысталі''»<ref>Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.</ref>. [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1780).jpg|міні|зьлева|Вялікае Княства Літоўскае (без Жамойці), 1780 г.]] [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (1613, 1680).jpg|значак|Мапа Вялікага Княства Літоўскага 1680 г., на якой Коўна з ваколіцамі значыцца як частка Жамойці]] 28 лютага 1506 году кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] накіраваў у [[Ватыкан]] дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна значыла вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самім дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторю было небясьпечна падарожнічаць з [[Прусія|Прусіі]] ў [[Рыга|Рыгу]]. Як зазначае [[Павал Урбан]], гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 90—91.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 212.</ref>. Пагатоў яшчэ ў 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў прускай [[Самбія|Самбіі]], у тым ліку «''мовай [[Жамойты|жамойтаў]]''»<ref name="Urban-2001-110"/>. [[Файл:Relatia Żmudzkiego weyscia y wyiscia ze szwedzkiey opieki (1657) (2).jpg|значак|зьлева|Другая старонка «Рэляцыі аб уваходжаньні і выхадзе Жамойці з-пад апекі Швэцыі» ({{мова-pl|Relatia Żmudzkiego weyscia y wyiscia ze szwedzkiey opieki|скарочана}}) з гербамі Польшчы, [[Літва старажытная|Літвы]] і Жамойці, 1657 г.]] [[Файл:Kurlandyja-Žamojć. Курляндыя-Жамойць (1667).jpg|міні|Мапа Жамойці 1667 г. з [[Коўна]]м і [[Вількамір]]ам]] Як самастойная зямля Жамойць выдзяляецца ў дакумэнтах 1506 году аб межах Вялікага Княства Літоўскага з [[Інфлянты|Інфлянтамі]], калі «''граніца Жамойцкай зямлі зь Ліфлянцкаю зямлёю''» разглядалася асобна ад літоўскай, у той час як «''Літоўская граніца''» ішла «''да [[Дрысьвяты (вёска)|Дрысьвята]] і да [[Браслаў]]ля, аж і да [[Пскоў]]скага рубяжа''», то бок, абыймала [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]]<ref name="Dajlida-2019-59">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. У ХVІ ст. жамойты змагаліся, каб гаспадар пацьвердзіў непарушнасьць старых межаў, якія аддзялялі Жамойць ад Літвы<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994"/>. У [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|соймавых]] зваротах 1542 і 1554 гадоў жамойцкія паслы прасілі вялікіх князёў [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] і [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у гэтых жа зваротах разглядаліся пытаньні «''граніцы Літоўскай''» з Жамойцю<ref name="Dajlida-2019-59"/><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 87.</ref>. Яшчэ адно сьведчаньне адасобленасьці — асобнае пералічэньне жамойцкіх харугваў у рэестры дзяржаўнага войска ў XVI стагодзьдзі<ref name="Arlou-2012-158">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.</ref>. Апроч таго, у статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|зьлева|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад булы папы рымскага на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй абвясьцілі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] [[Файл:Samogitia o Samodzka zemla (V. Coronelli, 1690).jpg|значак|Жамойць з мапы ВКЛ 1690 году: поруч з лацінскай назвай (''Samogitia'') даецца [[Старабеларуская мова|беларуская]] (''Samodzka zemla'') — на мове [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]{{Заўвага|Для [[Курляндыя|Курляндыі]], дзе панавала нямецкая з паходжаньня і мовы шляхта, на мапе даецца нямецкая назва (''Kurland'')}}]] У складзе Жамойцкага староства Вялікага Княства Літоўскага існавалі як вялікія дзяржаўныя староствы і эканоміі, якія раздаваліся пажыцьцёва, так і значныя маёнткі, зь якіх у XVI—XVII стагодзьдзях асаблівымі памерамі вылучаліся [[Лятыфундыя|лятыфундыі]] магнатаў [[Хадкевічы|Хадкевічаў]], [[Радзівілы|Радзівілаў]], [[Сапегі|Сапегаў]], [[Кішкі (род)|Кішкаў]], [[Валовічы|Валовічаў]], [[Тышкевічы|Тышкевічаў]]. Калі ў сярэдзіне XVI ст. згасла мужчынскай лінія магнацкага роду [[Кезгайлы|Кезгайлаў]] (доўгі час трымалі ўрад жамойцкага старосты), іх землі перайшлі да сваякоў — [[Завішы|Завішаў]] і [[Шэметы|Шэметаў]], а самай уплывовым родам у Жамойці сталі Хадкевічы. У сярэдзіне XVII ст. згас род Кішкаў, а велізарныя лятыфундыі Хадкевічаў перайшлі да Сапегаў ды іншых. У сярэдзіне XVII ст. у склад лятыфундыстаў Жамойці ўвайшлі [[Агінскія]], у XVIII ст. — [[Плятэры]], [[Карпы (род)|Карпы]], [[Касакоўскія]], [[Масальскія]]. Аднак галоўныя рэзыдэнцыі ўсіх гэтых магнацкіх родаў знаходзіліся па-за жамойцкімі землямі. Значнымі памерамі ў XVI ст. вылучаліся таксама валоданьні сярэднезаможнай шляхты — такіх родаў як [[Білевічы]], [[Белазоры]], [[Талька-Грынцэвічы]], [[Гротусы]], [[Гружэўскія]], [[Зяновічы]], [[Орвіды]], [[Пяткевічы]]; у XVII ст. — яшчэ і [[Гурскія|Гурскія (Горскія)]], [[Войны]], [[Кіршэнтэйны]], [[Гелгуды]], [[Гедройцы]], [[Пацы]], Сіруці, кальвіністы Блінструбы; у XVIII ст. — яшчэ і [[Празьдзецкія]], [[Коньчы]], [[Залускія]], [[Вэйсэнгофы]], [[Нагурскія]], [[Монтвілы]], [[Пілсудзкія]], [[Страшэвічы]], [[Станевічы]], [[Станкевічы (шляхецкі род)|Станкевічы]] ды іншыя. Мець маёнтак у Жамойці было выгадна, бо галоўны экспарт збожжа ішоў у Заходнюю Эўропу — праз [[Кёнігсбэрг]] і [[Гданьск]]<ref>История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 156.</ref>. [[Файл:Siauliaiaktas17940505.jpg|значак|Акт паўстаньня шляхты Шавельскай зямлі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага княства]], 1794 г. (на [[Польская мова|польскай мове]])]] Зь першай паловы XVI ст. у Жамойцкім старостве назіраецца актывізацыя нямецкіх купцоў з Прусіі і рост гандлёвага абароту. Большая частка жамойцкіх сялянаў была вольнай (на паўночным захадзе староства — каля 90% усіх сялянаў), бо плаціла [[чынш]]. Шмат сялянаў займалася гандлем у Прусіі, які дазваляў ім адпраўляць сваіх дзяцей навучацца за грошы ў парафіяльныя школы і на каталіцкіх ксяндзоў, што лічылася вельмі прэстыжным<ref>История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 152—153.</ref>. Каталіцкія сьвятары традыцыйна карысталіся на жамойцкай вёсцы надзвычайнай павагай<ref>Encyklopedia Powszechna. T. 28 . — Warszawa, 1868. S. 994—995.</ref>. Апісаньне жамойцкіх сялянаў у сваіх «Запісках аб Масковіі» пакінуў дыплямат і падарожнік [[Жыгімонт Гербэрштайн]] ({{мова-de|Siegmund Freiherr von Herberstein|скарочана}}; 1486—1566), які двойчы, у 1516—1518 і 1526—1527 гадох, наведаў Вільню і Маскву: «''…Жамойты носяць дрэнную адзежу, галоўным парадкам папялістага колеру. Яны жывуць у нізкіх, але вельмі доўгіх халупах; агонь у іх захоўваецца ў сярэдзіне, і бацька сямейства, седзячы ў агню, бачыць сваю жывёлу і ўсю гаспадарку. Бо яны звычайна трымаюць быдла пад тым жа дахам, пад якім жывуць самі, без усякай перагародкі. Больш заможныя ўжываюць таксама буйвалавы рогі замест кубкаў… Зямлю яны аруць не жалезам, а дрэвам, што тым больш дзіўна, бо зямля ў іх цьвёрдая, а не пясковая, і хвоя не расьце на ёй зусім. Пры падрыхтоўцы да араньня яны нясуць з сабой вельмі шмат бярвёнаў, якімі рыюць зямлю…''»<ref>Записки о Московии барона Гербертейна. — СПб., 1866. [https://books.google.by/books?id=IsVfAAAAcAAJ&pg=PA169&dq=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B+%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%8F%D1%82%D1%8A+%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp6J2Tg-v0AhViVeUKHcf1BuMQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B%20%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%8F%D1%82%D1%8A%20%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83&f=false С. 169].</ref>. Падобны побыт жамойцкіх сялянаў засьведчыў у 1517 годзе [[Мацей Мяхоўскі]]{{Заўвага|«''Жамойць — паўночная і марозная краіна, мяжуе зь Літвой, Інфлянтамі і Прусіяй... Там зусім не будуюць хатаў або прыстойных будынкаў, а ставяць толькі буданы зь бярвеньня і саломы, падоўжаныя, расьцягнутыя пасярэдзіне і звужаныя на канцах. Параўнальна шырокая ўнізе, такая пабудова, паступова пры надбудаваньні звужваецца і пачынае нагадваць дно [перакінутай] лодкі або шалом. На верхавіне робіцца адно акно, якое дае сьвятло зьверху, а пад ім ачаг — дзеля гатаваньня ежы, а таксама дзеля абароны ад холаду, у якім дранцвее гэтая краіна большую частку году. У такой хаце яны жывуць з жонкамі, дзецьмі, рабамі, рабынямі, быдлам дробным і ўючным, хлебам і ўсякім начыньнем''»}}<ref>Меховский М. [https://www.vostlit.info/Texts/rus15/Mehovskij/frametext2.htm?fbclid=IwAR0kzgC1HX5karYIIXlEPpvrfdQXNJSzQ7zmlzbqwm2jUaMbgicrd5_uiNo Трактат о двух Сарматиях]. — М.; Л., 1936.</ref>. Адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформа 1565—1566 гадоў, паводле якой асноўнымі адзінкамі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры Вялікага Княства Літоўскага станавіліся [[Ваяводзтва|ваяводзтвы]] і [[Павет|паветы]], не закранула Жамойці. Жамойцкае староства (з 28 цівунстваў) выразна вылучалася і ў існасьці было паветам, бо мела толькі адзін [[Павятовы соймік|соймік]], аднак жамойцкі староста меў кампэнтэнцыі ваяводы і таму быў сэнатарам і засядаў у [[Сэнат Рэчы Паспалітай|Сэнаце]]<ref name="Zakseuski-1994">Закшэўскі А. Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3. 1994. С. 16—23.</ref>. Староства мела трох сэнатараў — [[Жамойцкія біскупы|жамойцкі біскуп]], [[Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] і [[Кашталяны жамойцкія|жамойцкі кашталян]]. Калі ў 1581 годзе ўтварыўся [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага]], Жамойць, як і ўкраінскія ваяводзтвы [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], ад пачатку мела атрымаць асобныя трыбунальскія суды (у Расенах), аднак сама шляхта Жамойцкага староства ад такой прапановы Вільні адмовілася, што таксама не спрыяла самаізаляцыі ўнутранага жыцьця Жамойці<ref name="Zakseuski-1994"/>. Беларускі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што паводле запісаў [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскай мэтрыкі]] і попісаў войска Вялікага Княства Літоўскага, этнічны склад жамойцкай шляхты ня быў аднародным яшчэ з часоў засяленьня Жамойцкага староства па крыжацкіх спусташэньнях. Імёны шляхты значна розьніліся на поўдні (у зручных да калянізацыі панямонскіх местах) і на поўначы літоўскай Жамойці. Першыя адпавядалі імёнам гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] (паводле дасьледніка, славянізаваны германскі і чыста славянскі элемэнт), хоць таксама сустракалася невялікая частка [[Балтыйскія мовы|балтаў]], другія былі пераважна балцкімі (жамойцкімі). Такі этнічны падзел, засьведчаны ў дакумэнтальных крыніцах, тлумачыць скаргі этнічна жамойцкай шляхты ў XVI ст. на тое, што ўрады ў Жамойці дзяржалі «''літва''» і «''русь''»<ref name="Dajlida-2019-28"/>. Аднак працэсы паступовай палітычнай і гаспадарчай інтэграцыі Жамойцкага староства ў Вялікае Княства Літоўскае прывялі да таго, што ў XVІІ—XVІІІ стагодзьдзях пад Жамойцю пачалі разумець найперш супольнасьць тамтэйшай [[Славянскія мовы|славянамоўнай]] шляхты<ref name="Dziarnovic-2013"/>. У 1650 годзе у Жамойцкім старостве колькасьць сялянскіх [[Дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымоў]] складала больш за 49 тысячаў, што адпавядае колькасьці насельніцтва каля 330 тысячаў чалавек. Шчыльнасьць насельніцтва (17,4 чал./км²) была адною з найвышэйшых у Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005-625"/>. Літоўская Жамойць моцна пацярпела за часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Паўночнай вайны]] (1655—1660), калі ў 1655 годзе яе занялі швэдзкія войскі. З ініцыятывы гетмана [[Януш Радзівіл|Януша Радзівіла]] і часткі шляхты тут абвясьцілі [[Кейданская дэкларацыя|Кейданскую дэклярацыю]]. З прычыны ваенных дзеяньняў колькасьць дымоў на 1667 году скарацілася да 34 тысячаў<ref name="Nasievic-2005-625"/>. За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721) у 1701—1708 гадох праз Жамойць праходзілі швэдзкія войскі. У 1707 годзе тут адбыліся значныя сялянскія хваляваньні, а ў 1707—1711 гадох голад і эпідэмія чумы значна скарацілі колькасьць насельніцтва літоўскай і [[Малая Летува|прускай Жамойці]]<ref>Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. Т. 17. — Москва, 2010. С. 628.</ref>. Таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»|скарочана}})<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>. Жамойцкае староства стала важным цэнтрам пачатку [[Барская канфэдэрацыя|Барскай канфэдэрацыі]]: у 1768 годзе ў Расенах абвясьцілі [[Генэральная канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|Генэральную канфэдэрацыю Вялікага Княства Літоўскага]]. У 1769 годзе адбыліся значныя хваляваньні сялянаў Шавельскай эканоміі. У 1768—1782 і 1791—1796 гадох адбыліся значныя пратэсты сялянаў староства [[Паланга]] супраць яго валадара біскупа віленскага [[Ігнаці Якуб Масальскі|Ігнація Масальскага]], а ў 1775—1792 гадох — у старостве [[Вялёна]] супраць каралеўскага губэрнатара [[Антоні Тызэнгаўз|Антонія Тызэнгаўза]]<ref>История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 157—159.</ref>. 23 лістапада 1793 году згодна з пастановай [[Гарадзенскі Сойм (1793)|Гарадзенскага Сойму]] ў Вялікім Княстве Літоўскім утварылася [[Жамойцкае ваяводзтва]], якое падзялялася на тры зямлі (на падставе ранейшых парафіяў): [[Расены|Расенскую]], [[Цельшы]]цкую і [[Шаўлі|Шавельскую]]. З прычыны сваёй аддаленасьці ад месцаў канцэнтрацыі войскаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] тэрыторыя Жамойці стала адным з важных цэнтраў, дзе ўзьнялося [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньне 1794 году]] на чале з [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушам Касьцюшкам]]. Дзеля заахвочаньня жамойцкіх сялянаў адозвы паўстанцаў адмыслова перакладаліся з польскай на [[Летувіская мова|жамойцкую (летувіскую) мову]]<ref>История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 174—175.</ref>. === У складзе Расейскай імпэрыі і Прусіі === [[Файл:Samogitie, Lithuanie (A. Zakrzewski, 1832).jpg|значак|зьлева|[[Літва старажытная|Літва]] займае [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную Беларусь]], Жамойць — Летуву. З мапы [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]], 1832 г.]] [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|''«[[Коўна]] — цяперашняя сталіца Жамойці»'' ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}) (подпіс да выявы места). [[Антоні Аляшчынскі|А. Аляшчынскі]], 1850 г.]] [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Oleszczyński, 1850).jpg|значак|''«Коўна — цяперашняя сталіца Жамойці»''. А. Аляшчынскі, 1850 г.]] Па [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцім падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1795 годзе ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]] ўлучылі ўсю літоўскую Жамойць (разам з гістарычна адасобленым ад уласна Літвы колішнім Жамойцкім староствам) у склад [[Літоўская губэрня|Літоўскай губэрні]]. У 1801 годзе Жамойць апынулася ў складзе [[Віленская губэрня|Літоўска-Віленскай губэрні]], калі маскоўскі гаспадар [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] падзяліў Літоўскую губэрню на Літоўска-Віленскую і [[Гарадзенская губэрня|Літоўска-Гарадзенскую]] (у 1840 годзе маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]] прыбраў азначэньне «літоўскі» з назваў абедзьвюх губэрняў). Хоць расейскія ўлады не стварылі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, якая б зьмяшчала азначэньне «жамойцкая» у сваёй афіцыйнай назьве, аднак такое азначэньне трапіла ў афіцыйны тытул маскоўскіх гаспадароў — «князь самагіцкі». Тым часам паводле прапанаванага [[Міхал Клеафас Агінскі|Міхалам Клеафасам Агінскім]] ў 1811 годзе [[Вялікае Княства Літоўскае (1811)|праекту адраджэньня Вялікага Княства Літоўскага]], Жамойць ня плянавалася ўлучаць у склад адноўленай Літоўскай дзяржавы<ref>Булаты П. План Агінскага: як спрабавалі адрадзіць Вялікае Княства Літоўскае пад скіпетрам Расійскай імперыі // [[Наша гісторыя]]. № 12 (29), 2021.</ref>. У [[Вайна 1812 году|вайну 1812 году]] Жамойць трапіла на пэрыфэрыю француска-расейскіх сутыкненьняў, але мясцовыя землеўласьнікі (зямяне) пастаўлялі харчаваньне арміі [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]]. Каб прадухіліць чаканую незадаволенасьць сялянаў, жамойцкі біскуп [[Юзэф Арнульф Гедройц]] празь мясцовых ксяндзоў адмыслова загадваў сялянам безумоўна падпарадкоўвацца зямянам<ref>История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 120.</ref>. У час [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] і [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] Жамойць займела важнае значэньне для паўстанцаў з прычыны выхаду да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]: пераадолець нястачу [[Пальная зброя|пальнай зброі]] можна было толькі праз падвоз яе з-за мяжы на караблях — да порта [[Паланга|Палангі]] ([[Курляндзкая губэрня]]) побач з жамойцкай [[Крэтынга]]й<ref>История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978 С. 195, 215.</ref>. Стратэгічнае значэньне Жамойці прычынілася да актыўных ваенных дзеяньняў на яе тэрыторыі (прытым паўстанцам атрымлівалася залучаць жамойцкае сялянства толькі з дапамогай заклікаў каталіцкіх сьвятароў, найбольш вядомы паўстанцкі лідэр — ксёндз [[Антоні Мацкевіч]]<ref>История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 213.</ref>), аднак у 1896 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Живая старина||ru|Живая старина}} адзначалася<ref>Живая старина. Т. 6, 1896. [https://books.google.by/books?id=btw_AQAAMAAJ&pg=PA34&dq=%D0%BF%D0%BE+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8:+lenkmetis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjflpPyhuv0AhV7g_0HHconBy4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%3A%20lenkmetis&f=false С. 34—35].</ref>: {{Цытата|У ляскі 1830 год (па-жамойцку: lenkmetis), з усіх вобласьцяў Заходняга краю, адна Жамойць, паводле сьведчаньня гісторыка гэтага паўстаньня, Штэйна, выявіла свой асобы народны дух, тым, што на падгаворы зьбірацца ў аддзелы касінераў, адказала разгромам абшарніцкіх маёнткаў, так што спатрэбілася паслаць паўстанцкае войска ўжо супраць саміх жамойтаў. <…> Таксама і паўстаньне 1863 г. сапраўдны жамойт называе ня інакш, як «ляскім годам», а саміх паўстанцаў «войскам сьляпнёў» (bimbаlu váiskas). {{арыгінал|ru|В ляшский 1830 год (по жмудски: lenkmetis), изо всех областей Западнаго края, одна Жмудь, по свидетельству историка этого восстания, Штейна, проявила свой особый народный дух, тем, что на подговоры собираться в отряды косиньеров, ответила разгромом помещичьих имений, так что понадобилось послать повстанческое войско уже против самих Жмудинов. <...> Также и повстание 1863 г. настоящий жмудин называет не иначе, как «ляшским годом», а самих повстанцев «войском слепней» (bimbаlu váiskas). }} }} [[Файл:Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|значак|зьлева|Выдадзеная ў Вільні граматыка жамойцкай (летувіскай) мовы ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} = {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}}), 1832 г.]] {{Падвойная выява|справа|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|98|Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|116|Лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» ({{мова-lt|«Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun»|скарочана}}) (1848 г.) і «Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}) (1861 г.)}} Хоць Жамойць у Расейскай імпэрыі сьпярша ня мела асобнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, да пачатку 1840-х гадоў у афіцыйных дакумэнтах яна часам называлася «Самагіціяй», таксама ўжывалася азначэньне «самагіцкія паветы» ({{мова-ru|самогитские поветы|скарочана}}) — [[Шавельскі павет|Шавельскі]], [[Цельшаўскі павет (Расейская імпэрыя)|Цельшаўскі]], [[Расенскі павет|Расенскі]] і [[Упіцкі павет (Расейская імпэрыя)|Упіцкі]] паветы{{Заўвага|Указ от 27 мая 1831 года «Об установле­нии временного управления по гражданской части в четырёх Самогитских уездах Виленской губер­нии»; Указ 12 февраля 1832 года «О прекращении действия особого в Самогитии Начальника и о восстановлении обыкновенного порядка отношений четырех Самогитских уездов с Виленским Губернским Начальством»; Указ от 3 мая 1832 года «О непроизводстве двойных окладов чиновникам, командированным из России для исправления должностей земских исправников, заседателей земских судов, городничих и полицмейстеров в четырех самогитских уездах»}}. 18 сьнежня 1842 году ўлады Расейскай імпэрыі выдзялілі з складу Віленскай губэрні пераважна балтамоўныя паветы (апроч беларускай часткі [[Браслаўскі павет|гістарычнай Браслаўшчыны]]), зь якіх утварылася [[Ковенская губэрня]], якая атрымала неафіцыйную назву «Самагіція» («Жамойць», «Жмудзь»)<ref>Корнилов И. Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественнно в муравьевскую эпоху. — СПб., 1901. С. 4, 20, 22.</ref>. А ў 1864 годзе ў [[Коўна|Коўну]] на загад расейскіх уладаў перавялі рэзыдэнцыю жамойцкага ([[Цельшы|цельшаўскага]]) біскупа. Зь сярэдзіны XIX ст. Жамойць стала цэнтрам папулярызацыі жамойцкай (летувіскай) мовы і культуры. Гэтаму паспрыяла прызначэньне ў 1849 годзе [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацея Валанчэўскага (Валанчуса)]] — першага жамойцкага біскупа сялянскага паходжаньня. Неўзабаве ён пачаў патрабаваць ад ксяндзоў прамаўляць казаньні ў Жамойцкім біскупстве на жамойцкай мове і адкрываць школы пры касьцёлах з навучаньнем на гэтай мове. Такі крок узмацніў аўтарытэт Валанчуса сярод жамойцкіх сялянаў, якія пачалі называць яго «жамойцкім князем»<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 126.</ref>. Аднак папулярызацыя жамойцкай мовы закранула толькі сялянскую масу і ксяндзоў, многія зь якіх таксама паходзілі зь сялянаў. Гэта значна адрозьнівалася ад працэсу папулярызацыі беларускай мовы, што падтрымлівалася шляхтай колішняга Вялікага Княства Літоўскага<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў: у 2 т. Т. 2. — {{Менск (Мінск)}}, 2008. С. 92—93, 381, 572, 574.</ref><ref>Масоло, А. Н. Виленские очерки 1863—1865 гг. // Русская старина. Т. 40, 1883. С. 585.</ref><ref>Pawlikowski M. K. Mińszczyzna, Pamiętnik Wileński. — Londyn, 1972. S. 301.</ref>. Тым часам яшчэ ў першай палове XIX ст. ураджэнцы Жамойці ([[Дыянізі Пашкевіч]], [[Людвік Юцэвіч]], [[Сыманас Даўкантас]] ды інш.) у сваіх этнаграфічных публікацыях пачалі задаваць эталёны [[летувісы|летувіскасьці]], якія пазьней пачалі выкарыстоўвацца іншымі дасьледнікамі дзеля ацэнкі адпаведнасьці «традыцыйнаму» і «этнічнаму». Значную ролю ў іх дасьледаваньнях адыграла канцэптуалізацыя «чыстых», «клясычных», «не закранутых вонкавымі ўплывамі» летувіскіх зямель. Лінгва-этнаграфічны калярыт Жамойці дазволіў выбудаваць значную адлегласьць ад «славянскага» і стварыць на аснове жамойцкага трывалы вобраз летувіскасьці з максымальным індэксам адрознасьці ад суседзяў<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 393.</ref>. Менавіта на базе гістарычнай [[Жамойцкая мова|жамойцкай мовы]] — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]] — у канцы XIX ст. утварылася сучасная [[летувіская мова]]<ref name="Sviazynski209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Прапаганда жамойцкай мовы і культуры практычна не знайшла падтрымкі сярод шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Сьведчаньне даволі спэцыфічнага стаўленьня да Жамойці ў асяродку тагачаснай літоўскай шляхты пакінула [[Габрыэля Пузына]] (1815—1869): «''Літва для Варшавы доўга была тым, чым дагэтуль была Гасконія для парыжанаў і чым, на жаль, Жамойць была для ліцьвінаў: гэта значыць, аб’ектам кпінаў альбо зьдзіўленьня, калі хтосьці з той гучнай і дзікай правінцыі выяўляўся разумнейшым за таго, хто яго высьмейваў''»<ref>Пузыня Г. Помста Літвінкі / Прадмова і пераклад Ірыны Багдановіч // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосць]]. № 3 (688), 2011. С. 17.</ref>. Бытаваньне ў літоўскім шляхецкім асяродзьдзі падобных поглядаў на Жамойць і жамойтаў таксама засьведчыў у сваім творы «Две сестры» (1865 год) былы прафэсар [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павал Кукальнік||ru|Кукольник, Павел Васильевич}}: «''…і замест раўнапраўнага племені славянскага застанецца чэрнь з каўтуном, як жмудзіны ў Літве''» ({{мова-ru|«…и, вместо равноправного племени славянского, останется чернь с колтуном, как — жмудзины в Литве»|скарочана}})<ref>Военный сборник издаваемый по высочайшему повелению. Т. 61. — СПб, 1865. [https://books.google.by/books?id=dnhUAAAAYAAJ&pg=RA1-PA145&dq=zmudziny&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjTyqu11-L5AhUSqaQKHd8BCKAQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudziny&f=false С. 145].</ref>}}. Летувіскую інтэлігенцыю і тых нешматлікіх зьбяднелых шляхцічаў, якія пачалі цікавіцца жамойцкімі гаворкамі і лічыць, што «літоўцы» — гэта жамойты, сярэдняя і заможная шляхта пачала называць «літваманамі»<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 137.</ref> (хоць яшчэ ў 1860 годзе іх азначалі больш дакладна — «жмудзінафіламі»{{Заўвага|{{мова-pl|«Są u nas pojedyncze, małoznaczące zachcenia raczej, aniżeli usiłowania, aby wyrobić jakąś narodowość żmudzką, oddzielną od polskiej. Sądzę jednak, że z téj strony żadna obawa nie grozi; więcej niżeli tych dziecinnych pretensyi żmujdzinofilów obawiaćby się można wpływu pisarzy, co pisząc po polsku, i dla polskiej publiczności na miano russofilów zarobili sobie»|скарочана}} з подпісам «''Z Litwy''»}}<ref>Roczniki polskie z lat 1857-1861ю Тю 4: Rok 1860—1861. — Paryz, 1865. [https://books.google.by/books?id=v7cDAAAAYAAJ&pg=PA273&dq=%C5%BCmujdzinofil%C3%B3w&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjgg73Z8OL5AhWqxgIHHXZeD6QQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q&f=false S. 273].</ref>). Прытым яшчэ ў 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» — пазьнейшых «[[Аўкштайты|аўкштайтаў]]»{{Заўвага|Яшчэ ў 1895 годзе народжаны ў ваколіцах Расенаў летувіскі гісторык [[Мечыслаў Давойна-Сільвястровіч]] у артыкуле «Жамойць» [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў|Геаграфічнага слоўніка Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]] (том 14) хоць і азначаў «жамойцкімі» паветамі Шавельскі, Расенскі, Цельшаўскі і заходнюю частку [[Ковенскі павет (Расейская імпэрыя)|Ковенскага]] (да ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]])<ref>Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/795 S. 795].</ref>, аднак прытым прызнаваў, што «''надзвычай цяжка вызначыць мяжу паміж летувісамі вышэйшымі [г. зв. „аўкштайтамі“] і ніжэйшамі, або жамойтамі, — з улікам браку этнаграфічных адрозьненьняў паміж імі''»<ref>Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/802 S. 802].</ref>.}}, абвешчаных «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Littauischen Sprachgebiets (1876).jpg|значак|зьлева|Мапа абшару з часткова летувіскамоўным насельніцтвам, на якой Ковенская губэрня азначаецца Жамойцю ({{мова-de|Samogitien|скарочана}}), 1876 г.]] {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як [[Летувіская мова|летувіскай]] (направа)}} Ужо ў час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.</ref>) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref>, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|зьлева|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе даецца некалькі назваў летувісаў: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005"/> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26"/><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. У пачатку XX ст. летувіскі нацыянальна-дэмакратычны рух складаўся ў абсалютнай большасьці зь сялянаў або інтэлігенцыі і сьвятарства сялянскага паходжаньня, якія нарадзіліся ў [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] — расейскай Жамойці. Гэта жамойцкі біскуп [[Антанас Баранаўскас]] (1835—1902), ксёндз [[Майроніс|Ёнас Майроніс]] (1862—1932), ксёндз [[Ёнас Басанавічус]], [[Пятрас Краўчунас]], [[Ёнас Вілейшыс]], [[Пятрас Вілейшыс]], [[Вацловас Біржышка]], [[Пеліксас Бугайлішкіс]], [[Андрус Булёта]], [[Юргіс Шайліс]], [[Казімерас Сьцяпонас Шайліс]] ды іншыя. Напярэдадні 1917 году ў ім было два кірункі — хрысьціянска-дэмакратычны, клерыкальны (імкненьне да пабудовы каталіцкай і кансэрватыўнай дзяржавы, дзе паноўнае становішча будзе займаць клір) і нацыяналістычны (нацыяналізм і дэмакратызм ва ўсіх галінах жыцьця, найбольш папулярны сярод сялянства)<ref>Смалянчук А. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 337.</ref>. <gallery caption="Жамойць мапах да 1918 году" widths="150" heights="150" class="center"> Szamaiten (Samogitien) (H. Kieper, 1849).jpg|Жамойць (''Szamaiten, Samogitien''), з мапы 1849 г. Samogitia (1855).jpg|Жамойцкая дыяцэзія, 1855 г. Żmudź (Samogitia) (1904).jpg|Жамойць (''Żmudź'', ''Samogitia''), з мапы 1904 г. Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г. </gallery> === Найноўшы час === [[Файл:Samogitia (1919).jpg|значак|Мапа Жамойці (Жамойцкага біскупства) з [[Коўна]]м і [[Вількамір]]ам, 1919 г.]] У 1918 годзе большая частка Жамойці ўвайшла ў склад [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]], фактычнай сталіцай якой стала [[Коўна]] — былая сталіца расейскай Жамойці ([[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]]). Тым часам [[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад Летувы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.</ref>{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. <…> Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. <…> Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.</ref>.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. <…> Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. <...> Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}<ref>Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.</ref>. У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%<ref>Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.</ref>. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.</ref>. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.</ref>. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў [[Летувізацыя|летувізацыю (жамайцізацыю)]] насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.</ref>. Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]], калі ў 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў жыхароў Вільні, сярод якіх большую частку складалі [[беларусы]]<ref name="Arlou-2012-387">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref>, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў [[Польская Народная Рэспубліка|камуністычную Польшчу]]<ref name="Snyder-2004">[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.</ref>, то толькі ў 1944—1946 гадох на іх месца прыбыла каля 100 тысячаў новых жыхароў з Жамойці. Увогуле, у адрозьненьне ад сталіцаў іншых савецкіх рэспублік, улады [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] дазволілі Летуве шматгадовую летувізацыю (жамайцізацыю) Вільні: калі [[Талін]] ці [[Рыга|Рыгу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла жамойцкая вёска<ref name="Katlarcuk-2003"/>. Па аднаўленьні незалежнасьці Летувы ў 1990 годзе Жамойць разглядацца ўладамі краіны выняткова як этнаграфічны (этнакультурны) рэгіён, жыхары якога размаўляюць на адным з двух дыялектаў летувіскай мовы — на жамойцкім. У 2003 годзе ўлады Летувы ўсталявалі афіцыйныя межы этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція»<ref name="Kascian-2009"/>. Зацьверджаныя на афіцыйным узроўні межы этнаграфічнага рэгіёну не супадаюць зь межамі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]], [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] або сучаснымі адміністрацыйнымі межамі Летувы, паводле афіцыйнай вэрсіі, гэтыя межы вызначылі на падставе пашырэньня жамойцкага дыялекту. Як заўважыў летувіскі этноляг Ж. Шакніс, мапы этнаграфічных рэгіёнаў Летувы (у адрозьненьне ад [[Латвія|Латвіі]], [[Эстонія|Эстоніі]] або [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) вельмі доўгі час не друкаваліся нават у абагульняльных працах зь летувіскай этналёгіі<ref name="Vnukovic-2021-42">Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 42.</ref>. Ад 1990-х гадоў у Летуве існуе жамойцкае культурнае грамадзтва — група, зацікаўленая ў захаваньні жамойцкай культуры і мовы, і [[Жамойцкі парлямэнт]] (літаральна парлямэнт Жамойці). Яны выступаюць за рэгіянальную аўтаномнасьць, і іх патрабаваньні засноўваюцца на гістарычных крыніцах. Гэтыя патрабаваньні часта ўлучаюць вяртаньне [[Клайпеда|Клайпеды]]. Жамойцкая група, узначаленая [[Юстынас Бурба|Юстынасам Бурбам]], мае невялікі сяброўскі склад. Таксама выдаецца газэта «''[[Жамойцкі парлямэнт (газэта)|Жамойцкі парлямэнт]]''». == Сымбалі == [[Файл:Ziemia Żmudzka używa czarnego niedźwiedzia w białej obroży na czerwonem polu... Miasto naprzedniejsze Kowno w onej ziemi (1584).jpg|значак|Апісаньне гербу Жамойцкай зямлі з заўвагай, што найважнейшае места гэтай зямлі — [[Коўна]], 1584 г.]] На гербе Жамойці выяўляецца чорны мядзьведзь з срэбнымі кіпцюрамі, на сьцягу — жамойцкі герб на белым фоне. Гістарычна на Жамойць не пашыраўся літоўскі герб — [[Пагоня]], які быў афіцыйным гербам паветаў і ваяводзтваў адно ўласна Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Dajlida-2019-2009"/>. Жамойцкі герб, як мяркуецца, быў ва ўжытку некалькі стагодзьдзяў (паводле розных крыніцаў, упершыню зьявіўся ў XIV або XVI ст.). 21 ліпеня 1994 году гэтыя сымбалі афіцыйна зацьвердзіў урад [[Летува|Летувіскай Рэспублікі]]. <gallery caption="Гістарычныя выявы гербу Жамойці ў Вялікім Княстве Літоўскім" widths="150" heights="150" class="center"> Duchy of Samogitia Coat of Arms.png|1586 г. Księstwo żmudzkie.jpg|XVII ст. Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|1720 г. Herbarz Kaspra Niesieckiego Жемайтское староство-2.jpg|1743 г. </gallery> == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == [[Файл:Liet-etno-regionai.png|міні|{{Легенда|#eafeea|Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція»}}]] Сучасны летувіскі этнаграфічны рэгіён «Жэмайція» разьмяшчаецца ў заходняй частцы краіны. У склад рэгіёну ўвайшлі муніцыпалітэт места [[Паланга|Палангі]], [[Рэтаўскае самакіраваньне|Рэтаўскае муніцыпальнае ўтварэньне]], [[Таўроскі раён]], [[Шылэльскі раён]], [[Шкудзкі раён]], [[Юрбурскі раён]], [[Мажэйкаўскі раён]], [[Крэтынскі раён]], [[Цельшыцкі раён]], [[Акмянскі раён]], [[Кельменскі раён]], [[Расенскі раён]], усходняя частка муніцыпалітэту места [[Клайпеда|Клайпеды]] і муніцыпалітэт [[Шылакарчмянскі раён|Шылакарчмянскага раёну]], заходняя частка [[Янаўскі раён (Ковенскі павет)|Янаўскага раёну]], а таксама муніцыпалітэт места [[Шаўлі|Шаўляў]]. Найбольшае места — Шаўлі, альбо [[Клайпеда]], калі апошняя разглядаецца ў складзе рэгіёну. Сталіцай Жамойці лічацца [[Цельшы]], хоць гістарычнай сталіцай (рэзыдэнцыяй жамойцкага біскупа) былі [[Варні|Варні (Меднікі)]]. Буйныя месты: * [[Шаўлі]] * [[Мажэйкі]] * [[Цельшы]] — лічацца сталіцай * [[Таўрогі]] * [[Паланга]] * [[Крэтынга]] == Насельніцтва == {{Асноўны артыкул|Летувісы|Жамойты}} [[Файл:Zemaiciu kletis, 2007-04-21.jpg|значак|Жамойцкая сялянская [[клець]]]] Насельніцтва сучаснага летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція» складае каля 0,5 млн чалавек. Гэта адзін з найбольш этнічна аднастайных рэгіёнаў краіны. Жыхары пераважна спавядаюць [[Каталіцкая Царква|рыма-каталіцтва]], хоць існуюць значныя [[Лютэранства|лютэранскія]] меншасьці на поўдні. [[Файл:Hill of Crosses Siauliai.jpg|значак|Гара крыжоў каля [[Шаўлі|Шаўляў]]]] Афіцыйная летувіская навука лічыць сучасных жамойтаў складовай этнаграфічнай групай летувісаў, адрознай ад гістарычных жамойтаў<ref>Kalnis P. Žemaičiai XXa. — XXIa. pradžia. — Vilnius, 2012. P. 412.</ref>, якія разглядаюцца як асобнае летувіскае племя альбо як частка ўсходніх летувісаў<ref>Гудавичюс Э. История Литвы. Т. 1. — Москва, 2005. С. 23—24.</ref>. Тым часам захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў канцы XIX ст. саманазва жамойць (жамойты) выходзіла далёка за межы сучаснага афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція» і пашыралася на большую частку этнічнай тэрыторыі летувісаў. У прадмове да навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею» (1899 год) зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць Жамойць, а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). Таксама ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] і найбольшую частку Ковенскай і [[Сувалкаўская губэрня|Сувалкаўскай]]''» ({{мова-ru|«…Жмудь, или, как она сама себя называет, „святая Жмудь“, населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. Урэшце, яшчэ ў 1913 годзе зазначалася, што на поўдзень ад [[Дзьвінск]]у пачынаецца і цягнецца «''да пясковых берагоў Балтыйскага мора Жамойць Сьвятая, як называюць гэты край самі жамойты, і беларусы, і палякі, і нават нашчадкі лівонскіх крыжакоў-баронаў старажытныя нямецкія сем’і''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…до песчаных берегов Балтийского моря — Жмудь Святая, как зовут этот край и сами жмудзины, и белорусы, и поляки, и даже — потомки ливонских крестоносцев-баронов, старинные немецкие семьи»|скарочана}}}}<ref>Жданов Л. Сгибла Польша! Т. 4. — СПб., 1913. [https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%96%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8C&action=submit С. 216].</ref>. == Мова == {{Асноўны артыкул|Летувіская мова|Жамойцкая мова}} [[Файл:Zemaites muziejus Bukanteje.Zem.2007-08-23.jpg|значак|Музэй пісьменьніцы [[Жэмайце]] каля [[Плунгяны|Плунгянаў]]]] Афіцыйная летувіская навука лічыць сучасную жамойцкую мову дыялектам летувіскай мовы, адрозным ад гістарычнай жамойцкай мовы{{Заўвага|Як піша [[Зігмас Зінкявічус]]: «''Тэрмін жамойты ў мінулым ня мае ніякага дачыненьня да цяперашняга дыялекту. <…> У XVII ст. пісьмовая мова, якая разьвілася на аснове мясцовага аўктайцкага дыялетку, называлася жамойцкай мовай. Сучасны жамойцкі дыялект пачаў называцца жамойцкім толькі па зьнікненьні старых адміністрацыйных адзінак… Носьбіты дыялекту… успадкавалі назву жамойты. Асноўнай прычынай узьнікненьня памянёнага дыялекту быў уплыў субтрату роднаснай куршаўскай мовы''»<ref>Zinkevičius Z. Žemaičių tarmės kilmės klausimu // Lietuvių etnogenezės. 1981. P. 17—18.</ref>}}. Паводле тэорыі летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, гістарычна (у кнігах XVII ст.) існавала тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: "''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы ["Малая Летува"]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''" ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: "''…шмат ["літоўскіх" кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь Вільні <…> дзе яна ["літоўская мова" — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''" ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова». Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]], былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, аднак ужо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на прывіленскіх дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009"/>. Паводле азначанай тэорыі, сучасная летувіская мова ўтварылася ў канцы XIX ст. на базе гістарычнай жамойцкай мовы<ref name="Sviazynski209"/>, а сучасная жамойцкая мова — склалася галоўным парадкам на аснове гаворак [[Куршы (народ)|куршаў]]<ref>Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 129.</ref>. == Турызм == [[Файл:Palanga Beach.jpg|значак|Пляж каля [[Паланга|Палангі]]]] Турыстычны патэнцыял Жамойці вызначаюць культурныя асаблівасьці рэгіёну, хоць многія зь іх ёсьць асаблівасьцямі большай часткі Летувы. Гэта будаўнічыя традыцыі (маленькія капліцы, якія ставяцца як на зямлі, так і на слупах і дрэвах) і малыя архітэктурныя формы (разьбяныя фігуры сьвятых пры дарогах, аздобленыя крыжы, драўляныя слупы з майстэрскай разьбой). Гара Крыжоў (за 12 км ад [[Шаўлі|Шаўляў]]) — мастацкая і хрысьціянская славутасьць Жамойці. Яшчэ з старажытных часоў у знак шчырай веры насельніцтва (асабліва сялянскае) ставіла ў кожнай вёсцы сымбалічныя драўляныя крыжы, а часам абстаўляла групамі крыжоў цэлыя пагоркі. Места [[Векшнэ]] ёсьць старажытным цэнтрам ганчарства. Захавалася багатая архітэктурная спадчына розных архітэктурных стыляў і пэрыядаў. Карыстаецца папулярнасьцю Нацыянальны парк «Жамайція» (за 33 км ад [[Плунгяны|Плунгянаў]]). [[Паланга]] — буйны бальнеалягічны курорт, дзе на пясковых пляжах і дзюнах Балтыйскага ўзьбярэжжа спалучаецца хваёвы водар і марское паветра. У Паланзе таксама працуе музэй [[бурштын]]у, а ў [[Цельшы|Цельшах]] — рэгіянальны этнаграфічны музэй жамойцкага побыту. [[Кальварыя Жамойцкая|Жамойцкая Кальварыя]] (празваная Новым [[Ерусалім]]ам) карыстаецца папулярнасьцю сярод пілігрымаў з усяго сьвету, дзякуючы свайму штогадоваму касьцельнаму фэсту (звычайна ладзіцца ў чэрвені або ліпені). Адзначаюцца і традыцыйныя народныя сьвяты. Існуюць аматарскія суполкі нэапаганцаў, якія ладзяць фальклёрныя фэсты і старажытныя абрады (дзень летняга сонцавароту, сьвята памінаньня продкаў, зімовая Каляда і г. д.). <gallery caption="Славутасьці афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція»" widths="150" heights="150" class="center"> Panemune Castle Aerial.jpg|«[[Замак Гелгуда]]» ў Панямуні каля [[Юрбург]]у Kraziu kolegija bursa.jpg|Езуіцкі калегіюм у [[Крожы|Крожах]], заснаваны [[Ян Караль Хадкевіч|Янам Каралем Хадкевічам]] Varnių muziejus3.JPG|[[Музэй Жамойцкіх біскупаў]] у [[Варні|Варнях]] (у будынку былой духоўнай сэмінарыі) Žemaičių Kalvarija Church 1, Lithuania - Diliff.jpg|Касьцёл у [[Кальварыя Жамойцкая|Жамойцкай Кальварыі]], збудаваны паводле праекту Аўгустына [[Касакоўскія|Касакоўскага]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Berzenai dvaras.jpg|Палац [[Гутэн-Чапскія|Чапскіх]] ва [[Ужвэнты|Ўжвэнтах]] Plunges Oginskio dvaras.JPG|Палац [[Агінскія|Агінскіх]] у [[Плунгяны|Плунгянах]] Palanga Palac Tyszkiewiczow.JPG|Палац [[Тышкевічы|Тышкевічаў]] у [[Паланга|Паланзе]] Rietavo bažnyčia (2).jpg|Касьцёл у маёнтку Агінскіх [[Рэтаў|Рэтаве]] </gallery> == Дадатковыя зьвесткі == * Назву «жамайтукасы» ({{мова-lt|Žemaitukai|скарочана}}), вытворную ад Жамойці, маюць маларослыя коні жамойцкай пароды, якіх клясыфікуюць як [[поні]] (маюць невысокі рост паміж 131 і 141 сантымэтраў у карку)<ref>Macijauskienė V. Žemaitukų veislės arklių kompleksinio vertinimo tobulinimas // Gyvulininkystė: Mokslo darba. Nr. 48, 2006. P. 16.</ref> == Глядзіце таксама == * [[Самбія]] * [[Зэмгалія]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|6}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва] // [[Наша Ніва]]. 22 чэрвеня 2013 г. * Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // [[Літаратура і мастацтва]]. № 18, 7.05.1993. С. 14—15; № 19, 14.05.1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * {{Літаратура/ЭГБ|3}} * Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok: Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s. * Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/795 S. 795]—1807. * Żeligowski L. [http://history-belarus.by/images/img-figures/zeligowski/Zeligowski_Zapomnianae-prawdy.pdf Zapomniane prawdy]. — Londyn: F. Mildner & Sons, 1943. — 43 p. * История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс: Eugrimas, 2013. — 318 с {{ISBN|978-609-437-207-0}}. * История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс: Мокслас, 1978. — 676 с. * {{Літаратура/ЭСБЭ|Жмудь|аўтар = Рудаков В. |том = XII|старонкі = 27}} * Соколов Н. И. Святая Жмудь // Вестник Западной России. № 8, 9, 1865 г. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. == Вонкавыя спасылкі == * [[Іван Саверчанка]], [[Зьміцер Санько]], [https://knihi.com/Ivan_Saviercanka/150_pytanniau_i_adkazau_z_historyi_Bielarusi.html#chapter97 Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою?], [[Беларуская Палічка]] {{Рэгіёны Летувы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Жамойць| ]] [[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]] [[Катэгорыя:Рэгіёны Летувы]] [[Катэгорыя:Гісторыя Лівонскага ордэна]] [[Катэгорыя:Гісторыя Тэўтонскага ордэна]] [[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Вялікага Княства Літоўскага]] 4om4vn5yqp4edmnh4x5kcoq4n74gidu 0 40539 2334744 1763315 2022-08-27T11:58:20Z W 11741 +3-я найлепшая выява ад Беларусі на [[Вікіпэдыя:Праект:Вікі любіць Зямлю-2022]], [[:c:Commons:Wiki Loves Earth 2022/Winners#Belarus]] wikitext text/x-wiki {{Возера |Назва = Малы Больцык |Назва ў родным склоне = Малога Больцыка |Краіна = Беларусь |Краіны = Беларусі |Панарама = Lake Maly Boltik.jpg |Плошча = 0,03 км² |Плошча вадазбору = |Максымальная глыбіня = 6 м |Сярэдняя глыбіня = 2,8 м |Найбольшая даўжыня = 0,3 км |Найбольшая шырыня = 0,1 км |Вышыня над узроўнем мора = |Даўжыня берагавой лініі = |Аб'ём вады = |Шырата_паўшар'е = паўночнае |Шырата_градусаў = 54 |Шырата_хвілінаў = 56 |Шырата_сэкундаў = 49.96 |Даўгата_паўшар'е = усходняе |Даўгата_градусаў = 26 |Даўгата_хвілінаў = 27 |Даўгата_сэкундаў = 15.19 }} '''Малы Больцык''' — возера ў [[Мядзельскі раён|Мядзельскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Возера належыць да басэйну ракі [[Страча]]. Злучанае ручаінай з возерам [[Вялікі Больцык]]. У гады 1922-1939 знаходзілася на тэрыторыі [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]]<ref>http://igrek.amzp.pl/WIG100_P29_S43</ref>. == Крыніцы == {{зноскі}} {{Паўнейшы артыкул|pl|Mały Bolcik}} [[Катэгорыя:Азёры Мядзельскага раёну]] rkkckrizxh8msk5u0viu404qisbtz2e 0 41651 2334664 2334491 2022-08-26T19:02:57Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Жамойты (неадназначнасьць)}} '''Жамойты'''<ref>{{Літаратура/БЭ|6к}} С. 420.</ref> ('''жамойць''', ''жмудзіны''<ref>{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 7.</ref>, ''жэмайты'', ''жэмайчай''<ref>{{Літаратура/ЭГБ|3к}} С. 388.</ref>; саманазва Žemaitē, {{мова-lt|Žemaičiai|скарочана}}) — сучасная этнічная група ў складзе [[летувісы|летувісаў]] на захадзе [[Летува|Летувы]] (часам разглядаецца як асобны народ) і назва насельніцтва гістарычнага рэгіёну [[Жамойць|Жамойці]]. Агульная колькасьць сучасных жамойтаў складае прыкладна 0,5 мільёнаў чалавек. Захоўваецца [[жамойцкая мова|жамойцкая гаворка]] [[летувіская мова|летувіскай мовы]] (часам разглядаецца як асобная мова, адрозная ад гістарычнай [[Жамойцкая мова (неадназначнасьць)|жамойцкай мовы]]), тым часам, паводле летувіскіх мовазнаўцаў, на ўсходзе Жамойці гавораць на заходнеаўкштоцкім дыялекце. Аднак большая частка сучасных жамойтаў выкарыстоўваюць літаратурную летувіскую мову. Вернікі — [[каталікі]], на паўднёвым захадзе ёсьць таксама [[лютэране]]. == Назва == [[Файл:Phinni-Chrones (1478).jpg|значак|''Phinni'' ([[Фіна-вугорскія мовы|фіны]]) каля ўтоку [[Нёман]]а (''Chrones''). Мапа 1478 г., створаная паводле апісаньня мапаў [[Кляўдыюс Пталемэй|Пталемэя]]]] Паводле традыцыйнай вэрсіі (агучанай у палітычных мэтах яшчэ [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Вітаўт]]ам), назва [[Жамойць]] ({{мова-lt|Žemaitija|скарочана}}) утварылася ад [[Летувіская мова|летувіскага]] слова ''žema'', якое азначае 'нізкая, ніжняя'<ref name="Dziarnovic-2013">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [https://nn.by/?c=ar&i=111541 Літва і Жамойць] // [[Наша Ніва]]. 22 чэрвеня 2013 г.</ref>. Аднак [[Вацлаў Пануцэвіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў аснове назвы Жамойць напраўду ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое азначае 'краіна, зямля, заселеная адным племем'{{Заўвага|[[Латышы]] як жыхары памежжа называліся ад гэтага паняцьця [[Зэмгалы|Зэмгаламі]]}}, што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншыя)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>. Гэты ж беларускі гісторык падкрэсьлівае, што тлумачэньні летувіскіх аўтараў (а за імі і пэўных іншых), нібы Жамойць ёсьць толькі тапаграфічным пазначэньнем разьмешчанай ніжэй тэрыторыі ў супрацьвагу да [[Аўкштота|Аўкштоты]] — terra superior ({{мова-lt|aukštas|скарочана}} — 'вышэйшы') ёсьць палітычнай камбінацыяй, каб апраўдаць прысабечаную назву [[Літва старажытная|Літва]]. Пагатоў, назва жамойты (жэймы) пазначала адпаведнае племя як у нізінах, так і на ўзвышшах. Увогуле жа, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. [[Файл:Samogiten-Samoyedes (A. Mallet, 1684).jpg|значак|Выява [[Самадыйскія народы|самаедаў]] (''Samoyedes''), падпісаная таксама як {{мова-de|«Die Samogiten»|скарочана}} («жамойты»), 1684 г.]] Нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фохт||en|Johannes Voigt}} у 1828 годзе зьвяртаў увагу на тое, што ў старажытнасьці [[саамы]] займалі даволі вялікую тэрыторыю, а таксама на падабенства паміж [[Самбія|самляндцамі]], жамойтамі і семігаламі, назвы якіх ён зьвязваў менавіта з саамамі{{Заўвага|{{мова-de|«Die weite Ausdehnung der Wohnsige der Westier in alter Zeit und die Große, welche früher dem Lande der Samen zugeschrieben wird, besonders bei den Skandinavischen Chronisten, lassen schon von selbst auf eine weite Ausdehnung des Samischen Volkes schließen. Auf eine Verwandtschaft der Samlander, Samaiten und Semgallen weisen aber außerdem auch Name, Sitte, Verfassung und Religion hin. Von dies sen letzteren hier weiter zu sprechen, ist nicht der geeignete Ort; der Name der Samen aber geht auch durch die beiden Benennungen Samaiten und Semgalen durch, denn Semgallen ist aus Semme und Gals, Galas, d. h. das Zeußerste, Ende, die Granze, zusammengesetzt, ebenso wie Widsemme, das Withland oder Widenland s. v. a. Gothenland, als Name des Lettlandes, welchen Namen man gewiß unrichtig durch Mittelland erklärt.»|скарочана}}}}<ref>Voigt J. Geschichte Preussens. B. 3. — Königsberg, 1828. [https://books.google.by/books?id=521C4ScjRdMC&pg=PA65&dq=Samaiten+samen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjFvOiZ4PX1AhVehP0HHZPOAfAQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Samaiten%20samen&f=false S. 65].</ref>. У 1837 годзе [[Тэадор Нарбут]] мусіў зьвярнуць увагу, што назвы ''Samaiten'' і ''Samland'', у народаў ''Samen'', у старажытных нямецкіх хроніках зьмешваюцца разам, відаць, праз агульны корань гэтых назваў{{Заўвага|{{мова-pl|«Uważać potrzeba że nazwanie Samland i Samaiten, u ludów Samen, w dawnych kronikach niemieckich miesza się w jedno, widać ztąd że te dwa kraje jeden pierwiastek nazwania miały»|скарочана}}}}<ref>Narbut T. Dzieje starozytne narodu litewskiego. T. 2. — Wilno, 1837. [https://books.google.by/books?id=JuMGAAAAYAAJ&pg=PA366&dq=Samaiten+samen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjbt9fa6fX1AhU8h_0HHb23AiA4HhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=Samaiten%20samen&f=false S. 366].</ref>. У 1859 годзе брытанскі этноляг і лінгвіст, прафэсар [[Лёнданскі ўнівэрсытэт|Лёнданскага ўнівэрсытэту]] і сябра [[Лёнданскае каралеўскае таварыства|Лёнданскага каралеўскага таварыства]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Робэрт Гордан Лейтэм||en|Robert Gordon Latham}} адзначаў лучнасьць назваў ''Samland'' ([[Самбія|Самляндыя]], пазьней «[[Малая Летува]]») і ''Samogitia'' (Жамойць) і іхную повязь зь фінскай назвай ''Suome'': «''Магчыма, ніводны прастаўнік [[Балтыйскія мовы|літоўскай сям’і]] не ўзыходзіць да арыгінальнага літоўскага грунту. Тое, што ад пачатку было літоўскім, цяпер стала польскім або нямецкім. Тое, што цяпер літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}}, ад пачатку было фінскім''»{{Заўвага|{{мова-en|«It is possible that at the present moment no single representative of the Lithuanic family may stand on soil originally Lithuanic. What was originally Lithuanic is now Polish or German. What is now Lithuanic was originally Fin»|скарочана}}}}<ref>Latham R. G. Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India. — London, 1859. [https://books.google.by/books?id=KQBAAQAAMAAJ&pg=PA4&dq=Samogitia+samland&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Samogitia%20samland&f=false P. 4].</ref>. Тым часам нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вольфганг Мэнцэль||en|Wolfgang Menzel}} у 1862 годзе выводзіў ад фінскай саманазвы ''Suomalainen'', апроч ''Samogitien'' і ''Samland'', яшчэ і ''Samojeden'' — назву [[Самадыйскія народы|самаедаў]]{{Заўвага|{{мова-de|«Die Finnen nennen sich selbst Suomalainen, daher die Namen Samland, Samogitien, Samojeden»|скарочана}}}}<ref>Menzel W. Allgemeine Weltgeschichte von Anfang bis jetzt. — Stuttgart, 1862. [https://books.google.by/books?id=ayaN93Mpe38C&pg=RA1-PA445&dq=Samland+Samoyeden&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiQ76WIrKr1AhVz8LsIHS2cA78Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Samland%20Samoyeden&f=false S. 445].</ref>. [[Файл:Samogiten-Moscovia (J. Luyken, 1706).jpg|значак|Самаеды (''Samogiten'') каля [[Белае мора|Белага мора]]. Я. Лёйкен, {{nowrap|1706 г.}}]] У славянамоўных летапісах жамойты ўпершыню ўпамінаюцца ў [[Галіцка-Валынскі летапіс|Галіцка-Валынскім летапісе]] (у складзе [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскага летапісу]]), дзе завуцца аднолькава з Жамойцкай зямлёй — ''жемойть''{{Заўвага|Такім жа парадкам, як [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]] і [[Ліцьвіны|літва]] — народы, якія таксама мелі аднолькавыя назвы з адпаведнымі краінамі — [[Русь]]сю і [[Літва старажытная|Літвой]]}}. У [[Старабеларуская мова|старабеларускіх]] летапісах XVI ст., а таксама ў юрыдычных і іншых дзяржаўных актах [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] XV—XVI стагодзьдзяў пераважае беларуская назва жамойць ({{мова-be-old|жомойть|скарочана}} — паводле вялікага князя [[Вітаўт]]а, так Жамойць і яе народ называлі «ў [[Ліцьвіны#Славянская літоўская мова|літоўскай мове]]»<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. У [[Лацінская мова|лацінскіх]] тэкстах да жамойтаў звычайна ўжываліся назвы ''Samogiti'' (''Samogithi''){{Заўвага|Таксама ''gens Samagitarum'', ''Samagitia'', ''Samogitia''<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 20.</ref>}}, у нямецкіх тэкстах — ''Samayten'' (''Samaiten'')<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з [[Расейская мова|расейскім перакладам]] «жмудин, [[Летувісы|литвин]]» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні 'скупы чалавек, скнара': «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>, «''нечвідзь [пражора] як жмодзь''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|8к}} С. 23.</ref> ды іншыя{{Заўвага|Прыклады з [[Тураў]]скага слоўніка (1982 год): «''От жмодзь эта вутва, столькі едзяць!''», «''Нека жмодзь прыехала і поела ўсе''», «''Жмодзь, што багато есьць: колькі тобе трэбо есьці, жмодзь?!''»<ref>Тураўскі слоўнік. Т. 2. — {{Менск (Мн.)}}, 1982. С. 61.</ref>}}), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў (жамойць), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Этымалягічную повязь з жмодзю, відаць, мае беларускае слова «жомаць» («жомадзь»<ref>Бунько Н. Назвы прастакрылых насякомых (конікаў, цвыркуноў і саранчы) у беларускіх гаворках // Известия Гомельского государственного университета имени Ф. Скорины. № 1 (10), 2002. С. 22.</ref>) — 'машкара'<ref>Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча. Т. 2. — {{Менск (Мінск)}}, 1980. С. 151.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. Паводле беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], крывічы ([[беларусы]]) называлі жамойтаў ([[летувісы|летувісаў]]) «клаўсюкамі»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], клаўсюк — 'непісьменны, цёмны чалавек'<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|5к}} С. 51.</ref>}} ад «клаўсік» — 'слухай'<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 248.</ref>. Тым часам [[Максім Гарэцкі]] засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «[[жмогусы|жмогусамі]]»{{Заўвага|«''Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <...> ...яблыкас (гэтае слова стварыў «па-жмудзінску» сам) <...> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі''»<ref>[[Максім Гарэцкі]], [https://knihi.com/Maksim_Harecki/Na_impieryjalistycnaj_vajnie.html На імперыялістычнай вайне], [[Беларуская Палічка]]</ref>}}. == Гісторыя == === Раньнія часы === [[Файл:BALTIC TRIBES.jpg|значак|Балцкія плямёны]] Паводле археалягічных зьвестак, продкі жамойтаў у V ст. засялялі басэйн ракі [[Сьвятая (рака)|Сьвятой]]. У VIII—IX стагодзьдзях племя жамойць адлучылася ад [[латышы|латышоў]] і прасунулася на поўдзень да [[Жамойцкае ўзвышша|Жамойцкага ўзвышша]] ў вярхоўях рэкаў [[Дубіса|Дубісы]] і [[Юра (рака)|Юры]] (археалягічная [[культура грунтавых могільнікаў]] V—VI стагодзьдзяў у цэнтры сучаснай Летувы). === Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і крыжакамі === [[Файл:Hanse-Orden.png|значак|«Нямецкая ўлада ў Паўночным і Балтыйскім моры». Мапа з гістарычнага атлясу 1901 г., дзе [[Коўна]] значыцца часткай Жамойці, падуладнай крыжакам да 1410 г.]] З XIII ст. жамойты баранілі незалежнасьць у змаганьні з [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]]. Ужо ў гэты час жамойты адзначаліся этнічнай адметнасьцю ад [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]], пра што сьведчыць выраз «''ліцьвіны і жамойты''» («''Littoven und Sameiten''»), ужыты ў [[Старэйшая рыфмаваная хроніка|Старэйшай рыфмаванай хроніцы]] пры апісаньні падзеяў 1250-х гадоў. Такое ж адрозьненьне сустракаецца і ў рускіх летапісах: у выправе на [[Рыга|Рыгу]] ў 1286 годзе ўдзельнічалі «''Литва вся и Жемоть вся''», у выправе [[Альгерд]]а на пераяслаў «''Литва и Ляхи и Жемоть''»<ref name="Nasievic-2005-624">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Жамойць // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 624.</ref>. Храніст [[Пётар з Дусбургу]] ў сваёй «[[Хроніка Прускай зямлі|Хроніцы Прускай зямлі]]» (1326 год) разглядаў Жамойць як асобную і нярэдка варожую да [[Літва старажытная|Літвы]] зямлю<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 236.</ref>: ён засьведчыў, што «''ніколі ў час свайго княжаньня гаспадар Літвы [Littouwin] ня мог дамовіцца з жамойтамі [Samaiten], каб разам рушыць на вайну супраць братоў [крыжакоў]''»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 370.</ref>. У пасланьнях вялікага князя [[Вітаўт]]а і караля [[Ягайла|Ягайлы]] да валадароў Заходняй Эўропы ад 9 верасьня 1409 году згадваўся «''народ Жамойтаў''» ({{мова-la|gens Samagitarum|скарочана}}), такія ж азначэньні паўтараліся ў фундацыйных актах пры заснаваньні Медніцкай каталіцкай япархіі для Жамойці, а таксама ў дакумэнтах наконт гэтай справы, якая ў 1417 годзе высылалася на [[Канстанцкі царкоўны сабор]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 25.</ref>. Як асобны народ ({{мова-la|gens Samaytarum|скарочана}}) жамойты тройчы характарызаваліся ў пастанове наконт Жамойці Канстанцкага царкоўнага сабору ад 11 жніўня 1416 году<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 26.</ref>. [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1420 годзе пасланцы вялікага князя Вітаўта на арбітражным працэсе наконт дзяржаўнай прыналежнасьці Жамойці, які праходзіў ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], сьцьвярджалі перад судом, што існавала «''тры зямлі Жамойтаў''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 24.</ref>. Паводле гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], жамойцкае сялянскае насельніцтва складала падуладную большасьць у пэўных землях [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] ([[Самбія|Самляндыя]]), Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць) і [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]]<ref name="Panucevic-2014-269">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 269.</ref>. Тым часам нямецкі энцыкляпэдыст XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Цайлер||ru|Цайлер, Мартин}}, які карыстаўся шматлікімі гістарычнымі працамі і геаграфічнымі апісаньнямі, пры апісаньні<ref>[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Insaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Іншае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]</ref> [[Елгава|Мітавы]] (сталіцы [[Зэмгалія|Зэмгаліі]]) зазначаў, што паводле [[Альбэрт Каяловіч|Альбэрта Каяловіча]], «''у 1315 годзе, альбо каля таго часу, лівонцы аднялі ў ліцьвінаў гэтую частку Samogitien, якая цяпер называецца [[Курляндыя]], альбо Curonia''»<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=snippet&q=anno%20Curonia&f=false S. 213].</ref>, а таксама, што «''ў Samogitien, або Samaiten, або Sudinia, якую ў частцы Прусіі таксама называюць Sambiam, уладарыў брат узгаданага Lituonis, Saimo''»<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Sudinia%20Sambiam&f=false S. 102].</ref>. А ў [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]], апублікаванай у 1582 годзе, паведамлялася<ref> Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa, 1846. [https://books.google.by/books?id=p5IwAQAAMAAJ&pg=RA1-PA148&dq=Wespocie&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicisy36Y72AhVr7rsIHWITCJAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=sambiej%20samland&f=false S. 148].</ref>: {{Цытата|А ў Прусіі, Самбіі, краі, які называюць па-нямецку Судавэн, Самлянд, і каля Інстэрборгу, Рагнеты і ў Курляндзкім краі сельскія мужыкі, якія ўсе ёсьць жамойтамі і размаўляюць на жамойцкай мове аж да Караляўца, што я сам чуў і бачыў… {{арыгінал|pl|W Prusiech zaś w Sambiej, którą ziemię zowią po niemiecku Sudawen, Samland i około Insterborku, Ragnety i w Kurlandskiej ziemi chłopstwo sielskie, którzy są wszyscy Żmodzinowie i żmodzkim językiem aż do Królewca, com sam słyszał i widział, mówią…}}| }} === У складзе Вялікага Княства Літоўскага і Прусіі === [[Файл:Polska i Litwa za Władysława Jagiełły (1927).jpg|значак|«Польшча і Літва за [[Ягайла]]м». Мапа з гістарычнага атлясу 1927 г.]] Хоць вялікі князь літоўскі Вітаўт імкнуўся вярнуць ад Тэўтонскага ордэну ўсю Жамойць (заселеныя жамойтамі землямі, што калісьці былі пад уладай Літвы) у яе «''старых межах на Нёмане''», але мусіў задаволіцца, як сам казаў у 1420 годзе, толькі тым, «''чым валодаў''». У выніку, паводле [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]] 1422 году, значная частка тэрыторыі літоўскай Жамойці перайшла да [[Прусія|Прусіі]], дзе ўвайшла ў склад [[Самбійскае біскупства|Самбійскага біскупства]]<ref name="Urban-2001-110">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.</ref>. Прытым у тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль [[Летувіская мова|па-жамойцку]] завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum»|скарочана}}, а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: {{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»|скарочана}}}}<ref>Современник. Т. 7, 1860. [https://books.google.by/books?id=1CkYAAAAYAAJ&pg=PA13&dq=castrum+Memel+in+Samogitico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC45qwpO70AhUXQ_EDHSg2CGYQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=castrum%20Memel%20in%20Samogitico&f=false С. 13].</ref>. Ужо ў 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў [[Самбія|Самбіі]], у тым ліку «''мовай жамойтаў''»<ref name="Urban-2001-110"/>. Тым часам у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] жамойты ўтварылі асобную адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку — [[Жамойцкае староства]]. Каб падкрэсьліць сваю адрознасьць ад [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] яны папрасілі ў вялікага князя [[Вітаўт]]а аўтаномных правоў і асобнага дадатку да найменьня дзяржавы, якая пачала называцца Вялікім Княствам Літоўскім, Рускім і Жамойцкім. Адно з пазьнейшых сьведчаньняў захаваньня адасобленасьці — асобнае пералічэньне жамойцкіх харугваў у рэестры дзяржаўнага войска ў XVI стагодзьдзі. Апроч таго, жамойты неаднаразова зьвяртавліся ў [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|Сойм]] з просьбамі не прызначаць ім на адміністрацыйныя пасады «чужынцаў»-ліцьвінаў. Такія ж звароты накіроўваліся да [[Вялікі князь літоўскі|вялікіх князёў]]<ref name="Arlou-2012-158">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.</ref>. Беларускі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што паводле запісаў [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскай мэтрыкі]] і попісаў войска Вялікага Княства Літоўскага, этнічны склад жамойцкай шляхты ня быў аднародным яшчэ з часоў засяленьня Жамойцкага староства па крыжацкіх спусташэньнях. Імёны шляхты значна розьніліся на поўдні (у зручных да калянізацыі панямонскіх местах) і на поўначы літоўскай Жамойці. Першыя адпавядалі імёнам гістарычных ліцьвінаў (паводле дасьледніка, славянізаваны германскі і чыста славянскі элемент), хоць таксама сустракалася невялікая частка [[Балтыйскія мовы|балтаў]], другія былі пераважна балцкімі (жамойцкімі). Такі этнічны падзел, засьведчаны ў дакумэнтальных крыніцах, тлумачыць скаргі этнічна жамойцкай шляхты ў XVI ст. на тое, што ўрады ў Жамойці дзяржалі «''літва''» і «''русь''»<ref name="Dajlida-2019-28">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 28.</ref>. Пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]], які пакінуў апісаньне Літвы, дзе называў мову яе народу славянскай, прыгадваў Жамойць асобна — разам з [[Прусія]]й і [[Інфлянты|Інфлянтамі]] — як «невялікую краіну», прытым жамойтаў ён называў «''масагетамі''»<ref name="Urban-2001-14">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 14.</ref>{{Заўвага|{{мова-la|«Inter Livoniam et Prusciam parvam terram esse ferunt unius ferme diei latam itinere quam Massagete colunt»|скарочана}}<ref>Scriptores rerum Prussicarum: Die Gesichtsquellen der preussischen Vorzeit bis zum Untergange der Ordensherrschaft. 4. Band. — Leizig, 1870. [https://books.google.by/books?id=E-TtAAAAIAAJ&pg=PA231&dq=Inter+Livoniam+et+Prusciam+quam+Massagete&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjN-6qMusj1AhUuiv0HHfxPAKEQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Inter%20Livoniam%20et%20Prusciam%20quam%20Massagete&f=false P. 231].</ref>}}. Нямецкі гуманіст [[Філіп Мэлянхтон]], які залічваў Літву да славянскіх краінаў, у чацьвертай кнізе сваёй хронікі адрозьніваў жамойтаў (''Samogeti'') ад ліцьвінаў і выводзіў іх этнічнае паходжаньне ад [[Ілірыйцы|ілірыйска]]-[[Тракія|тракійскага]] племені [[Геты|гетаў]]<ref name="Urban-2001-20">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 20.</ref>. 22 жніўня 1492 году вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] выдаў земскі прывілей, якім пацьвярджаў фэдэрацыйны статус Жамойці. У першым пункце свайго прывілею вялікі князь забараняў казаць падданым, што жамойтаў далучылі да Вялікага Княства Літоўскага сілай, а не паводле добрай волі: «''Найпярвей, хочам, іж ім [жыхарам Жамойці] жадны ня мае мовіці, альбо на вочы ісьціць, іж бы праз меч, альбо цераз оныя валкі былі звалчоныя, але з добраю волею прысталі''»<ref>Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.</ref>. [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-2014-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Гісторыкі мяркуюць, што да XV—XVI стагодзьдзяў жамойты асымілявалі паўднёвых [[зэмгалы|зэмгалаў]] і паўднёвых [[куршы|куршаў]] Заходняй Летувы. Жамойтаў апошнімі з эўрапейскіх народаў навярнулі ў [[хрысьціянства]] (намаганьнямі [[Езуіты|езуітаў]] у XVI ст.<ref>{{Літаратура/ЭСБЭ|Жмудь|аўтар = Рудаков В. |том = XII|старонкі = 27}}</ref>). Апісаньне жамойтаў, адзначаючы іх прыхільнасьць да паганства, у сваіх «Запісках аб Масковіі» пакінуў дыплямат і падарожнік [[Жыгімонт Гербэрштайн]] ({{мова-de|Siegmund Freiherr von Herberstein|скарочана}}; 1486—1566), які двойчы, у 1516—1518 і 1526—1527 гадох, наведаў Вільню і Маскву: «''…Жамойты носяць дрэнную адзежу, галоўным парадкам папялістага колеру. Яны жывуць у нізкіх, але вельмі доўгіх халупах; агонь у іх захоўваецца ў сярэдзіне, і бацька сямейства, седзячы ў агню, бачыць сваю жывёлу і ўсю гаспадарку. Бо яны звычайна трымаюць быдла пад тым жа дахам, пад якім жывуць самі, без усякай перагародкі. Больш заможныя ўжываюць таксама буйвалавы рогі замест кубкаў… Зямлю яны аруць не жалезам, а дрэвам, што тым больш дзіўна, бо зямля ў іх цьвёрдая, а не пясковая, і хвоя не расьце на ёй зусім. Пры падрыхоўцы да араньня яны нясуць з сабой вельмі шмат бярвёнаў, якімі рыюць зямлю… Там шмат паганцаў, якія гадуюць у сябе дома нейкіх зьмеяў, з чатырма кароткімі нагамі накшталт яшчарак, з чорным і тоўстым целам… Калі я прыбыў у Трокі, то гаспадар апавёў мне, што набыў некалькі вульляў пчолаў ад аднаго шанавальніка зьмяі… Хоць гэта адбылося не ў Жамойці, а ў Літве, але я прывёў гэта дзеля прыкладу''»<ref>Записки о Московии барона Гербертейна. — СПб., 1866. [https://books.google.by/books?id=IsVfAAAAcAAJ&pg=PA169&dq=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B+%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%8F%D1%82%D1%8A+%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp6J2Tg-v0AhViVeUKHcf1BuMQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B%20%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%8F%D1%82%D1%8A%20%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83&f=false С. 169].</ref>. Падобны побыт жамойцкіх сялянаў засьведчыў у 1517 годзе [[Мацей Мяхоўскі]]: «''Жамойць — паўночная і марозная краіна, мяжуе зь Літвой, Інфлянтамі і Прусіяй... Там зусім не будуюць хатаў або прыстойных будынкаў, а ставяць толькі буданы зь бярвеньня і саломы, падоўжаныя, расьцягнутыя пасярэдзіне і звужаныя на канцах. Параўнальна шырокая ўнізе, такая пабудова, паступова пры надбудаваньні звужваецца і пачынае нагадваць дно [перакінутай] лодкі або шалом. На верхавіне робіцца адно акно, якое дае сьвятло зьверху, а пад ім ачаг — дзеля гатаваньня ежы, а таксама дзеля абароны ад холаду, у якім дранцвее гэтая краіна большую частку году. У такой хаце яны жывуць з жонкамі, дзецьмі, рабамі, рабынямі, быдлам дробным і ўючным, хлебам і ўсякім начыньнем''»<ref>Меховский М. [https://www.vostlit.info/Texts/rus15/Mehovskij/frametext2.htm?fbclid=IwAR0kzgC1HX5karYIIXlEPpvrfdQXNJSzQ7zmlzbqwm2jUaMbgicrd5_uiNo Трактат о двух Сарматиях]. — М.; Л., 1936.</ref>. 28 лютага 1506 году кароль і вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] накіраваў у [[Ватыкан]] дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна азначала вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самі дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторыю было небясьпечна падарожнічаць з [[Прусія|Прусіі]] ў [[Рыга|Рыгу]]. Як зазначае [[Павал Урбан]], гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 90—91.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэкстах дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-2014-271"/>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад булы папы рымскага на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй абвясьцілі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] У [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|соймавых]] зваротах 1542 і 1554 гадоў жамойцкія паслы прасілі вялікіх князёў [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] і [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, а не аселым, адно Жамойці''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 87.</ref>. Такім чынам самі жамойты не раднілі сябе зь ліцьвінамі, да якіх ставіліся як да «людзей іншага народу», прытым яны характарызавалі сябе як асобны «вольны народ». Гэта знайшло адлюстраваньне ў пашыраным прывілеі Жамойцкай зямлі, пацьверджаным на каранацыйным сойме ў 1574 годзе [[Генрык Валезы|Генрыкам Валезы]]: «''…продкі абывацелей зямлі Жамойцкай <…> яка да продкаў нашых в. кн. Літоўскіх, так і да нас гаспадара, за дабравольным абраньнем, яка вольны народ, прыступілі''» (першы артыкул), «''а міма ўласных родзічаў Жамойцкіх, на ўрады і дастаенства іншага народу людзей ня маем у той зямлі Жамойцкай прыкладаці''» (трэці артыкул)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88.</ref>. 17-ы артыкул гэтага прывілею даваў жамойтам такія жа правы і вольнасьці, «''якія абывацелям вялікага княства Літоўскага ад продкаў нашых суць наданы''». Такое наданьне, відаць, тлумачылася рэакцыяй жамойтаў на 9-ы артыкул трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]], які азначыў тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага адно ліцьвінаў і русінаў, у той час як жамойтаў аднёс да ліку «обчых, чужаземцаў і загранічнікаў»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>. {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька Літве а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага <…>. А хаця бы хто обчага народу за свае заслугі ў той Рэчы Паспалітай прышоў ку аселасьці з ласкі і даніны нашае, альбо каторым іншым правам; тагды таковыя толька аселасьці онае ўжываці маюць будучы абывацелем абецным Вялікага Княства і служачы службу земскую таму ж панству. Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага Ліцьвін і Русін.}} У другой палове XVI ст. зьявілася свая асобная вэрсія «рымскага» паходжаньня жамойтаў (адрозная ад [[Палямонавічы|легенды пра Палямона]] для [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]). Ураднік швэдзкай часткі [[Лівонія|Лівоніі]] храніст [[Тамаш Герн]] працытаваў з напісанага па 1582 годзе трактату [[Ян Ласіцкі|Яна Ласіцкага]], што жамойты паходзілі ад тых рымлянаў або італікаў, якіх за часоў рымскага імпэратара [[Нэрон]]а за нейкую правіну выслалі на пустынны востраў [[Гіярас]] у [[Эгейскае мора|Эгейскім моры]]. Імпэратар рыхтуючыся да выправы меўся залучыць гэтых выгнанцаў у сваё войска, ён тры разы дасылаў да іх свае караблі. На трэці раз выгнанцы згадзіліся ўзысьці на гэтыя караблі, але тут жа перабілі эмісараў Нэрона, захапілі караблі і паплылі ў адваротным кірунку — у [[Чорнае мора]]. Адтуль «італікі-жамойты» праз дрымучыя лясы перабраліся на поўнач да берагоў Балтыйскага мора<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 17—18.</ref>. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць жамойтаў і ліцьвінаў — як і жамойцкую і літоўскую мовы<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1707—1711 гадох голад і эпідэмія чумы значна скарацілі колькасьць жамойтаў у Вялікім Княстве Літоўскім і Прусіі<ref>Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. Т. 17. — Москва, 2010. С. 628.</ref>. Паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»|скарочана}})<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>. === У складзе Расейскай імпэрыі і Прусіі === [[Файл:Norblin - Peasant from Samogitia 03.jpeg|значак|Жамойцкая сялянка, 1817 г.]] Па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] Жамойць стала цэнтрам жамойцкага (летувіскага) культурнага адраджэньня ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Ужо ў першай палове XIX ст. ураджэнцы Жамойці ([[Дыянізі Пашкевіч]], [[Людвік Юцэвіч]], [[Сыманас Даўкантас]] ды іншыя) у сваіх этнаграфічных публікацыях пачалі задаваць эталёны [[летувісы|летувіскасьці]], якія пазьней пачалі выкарыстоўвацца іншымі дасьледнікамі дзеля ацэнкі адпаведнасьці «традыцыйнаму» і «этнічнаму». Значную ролю ў іх дасьледаваньнях адыграла канцэптуалізацыя «чыстых», «клясычных», «не закранутых вонкавымі ўплывамі» летувіскіх зямель. Лінгва-этнаграфічны калярыт Жамойці дазволіў выбудаваць значную адлегласьць ад «славянскага» і стварыць на аснове жамойцкага трывалы вобраз летувіскасьці з максымальным індэксам адрознасьці ад суседзяў<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 393.</ref>. Зь сярэдзіны XIX ст. пачалася актыўная папулярызацыя жамойцкай (летувіскай) мовы і культуры ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім. Гэтаму паспрыяла прызначэньне ў 1849 годзе [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацея Валанчэўскага (Валанчуса)]] — першага жамойцкага біскупа сялянскага паходжаньня. Неўзабаве ён пачаў патрабаваць ад ксяндзоў прамаўляць казаньні ў Жамойцкім біскупстве на жамойцкай мове і адкрываць школы пры касьцёлах з навучаньнем на гэтай мове. Такі крок узмацніў аўтарытэт Валанчуса сярод жамойцкіх сялянаў, якія пачалі называць яго «жамойцкім князем»<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 126.</ref>. Аднак папулярызацыя жамойцкай мовы закранула толькі сялянскую масу і ксяндзоў, многія зь якіх таксама паходзілі зь сялянаў. Гэта значна адрозьнівалася ад працэсу папулярызацыі беларускай мовы, што падтрымлівалася шляхтай колішняга Вялікага Княства Літоўскага<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў: у 2 т. Т. 2. — {{Менск (Мінск)}}, 2008. С. 92—93, 381, 572, 574.</ref><ref>Масоло, А. Н. Виленские очерки 1863—1865 гг. // Русская старина. Т. 40, 1883. С. 585.</ref><ref>Pawlikowski M. K. Mińszczyzna, Pamiętnik Wileński. — Londyn, 1972. S. 301.</ref>. Урэшце, у канцы XIX ст. на базе гістарычнай [[Жамойцкая мова|жамойцкай мовы]] — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]] — утварылася сучасная [[летувіская мова]]<ref name="Sviazynski209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. [[Файл:Norblin - Peasant from Samogitia 02.jpeg|значак|Жамойцкі селянін, 1817 г.]] Прапаганда жамойцкай мовы і культуры практычна не знайшла падтрымкі сярод шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Летувіскую інтэлігенцыю і тых нешматлікіх зьбяднелых шляхцічаў, якія пачалі цікавіцца жамойцкімі гаворкамі і лічыць, што «літоўцы» — гэта жамойты, сярэдняя і заможная шляхта пачала называць «літваманамі»<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 137.</ref>. Прытым яшчэ ў 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» — пазьнейшых «[[Аўкштайты|аўкштайтаў]]», абвешчаных «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|значак|Выдадзеная ў Вільні граматыка жамойцкай (летувіскай) мовы ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} = {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}}), 1832 г.]] У 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] — жамойты, якія размаўляюць па-жамойцку, тым часам большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў размаўляюць па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам летувісы ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}) і летувіская мова ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: «''Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими»|скарочана}}}}<ref>Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. [https://books.google.by/books?id=1oMrAAAAYAAJ&pg=PA4&dq=%D0%9A%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%B3%D1%83%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%96%D0%B8,+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW9tP8zOv0AhUKh_0HHUYIAMsQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%9A%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D0%B3%D1%83%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%96%D0%B8%2C%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 4—5].</ref>. Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Kalbrieda lezuwe Zemaytyszka (1835).jpg|107|Slownik Polsko-Zmudzki (1835).jpg|107|«Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-lt|Kalbrieda lezuwe Zemaytyszka|скарочана}}) і «Польска-жамойцкі слоўнік» ({{мова-pl|Slownik Polsko-Zmudzki|скарочана}}), напісаныя ў [[Крэтынга|Крэтынзе]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сымон Грос|Сымонам Гросам|lt|Simonas Grosas}}, 1835 г.}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна [[летувісы|летувіская]] Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы ([[ліцьвіны]]) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў Расеі: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} [[Файл:Paysans des environs de Samogitie et des Gitans (1ère partie du XIXème siècle).jpg|значак|Жыхары Жамойці, 1841 г.]] У час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. Адна зь імаверных прычынаў расейскай падтрымкі летувіскага нацыябудаваньня на аснове жамойцкага сялянства адзначалася ў 1896 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Живая старина||ru|Живая старина}}<ref>Живая старина. Т. 6, 1896. [https://books.google.by/books?id=btw_AQAAMAAJ&pg=PA34&dq=%D0%BF%D0%BE+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8:+lenkmetis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjflpPyhuv0AhV7g_0HHconBy4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%3A%20lenkmetis&f=false С. 34—35].</ref>: {{Цытата|У ляскі 1830 год (па-жамойцку: lenkmetis), з усіх вобласьцяў Заходняга краю, адна Жамойць, паводле сьведчаньня гісторыка гэтага паўстаньня, Штэйна, выявіла свой асобы народны дух, тым, што на падгаворы зьбірацца ў аддзелы касінераў, адказала разгромам абшарніцкіх маёнткаў, так што спатрэбілася паслаць паўстанцкае войска ўжо супраць саміх жамойтаў. <…> Таксама і паўстаньне 1863 г. сапраўдны жамойт называе ня інакш, як «ляскім годам», а саміх паўстанцаў «войскам сьляпнёў» (bimbаlu váiskas). {{арыгінал|ru|В ляшский 1830 год (по жмудски: lenkmetis), изо всех областей Западнаго края, одна Жмудь, по свидетельству историка этого восстания, Штейна, проявила свой особый народный дух, тем, что на подговоры собираться в отряды косиньеров, ответила разгромом помещичьих имений, так что понадобилось послать повстанческое войско уже против самих Жмудинов. <...> Также и повстание 1863 г. настоящий жмудин называет не иначе, как «ляшским годом», а самих повстанцев «войском слепней» (bimbаlu váiskas). }} }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе азначэньне мовы ў такім слоўніку як жамойцкай (налева) і яе новае азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} У лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] за 1874 год зазначалася: «''У [[Прусія|Прусіі]] называюць жамойтамі ўсіх летувісаў, што жывуць у Расейскай імпэрыі, хоць, уласна кажучы, жамойты складаюць толькі іх частку''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}}}}<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Падобным чынам наяўную сытуацыю апісаў і францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год)<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>, якую неўзабаве выдалі па-расейску: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“»|скарочана}}}}<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B4%D0%B0%D0%B6%D0%B5+%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%8C+%D0%B5%D1%89%D0%B5+%D0%B2+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5,+%D0%BA%D0%B0%D0%BA+%D0%B8+%D0%B2+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8,+%E2%80%9E%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii1aCCzuv0AhURif0HHY0UDuEQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B4%D0%B0%D0%B6%D0%B5%20%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%8C%20%D0%B5%D1%89%D0%B5%20%D0%B2%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%2C%20%D0%BA%D0%B0%D0%BA%20%D0%B8%20%D0%B2%20%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8%2C%20%E2%80%9E%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 124].</ref>. Неадпаведнасьць наяўных у шырокім ужытку традыцыйных гістарычных назваў і тэрміналёгіі, вызначанай афіцыйнай расейскай лінгвістычна-этнаграфічнай навукай, падкрэсьлівалася ў 218-м томе (1881 год) часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі: «''Зрэшты, варта заўважыць, што назвы „Жмудзіны“ і „Літвіны“ (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе „Жмудзінамі“ ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць „Літвінаў“, гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць „літвінаў“ як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы „літоўская мова“ ўжываюць „жамойцкая мова“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Впрочем, следует заметить, что названия „Жмудины“ и „Литвины“ (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют „Жмудинами“ всех настоящих Литовцев, в противоположность „Литвинам“, то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность „Литвинам“ как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия „литовский язык“ употребляют „язык жмудский“»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>. А ў 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні (расейскай Жамойці) генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску, сьцьвярджаючы, што той ёсьць ліцьвінам: «''ты — ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} Разам з тым, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. Сярод іншага, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''»{{Заўвага|{{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}}<ref>Valančius M. Maskoliams katalikus persekiojant. — Kaunas, 1929. P. 76—77.</ref>}}<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў{{Заўвага|{{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}}<ref>K-o šešėlis. Patėmyjimai iš šalies // Saulėteka. Nr. 7, 1900. P. 191.</ref>}}<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>. Тым часам нават у канцы XIX ст. саманазва жамойць (жамойты) усё яшчэ пашыралася на большую частку этнічнай тэрыторыі летувісаў. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам Ковенскай губэрні, якая займала тады тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«...Жмудь, или, как она сама себя называет, «святая Жмудь», населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. === Найноўшы час === [[Файл:Liet-etno-regionai.png|міні|{{Легенда|#eafeea|Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Жамойць»}}]] З утварэньнем у 1918 годзе дзяржавы пад назвай [[Летува]], унутры яе пачаліся працэсы нацыянальнай уніфікацыі [[Летувісы|летувісаў]], якія ўзмацніліся па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце]] (сьнежань 1926 году), калі у краіне ўсталяваўся аўтарытарны рэжым на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Смятонам]]. Разам з тым, у першай палове XX ст. утварылася асобная ад летувіскай жамойцкая пісьменнасьць на лацінскай аснове. Паводле летувіскіх мовазнаўцаў, сучасная жамойцкая мова адрозьніваецца ад гістарычнай жамойцкай мовы і склалася галоўным парадкам на аснове гаворак [[Куршы (народ)|куршаў]]<ref>Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 129.</ref>. У XX ст. афіцыйная летувіская навука вызначыла тагачасных жамойтаў як складовую этнаграфічную групу летувісаў, адрозную ад гістарычных жамойтаў<ref>Kalnis P. Žemaičiai XXa. — XXIa. pradžia. — Vilnius, 2012. P. 412.</ref>, якія разглядаюцца як асобнае летувіскае племя альбо як частка ўсходніх летувісаў<ref>Гудавичюс Э. История Литвы. Т. 1. — Москва, 2005. С. 23—24.</ref>. == Традыцыйная культура == === Жытло === [[Файл:Zemaiciu kletis, 2007-04-21.jpg|значак|Жамойцкая сялянская [[клець]]]] Жамойцкая ''хата'' (троба) — нізкая пабудова, абабітая вэртыкальнымі дошкамі, з саламяным паўвальмовым дахам; у абедзьвюх падоўжных сьценах знаходзяцца ўваходы ў сенцы (што ўзыходзяць да старадаўняга летувіскага жытла — нумасу) з [[агмень|агменем]] з [[комін|камінам]] (камінас), якія апальваюць жылыя пакоі, што прымыкаюць абапал да сенцаў. === Сакральнае мастацтва === [[Файл:Memorejo en Žibininkai.jpg|значак|Мемарыяльная драўляная скульптура каля [[Крэтынга|Крэтынгі]]]] Жамойцкія могілкі адрозьніваюцца разьбянымі драўлянымі надмагільлямі з скульптурамі сьвятых. === Адзежа === Комплекс традыцыйнай ''адзежы'' захоўваўся да другой паловы XIX ст. У ''жаночай'' адзежы пераважае агульналетувіскі тып туніка вобразнай кашулі з наплечнікамі з чырвоным браным узорам, але ў Клайпедзкім раёне і ніжнім [[Нёман]]ам сустракаліся кашулі з простымі палікамі, прышытымі па аснове тканіны, і расьлінны арнамэнт, вышыты роўнядзьдзю; да канца XIX ст. пашыраліся гафт крыжом і ангельскай роўнядзьдзю, арнамэнтацыя карункамі і зубчастай тасьмой, браная тэхніка арнамэнту захавалася толькі на ўсходзе Жамойці. Жамойцкая [[спадніца]] (sijonas, sejonas) — ваўняная (больш на ўсходзе) або напаўваўняная (больш на захадзе) у зморшчыну, радзей у зборку, падоўжна-паласатая (больш на захадзе) або клецістая (больш на ўсходзе) (пераважае, асабліва на поўначы, чырвоны колер). Фартух — бавоўна-папяровы з аднаго палотнішча, з частымі падоўжнымі чырвонымі (больш на поўначы і ўсходзе) або шматколернымі (больш на поўдні і захадзе) арнамэнтальнымі палосамі. Характэрныя кароткая камізэлька і кофта з зборкамі або зморшчынамі пад грудзьмі, клецістае, у асноўным чорна-чырвонае (да сярэдзіны XIX ст. існавала больш старажытнае даўгаватае папярочна-паласатае) наплечное покрыва (на поўначы — raištis, на поўдні — kryžokas, skepeta). Дзявоцкі галаўны ўбор — вянок у выглядзе абруча з прымацаванымі трыкутнікамі з рознакаляровых стужак (рангай); на захадзе і ў Панямоньні вакол косаў, выкладзеных вянком, павязвалі чорную аксамітную стужку. Жанчыны насілі каптур, сабраны на цемрадзі і патыліцы, па-над якім павязвалі хустку арнамэнтам (канцы перакрыжоўваліся пад патыліцай і завязваліся вузлом на ілбу). ''Мужчыны'' насілі шэры кафтан з адрэзанай сьпінкай, зморшчынамі, зборкамі або разрэзам ззаду, рознакаляровыя штаны і камізэльку, лямцавы капялюш з стужкамі і паўлінавымі пёрамі, белую шыйную хустку. Характэрныя драўляны абутак (клумпэс), вязаныя панчохі з узорам пасярэдзіне галёнкі. === Музыка === [[Файл:LT-2017-1,50euro-Žemaitukas-b.png|значак|Жамайтукасы на памятнай манэце [[Летува|Летувы]]]] Музычны ''[[фальклёр]]'' — старадаўнія аднагалосныя і пазьнейшыя 2-3-галосныя песьні гамафоннага склада, інструмэнтальная музыка. У склад г. зв. сельскіх капэл уваходзяць 2—3 скрыпкі, струнны [[бас]], [[гармоніка]]. === Гаспадарка === Уласьцівасью традыцыйнай гаспадаркі Жамойці ёсьць разьвіцьцё таварнага [[лён|льнаводзтва]] і жывёлагадоўлі. Тут з даўніх часоў (паводле пісьмовых зьвестак — з XVI ст.) гадуюць коней ''«жамайтукасаў»'' ({{мова-lt|Žemaitukai|скарочана}}) — маларослую жамойцкую пароду, якую клясыфікуюць як [[поні]] праз адносна невысокі рост (паміж 131 і 141 сантымэтраў у карку)<ref>Macijauskienė V. Žemaitukų veislės arklių kompleksinio vertinimo tobulinimas // Gyvulininkystė: Mokslo darba. Nr. 48, 2006. P. 16.</ref>. Летувіскія аўтары сьцьвярджаюць, што жамайтукасы з даўніх часоў былі баявымі коньмі, на якіх продкі летувісаў ваявалі з крыжакамі<ref>Kučinskienė J., Draudvilaitė K., Drogemuller C., Grigaliūnaitė, I. Mitochondrial DNA Diversity of Lithuanian Žemaitukai Horses // Animal Breeding in the Baltics. 2004. P. 174—178.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Жамойць]] * [[Жамойцкае староства]] * [[Жмогусы]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|6}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * {{Літаратура/ЭГБ|3}} * Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok: Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s. * Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/795 S. 795]—1807. * История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс: Eugrimas, 2013. — 318 с. {{ISBN|978-609-437-207-0}}. * История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс: Мокслас, 1978. — 676 с. * {{Літаратура/ЭСБЭ|Жмудь|аўтар = Рудаков В. |том = XII|старонкі = 27}} * Соколов Н. И. Святая Жмудь // Вестник Западной России. № 8, 9, 1865 г. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. {{Балтыйскія плямёны}} [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Народы Летувы]] o03l51s8glcrj883duo0v4t3qnkcaxs 0 41905 2334728 2334623 2022-08-27T09:28:04Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Балтыйская (неславянская) літоўская мова */ стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}} [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]] '''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]] Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Назва == [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]] {{Асноўны артыкул|Літва}} Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»<ref>Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.</ref> або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)</ref>}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьне гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88.]</ref>. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]]. Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>. Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах. == Паходжаньне == [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды: * літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>); * ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>); * назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]); * літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>). Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. == Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага == [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]] У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>. У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>: {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}} {{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}} У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>: {{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}} [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]] У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ: {{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}} == Гісторыя == === Раньнія часы === Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>. Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.</ref>. Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}: {{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]] Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п., стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>. Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. [[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]] У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>: {{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}} [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]] Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}. Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» ў якасьці агульнанацыянальнай, так і славянскі моўны і культурны характар гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.</ref>. [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]] У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>. У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>. Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>. [[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]] У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька ды іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у ды іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае гісторык [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]] Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах ды іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref>. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].</ref>. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ<ref>Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»<ref name="Urban-2001-82">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.</ref>. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>: {{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. {{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <...> nie był powinien.}} |Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <...>. — Wilno, 1621. 8—8v. }} Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. У прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал <…> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <…> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <…> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <…> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <…> литвину могилевцу Василью Онтонову <…> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <…> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <…> литвину быховцу Ивану Митрофанову <…> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]] «Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. Пісьмовыя крыніцы XVII—XVIII стагодзьдзяў паведамляюць пра такую зьяву ў ВКЛ, як [[Старалітва|старалітва (стараліцьвіны)]]: «''яны сьвяты і пасты правяць паводле рускага абраду''»<ref>Камунтавічэне В. Насельніцтва Ельненскай парафіі ў XVII ст. («Старая Літва», або ятвяжскі след у Віленскім біскупстве)" // [[ARCHE Пачатак]]. № 5, 2016. С. 310—321.</ref>, «''яны ідуць да камуніі паводле лацінскага абраду, але захоўваюць грэцка-русінскія сьвяты і пасты''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 367.</ref>, «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref><ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>. Так, «стараліцьвінам» у лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, азначылі мясцовага жыхара Якава Кісяля<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>. [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]] Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. [[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] (1832—1834) пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваёй лекцыі пра літоўскі народ у Парыжы 24 сакавіка 1843 году сьцьвярджаў, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178]. </ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014"/>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць рускай або літоўска-рускай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Język Bialoruski, nazwany Ruskim albo Litewsko-Ruskim, którym mówi dziesięć milionów jest najbogatszy i naczystszy, uprawiany niegdyś i od wielkich książ t używany w ich układach sojuszniczych za czasów niepodległości Wielkiego Xięcia Litewskiego»|скарочана}}<ref>Trzeci Maj. [http://cyfrowe.mnk.pl/Content/396/1842_098.pdf?fbclid=IwAR2VyLmTV_6Psf4RhpV2aLF1d4K-zRxq3dKeZhJgiDo6f-ETJWbwVgPMArg Nr. 48], 1842. S. 285.</ref>}}<ref name="Arlou-2012-160"/>. Раней, у сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў [[Палякі|палякаў]], [[Расейцы|расейцаў]], [[Чэхі|чэхаў]], [[ілірыйцы|ілірыйцаў]], [[Сэрбы|сэрбаў]], ліцьвінаў і [[Украінцы|казакоў]]{{Заўвага|Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}, а яшчэ раней, у час свайго знаходжаньня ў [[Коўна|Коўне]] (1819—1823), паводле ўласнага прызнаньня, навучаў там «''жмудзкіх лбоў''» ({{мова-pl|«Żmudzkich łbów»|скарочана}})<ref>Witkowska A., Przybylski R. Romantyzm. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. [https://books.google.by/books?id=l1thAAAAMAAJ&q=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&dq=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi5iN6B_uL5AhU2xAIHHWoHCasQ6AF6BAgGEAI S. 245].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}} Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>. Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}} Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>. Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref> Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>|скарочана}}}}: {{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». {{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}} Падобныя зьвесткі адзначыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l'usage de l'enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Сваім парадкам славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>. Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>: {{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. {{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский. }}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}} [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>: {{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}} Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.</ref>. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref>: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. == Літоўская мова == === Першы запіс === [[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]] У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>. === Славянская літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}} [[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]] За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.</ref>}}. [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]] Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>. [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Сам” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]] Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>. У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>. Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў: * «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}}; * «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}}; * «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>. Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>. Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref>. [[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]] Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref> Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. [[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]] Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>. Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянска-рускага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як на Чырвонай Русі, Валыні і Літве''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. [[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]] У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.</ref><ref>Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.</ref>. У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <...> на Литовском языке»|скарочана}})<ref> Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>: {{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. {{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}} |Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}} [[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]] У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў||be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} у сваім «Зборніку песень, казак, абрадаў і звычаяў сялянаў Паўночна-Заходняга краю» (1869 год) зазначаў, што «''Пахаваньне ў сялянаў Дзісьненскага і Вялейскага паветаў называецца літоўскім словам „хаўтуры“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом „хаутуры“»|скарочана}}}}<ref>Дмитриев М.А. Собраніе пѣсен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Сѣверо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PP7&dq=%D0%A1%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B5+%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%BA%D1%8A,+%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjmkeiLtcz5AhWD8LsIHcEID5EQ6AF6BAgHEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 211].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}: {{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. {{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}} [[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]] У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>, таксама ў загадзе Чарнігаўскай кансысторыі ад 1761 году паведамлялася пра жыхароў Старадубшчыны, што тыя гавораць «па-літоўску»<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?id=vb4KAAAAIAAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&source=bl&ots=zelw46sEM1&sig=ACfU3U15xCPP2oswTZ_NnbNBIE0bNapcXA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjYnZXmkr35AhUY7qQKHUWbBY0Q6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 37].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. [[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]] Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>. У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <...> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>. У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. === Балтыйская (неславянская) літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Жмогусы|Летувізацыя}} [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў<ref>[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]] прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]{{Заўвага|Тым часам мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на іншае сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}: «''Зь літоўскай гаворкай мы ўсе добра знаёмыя, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ — „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“»|скарочана}}<ref>Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.</ref>}}. Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''», таму ў 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што прыведзены Бельскім тэкст «''занадта дэфармаваны''» ({{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l’inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>). [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]: * Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося калі побач з братамі былі толькі імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. ** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>}}<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. * Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}). * Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}) ** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>. * Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}). ** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. * Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''». * Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''». * Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}). {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэксьце дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>. [[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]] Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»<ref name="Nasievic-2005"/>, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі<ref name="Kascian-2009"/>. {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&pg=PA133&dq=dictionarium+trium+samogit.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=dictionarium%20trium%20samogit.&f=false S. 133].</ref><ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}} Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і ліцьвінаў з жамойтамі<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>. [[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]] Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref> і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}} Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref name="Zaprudzki-2013-85"/>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў<ref name="Zaprudzki-2013-96"/>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: {{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. {{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}| }} У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]] Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: {{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. {{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5. }} [[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]] Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}<ref name="Stalunas-2005"/>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>: {{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». {{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}} | }} У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>. == Герб == {{Асноўны артыкул|Пагоня}} [[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]] Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>: {{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''. {{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282): {{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}} [[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]] Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.</ref>. Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>. {| |- | <gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center""> Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]] Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]] Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]] </gallery> <gallery class="center""> Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]] Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]] Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]] Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]] </gallery> |} == Сталіца == {{Асноўны артыкул|Вільня}} [[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]] У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. {| |- | <gallery class="center"> Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт) Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.) Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929) Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> |} == Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}} Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы: {{Пачатак цытаты}} «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/> {{Канец цытаты}} [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <...> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.</ref>. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11"/>. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>. Адным зь сьведчаньняў называньня «літоўцамі» беларусаў у Віленскай і Гарадзенскай губэрнях ёсьць сьпіс ураднікаў-[[Базыляны|базылянаў]] Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай япархіі за 1815 год, дзе чатыры чалавекі назваліся «ўраджэнцамі літоўскімі», 14 — прылічылі сябе да «літоўскай нацыі», два — да «польскай», адзін — да «беларускай», адзін — «ураджэнец валынскі» і адзін — «ураджэнец самагіцкі»<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|4к}} С. 73.</ref>. Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}. [[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]] Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}. [[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]] У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''. [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы-жмудзіны{{Заўвага|«''Наши отцы и дзяды были Русскиe; тольки не завсегды над ими пановали свои родные Русские князя. Упярод над ими пановали Русские князи, потом стали пановаць над ими князя Литовцев т. е. князя, тых самых Литовцев и Жмудзинов, што живуць з нами''»}} і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>{{Заўвага|Выдадзеная ў 1869 годзе кніга «Последнее слово о польском вопросе в России», якая апісвала захады дзеля абмаскаленьня колішняга Вялікага Княства Літоўскага, вызначала ў «[[Паўночна-Заходні край|Заходнім краі]]» наступныя тры народнасьці: жмудзінаў, якіх прапаноўвалася ніяк не русіфікаваць і ўсяляк падтрымліваць («''калі яны пачнуць паважаць расейцаў, яны стануць цалкам адданымі нам і мы ўсё наступнае стагодзьдзе можам быць пэўнымі ў іх адданасьці''»); беларусаў, якія «''людзі чыста расейскія, але… стаяць на найніжэйшай ступені разьвіцьця, таму ў палітычных дачыненьнях абсалютна нікчэмныя; яны будуць рабіць тое, што прымусяць абставіны''»; трэцяя жа народнасьць у кнізе не называецца паводле імя, адзначаецца толькі, што яна насяляе Гарадзенскую, большую частку Віленскай і Менскай губэрняў і што, калі жмудзінаў і беларусаў можна прывязаць да Расеі, то гэтая трэцяя народнасьць ёсьць напраўду вельмі небясьпечнай праз сваю варожасьць да «[[Маскаль|маскалёў]]»<ref>Отечественныя записки. Т. 192. — СПб., 1870. С. [https://books.google.by/books?id=xFcFAAAAQAAJ&pg=RA1-PA53&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwju35v3ueL5AhVInf0HHYRfAW4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 53]—54.</ref>}}. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}<ref>Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PA211&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 211].</ref>}}. Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>: {{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]]. {{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}} }} [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»<ref>[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.</ref>. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«…Жмудь, или, как она сама себя называет, „святая Жмудь“, населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.</ref>{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': * ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці … коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі … заступіўшы на дабравольнай дарозе''») * ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''») * ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''») * ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''») * ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)<ref>{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.</ref>}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]] Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>. [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]] У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. [[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]] Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. [[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]] Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>. [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. [[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]] Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. == Сучаснасьць == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} === Ужываньне === У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі: {{Пачатак цытаты}} «Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>. {{Канец цытаты}} У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў: {{Пачатак цытаты}} «У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/> {{Канец цытаты}} У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>: {{Пачатак цытаты}} У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны. {{Канец цытаты}} У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>. [[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]] Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2004 годзе ансамбль «[[Песьняры]]» запісаў песьню «Літвінка»<ref>[https://pesnyary.com/song/litvinka Літвінка], [[Песьняры]], 2004 г.</ref>, а ў 2010 годзе — песьню «Я ліцьвін»<ref>[https://pesnyary.com/song-865.html Я лiцвiн], [[Песьняры]], 2010 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2013 годзе беларускі гурт «[[Стары Ольса]]» апублікаваў відэакліп на песьню «Litvin»<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=FLxS2rE44Zo Stary Olsa - Litvin (official music video)], [[YouTube]], 22 красавіка 2013 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме «[[Чырвоны штраль]]» песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>. У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>. === Грамадзкая дзейнасьць === Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>. === Міленіюм Літвы === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Цытаты == {{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. {{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}} {{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}} {{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. {{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}} |[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref> }} {{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}} {{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}} == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны Севершчыны]] * [[Беларусы]] * [[Літва]] * [[Белая Русь]] * [[Літоўская мітраполія]] * [[Старалітва]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/ГСБМ|17}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}. * Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80. * Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49. * [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * {{Літаратура/ЭСБМ|6}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. * [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}. * Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Літвіны}} * [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г. * [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў] * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} * [https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=508158823791734&id=100037928616901 А. Дайліда «Чому мы Літвіны, а Літвіны гэто мы»] * [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}} {{Беларусы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларусы]] [[Катэгорыя:Славяне]] [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] 2jvsxrvs1m9zp51h7dwpo2zksvs3tr5 2334730 2334728 2022-08-27T09:33:03Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Балтыйская (неславянская) літоўская мова */ стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}} [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]] '''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]] Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Назва == [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]] {{Асноўны артыкул|Літва}} Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»<ref>Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.</ref> або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)</ref>}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьне гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88.]</ref>. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]]. Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>. Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах. == Паходжаньне == [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды: * літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>); * ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>); * назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]); * літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>). Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. == Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага == [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]] У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>. У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>: {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}} {{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}} У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>: {{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}} [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]] У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ: {{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}} == Гісторыя == === Раньнія часы === Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>. Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.</ref>. Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}: {{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]] Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п., стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>. Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. [[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]] У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>: {{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}} [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]] Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}. Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» ў якасьці агульнанацыянальнай, так і славянскі моўны і культурны характар гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.</ref>. [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]] У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>. У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>. Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>. [[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]] У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька ды іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у ды іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае гісторык [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]] Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах ды іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref>. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].</ref>. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ<ref>Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»<ref name="Urban-2001-82">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.</ref>. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>: {{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. {{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <...> nie był powinien.}} |Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <...>. — Wilno, 1621. 8—8v. }} Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. У прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал <…> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <…> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <…> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <…> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <…> литвину могилевцу Василью Онтонову <…> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <…> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <…> литвину быховцу Ивану Митрофанову <…> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]] «Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. Пісьмовыя крыніцы XVII—XVIII стагодзьдзяў паведамляюць пра такую зьяву ў ВКЛ, як [[Старалітва|старалітва (стараліцьвіны)]]: «''яны сьвяты і пасты правяць паводле рускага абраду''»<ref>Камунтавічэне В. Насельніцтва Ельненскай парафіі ў XVII ст. («Старая Літва», або ятвяжскі след у Віленскім біскупстве)" // [[ARCHE Пачатак]]. № 5, 2016. С. 310—321.</ref>, «''яны ідуць да камуніі паводле лацінскага абраду, але захоўваюць грэцка-русінскія сьвяты і пасты''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 367.</ref>, «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref><ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>. Так, «стараліцьвінам» у лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, азначылі мясцовага жыхара Якава Кісяля<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>. [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]] Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. [[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] (1832—1834) пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваёй лекцыі пра літоўскі народ у Парыжы 24 сакавіка 1843 году сьцьвярджаў, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178]. </ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014"/>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць рускай або літоўска-рускай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Język Bialoruski, nazwany Ruskim albo Litewsko-Ruskim, którym mówi dziesięć milionów jest najbogatszy i naczystszy, uprawiany niegdyś i od wielkich książ t używany w ich układach sojuszniczych za czasów niepodległości Wielkiego Xięcia Litewskiego»|скарочана}}<ref>Trzeci Maj. [http://cyfrowe.mnk.pl/Content/396/1842_098.pdf?fbclid=IwAR2VyLmTV_6Psf4RhpV2aLF1d4K-zRxq3dKeZhJgiDo6f-ETJWbwVgPMArg Nr. 48], 1842. S. 285.</ref>}}<ref name="Arlou-2012-160"/>. Раней, у сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў [[Палякі|палякаў]], [[Расейцы|расейцаў]], [[Чэхі|чэхаў]], [[ілірыйцы|ілірыйцаў]], [[Сэрбы|сэрбаў]], ліцьвінаў і [[Украінцы|казакоў]]{{Заўвага|Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}, а яшчэ раней, у час свайго знаходжаньня ў [[Коўна|Коўне]] (1819—1823), паводле ўласнага прызнаньня, навучаў там «''жмудзкіх лбоў''» ({{мова-pl|«Żmudzkich łbów»|скарочана}})<ref>Witkowska A., Przybylski R. Romantyzm. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. [https://books.google.by/books?id=l1thAAAAMAAJ&q=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&dq=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi5iN6B_uL5AhU2xAIHHWoHCasQ6AF6BAgGEAI S. 245].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}} Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>. Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}} Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>. Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref> Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>|скарочана}}}}: {{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». {{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}} Падобныя зьвесткі адзначыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l'usage de l'enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Сваім парадкам славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>. Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>: {{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. {{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский. }}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}} [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>: {{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}} Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.</ref>. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref>: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. == Літоўская мова == === Першы запіс === [[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]] У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>. === Славянская літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}} [[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]] За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.</ref>}}. [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]] Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>. [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Сам” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]] Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>. У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>. Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў: * «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}}; * «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}}; * «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>. Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>. Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref>. [[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]] Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref> Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. [[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]] Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>. Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянска-рускага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як на Чырвонай Русі, Валыні і Літве''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. [[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]] У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.</ref><ref>Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.</ref>. У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <...> на Литовском языке»|скарочана}})<ref> Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>: {{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. {{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}} |Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}} [[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]] У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў||be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} у сваім «Зборніку песень, казак, абрадаў і звычаяў сялянаў Паўночна-Заходняга краю» (1869 год) зазначаў, што «''Пахаваньне ў сялянаў Дзісьненскага і Вялейскага паветаў называецца літоўскім словам „хаўтуры“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом „хаутуры“»|скарочана}}}}<ref>Дмитриев М.А. Собраніе пѣсен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Сѣверо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PP7&dq=%D0%A1%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B5+%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%BA%D1%8A,+%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjmkeiLtcz5AhWD8LsIHcEID5EQ6AF6BAgHEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 211].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}: {{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. {{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}} [[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]] У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>, таксама ў загадзе Чарнігаўскай кансысторыі ад 1761 году паведамлялася пра жыхароў Старадубшчыны, што тыя гавораць «па-літоўску»<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?id=vb4KAAAAIAAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&source=bl&ots=zelw46sEM1&sig=ACfU3U15xCPP2oswTZ_NnbNBIE0bNapcXA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjYnZXmkr35AhUY7qQKHUWbBY0Q6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 37].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. [[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]] Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>. У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <...> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>. У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. === Балтыйская (неславянская) літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Жмогусы|Летувізацыя}} [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў<ref>[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]], які адзначыўся супярэчлівымі зьвесткамі пра моўную сытуацыю ў Літве{{Заўвага|Мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}, прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]: «''Зь літоўскай гаворкай мы ўсе добра знаёмыя, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ — „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“»|скарочана}}<ref>Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.</ref>}}. Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''», таму ў 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што прыведзены Бельскім тэкст «''занадта дэфармаваны''» ({{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l’inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>). [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]: * Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося калі побач з братамі былі толькі імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. ** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>}}<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. * Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}). * Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}) ** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>. * Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}). ** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. * Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''». * Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''». * Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}). {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэксьце дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>. [[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]] Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»<ref name="Nasievic-2005"/>, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі<ref name="Kascian-2009"/>. {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&pg=PA133&dq=dictionarium+trium+samogit.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=dictionarium%20trium%20samogit.&f=false S. 133].</ref><ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}} Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і ліцьвінаў з жамойтамі<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>. [[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]] Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref> і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}} Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref name="Zaprudzki-2013-85"/>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў<ref name="Zaprudzki-2013-96"/>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: {{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. {{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}| }} У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]] Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: {{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. {{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5. }} [[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]] Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}<ref name="Stalunas-2005"/>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>: {{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». {{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}} | }} У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>. == Герб == {{Асноўны артыкул|Пагоня}} [[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]] Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>: {{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''. {{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282): {{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}} [[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]] Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.</ref>. Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>. {| |- | <gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center""> Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]] Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]] Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]] </gallery> <gallery class="center""> Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]] Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]] Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]] Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]] </gallery> |} == Сталіца == {{Асноўны артыкул|Вільня}} [[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]] У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. {| |- | <gallery class="center"> Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт) Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.) Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929) Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> |} == Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}} Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы: {{Пачатак цытаты}} «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/> {{Канец цытаты}} [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <...> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.</ref>. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11"/>. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>. Адным зь сьведчаньняў называньня «літоўцамі» беларусаў у Віленскай і Гарадзенскай губэрнях ёсьць сьпіс ураднікаў-[[Базыляны|базылянаў]] Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай япархіі за 1815 год, дзе чатыры чалавекі назваліся «ўраджэнцамі літоўскімі», 14 — прылічылі сябе да «літоўскай нацыі», два — да «польскай», адзін — да «беларускай», адзін — «ураджэнец валынскі» і адзін — «ураджэнец самагіцкі»<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|4к}} С. 73.</ref>. Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}. [[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]] Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}. [[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]] У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''. [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы-жмудзіны{{Заўвага|«''Наши отцы и дзяды были Русскиe; тольки не завсегды над ими пановали свои родные Русские князя. Упярод над ими пановали Русские князи, потом стали пановаць над ими князя Литовцев т. е. князя, тых самых Литовцев и Жмудзинов, што живуць з нами''»}} і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>{{Заўвага|Выдадзеная ў 1869 годзе кніга «Последнее слово о польском вопросе в России», якая апісвала захады дзеля абмаскаленьня колішняга Вялікага Княства Літоўскага, вызначала ў «[[Паўночна-Заходні край|Заходнім краі]]» наступныя тры народнасьці: жмудзінаў, якіх прапаноўвалася ніяк не русіфікаваць і ўсяляк падтрымліваць («''калі яны пачнуць паважаць расейцаў, яны стануць цалкам адданымі нам і мы ўсё наступнае стагодзьдзе можам быць пэўнымі ў іх адданасьці''»); беларусаў, якія «''людзі чыста расейскія, але… стаяць на найніжэйшай ступені разьвіцьця, таму ў палітычных дачыненьнях абсалютна нікчэмныя; яны будуць рабіць тое, што прымусяць абставіны''»; трэцяя жа народнасьць у кнізе не называецца паводле імя, адзначаецца толькі, што яна насяляе Гарадзенскую, большую частку Віленскай і Менскай губэрняў і што, калі жмудзінаў і беларусаў можна прывязаць да Расеі, то гэтая трэцяя народнасьць ёсьць напраўду вельмі небясьпечнай праз сваю варожасьць да «[[Маскаль|маскалёў]]»<ref>Отечественныя записки. Т. 192. — СПб., 1870. С. [https://books.google.by/books?id=xFcFAAAAQAAJ&pg=RA1-PA53&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwju35v3ueL5AhVInf0HHYRfAW4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 53]—54.</ref>}}. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}<ref>Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PA211&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 211].</ref>}}. Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>: {{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]]. {{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}} }} [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»<ref>[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.</ref>. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«…Жмудь, или, как она сама себя называет, „святая Жмудь“, населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.</ref>{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': * ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці … коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі … заступіўшы на дабравольнай дарозе''») * ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''») * ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''») * ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''») * ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)<ref>{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.</ref>}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]] Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>. [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]] У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. [[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]] Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. [[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]] Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>. [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. [[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]] Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. == Сучаснасьць == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} === Ужываньне === У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі: {{Пачатак цытаты}} «Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>. {{Канец цытаты}} У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў: {{Пачатак цытаты}} «У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/> {{Канец цытаты}} У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>: {{Пачатак цытаты}} У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны. {{Канец цытаты}} У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>. [[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]] Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2004 годзе ансамбль «[[Песьняры]]» запісаў песьню «Літвінка»<ref>[https://pesnyary.com/song/litvinka Літвінка], [[Песьняры]], 2004 г.</ref>, а ў 2010 годзе — песьню «Я ліцьвін»<ref>[https://pesnyary.com/song-865.html Я лiцвiн], [[Песьняры]], 2010 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2013 годзе беларускі гурт «[[Стары Ольса]]» апублікаваў відэакліп на песьню «Litvin»<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=FLxS2rE44Zo Stary Olsa - Litvin (official music video)], [[YouTube]], 22 красавіка 2013 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме «[[Чырвоны штраль]]» песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>. У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>. === Грамадзкая дзейнасьць === Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>. === Міленіюм Літвы === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Цытаты == {{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. {{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}} {{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}} {{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. {{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}} |[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref> }} {{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}} {{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}} == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны Севершчыны]] * [[Беларусы]] * [[Літва]] * [[Белая Русь]] * [[Літоўская мітраполія]] * [[Старалітва]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/ГСБМ|17}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}. * Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80. * Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49. * [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * {{Літаратура/ЭСБМ|6}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. * [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}. * Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Літвіны}} * [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г. * [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў] * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} * [https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=508158823791734&id=100037928616901 А. Дайліда «Чому мы Літвіны, а Літвіны гэто мы»] * [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}} {{Беларусы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларусы]] [[Катэгорыя:Славяне]] [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] egqp3x2ffwo736gi1erwgui5yjr9kuo 2334731 2334730 2022-08-27T09:33:41Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Балтыйская (неславянская) літоўская мова */ стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}} [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]] '''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]] Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Назва == [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]] {{Асноўны артыкул|Літва}} Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»<ref>Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.</ref> або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)</ref>}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьне гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88.]</ref>. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]]. Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>. Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах. == Паходжаньне == [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды: * літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>); * ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>); * назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]); * літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>). Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. == Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага == [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]] У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>. У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>: {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}} {{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}} У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>: {{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}} [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]] У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ: {{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}} == Гісторыя == === Раньнія часы === Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>. Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.</ref>. Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}: {{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]] Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п., стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>. Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. [[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]] У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>: {{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}} [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]] Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}. Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» ў якасьці агульнанацыянальнай, так і славянскі моўны і культурны характар гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.</ref>. [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]] У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>. У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>. Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>. [[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]] У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька ды іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у ды іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае гісторык [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]] Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах ды іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref>. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].</ref>. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ<ref>Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»<ref name="Urban-2001-82">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.</ref>. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>: {{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. {{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <...> nie był powinien.}} |Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <...>. — Wilno, 1621. 8—8v. }} Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. У прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал <…> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <…> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <…> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <…> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <…> литвину могилевцу Василью Онтонову <…> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <…> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <…> литвину быховцу Ивану Митрофанову <…> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]] «Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. Пісьмовыя крыніцы XVII—XVIII стагодзьдзяў паведамляюць пра такую зьяву ў ВКЛ, як [[Старалітва|старалітва (стараліцьвіны)]]: «''яны сьвяты і пасты правяць паводле рускага абраду''»<ref>Камунтавічэне В. Насельніцтва Ельненскай парафіі ў XVII ст. («Старая Літва», або ятвяжскі след у Віленскім біскупстве)" // [[ARCHE Пачатак]]. № 5, 2016. С. 310—321.</ref>, «''яны ідуць да камуніі паводле лацінскага абраду, але захоўваюць грэцка-русінскія сьвяты і пасты''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 367.</ref>, «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref><ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>. Так, «стараліцьвінам» у лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, азначылі мясцовага жыхара Якава Кісяля<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>. [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]] Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. [[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] (1832—1834) пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваёй лекцыі пра літоўскі народ у Парыжы 24 сакавіка 1843 году сьцьвярджаў, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178]. </ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014"/>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць рускай або літоўска-рускай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Język Bialoruski, nazwany Ruskim albo Litewsko-Ruskim, którym mówi dziesięć milionów jest najbogatszy i naczystszy, uprawiany niegdyś i od wielkich książ t używany w ich układach sojuszniczych za czasów niepodległości Wielkiego Xięcia Litewskiego»|скарочана}}<ref>Trzeci Maj. [http://cyfrowe.mnk.pl/Content/396/1842_098.pdf?fbclid=IwAR2VyLmTV_6Psf4RhpV2aLF1d4K-zRxq3dKeZhJgiDo6f-ETJWbwVgPMArg Nr. 48], 1842. S. 285.</ref>}}<ref name="Arlou-2012-160"/>. Раней, у сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў [[Палякі|палякаў]], [[Расейцы|расейцаў]], [[Чэхі|чэхаў]], [[ілірыйцы|ілірыйцаў]], [[Сэрбы|сэрбаў]], ліцьвінаў і [[Украінцы|казакоў]]{{Заўвага|Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}, а яшчэ раней, у час свайго знаходжаньня ў [[Коўна|Коўне]] (1819—1823), паводле ўласнага прызнаньня, навучаў там «''жмудзкіх лбоў''» ({{мова-pl|«Żmudzkich łbów»|скарочана}})<ref>Witkowska A., Przybylski R. Romantyzm. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. [https://books.google.by/books?id=l1thAAAAMAAJ&q=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&dq=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi5iN6B_uL5AhU2xAIHHWoHCasQ6AF6BAgGEAI S. 245].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}} Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>. Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}} Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>. Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref> Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>|скарочана}}}}: {{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». {{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}} Падобныя зьвесткі адзначыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l'usage de l'enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Сваім парадкам славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>. Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>: {{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. {{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский. }}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}} [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>: {{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}} Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.</ref>. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref>: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. == Літоўская мова == === Першы запіс === [[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]] У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>. === Славянская літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}} [[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]] За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.</ref>}}. [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]] Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>. [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Сам” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]] Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>. У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>. Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў: * «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}}; * «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}}; * «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>. Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>. Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref>. [[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]] Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref> Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. [[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]] Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>. Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянска-рускага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як на Чырвонай Русі, Валыні і Літве''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. [[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]] У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.</ref><ref>Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.</ref>. У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <...> на Литовском языке»|скарочана}})<ref> Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>: {{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. {{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}} |Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}} [[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]] У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў||be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} у сваім «Зборніку песень, казак, абрадаў і звычаяў сялянаў Паўночна-Заходняга краю» (1869 год) зазначаў, што «''Пахаваньне ў сялянаў Дзісьненскага і Вялейскага паветаў называецца літоўскім словам „хаўтуры“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом „хаутуры“»|скарочана}}}}<ref>Дмитриев М.А. Собраніе пѣсен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Сѣверо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PP7&dq=%D0%A1%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B5+%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%BA%D1%8A,+%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjmkeiLtcz5AhWD8LsIHcEID5EQ6AF6BAgHEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 211].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}: {{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. {{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}} [[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]] У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>, таксама ў загадзе Чарнігаўскай кансысторыі ад 1761 году паведамлялася пра жыхароў Старадубшчыны, што тыя гавораць «па-літоўску»<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?id=vb4KAAAAIAAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&source=bl&ots=zelw46sEM1&sig=ACfU3U15xCPP2oswTZ_NnbNBIE0bNapcXA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjYnZXmkr35AhUY7qQKHUWbBY0Q6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 37].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. [[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]] Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>. У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <...> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>. У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. === Балтыйская (неславянская) літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Жмогусы|Летувізацыя}} [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў<ref>[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]], які адзначыўся супярэчлівымі зьвесткамі пра моўную сытуацыю ў Літве{{Заўвага|Мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}, прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]: «''Зь літоўскай гаворкай мы ўсе добра знаёмыя, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ — „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“»|скарочана}}<ref>Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.</ref>}}. Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''», а ў 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што прыведзены Бельскім тэкст «''занадта дэфармаваны''» ({{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l’inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>). [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]: * Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося калі побач з братамі былі толькі імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. ** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>}}<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. * Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}). * Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}) ** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>. * Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}). ** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. * Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''». * Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''». * Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}). {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэксьце дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>. [[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]] Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»<ref name="Nasievic-2005"/>, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі<ref name="Kascian-2009"/>. {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&pg=PA133&dq=dictionarium+trium+samogit.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=dictionarium%20trium%20samogit.&f=false S. 133].</ref><ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}} Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і ліцьвінаў з жамойтамі<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>. [[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]] Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref> і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}} Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref name="Zaprudzki-2013-85"/>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў<ref name="Zaprudzki-2013-96"/>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: {{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. {{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}| }} У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]] Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: {{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. {{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5. }} [[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]] Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}<ref name="Stalunas-2005"/>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>: {{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». {{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}} | }} У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>. == Герб == {{Асноўны артыкул|Пагоня}} [[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]] Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>: {{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''. {{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282): {{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}} [[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]] Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.</ref>. Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>. {| |- | <gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center""> Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]] Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]] Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]] </gallery> <gallery class="center""> Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]] Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]] Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]] Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]] </gallery> |} == Сталіца == {{Асноўны артыкул|Вільня}} [[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]] У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. {| |- | <gallery class="center"> Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт) Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.) Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929) Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> |} == Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}} Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы: {{Пачатак цытаты}} «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/> {{Канец цытаты}} [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <...> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.</ref>. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11"/>. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>. Адным зь сьведчаньняў называньня «літоўцамі» беларусаў у Віленскай і Гарадзенскай губэрнях ёсьць сьпіс ураднікаў-[[Базыляны|базылянаў]] Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай япархіі за 1815 год, дзе чатыры чалавекі назваліся «ўраджэнцамі літоўскімі», 14 — прылічылі сябе да «літоўскай нацыі», два — да «польскай», адзін — да «беларускай», адзін — «ураджэнец валынскі» і адзін — «ураджэнец самагіцкі»<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|4к}} С. 73.</ref>. Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}. [[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]] Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}. [[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]] У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''. [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы-жмудзіны{{Заўвага|«''Наши отцы и дзяды были Русскиe; тольки не завсегды над ими пановали свои родные Русские князя. Упярод над ими пановали Русские князи, потом стали пановаць над ими князя Литовцев т. е. князя, тых самых Литовцев и Жмудзинов, што живуць з нами''»}} і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>{{Заўвага|Выдадзеная ў 1869 годзе кніга «Последнее слово о польском вопросе в России», якая апісвала захады дзеля абмаскаленьня колішняга Вялікага Княства Літоўскага, вызначала ў «[[Паўночна-Заходні край|Заходнім краі]]» наступныя тры народнасьці: жмудзінаў, якіх прапаноўвалася ніяк не русіфікаваць і ўсяляк падтрымліваць («''калі яны пачнуць паважаць расейцаў, яны стануць цалкам адданымі нам і мы ўсё наступнае стагодзьдзе можам быць пэўнымі ў іх адданасьці''»); беларусаў, якія «''людзі чыста расейскія, але… стаяць на найніжэйшай ступені разьвіцьця, таму ў палітычных дачыненьнях абсалютна нікчэмныя; яны будуць рабіць тое, што прымусяць абставіны''»; трэцяя жа народнасьць у кнізе не называецца паводле імя, адзначаецца толькі, што яна насяляе Гарадзенскую, большую частку Віленскай і Менскай губэрняў і што, калі жмудзінаў і беларусаў можна прывязаць да Расеі, то гэтая трэцяя народнасьць ёсьць напраўду вельмі небясьпечнай праз сваю варожасьць да «[[Маскаль|маскалёў]]»<ref>Отечественныя записки. Т. 192. — СПб., 1870. С. [https://books.google.by/books?id=xFcFAAAAQAAJ&pg=RA1-PA53&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwju35v3ueL5AhVInf0HHYRfAW4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 53]—54.</ref>}}. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}<ref>Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PA211&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 211].</ref>}}. Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>: {{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]]. {{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}} }} [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»<ref>[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.</ref>. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«…Жмудь, или, как она сама себя называет, „святая Жмудь“, населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.</ref>{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': * ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці … коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі … заступіўшы на дабравольнай дарозе''») * ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''») * ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''») * ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''») * ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)<ref>{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.</ref>}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]] Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>. [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]] У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. [[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]] Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. [[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]] Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>. [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. [[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]] Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. == Сучаснасьць == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} === Ужываньне === У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі: {{Пачатак цытаты}} «Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>. {{Канец цытаты}} У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў: {{Пачатак цытаты}} «У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/> {{Канец цытаты}} У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>: {{Пачатак цытаты}} У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны. {{Канец цытаты}} У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>. [[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]] Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2004 годзе ансамбль «[[Песьняры]]» запісаў песьню «Літвінка»<ref>[https://pesnyary.com/song/litvinka Літвінка], [[Песьняры]], 2004 г.</ref>, а ў 2010 годзе — песьню «Я ліцьвін»<ref>[https://pesnyary.com/song-865.html Я лiцвiн], [[Песьняры]], 2010 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2013 годзе беларускі гурт «[[Стары Ольса]]» апублікаваў відэакліп на песьню «Litvin»<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=FLxS2rE44Zo Stary Olsa - Litvin (official music video)], [[YouTube]], 22 красавіка 2013 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме «[[Чырвоны штраль]]» песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>. У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>. === Грамадзкая дзейнасьць === Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>. === Міленіюм Літвы === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Цытаты == {{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. {{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}} {{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}} {{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. {{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}} |[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref> }} {{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}} {{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}} == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны Севершчыны]] * [[Беларусы]] * [[Літва]] * [[Белая Русь]] * [[Літоўская мітраполія]] * [[Старалітва]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/ГСБМ|17}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}. * Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80. * Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49. * [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * {{Літаратура/ЭСБМ|6}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. * [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}. * Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Літвіны}} * [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г. * [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў] * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} * [https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=508158823791734&id=100037928616901 А. Дайліда «Чому мы Літвіны, а Літвіны гэто мы»] * [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}} {{Беларусы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларусы]] [[Катэгорыя:Славяне]] [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] 4w8p6xaz37gtbg4tycsd1fqrniprlmf 2334732 2334731 2022-08-27T09:34:26Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Балтыйская (неславянская) літоўская мова */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}} [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]] '''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]] Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Назва == [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]] {{Асноўны артыкул|Літва}} Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»<ref>Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.</ref> або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)</ref>}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьне гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88.]</ref>. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]]. Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>. Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах. == Паходжаньне == [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды: * літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>); * ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>); * назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]); * літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>). Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. == Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага == [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]] У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>. У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>: {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}} {{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}} У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>: {{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}} [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]] У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ: {{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}} == Гісторыя == === Раньнія часы === Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>. Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.</ref>. Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}: {{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]] Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п., стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>. Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. [[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]] У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>: {{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}} [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]] Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}. Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» ў якасьці агульнанацыянальнай, так і славянскі моўны і культурны характар гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.</ref>. [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]] У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>. У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>. Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>. [[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]] У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька ды іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у ды іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае гісторык [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]] Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах ды іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref>. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].</ref>. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ<ref>Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»<ref name="Urban-2001-82">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.</ref>. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>: {{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. {{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <...> nie był powinien.}} |Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <...>. — Wilno, 1621. 8—8v. }} Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. У прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал <…> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <…> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <…> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <…> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <…> литвину могилевцу Василью Онтонову <…> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <…> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <…> литвину быховцу Ивану Митрофанову <…> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]] «Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. Пісьмовыя крыніцы XVII—XVIII стагодзьдзяў паведамляюць пра такую зьяву ў ВКЛ, як [[Старалітва|старалітва (стараліцьвіны)]]: «''яны сьвяты і пасты правяць паводле рускага абраду''»<ref>Камунтавічэне В. Насельніцтва Ельненскай парафіі ў XVII ст. («Старая Літва», або ятвяжскі след у Віленскім біскупстве)" // [[ARCHE Пачатак]]. № 5, 2016. С. 310—321.</ref>, «''яны ідуць да камуніі паводле лацінскага абраду, але захоўваюць грэцка-русінскія сьвяты і пасты''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 367.</ref>, «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref><ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>. Так, «стараліцьвінам» у лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, азначылі мясцовага жыхара Якава Кісяля<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>. [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]] Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. [[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] (1832—1834) пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваёй лекцыі пра літоўскі народ у Парыжы 24 сакавіка 1843 году сьцьвярджаў, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178]. </ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014"/>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць рускай або літоўска-рускай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Język Bialoruski, nazwany Ruskim albo Litewsko-Ruskim, którym mówi dziesięć milionów jest najbogatszy i naczystszy, uprawiany niegdyś i od wielkich książ t używany w ich układach sojuszniczych za czasów niepodległości Wielkiego Xięcia Litewskiego»|скарочана}}<ref>Trzeci Maj. [http://cyfrowe.mnk.pl/Content/396/1842_098.pdf?fbclid=IwAR2VyLmTV_6Psf4RhpV2aLF1d4K-zRxq3dKeZhJgiDo6f-ETJWbwVgPMArg Nr. 48], 1842. S. 285.</ref>}}<ref name="Arlou-2012-160"/>. Раней, у сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў [[Палякі|палякаў]], [[Расейцы|расейцаў]], [[Чэхі|чэхаў]], [[ілірыйцы|ілірыйцаў]], [[Сэрбы|сэрбаў]], ліцьвінаў і [[Украінцы|казакоў]]{{Заўвага|Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}, а яшчэ раней, у час свайго знаходжаньня ў [[Коўна|Коўне]] (1819—1823), паводле ўласнага прызнаньня, навучаў там «''жмудзкіх лбоў''» ({{мова-pl|«Żmudzkich łbów»|скарочана}})<ref>Witkowska A., Przybylski R. Romantyzm. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. [https://books.google.by/books?id=l1thAAAAMAAJ&q=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&dq=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi5iN6B_uL5AhU2xAIHHWoHCasQ6AF6BAgGEAI S. 245].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}} Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>. Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}} Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>. Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref> Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>|скарочана}}}}: {{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». {{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}} Падобныя зьвесткі адзначыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l'usage de l'enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Сваім парадкам славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>. Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>: {{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. {{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский. }}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}} [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>: {{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}} Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.</ref>. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref>: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. == Літоўская мова == === Першы запіс === [[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]] У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>. === Славянская літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}} [[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]] За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.</ref>}}. [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]] Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>. [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Сам” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]] Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>. У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>. Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў: * «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}}; * «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}}; * «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>. Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>. Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref>. [[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]] Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref> Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. [[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]] Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>. Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянска-рускага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як на Чырвонай Русі, Валыні і Літве''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. [[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]] У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.</ref><ref>Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.</ref>. У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <...> на Литовском языке»|скарочана}})<ref> Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>: {{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. {{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}} |Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}} [[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]] У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў||be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} у сваім «Зборніку песень, казак, абрадаў і звычаяў сялянаў Паўночна-Заходняга краю» (1869 год) зазначаў, што «''Пахаваньне ў сялянаў Дзісьненскага і Вялейскага паветаў называецца літоўскім словам „хаўтуры“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом „хаутуры“»|скарочана}}}}<ref>Дмитриев М.А. Собраніе пѣсен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Сѣверо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PP7&dq=%D0%A1%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B5+%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%BA%D1%8A,+%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjmkeiLtcz5AhWD8LsIHcEID5EQ6AF6BAgHEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 211].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}: {{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. {{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}} [[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]] У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>, таксама ў загадзе Чарнігаўскай кансысторыі ад 1761 году паведамлялася пра жыхароў Старадубшчыны, што тыя гавораць «па-літоўску»<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?id=vb4KAAAAIAAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&source=bl&ots=zelw46sEM1&sig=ACfU3U15xCPP2oswTZ_NnbNBIE0bNapcXA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjYnZXmkr35AhUY7qQKHUWbBY0Q6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 37].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. [[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]] Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>. У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <...> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>. У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. === Балтыйская (неславянская) літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Жмогусы|Летувізацыя}} [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў<ref>[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]], які адзначыўся супярэчлівымі зьвесткамі пра моўную сытуацыю ў Літве{{Заўвага|Мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}, прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]: «''Зь літоўскай гаворкай мы ўсе добра знаёмыя, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ — „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“»|скарочана}}<ref>Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.</ref>}}. Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''», а ў 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што прыведзены Бельскім тэкст «''занадта дэфармаваны''»{{Заўвага|{{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l’inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>. [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]: * Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося калі побач з братамі былі толькі імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. ** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>}}<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. * Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}). * Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}) ** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>. * Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}). ** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. * Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''». * Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''». * Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}). {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэксьце дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>. [[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]] Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»<ref name="Nasievic-2005"/>, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі<ref name="Kascian-2009"/>. {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&pg=PA133&dq=dictionarium+trium+samogit.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=dictionarium%20trium%20samogit.&f=false S. 133].</ref><ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}} Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і ліцьвінаў з жамойтамі<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>. [[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]] Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref> і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}} Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref name="Zaprudzki-2013-85"/>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў<ref name="Zaprudzki-2013-96"/>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: {{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. {{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}| }} У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]] Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: {{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. {{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5. }} [[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]] Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}<ref name="Stalunas-2005"/>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>: {{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». {{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}} | }} У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>. == Герб == {{Асноўны артыкул|Пагоня}} [[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]] Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>: {{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''. {{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282): {{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}} [[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]] Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.</ref>. Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>. {| |- | <gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center""> Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]] Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]] Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]] </gallery> <gallery class="center""> Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]] Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]] Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]] Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]] </gallery> |} == Сталіца == {{Асноўны артыкул|Вільня}} [[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]] У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. {| |- | <gallery class="center"> Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт) Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.) Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929) Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> |} == Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}} Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы: {{Пачатак цытаты}} «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/> {{Канец цытаты}} [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <...> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.</ref>. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11"/>. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>. Адным зь сьведчаньняў называньня «літоўцамі» беларусаў у Віленскай і Гарадзенскай губэрнях ёсьць сьпіс ураднікаў-[[Базыляны|базылянаў]] Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай япархіі за 1815 год, дзе чатыры чалавекі назваліся «ўраджэнцамі літоўскімі», 14 — прылічылі сябе да «літоўскай нацыі», два — да «польскай», адзін — да «беларускай», адзін — «ураджэнец валынскі» і адзін — «ураджэнец самагіцкі»<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|4к}} С. 73.</ref>. Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}. [[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]] Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}. [[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]] У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''. [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы-жмудзіны{{Заўвага|«''Наши отцы и дзяды были Русскиe; тольки не завсегды над ими пановали свои родные Русские князя. Упярод над ими пановали Русские князи, потом стали пановаць над ими князя Литовцев т. е. князя, тых самых Литовцев и Жмудзинов, што живуць з нами''»}} і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>{{Заўвага|Выдадзеная ў 1869 годзе кніга «Последнее слово о польском вопросе в России», якая апісвала захады дзеля абмаскаленьня колішняга Вялікага Княства Літоўскага, вызначала ў «[[Паўночна-Заходні край|Заходнім краі]]» наступныя тры народнасьці: жмудзінаў, якіх прапаноўвалася ніяк не русіфікаваць і ўсяляк падтрымліваць («''калі яны пачнуць паважаць расейцаў, яны стануць цалкам адданымі нам і мы ўсё наступнае стагодзьдзе можам быць пэўнымі ў іх адданасьці''»); беларусаў, якія «''людзі чыста расейскія, але… стаяць на найніжэйшай ступені разьвіцьця, таму ў палітычных дачыненьнях абсалютна нікчэмныя; яны будуць рабіць тое, што прымусяць абставіны''»; трэцяя жа народнасьць у кнізе не называецца паводле імя, адзначаецца толькі, што яна насяляе Гарадзенскую, большую частку Віленскай і Менскай губэрняў і што, калі жмудзінаў і беларусаў можна прывязаць да Расеі, то гэтая трэцяя народнасьць ёсьць напраўду вельмі небясьпечнай праз сваю варожасьць да «[[Маскаль|маскалёў]]»<ref>Отечественныя записки. Т. 192. — СПб., 1870. С. [https://books.google.by/books?id=xFcFAAAAQAAJ&pg=RA1-PA53&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwju35v3ueL5AhVInf0HHYRfAW4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 53]—54.</ref>}}. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}<ref>Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PA211&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 211].</ref>}}. Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>: {{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]]. {{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}} }} [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»<ref>[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.</ref>. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«…Жмудь, или, как она сама себя называет, „святая Жмудь“, населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.</ref>{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': * ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці … коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі … заступіўшы на дабравольнай дарозе''») * ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''») * ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''») * ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''») * ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)<ref>{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.</ref>}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]] Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>. [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]] У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. [[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]] Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. [[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]] Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>. [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. [[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]] Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. == Сучаснасьць == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} === Ужываньне === У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі: {{Пачатак цытаты}} «Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>. {{Канец цытаты}} У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў: {{Пачатак цытаты}} «У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/> {{Канец цытаты}} У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>: {{Пачатак цытаты}} У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны. {{Канец цытаты}} У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>. [[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]] Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2004 годзе ансамбль «[[Песьняры]]» запісаў песьню «Літвінка»<ref>[https://pesnyary.com/song/litvinka Літвінка], [[Песьняры]], 2004 г.</ref>, а ў 2010 годзе — песьню «Я ліцьвін»<ref>[https://pesnyary.com/song-865.html Я лiцвiн], [[Песьняры]], 2010 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2013 годзе беларускі гурт «[[Стары Ольса]]» апублікаваў відэакліп на песьню «Litvin»<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=FLxS2rE44Zo Stary Olsa - Litvin (official music video)], [[YouTube]], 22 красавіка 2013 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме «[[Чырвоны штраль]]» песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>. У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>. === Грамадзкая дзейнасьць === Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>. === Міленіюм Літвы === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Цытаты == {{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. {{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}} {{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}} {{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. {{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}} |[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref> }} {{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}} {{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}} == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны Севершчыны]] * [[Беларусы]] * [[Літва]] * [[Белая Русь]] * [[Літоўская мітраполія]] * [[Старалітва]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/ГСБМ|17}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}. * Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80. * Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49. * [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * {{Літаратура/ЭСБМ|6}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. * [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}. * Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Літвіны}} * [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г. * [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў] * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} * [https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=508158823791734&id=100037928616901 А. Дайліда «Чому мы Літвіны, а Літвіны гэто мы»] * [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}} {{Беларусы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларусы]] [[Катэгорыя:Славяне]] [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] pq0viiugg1kcyqwk3x3dbxjfj20v190 2334742 2334732 2022-08-27T10:40:01Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Літоўская мова */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}} [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]] '''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]] Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Назва == [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]] {{Асноўны артыкул|Літва}} Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»<ref>Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.</ref> або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)</ref>}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьне гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88.]</ref>. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]]. Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>. Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах. == Паходжаньне == [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды: * літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>); * ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>); * назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]); * літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>). Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. == Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага == [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]] У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>. У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>: {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}} {{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}} У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>: {{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}} [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]] У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ: {{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}} == Гісторыя == === Раньнія часы === Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>. Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.</ref>. Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}: {{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]] Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п., стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>. Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. [[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]] У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>: {{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}} [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]] Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}. Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» ў якасьці агульнанацыянальнай, так і славянскі моўны і культурны характар гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.</ref>. [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]] У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>. У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>. Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>. [[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]] У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька ды іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у ды іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае гісторык [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]] Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах ды іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref>. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].</ref>. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ<ref>Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»<ref name="Urban-2001-82">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.</ref>. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>: {{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. {{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <...> nie był powinien.}} |Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <...>. — Wilno, 1621. 8—8v. }} Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. У прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал <…> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <…> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <…> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <…> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <…> литвину могилевцу Василью Онтонову <…> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <…> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <…> литвину быховцу Ивану Митрофанову <…> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]] «Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. Пісьмовыя крыніцы XVII—XVIII стагодзьдзяў паведамляюць пра такую зьяву ў ВКЛ, як [[Старалітва|старалітва (стараліцьвіны)]]: «''яны сьвяты і пасты правяць паводле рускага абраду''»<ref>Камунтавічэне В. Насельніцтва Ельненскай парафіі ў XVII ст. («Старая Літва», або ятвяжскі след у Віленскім біскупстве)" // [[ARCHE Пачатак]]. № 5, 2016. С. 310—321.</ref>, «''яны ідуць да камуніі паводле лацінскага абраду, але захоўваюць грэцка-русінскія сьвяты і пасты''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 367.</ref>, «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref><ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>. Так, «стараліцьвінам» у лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, азначылі мясцовага жыхара Якава Кісяля<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>. [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]] Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. [[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] (1832—1834) пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваёй лекцыі пра літоўскі народ у Парыжы 24 сакавіка 1843 году сьцьвярджаў, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178]. </ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014"/>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць рускай або літоўска-рускай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Język Bialoruski, nazwany Ruskim albo Litewsko-Ruskim, którym mówi dziesięć milionów jest najbogatszy i naczystszy, uprawiany niegdyś i od wielkich książ t używany w ich układach sojuszniczych za czasów niepodległości Wielkiego Xięcia Litewskiego»|скарочана}}<ref>Trzeci Maj. [http://cyfrowe.mnk.pl/Content/396/1842_098.pdf?fbclid=IwAR2VyLmTV_6Psf4RhpV2aLF1d4K-zRxq3dKeZhJgiDo6f-ETJWbwVgPMArg Nr. 48], 1842. S. 285.</ref>}}<ref name="Arlou-2012-160"/>. Раней, у сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў [[Палякі|палякаў]], [[Расейцы|расейцаў]], [[Чэхі|чэхаў]], [[ілірыйцы|ілірыйцаў]], [[Сэрбы|сэрбаў]], ліцьвінаў і [[Украінцы|казакоў]]{{Заўвага|Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}, а яшчэ раней, у час свайго знаходжаньня ў [[Коўна|Коўне]] (1819—1823), паводле ўласнага прызнаньня, навучаў там «''жмудзкіх лбоў''» ({{мова-pl|«Żmudzkich łbów»|скарочана}})<ref>Witkowska A., Przybylski R. Romantyzm. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. [https://books.google.by/books?id=l1thAAAAMAAJ&q=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&dq=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi5iN6B_uL5AhU2xAIHHWoHCasQ6AF6BAgGEAI S. 245].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}} Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>. Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}} Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>. Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref> Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>|скарочана}}}}: {{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». {{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}} Падобныя зьвесткі адзначыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l'usage de l'enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Сваім парадкам славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>. Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>: {{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. {{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский. }}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}} [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>: {{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}} Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.</ref>. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref>: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. == Літоўская мова == === Першы запіс === [[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]] У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>. === Славянская літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}} [[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]] За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.</ref>}}. [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]] Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>. [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Сам” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Сам''», 1399 г.]] Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>. У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>. Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў: * «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}}; * «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}}; * «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>. Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>. Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref>. [[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]] Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref> Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. [[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]] Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>. Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянска-рускага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як на Чырвонай Русі, Валыні і Літве''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. [[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]] У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.</ref><ref>Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.</ref>. У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <...> на Литовском языке»|скарочана}})<ref> Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>: {{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. {{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}} |Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}} [[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]] У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў||be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} у сваім «Зборніку песень, казак, абрадаў і звычаяў сялянаў Паўночна-Заходняга краю» (1869 год) зазначаў, што «''Пахаваньне ў сялянаў Дзісьненскага і Вялейскага паветаў называецца літоўскім словам „хаўтуры“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом „хаутуры“»|скарочана}}}}<ref>Дмитриев М.А. Собраніе пѣсен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Сѣверо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PP7&dq=%D0%A1%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B5+%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%BA%D1%8A,+%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjmkeiLtcz5AhWD8LsIHcEID5EQ6AF6BAgHEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 211].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}: {{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. {{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}} [[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]] У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>, таксама ў загадзе Чарнігаўскай кансысторыі ад 1761 году паведамлялася пра жыхароў Старадубшчыны, што тыя гавораць «па-літоўску»<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?id=vb4KAAAAIAAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&source=bl&ots=zelw46sEM1&sig=ACfU3U15xCPP2oswTZ_NnbNBIE0bNapcXA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjYnZXmkr35AhUY7qQKHUWbBY0Q6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 37].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. [[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]] Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>. У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <...> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>. У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. === Балтыйская (неславянская) літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Жмогусы|Летувізацыя}} [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў<ref>[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]], які адзначыўся супярэчлівымі зьвесткамі пра моўную сытуацыю ў Літве{{Заўвага|Мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}, прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]: «''Зь літоўскай гаворкай мы ўсе добра знаёмыя, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ — „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“»|скарочана}}<ref>Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.</ref>}}. Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''», а ў 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што прыведзены Бельскім тэкст «''занадта дэфармаваны''»{{Заўвага|{{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l’inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>. [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]: * Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося калі побач з братамі былі толькі імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. ** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>}}<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. * Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}). * Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}) ** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>. * Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}). ** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. * Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''». * Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''». * Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}). {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэксьце дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>. [[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]] Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»<ref name="Nasievic-2005"/>, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі<ref name="Kascian-2009"/>. {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&pg=PA133&dq=dictionarium+trium+samogit.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=dictionarium%20trium%20samogit.&f=false S. 133].</ref><ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}} Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і ліцьвінаў з жамойтамі<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>. [[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]] Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref> і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}} Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref name="Zaprudzki-2013-85"/>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў<ref name="Zaprudzki-2013-96"/>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: {{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. {{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}| }} У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]] Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: {{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. {{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5. }} [[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]] Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}<ref name="Stalunas-2005"/>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>: {{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». {{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}} | }} У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>. == Герб == {{Асноўны артыкул|Пагоня}} [[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]] Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>: {{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''. {{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282): {{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}} [[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]] Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.</ref>. Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>. {| |- | <gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center""> Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]] Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]] Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]] </gallery> <gallery class="center""> Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]] Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]] Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]] Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]] </gallery> |} == Сталіца == {{Асноўны артыкул|Вільня}} [[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]] У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. {| |- | <gallery class="center"> Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт) Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.) Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929) Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> |} == Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}} Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы: {{Пачатак цытаты}} «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/> {{Канец цытаты}} [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <...> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.</ref>. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11"/>. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>. Адным зь сьведчаньняў называньня «літоўцамі» беларусаў у Віленскай і Гарадзенскай губэрнях ёсьць сьпіс ураднікаў-[[Базыляны|базылянаў]] Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай япархіі за 1815 год, дзе чатыры чалавекі назваліся «ўраджэнцамі літоўскімі», 14 — прылічылі сябе да «літоўскай нацыі», два — да «польскай», адзін — да «беларускай», адзін — «ураджэнец валынскі» і адзін — «ураджэнец самагіцкі»<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|4к}} С. 73.</ref>. Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}. [[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]] Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}. [[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]] У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''. [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы-жмудзіны{{Заўвага|«''Наши отцы и дзяды были Русскиe; тольки не завсегды над ими пановали свои родные Русские князя. Упярод над ими пановали Русские князи, потом стали пановаць над ими князя Литовцев т. е. князя, тых самых Литовцев и Жмудзинов, што живуць з нами''»}} і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>{{Заўвага|Выдадзеная ў 1869 годзе кніга «Последнее слово о польском вопросе в России», якая апісвала захады дзеля абмаскаленьня колішняга Вялікага Княства Літоўскага, вызначала ў «[[Паўночна-Заходні край|Заходнім краі]]» наступныя тры народнасьці: жмудзінаў, якіх прапаноўвалася ніяк не русіфікаваць і ўсяляк падтрымліваць («''калі яны пачнуць паважаць расейцаў, яны стануць цалкам адданымі нам і мы ўсё наступнае стагодзьдзе можам быць пэўнымі ў іх адданасьці''»); беларусаў, якія «''людзі чыста расейскія, але… стаяць на найніжэйшай ступені разьвіцьця, таму ў палітычных дачыненьнях абсалютна нікчэмныя; яны будуць рабіць тое, што прымусяць абставіны''»; трэцяя жа народнасьць у кнізе не называецца паводле імя, адзначаецца толькі, што яна насяляе Гарадзенскую, большую частку Віленскай і Менскай губэрняў і што, калі жмудзінаў і беларусаў можна прывязаць да Расеі, то гэтая трэцяя народнасьць ёсьць напраўду вельмі небясьпечнай праз сваю варожасьць да «[[Маскаль|маскалёў]]»<ref>Отечественныя записки. Т. 192. — СПб., 1870. С. [https://books.google.by/books?id=xFcFAAAAQAAJ&pg=RA1-PA53&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwju35v3ueL5AhVInf0HHYRfAW4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 53]—54.</ref>}}. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}<ref>Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PA211&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 211].</ref>}}. Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>: {{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]]. {{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}} }} [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»<ref>[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.</ref>. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«…Жмудь, или, как она сама себя называет, „святая Жмудь“, населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.</ref>{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': * ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці … коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі … заступіўшы на дабравольнай дарозе''») * ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''») * ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''») * ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''») * ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)<ref>{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.</ref>}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]] Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>. [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]] У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. [[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]] Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. [[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]] Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>. [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. [[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]] Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. == Сучаснасьць == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} === Ужываньне === У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі: {{Пачатак цытаты}} «Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>. {{Канец цытаты}} У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў: {{Пачатак цытаты}} «У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/> {{Канец цытаты}} У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>: {{Пачатак цытаты}} У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны. {{Канец цытаты}} У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>. [[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]] Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2004 годзе ансамбль «[[Песьняры]]» запісаў песьню «Літвінка»<ref>[https://pesnyary.com/song/litvinka Літвінка], [[Песьняры]], 2004 г.</ref>, а ў 2010 годзе — песьню «Я ліцьвін»<ref>[https://pesnyary.com/song-865.html Я лiцвiн], [[Песьняры]], 2010 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2013 годзе беларускі гурт «[[Стары Ольса]]» апублікаваў відэакліп на песьню «Litvin»<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=FLxS2rE44Zo Stary Olsa - Litvin (official music video)], [[YouTube]], 22 красавіка 2013 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме «[[Чырвоны штраль]]» песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>. У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>. === Грамадзкая дзейнасьць === Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>. === Міленіюм Літвы === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Цытаты == {{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. {{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}} {{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}} {{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. {{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}} |[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref> }} {{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}} {{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}} == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны Севершчыны]] * [[Беларусы]] * [[Літва]] * [[Белая Русь]] * [[Літоўская мітраполія]] * [[Старалітва]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/ГСБМ|17}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}. * Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80. * Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49. * [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * {{Літаратура/ЭСБМ|6}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. * [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}. * Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Літвіны}} * [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г. * [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў] * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} * [https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=508158823791734&id=100037928616901 А. Дайліда «Чому мы Літвіны, а Літвіны гэто мы»] * [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}} {{Беларусы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларусы]] [[Катэгорыя:Славяне]] [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] pcjmkl4ycmvs5y7ecet9v2rv6s0uqc1 0 44313 2334637 2334538 2022-08-26T12:00:20Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Папулярызацыя ў ХІХ — XX стагодзьдзях */ стыль wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Краіна = [[Летува]] |Статус = Афіцыйны этнаграфічны рэгіён |Цэнтар = [[Панявеж]] |Мапа = Mapa Aukshtoty.png }} '''Аўкшто́та''', пазьней '''Аўкшта́йція'''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Аўкштайція // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 266.</ref> (''Аўкштайтыя''<ref name="Cakvin-1989">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Аўкштайты // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 41.</ref>, {{мова-lt|Aukštaitija|скарочана}}) — сучасны этнаграфічны рэгіён [[Летува|Летувы]], які знаходзіцца на паўночным усходзе краіны, у басэйне ракі [[Вяльля|Вяльлі]]. Ня мае статусу палітычнай або адміністрацыйнай адзінкі, аднак улады Летувы зацьвердзілі яго межы на афіцыйным узроўні<ref>[http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_e?p_id=220186&p_query=D%CBL%20ETNOGRAFINI%D8%20REGION%D8%20RIB%D8%20NUSTATYMO&p_tr2=2. Рэкамэндацыі Рады аховы этнічнае культуры Летувы № 1 аб усталяваньні межаў этнаграфічных рэгіёнаў ад 17 верасьня 2003 году.]</ref>. Паводле летувіскіх мовазнаўцаў, на гэтай тэрыторыі ўжываецца адна зь дзьвюх дыялектных групаў [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] — [[Аўкштайцкі дыялект|аўкштайцкая]]. Насельніцтва рэгіёну летувіскія этнографы вылучаюць у асобную этнаграфічную групу [[Аўкштайты|аўкштайтаў]]. Лічыцца гістарычным цэнтрам Летувіскай дзяржавы<ref>Suziedelis S. Historical Dictionary of Lithuania. — Scarecrow Press, 2011. P. 189.</ref><ref>Ragauskaitė A. Ethnocultural regionalization of Lithuania or all the truth about our regions // Acta Museologica Lithuanica. Vol. 4 (2019). P. 167.</ref><ref>[https://turizmogidas.lt/ru/o-litve/etnokulturnye-regiony-litvy/ Этнокультурные регионы Литвы]{{ref-ru}}, Turizmo Gidas</ref>. Аўкштота — назва памежнай тэрыторыі ў часы змаганьня [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] з [[Крыжакі|крыжакамі]] за [[Жамойць]], вядомая выняткова зь [[Нямецкая мова|нямецка-]] і [[Лацінская мова|лацінамоўных]] крыніцаў (1323—1420 гады). Знаходзілася на поўнач ад ракі Вяльлі, паабапал ракі [[Сьвятая (рака)|Сьвятой]] і ахоплівала [[Вількамір]], [[Уцяна|Уцяну]], [[Таўрагіны]], [[Больнікі (Летува)|Больнікі]], [[Маляты]], [[Дубінкі]], [[Гедройцы (мястэчка)|Гедройцы]], [[Немянчын]], [[Кернаў]], [[Шашолы]], [[Пабойск]], [[Рогава]], [[Кейданы]], [[Шаты]], [[Жэймы]], [[Кульва|Кульву]], [[Ворлава|Ворлаву]] і [[Коўна|Коўну]]<ref name="Urban-2001-37">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 37.</ref>. Не атаясамлівалася з [[Літва старажытная|уласна Літвой]]<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref> (азначаная тэрыторыя суадносіцца з пазьнейшым [[харонім]]ам XVI ст. «Завялейская Літва»<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 153—157.</ref>). == Назва == Назва «Аўкштота» паходзіць з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]: магчыма, гэтую назву ўтварылі мясцовыя насельнікі балтыйскага паходжаньня, або, паводле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Вітаўт]]а, адпаведную зямлю так называлі [[жамойты]]<ref name="Urban-2001-37"/>. [[Файл:LietuvaPhysicalMap-lessdetail (lang-be).svg|значак|Фізычная мапа Летувы]] Паводле афіцыйна прынятай у Летуве вэрсіі, назва Аўкштоты ўтварылася празь яе разьмяшчэньне на ўзвышшы ў параўнаньні з [[Жамойць|Жамойцю]] (што ў выпадку межаў афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну цалкам супярэчыць рэльефу мясцовасьці) — ад [[Летувіская мова|летувіскага]] слова ''aukštas'', якое азначае 'высокі'. Падобную [[Этымалёгія|этымалёгію]] самой назвы (але без адсылкі да Жамойці) сьцьвердзіў у 1820 годзе [[Малая Летува|пруска-летувіскі]] пастар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Рэза||ru|Реза, Людвикас}}, камэнтуючы ўжытую [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацеем Стрыйкоўскім]] назву ''Austechiam'' (пры цытаваньні вытрымкі з [[Хроніка Прускай зямлі|Хронікі Прускай зямлі]] пра падзеі 1294—1300 гадоў) датычна «''морскай правінцыі''», якая «''пад гэтай назвай улучала ўсю тэрыторыю Жамойці і [[Курляндыя|Куроніі]], прылеглыя да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]''» і «''якая цяпер завецца Angsztyta ('высокае месца')''»{{Заўвага|{{мова-la|«Strykouius rectius regionem illam scripsit Austechiam quae hodiernis diebus Angsztyta (locus altus) vocatur. <…> Austechiam prouinciam fuisse dicit maritimam. Totam nimirum Samogitiae et Curoniae terram, quae mare Balticum adjacet, sub hoc nomine complectitur»|скарочана}}}}<ref>De religionis Christianae in Lithuanorum gente primordiis. — Regiomonti, 1820. [https://books.google.by/books?id=r4DMY84dlfwC&pg=PA4&dq=Austechiam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiE-uGf98z1AhXEh_0HHVfgCLQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Austechiam&f=false P. 4].</ref>. На думку гісторыка [[Вячаслаў Насевіч|Вячаслава Насевіча]], назву «Аўкштота», магчыма, утварылі штучна (паводле аналёгіі з агучанай пазьней у палітычных мэтах этымалёгіяй назвы Жамойці), каб падмацаваць правы вялікіх князёў літоўскіх на Жамойць<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевiч В.]] Пачаткі Вялікага княства Літоўскага. — {{Менск (Мінск)}}: 1993. С. 20.</ref>. == У гістарычных крыніцах == [[Файл:Samland-Samogitie-Semigallo (1768).jpg|значак|[[Жамойць]] (''Samogitia'') і прылеглыя да яе [[Самбія|Самляндыя]] (''Samland'') і [[Зэмгалія|Сэмігалія]] (''Semigallo''), з мапы 1768 г.]] Назва «Аўкштота» сустракаецца ў некалькіх лацінамоўных і нямецкамоўных хроніках і афіцыйных дакумэнтах, тым часам няма ніводнага ўпаміну пра яе ў дакумэнтах [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў афіцыйнай [[Беларуская мова|беларускай мове]], у [[Беларуска-літоўскія летапісы|літоўскіх (беларускіх) летапісах]], у апісаньнях Літвы замежнымі падарожнікамі і візытантамі двара [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў]] у [[Вільня|Вільні]], у афіцыйным ліставаньні з [[Ватыкан]]ам. Усё гэта сьведчыць пра тое, што Аўкштота, з усяго відаць, азначала невялікую памежную паласу (усходнюю частку Жамойці), якая ня мела вялікага значэньня<ref name="Panucevic-2014-290">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 290.</ref>. Рускія летапісы, якія ведаюць назву «Літва» зь сярэдзіны XI ст. і падрабязна апісваюць дачыненьні [[Кіеўская Русь|Русі]] з суседнімі (у тым ліку балтыйскімі) плямёнамі, не ўпамінаюць Аўкштоту. [[Галіцка-Валынскі летапіс]], які лічыцца адной з найважнейшых крыніцаў з гісторыі [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]], [[Жамойты|жамойтаў]], [[Яцьвягі|яцьвягаў]] і [[Прусія|прусаў]] у XIII ст. і генэзы Вялікага Княства Літоўскага, таксама не ўпамінае Аўкштоты. Аўтар лацінамоўнага трактату «Апісаньня земляў» ([[Дублінская хроніка]]) другой паловы XIII ст., які быў на каранацыі [[Міндоўг]]а, упамінае [[Жамойць]], Літву, Нальшчаны, Яцьвезь, але таксама не ўжывае назвы «Аўкштота»<ref>[https://belhistory.com/alba-ruscia.html Апісанне земляў (з Дублінскага рукапісу XIII ст.). Alba Ruscia] // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 6, 1993. С. 63—68.</ref>. Першы пісьмовы ўпамін пра Аўкштоту зьмяшчаецца ў мірнай дамове ад 2 кастрычніка 1323 году, складзенай [[Гедзімін]]ам, каралём Літвы ({{мова-de|«Gedеminne, de koning van Lethowen»|скарочана}}), з магістрам [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]], рыскім арцыбіскупам і месьцічамі [[Рыга|Рыгі]], а таксама з намесьнікам караля [[Данія|Даніі]] ў [[Эстонія|Эстоніі]]: «''…з нашага боку зямля Аўкштота і Жамойць, Пскоў і ўсе [землі] русаў, якімі мы валодаем''» ({{мова-de|«...van unser wegene dat lant to '''Eusteythen''' unde Sameyten, Plessekowe unde alle der Russen, de under uns besethen sin»|скарочана}}<ref>Пашуто В. Т. Русь. Прибалтика. Папство. — М., 2011. [https://books.google.by/books?id=_XoyDwAAQBAJ&pg=PA516&dq=van+unser+wegene+dat+lant+to+Eusteythen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiHmo2t5Mr1AhXJsaQKHVSdABQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=van%20unser%20wegene%20dat%20lant%20to%20Eusteythen&f=false С. 516].</ref>). Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў гэтым афіцыйным дакумэнце, хоць і ўпамінаюцца землі Аўкштоты і Жамойці, але сам вялікі князь Гедзімін тытулюецца як «''кароль Літвы''»<ref name="Urban-2001-33-34">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 33—34.</ref>. Увогуле, ніводны зь вялікіх князёў літоўскіх ніколі не тытуляваўся «''князем Аўкштоты''»<ref name="Urban-2001-105"/>. У пагадненьні адзначаліся памежныя «мірныя зоны», да якіх залічвалася Жамойць і Аўкштота, [[Пскоўская зямля]] ды іншыя «землі русаў», падпарадкаваныя Гедзіміну<ref name="Urban-2001-104">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 104.</ref>. З гэтага вынікае, што Аўкштота не атаясамлівалася з уласна Літвой і была адной зь «мірных зонаў», прылеглых да межаў Лівонскага ордэну<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>. * 1320-я гады (пра падзеі 1294—1300 гадоў) — [[Хроніка Прускай зямлі]]: «''У той час Людвік фон Лібэнцэль быў комтурам Рагніта, які з сваімі братамі і зброяносцамі правёў шмат слаўных войнаў супраць ліцьвінаў. Шматразова ён меў вайну на караблях, адну ў Аўкштоце [Аўштэхіі], зямлі караля Літвы, у якой спаліў сяло, званае Рамэны, якое паводле іх веры было сьвятым, схапіўшы ўсіх і забіўшы''»<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>{{Заўвага|{{мова-la|«Eodem tempore frater Lodewicus de Libencele fuit commendator de Raganita, qui cum suis fratribus et armigeris multa bella gloriose gessit contra Lethowinos. Navale bellum multiplex habuit, unum versus '''Austechiam''', terram regis Lethowie, in qua villam dictam Romene, que secundum ritus eorum sacra fuit, combussit, captis omnibus et occisis»|скарочана}}<ref>Scriptores rerum Prussicarum. 1. Band. — Leipzig, 1861. [https://books.google.by/books?id=YX8OAAAAYAAJ&pg=PA159&dq=Austechiam,+terram+regis+Lethowie&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi10rrE5sr1AhXB8qQKHeeEDfYQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Austechiam%2C%20terram%20regis%20Lethowie&f=false S. 159].</ref>}}. * 1324—1331 гады — паведамленьне комтура [[Рагніт]]а комтуру [[Кёнігзбэрг]]у пра заяву літоўскага ўцекача (на момант публікацыі ў 1873 годзе захавалася часткова): «''кароль Аўкштоты''» ({{мова-la|«rex de '''Owsteiten'''»|скарочана}})<ref>Altpreußische Monatsschrift. 10. Band. — Königsberg, 1873. [https://books.google.by/books?id=fM5BbKw8_vkC&pg=PA81&dq=rex+de+Owsteiten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi8xNas2sr1AhVliv0HHbZEAHIQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=rex%20de%20Owsteiten&f=false S. 81].</ref>. * 1327—1329 гады — дакумэнт Рагніцкага комтурства: «''…тры рабы-ўцекачы з Аўкштоты… якія сьцьвярджалі, што жылі каля [[Горадня|Горадні]]''» ({{мова-la|«...tres servos fugitivos de '''Owehsteten'''... qui eciam asserunt omnes de Owehsteten circa Garten domi esse»|скарочана}})<ref>Preussisches Urkundenbuch. — Königsberg, 1962. [https://books.google.by/books?id=krFDAQAAMAAJ&q=Owehsteten+Garten&dq=Owehsteten+Garten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOj8733Mr1AhVilP0HHeXOAegQ6AF6BAgCEAI S. 447].</ref>. * 1337 год, 12 сьнежня — була імпэратара [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]] [[Людвіка Баварскі|Людвіка Баварскага]]: «''…землі няверных, ворагаў Хрыста, ліцьвінаў, а менавіта Аўкштоту, Жамойць, Каршовію, Русь ды іншыя землі, якія належаць да гэтых краёў…''» ({{мова-la|«...terram infidelium Litwinorum Crucis christi inimicorum, videlicet '''Ochsteten''' Samayten Karsow Ruzen ceterasque partes prenominatis terris adiacentibus cum omnibus suis pertinenciis et partibu...»|скарочана}})<ref>Codex diplomaticus Lithuaniae. — Vratislavieae, 1845. [https://books.google.by/books?id=pzVNAAAAcAAJ&pg=PA45&dq=Litwinorum+Ochsteten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjt4cy23sr1AhUuhf0HHVtKCc8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Litwinorum%20Ochsteten&f=false S. 45].</ref>. * 1338 год — Хроніка рыцараў Тэўтонскага ордэну: «''кароль Аўкштоты і Жамойці''» ({{мова-de|«Die coninck van '''Ansteiden''' ende van Sameyten»|скарочана}})<ref>Veteris aevi analecta. T. X. — Lugdunum Batavorum, 1710. [https://books.google.by/books?id=MeNB_FQi1y4C&pg=PA223&dq=Die+coninck+van+Ansteiden+ende+van+Sameyten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3qouq58r1AhUN7rsIHT-BCy4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20coninck%20van%20Ansteiden%20ende%20van%20Sameyten&f=false P. 223].</ref>. Як паказвае Павал Урбан, невядомы аўтар хронікі недакладна датаваў падзеі, сьцьвярджаючы пра складаньне па 1342 годзе мірнага пагадненьня паміж магістрам Лівонскага ордэну Эвэргардам з Мунгайму (памёр у 1340 годзе) і «''каралём Аўкштоты і Жамойці''». Напраўду справа тычылася гандлёвага пагадненьня 1338 году, аформленага з «''магістрам Лівоніі''» ад імя «''Гедзіміна, караля Літвы''», таму прыведзены тытул — з усяго відаць, памылка аўтара<ref name="Urban-2001-35-36">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 35—36.</ref>. * 1348 год — [[Віганд Марбурскі]]: «''…на зямлю Літвы, а менавіта ў Аўкштоту…''» ({{мова-de|«...in das Land Litten, nemlich in '''Auchstetter'''...»|скарочана}})<ref>Codex Diplomaticus Prussicus. 3. Band. — Königsberg, 1848. [https://books.google.by/books?id=ns5TAAAAcAAJ&pg=PA80&dq=%22Auchstetter%22+gegent&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiK76Ot6Mr1AhVDuqQKHZnfCdwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Auchstetter%22%20gegent&f=false S. 80].</ref>. * перад 1357 годам — [[Герман Вартбэрг]]: «''У гэтым часе ліцьвіны мясьцінаў Стрыпейкі, Упіта, Вайсьвільцы, Аўкштота [Аўштайта] хацелі перасяліцца ў Літву; што не дазволіў ім зьдзейсьніць магістар''» ({{мова-la|«Hoc tempore Letwini de Stripeyke, Opythen, Mezevilte, de '''Austeyten''' volebant se a Lethowia transferre; sed refutati per magistrum»|скарочана}})<ref>Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=V0Ypx8MwG2EC&pg=PA70&dq=Opythen+Austeyten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjHv6Sv6cr1AhURCewKHdksAx0Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=Opythen%20Austeyten&f=false S. 70].</ref>. [[Файл:Samogitia (F. Wit, 1689).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ каля 1689 году (поўнач — направа, уверсе — захад), дзе Жамойць падзяляецца дзьве часткі: «[[Варні|Worniae]] Territorium», прылеглую да [[Балтыйскае мора|мора]] і «[[Расены|Rosienae]] Territorium», прылеглую да [[Літва старажытная|Літвы]]]] Як зазначае Павал Урбан, калі б Аўкштота ў тым часе дзяржаўна атаясамлівалася з уласна Літвой, то «''ліцьвіны з Аўкштоты''» ня мелі б патрэбы з «Аўкштоты-Літвы» зноў перасяліцца ў Літву<ref name="Urban-2001-37"/>. * 1367 год — Герман Вартбэрг: вышэйшы маршалак Тэўтонскага ордэну Генінг Шындэкопф «''у вышэйшай зямлі Літвы… спустошыў і спапяліў мясцовасьці Шаты, Ворлава… і прыйшоў да Коўны…''»<ref name="Urban-2001-34">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 34.</ref> ({{мова-la|«in superioribus partibus Letwinorum... in ore gladiis omnes vastavitque flammis et cede regiones Sethen, Warlowe... quousque pervenitur circa Novum Kauve...»|скарочана}})<ref>Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=V0Ypx8MwG2EC&pg=PA80&dq=in+superioribus+partibus+Letwinorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiH_pyu68r1AhW-57sIHXvuCFsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=in%20superioribus%20partibus%20Letwinorum&f=false S. 80].</ref> * 1372 год<ref name="Panucevic-2014-287-288>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287—288.</ref> — Герман Вартбэрг: «''…спустошылі зямлю Высокую, Вайсьвільцы, Упіту''» ({{мова-la|«...terre vastate in eo sunt Veyseke, Waysevilte, Opiten»|скарочана}})<ref>Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=V0Ypx8MwG2EC&pg=PA93&dq=sunt+Veyseke&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwijq6GKlMv1AhWLyaQKHbBXAnEQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=sunt%20Veyseke&f=false S. 93].</ref> * 1373 год — Герман Вартбэрг: вялікі магістар Тэўтонскага ордэну [[Вінрых з Кніпроду]] «''вывеў сваіх супраць ліцьвінаў у зямлю Аўкштоту, дзе кароль Кейстут ім ня даў пераправіцца. Магістар пайшоў далей уздоўж Вяльлі, жадаючы пераправіцца. Але кароль і там ім ня даў гэтага… Так Магістр спустошыў зямлю ўздоўж Вяльлі да самога Вількаміру. Па тым павёў свае войскі ў зямлю Жамойць…''»{{Заўвага|{{мова-la|«...eduxit suos contra Letwinos in terram '''Austheithen''', ubi rex Keinstut cum suo exercitu non permittens eum transire. Magister procedens ad terram Nerghe, ubi putabat se transiturum. Rex autem et ibi eum prohibuit... Vastavit igitur magister generalis terram circa usque Valkenberge. Deinde direxit suos ad terram Seymen...»|скарочана}}<ref>Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=V0Ypx8MwG2EC&pg=PA96&dq=in+terram+Austheithen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnseWO7Mr1AhV0i_0HHUY0D6MQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=in%20terram%20Austheithen&f=false S. 96].</ref>}} * 1374 год — Герман Вартбэрг: вышэйшы маршалак Тэўтонскага ордэну Рудыгер з Эльнэру «''быў з двума войскамі ў землях ліцьвінаў пад назваю Аўкштота [Аўштайта], моцна спусташаючы яе тры дні і тры ночы''» ({{мова-la|«fuit cum duobus in terris Letwinorum nomine '''Austheythen''', tribus diebus et noctibus potenter vastando»|скарочана}})<ref>Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=V0Ypx8MwG2EC&pg=PA96&dq=nomine+Austheythen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3jMDrl8v1AhXIlP0HHRvPCy0Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=nomine%20Austheythen&f=false S. 96].</ref> * паміж 1384 і 1401 гадамі — «''Дарогі ў Аўкштоту або Верхнюю Літву''» ({{мова-de|«Wege nach '''Auxteten''' oder Ober-Littauen»|скарочана}})<ref>Scriptores rerum Prussicarum. 2. Band. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=OsvtAAAAIAAJ&pg=PA688&dq=Auxteten+Ober-L%D1%96ttauen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXoqCA7sr1AhXLlP0HHegqApgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Auxteten%20Ober-L%D1%96ttauen&f=false P. 688].</ref>, дзе большасьць дарог мела зьвязкі зь [[Вільня]]й, [[Трокі|Трокамі]] і [[Горадня]]й, у тым ліку ўпамінаюцца такія дарогі: № 62 — празь Візну (у [[Мазавецкае княства|Мазоўшы]]) у Горадню; № 63 — праз [[Райгорад]] у Горадню, № 79 — розныя дарогі між Трокамі і Горадняй; № 83 — дарога з Горадні ў [[Салечнікі]]; № 84 — дарога з Салечнікаў у [[Ваўкавыск]], праз Дубічы і [[Васілішкі]]; № 89 — дарога ў [[Астрына|Астрыну]] праз Горадню і [[Азёры (Гарадзенская вобласьць)|Азёры]]; № 91 — дарога з Горадні ў [[Крэва]], праз Астрыну, Васілішкі, [[Ліда|Ліду]], [[Ліпнішкі]], [[Гальшаны]]; № 93 — дарога ў Горадню, упамінаюцца [[Дубна]], [[Дзярэчын]], [[Слонім]], Васілішкі, Астрына, Ваўкавыск; № 94 — дарога зь Візны ў [[Наваградак]]; № 96 — дарога ў Ліду, упамінаюцца Наваградак, Астрына, Васілішкі; № 97 — дарога з Ваўкавыску ў Наваградак, упамінаецца Слонім; упамінаюцца яшчэ дарогі праз Крэва, Гальшаны, [[Ашмяны]], Дудзішкі, [[Меднікі]]; № 98, 99 — дарогі з Горадні ў Наваградак; № 100 — дарога з [[Трабы|Трабаў]] у Наваградак, упамінаюцца Крэва, Валожын, Бакшты, [[Любча]]<ref name="Dajlida-2019-58">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. * 1412 год — дакумэнт Тэўтонскага ордэну, заснаваны на апытаньнях пажылых людзей, пераважна былых служкаў ордэну (у тым ліку жамойтаў), і выкарыстаны на арбітражным працэсе: «''Таксама замак Вялёна прускія браты заваявалі 11 гадоў таму ад няверных і ворагаў нашай веры ліцьвінаў, якіх называлі аўкштотамі<ref name="Urban-2001-34"/>, а кіраўнікамі ў іх былі Сурмін, Матэйка і Гаштольд. А таксама, што памянёныя кіраўнікі, ад якіх быў адваяваны замак Вялёна, як ужо пісалася, былі ліцьвінамі, і іх род і цяпер завецца ліцьвінкамі і ліцьвінамі, і жывуць яны ў Літве, у Кульве каля Вількаміру, а не ў жамойцкай зямлі. Таксама, што і замак Вялёна, да яго заваяваньня прускімі братамі, як ужо казалі, утрымліваўся і забясьпечваўся ліцьвінамі, якіх звалі і цяпер яшчэ называюць аўкштотамі<ref name="Urban-2001-35">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 35.</ref>, а не жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-de|«It. das hus Willune haben di heren von Prusen angewunnen vor xl jaren von den vngeloubigen vnd vinden vnszn heligen geloubens Littowen, di genant woren '''Austenten''', vnd di hobetlute his by namen Surmynne, Mattewike vnd Gawstad. It. das di dri negest oben bescreben hobetlute, von den das hus Willune gewunnen wart, alz vor ist gescreben, woren Littowen, vnd ir geschlechte is noch czu deser czit Littowes vnd Littowen vnd wonen in Littowen im lande czu Coluwa bi Wilkenberg vnd nicht im lande czu Samayten. It. das hus Willune, e das is von den heren von Prusen gewunen wart, alz in dem andren negesten obengescreben artikel ist vsgesprochen, wart is gespiset vnd gehalden von den Litiowen, di '''Awstayten''' genant woren vnd noch heysen vnd nicht von den Samayten»|скарочана}}<ref>Scriptores rerum Prussicarum. 2. Band. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=bVJkXD7G_iAC&pg=PA711&dq=hus+Willune+Austenten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj2rMfn7sr1AhWC-qQKHf0SCEQQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=hus%20Willune%20Austenten&f=false P. 711].</ref>}} [[Файл:Samogitie, Lithuanie (A. Zakrzewski, 1832).jpg|значак|Жамойць (''Samogitie'') займае ўсю будучую «Аўкштайцію». З мапы [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]], 1832 г.]] Апошні гістарычны ўпамін пра Аўкштоту зьмяшчаецца ў лісьце вялікага князя Вітаўта да імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 11 сакавіка 1420 году (беларускі пераклад даецца паводле [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 280, 287.</ref>, які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>): {{Цытата|Але паколькі Жамойць ёсьць зямлёй ніжэйшай да зямлі Літвы, таму яна называецца Жамойцю, што ў літоўскай [мове] тлумачыцца як ніжэйшая зямля. Жамойты ж Літву называюць Аўкштота, што ёсьць вышэйшая зямля ў адносінах да зямлі Жамойтаў{{Заўвага|Варыянт перакладу паводле Паўла Урбана<ref name="Urban-2001-23">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 23.</ref>: «''Але дзеля таго, што зямля Жамойтаў ёсьць зямля ніжэйшая ў параўнаньні зь зямлёй Літвы, дык называецца Жамойцю, што ў літоўскай мове перакладаецца як зямля ніжэйшая. Жамойты, папраўдзе, Літву называюць Аўкштотай, што значыць зямля вышэйшая ў параўнаньні зь зямлёй Жамойтаў''».}}. {{арыгінал|la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur. Samoyte vero Lythwaniam appelant '''Auxstote''', quod est terra superior respectu terre Samaytarum. }} }} Гісторыкі Вацлаў Пануцэвіч, Павал Урбан і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287"/>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>. Вацлаў Пануцэвіч паказвае, што сьцьверджаньне Вітаўта пра назву Жамойці — гэта хітры, але адначасна і супярэчлівы довад: «''Жамойцю таму называецца, бо гэта ў мове жамойцкага насельніцтва абазначае, што ў перакладзе на літоўскую мову раўназначна з terra inferior, нізінай''»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 281, 287.</ref>. Адпаведна, і заўвага Вітаўта, што жамойты называюць Аўкштотай ''Літву'', мае характар не навуковы, але чыста палітычны<ref name="Panucevic-2014-287"/>. <gallery caption="Тэрыторыя сучаснага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайціі» як частка Жамойці на мапах XIX—XX стагодзьдзяў" widths="150" heights="150" class="center"> Szamaiten (Samogitien) (H. Kieper, 1849).jpg|З мапы тэрыторыі колішняй [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] нямецкага географа {{Артыкул у іншым разьдзеле|Генрых Кіпэрт|Генрыха Кіпэрта|en|Heinrich Kiepert}}, 1849 г. Samogitia (1855).jpg|Мапа Жамойцкай дыяцэзіі, 1855 г. Żmudź (Samogitia) (1904).jpg|З мапы тэрыторыі колішняй Рэчы Паспалітай польскага географа {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вацлаў Налкоўскі|Вацлава Налкоўскага|pl|Wacław Nałkowski}}, 1904 г. Samogitia (1919).jpg|Мапа Жамойцкай дыяцэзіі, 1919 г. </gallery> == Папулярызацыя ў ХІХ — XX стагодзьдзях == [[Файл:Simono Daukanto - Budas senoves lietuviu - kalnenu ir zemaiciu - 1845 AD.jpg|значак|Вокладка кнігі [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''»), 1845 г.]] Да вяртаньня ва ўжытак і папулярызацыі назвы «Аўкштота» ў XIX ст. прычыніўся пруска-нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт||ru|Фохт, Иоганнес}} (з 1856 году сябра-карэспандэнт [[Санкт-Пецярбурская акадэмія навук|Санкт-Пецярбурскай акадэміі навук]]), які ў другім томе сваёй «Гісторыі Прусіі» ({{мова-de|«Geschichte Preussens»|скарочана}}, 1827 год), выдадзенай гатычным шрыфтам у [[Кёнігзбэрг]]у, сьцьвярджаў, што «Аўкштотай» («верхняй зямлёй») называўся ўвесь рэгіён на [[Нёман|Нёмане]] на захад ад [[Вялёна|Вялёны]], а жыхароў гэтага рэгіёну называлі «аўкштотамі». Ён жа выдзяляў, апроч Жамойці («ніжняй зямлі»), яшчэ і «сярэднюю зямлю»{{Заўвага|{{мова-de|«Eigentlich hieß das ganze Gebiet von Welun (Wiliona) an der Memel östlich hin das Land Austeten oder Austetten, wie denn auch die Bewohner „die Austeten“ genannt wurden. <...> dieses Gebiet Austeten das s. g. Oberland von Samaiten, superiores partes; die Gegenden von Welun an bis Widuckeln, Rossiene und Erogel nannte man das Mittelland, mediae partes und die Gebiete von Medeniken, Wangen u. s. w. das Niederland, partes inferiores»|скарочана}}<ref>Voigt J. Geschichte Preussens. 1. Band — Königsberg, 1827. [https://books.google.by/books?id=xr_fcQI_Mn4C&pg=PA61-IA1&dq=%22Auxstote%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiH8P6708z1AhUKiv0HHZUTCK84ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Auxstote&f=false S. 62].</ref>}}. У чацьвертым томе гэтай жа працы (1830 год) Фогт апублікаваў ліст Вітаўта ад 1420 году<ref>Voigt J. Geschichte Preussens. 4. Band — Königsberg, 1830. [https://books.google.by/books?id=AccBAAAAYAAJ&pg=PA11&dq=%22Auxstote%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiH8P6708z1AhUKiv0HHZUTCK84ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=Auxstote&f=false S. 11].</ref>. У 1837 годзе вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» [[Паганства|паганскіх]] багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-[[Індыя|індыйскай]]» рэлігіі «ліцьвінаў»<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>, выдаў у Вільні другі том «Гісторыі літоўскага народу» ({{мова-pl|Dzieje starożytne narodu litewskiego|скарочана}}), дзе з спасылкай на Фогта (які «''знайшоў довады гэтага ў Кёнігзбэрскім архіве''») заявіў, што «''Літва… падзялялася на дзьве паловы: вышэйшую, якая называлася Аўкштотай{{Заўвага|Тут Нарбут ужыў невытлумачальную зь летувіскай мовы памылковую форму ''Auxstole''<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 1. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=OeQAAAAAYAAJ&pg=RA1-PA368&dq=Auxstole&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJgP-SqM31AhVRlP0HHcTzAKQQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=Auxstole&f=false S. 368].</ref>, якую як асноўную форму назвы (на яго думку) паўтарыў на наступнай старонцы. Гэтую ж памылковую форму ён паўтарыў у сваёй публікацыі «Oznaczenie granic Litwy właściwej od strony Słowiańszczyzny» (1856 год)<ref name="Vnukovic-2021-38">Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 38.</ref>}}, у лацінскіх аўтараў Austechia, і на ніжэйшую або Жамойць''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Litwa... dzieliła się na dwie połowy: wyższą, nazywaną Auxstole, w autorach łacińskich Austechia i na niższą czyli Žomajten»|скарочана}}}} і таксама зьмясьціў тэкст ліста вялікага князя Вітаўта<ref>Dzieje starożytne narodu litewskiego. T. 2. — Wilno, 1837. S. 387—[https://books.google.by/books?id=JuMGAAAAYAAJ&pg=PA388&dq=Auxstote&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwpq65tsv1AhXlh_0HHSrjCYw4FBDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=Auxstote&f=false 388].</ref> (у сваёй пазьнейшай публікацыі 1856 году «Oznaczenie granic Litwy właściwej od strony Słowiańszczyzny» Нарбут, увогуле, абвясьціў «Аўкштоту» разам з Жамойцю і дзьвюма прыдуманымі ім правінцыямі — «Няромай» і «Пялюзіяй» — «''сапраўднай Літвой''»<ref name="Vnukovic-2021-38"/>). Ад гэтага часу назва «Аўкштота» («Аўкштайція») пачала выкарыстоўвацца ў розных публікацыях, дзе гэтым тэрмінам пазначаліся тыя альбо іншыя землі на ўсход ад Жамойці, тым часам назвай «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» пачалі называць жыхароў адпаведных земляў. Аднак яшчэ ў 1891 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вялікая агульная ілюстраваная энцыкляпэдыя||pl|Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana}} сьведчыла, што шырокія масы мясцовага насельніцтва ня ведаюць тэрміну «Аўкштота» і не ўжываюць яго ў штодзённым жыцьці як геаграфічную назву{{Заўвага|{{мова-pl|«Aukstote, Auxstote... Nazwa ta, dziś przes Litwinów nie używana»|скарочана}}}}<ref>Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. T. 5—6. — Warszawa, 1891. [https://books.google.by/books?id=cNcDAAAAYAAJ&pg=PA450&dq=Aukstote&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj20eDXtMv1AhVAlP0HHeAKAdg4ChDoAXoECAUQAg#v=onepage&q=Aukstote&f=false S. 450].</ref>. Калі ў 1822 годзе [[Сыманас Даўкантас]] — адзін зь першых ідэолягаў [[Летувіскі нацыянальны рух|летувіскага нацыянальнага руху]] — выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), то ўжо ў 1845 годзе (па выхадзе публікацыяў Яганэса Фогта і Тэадора Нарбута) ён выдаў сваё дасьледаваньне пад назвай «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»{{Заўвага|У выдадзенай на заказ [[Міністэрства замежных справаў Летувы]] «Гісторыі Летувы» ({{мова-ru|«История Литвы»|скарочана}}) назву гэтай кнігі Даўкантаса падалі як «Звычаі старажытных летувісаў, аўкштайтаў і жамойтаў» ({{мова-ru|«Обычаи древних литовцев, аукштайтов и жемайтов»|скарочана}})<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 125.</ref>}}). Такім парадкам Даўкантас пераклаў старажытны нямецка-лацінскі тэрмін уласным летувіскім наватворам «горнікі» (ад {{мова-lt|kalnas|скарочана}} 'гара'), чым засьведчыў няведаньне тэрміну «аўкштоты» («аўкштайты»). Тое, што Даўкантас «''першым прыдумаў і выкарыстаў тэрмін дзеля апісаньня этнаграфічнай супольнасьці, вядомай цяпер як аўкштайты''», прызнаецца ў сучасных летувіскіх школьных падручніках<ref>Martišiūtė-Linartienė A. [https://nullroute.lt/mirrors/texts/Liet_k_chrestomatija_11_klasei.pdf Elektroninė literatūros chrestomatija 11 klasei]. — Vilnius, 2011. P. 608.</ref>. Ужо ў 1850 годзе пруска-нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Нэсэльман||ru|Нессельман, Георг Генрих Фердинанд}} заявіў у сваім слоўніку, нібы расейскія летувісы, або жамойты, называюць прускіх летувісаў «''Létuwninkai kalninni''» з прычыны ўзгорыстай мясцовасьці{{Заўвага|{{мова-de|«Létuwninkai kalpinni werden die Preußischen Littauer von den Russischen (Zémaiczei) genannt wegen des hügligen Terrains»|скарочана}}}}<ref>Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&pg=PA174&dq=K%C3%A4lninnis++L%C3%A9tuwninkai&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjNxICojtr1AhXOwKQKHXQ-ClQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=K%C3%A4lninnis%20%20L%C3%A9tuwninkai&f=false S. 174].</ref>. Неўзабаве, аднак, расейска-летувіскі мовазнаўца [[Станіслаў Мікуцкі]] паказаў, што Нэсэльман напраўду ўзяў адпаведную назву з выдадзенай у 1842 годзе кнігі Даўкантаса «Лемантар летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («''Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos''», сучаснае летувіскае «''Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos''»), памылкова прыняўшы азначэньне «летувіска-горны» за сынонім «[[Прускія летувісы|пруска-летувіскі]]»<ref name="Mikucki-1855-109">Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. [https://books.google.by/books?id=SdohAQAAMAAJ&pg=PA109&dq=kalnienaj&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiE3un0_dn1AhXI2KQKHbkrAuwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kalnienaj&f=false С. 109].</ref>. Апроч таго, Мікуцкі засьведчыў, што слова «''kalnėnai''» ('горныя, горцы') Даўкантас проста выдумаў{{Заўвага|{{мова-ru|«выдуманное г. Довконтом слово kalnienaj (горные, горцы)»|скарочана}}}}<ref name="Mikucki-1855-109"/>. У той жа працы 1855 году Мікуцкі згадаў назву «аўкштоты» («аўкштайты»), раскрыўшы лёгіку яе зьяўленьня: «''Жамойты — Нізоўцы, летувісы, якія жывуць у нізоўі Нёмана. <…> Калі былі (і ёсьць) Нізоўцы, мусяць быць і Вярхоўцы; і сапраўды былі''». Як галоўны довад даўнейшага існаваньня летувісаў-«вярхоўцаў» ён прывёў тэкст ліста Вітаўта ад 1420 году<ref name="Mikucki-1855-108">Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. С. 108.</ref>. Прытым летувісаў свайго часу Мікуцкі, паводле асаблівасьцяў іх мовы, падзяліў на «паўночных» ([[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскі]], [[Новааляксандраўскі павет|Новааляксандраўскі]], [[Вількамірскі павет (Расейская імпэрыя)|Вількамірскі]], [[Панявескі павет (Расейская імпэрыя)|Панявескі]] і часткова [[Шавельскі павет (Расейская імпэрыя)|Шавельскі]] паветы) і «паўднёвых», адзначыўшы, што мяжа між адпаведнымі гаворкамі часткова праходзіць ракой [[Вяльля|Вяльлёй]]<ref name="Mikucki-1855-109"/>. Пра няведаньне тэрміну «аўкштоты» («аўкштайты») адукаванымі коламі колішняй [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] таксама сьведчыць крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «аўкштайты». Адпаведная нататка<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Littauischen Sprachgebiets (1876).jpg|значак|Мапа абшару з часткова [[Летувіская мова|летувіскамоўным]] насельніцтвам, дзе цяперашні афіцыйны этнаграфічны рэгіён «Аўкштайція» азначаецца [[Жамойць|Жамойцю]] ({{мова-de|Samogitien|скарочана}}), 1876 г.]] Пытаньне этымалёгіі і лякалізацыі назвы «Аўкштота» падрабязна разглядаў у 1875 гозе лінгвіст і этнограф [[Ян Карловіч]] (ужо па тым, як некалькі аўтараў абвясьцілі яе «''назвай уласна Літвы, якую ўжываюць жамойты''») і пераканаўча засьведчыў, што ў тагачаснай Жамойці ня ведалі і не ўжывалі назвы «Аўкштота»{{Заўвага|{{мова-pl|«Na Żmudzi... tego wyrazu lud nie zna a zatem i Litwy nim nie nazywa»|скарочана}}}}. Таксама ён зьвярнуў увагу на тое, што ў летувіскім слоўніку Нэсэльмана сьцьвярджалася, нібы некалькі падобных назваў (''Auksztininkai'' як назва жыхароў ваколіцаў вёскі Budweten і ''Auksztinélei'' як назва жыхароў ваколіцаў [[Рагніт]]у, дадзеная ім жыхарамі ваколіцаў [[Клайпеда|Клайпеды]]<ref>Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&pg=PA16&dq=Auksztininkai+Auksztinelei&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1yYbCqtn1AhWg8LsIHdspA98Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Auksztininkai%20Auksztinelei&f=false S. 16].</ref>) бытавалі пасярод прускіх летувісаў (у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»)<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. [https://books.google.by/books?id=BrViAAAAcAAJ&pg=PA187&dq=Aukstote,+Auxstote&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOiZPRj9n1AhUbhP0HHSatDkcQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Aukstote%2C%20Auxstote&f=true S. 187].</ref>. Тым часам крыніцай зьяўленьня назвы «Аўкштота» Карловіч проста назваў публікацыю ліста Вітаўта ад 1420 году, адзначаючы, што цяжка меркаваць, ці Вітаўт утварыў гэтую назву сам, паводле аналёгіі з Жамойцю, або тая назва сапраўды бытавала за яго часамі<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 188.</ref>. У той жа працы Карловіч заявіў, што ўведзены раней нямецкім мовазнаўцам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аўгуст Шляйхэр|Аўгустам Шляйхэрам|ru|Шлейхер, Август}} падзел летувіскай мовы на гаворкі «верхнелетувіскую» (або проста летувіскую) і «ніжнелетувіскую» (або жамойцкую) ёсьць «''вельмі ўдалым''», дзеля чаго зьвярнуўся да зьняпраўджанай раней Мікуцкім назвы «''Kalnėnai''» («горнікі»), заявіўшы, што на той час у [[Цельшыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Цельшыцкім павеце]] так ужо называлі жыхароў ваколіцаў [[Вількамір]]у і Вільні<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 189, 251—252.</ref>. Далей Карловіч зазначыў, што напраўду гаворак летувіскай мовы, апроч дзьвюх памянёных, існуе вялікае мноства: «''можна сказаць, што ў кожнай парафіі — свая гаворка''»<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 252.</ref>. У 1876 годзе пруска-летувіскі лінгвіст прафэсар [[Кёнігзбэрскі ўнівэрсытэт|Кёнігзбэрскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Куршат||ru|Куршат, Фридрих}} пісаў: «''У XV ст. ўсходняя Жамойць называлася Аўкштотай, паводле цяперашняага прастамоўя Aukßtocźiai ('горныя', 'горнікі')''»{{Заўвага|{{мова-de|«Im 15. Jahrhundert wurde das östliche Samogizien Auxtote, nach gegenwärtiger Volkssprache Aukstocíiai (die Hohen, die Hochländer) genannt»|скарочана}}}}<ref>Kurschat F. Grammatik der littauischen Sprache. — Halle, 1876. [https://books.google.by/books?id=r6YFAAAAQAAJ&pg=PA5&dq=Lietuvininkai&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj4hYfwsN_1AhURHOwKHWjfDMc4ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=Lietuvininkai&f=false S. 5].</ref>. [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]] (1880—1902 гады), хоць ужо пасьлядоўна ўжывае назву «літоўская мова» ў значэньні мовы летувісаў, аднак да шматлікіх геаграфічных аб'ектаў пазьнейшага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція» падае мясцовыя назвы з пазнакамі «па-жамойцку» ({{мова-pl|po żmujdzku|скарочана}}), «жамойцкае» ({{мова-pl|żmujdzkie|скарочана}}): у [[Вількамірскі павет (Расейская імпэрыя)|Вількамірскім павеце]] — [[Анікшты]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|13к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VII/534 S. 534].</ref>, Віжуны<ref>[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIII/688 S. 688].</ref>, Жмуйдкі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/807 S. 807].</ref>, [[Пазэльва]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|8к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VIII/899 S. 899].</ref>, Раговак<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/669 S. 669].</ref>, Раўпе<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|12к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/513 S. 513].</ref>, Рогаў<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/667 S. 667].</ref>, Рубікі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/879 S. 879].</ref>, Субач<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XI/521 S. 521].</ref>, Сьвядасьць<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XI/635 S. 635].</ref>, Сясікі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|10к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_X/600 S. 600].</ref>, [[Уцяна]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|12к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/740 S. 740].</ref>; у [[Ковенскі павет (Расейская імпэрыя)|Ковенскім павеце]] (на ўсход ад ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]]) — [[Румшышкі]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|10к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_X/11 S. 11].</ref>, Скарулі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|10к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_X/703 S. 703].</ref>; у [[Новааляксандраўскі павет|Новааляксандраўскім павеце]] — Акніста<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|7к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VII/426 S. 426].</ref>, Папель<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|8к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VIII/784 S. 784].</ref>, Равішкі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/570 S. 570].</ref>, Рагелі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/664 S. 664].</ref>, [[Ракішкі]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/502 S. 502].</ref>, [[Салокі]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XI/59 S. 59].</ref>, Скапішкі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|10к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_X/694 S. 694].</ref>, [[Таўрагіны]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|12к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/264 S. 264].</ref>; у [[Панявескі павет (Расейская імпэрыя)|Панявескім павеце]] — [[Панявеж]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|8к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VIII/771 S. 771].</ref>, [[Радзівілішкі]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/475 S. 475].</ref>, [[Рэмігола]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/613 S. 613].</ref> ды іншыя. Урэшце, яшчэ ў 1913 годзе зазначалася, што на поўдзень ад [[Дзьвінск]]у пачынаецца і цягнецца «''да пясковых берагоў Балтыйскага мора Жамойць Сьвятая, як называюць гэты край самі жамойты, і беларусы, і палякі, і нават нашчадкі лівонскіх крыжакоў-баронаў старажытныя нямецкія сем'і''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…до песчаных берегов Балтийского моря — Жмудь Святая, как зовут этот край и сами жмудзины, и белорусы, и поляки, и даже — потомки ливонских крестоносцев-баронов, старинные немецкие семьи»|скарочана}}}}<ref>Жданов Л. Сгибла Польша! Т. 4. — СПб., 1913. [https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%96%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8C&action=submit С. 216].</ref> [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой цяперашняя «Аўкштайція» мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] У ХІХ — XX стагодзьдзях, па ўзьнікненьні летувіскага нацыянальнага руху, «Аўкштайціяй» пачалі называць цэнтральную і ўсходнюю частку сучаснай Летувы, а тэрмінам «аўкштайты» — этнаграфічную групу летувісаў<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Аўкштайція // {{Літаратура/БЭ|2к}} С. 86.</ref>. Пашырэньне назвы «аўкштайты» ў гэты час зьвязваюць з этнанімічнай дыфэрэнцыяцыяй паміж [[Летувісы|летувісамі]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]]<ref name="Cakvin-1989"/>. Тым часам лучнасьць гаворак «аўкштайтаў» атрымала ў лінгвістаў назву «аўкштайцкі дыялект» летувіскай мовы. Сваім парадкам тэрмінам «аўкштайты» некаторыя археолягі пачалі рэтраспэктыўна называць насельніцтва, якое стварыла археалягічныя культуры, што займаюць тэрыторыю цэнтральнай Летувы, а некаторыя навукоўцы пачалі таксама рэтраспэктыўна ўжываць датычна стваральнікаў гэтых археалягічных культураў азначэньне «група балтыйскіх плямёнаў аўкштайты»<ref>{{Літаратура/БЭ|2к}} С. 86.</ref>. У 2003 годзе ўлады Летувы ўсталявалі афіцыйныя межы этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція»<ref>Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Як заўважыў летувіскі этноляг Ж. Шакніс, мапы этнаграфічных рэгіёнаў Летувы (у адрозьненьне ад [[Латвія|Латвіі]], [[Эстонія|Эстоніі]] або [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) вельмі доўгі час не друкаваліся нават у абагульняльных працах зь летувіскай этналёгіі<ref name="Vnukovic-2021-42">Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 42.</ref>. У 2006 годзе частка летувіскіх аўтараў (у тым ліку мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]]) прызналі супярэчнасьць канцэпцыі «Аўкштайціі»: «''такім чынам, варта вызнаць, што паняцьце этнаграфічнай Аўкштайціі не ўстаялася''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Таким образом, понятие этнографической Аукштайтии следует признать не устоявшимся»|скарочана}}}}<ref>Зинкявичюс З., Лухтанас А., Чеснис Г. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 131.</ref>. Як адзначае Вацлаў Пануцэвіч<ref name="Panucevic-2014-279">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>: {{Цытата|Адным з шырока пашыраных у сучаснай літаратуры «доказаў» на тое, быццам Жамойдзь і Літва тварылі адну непадзельную цэласьць, як тэрытарыяльную, так і этнічную, ёсьць так званая аўкштоцкая легенда, або твораны міт Аўкштоты. Сутнасьць гэтай легенды або міту заключаецца ў тым, быццам у склад Літвы, як агульнага назову, уваходзілі два плямёны з сваімі аддзельнымі тэрыторыямі: Жамойць і Аўкштота, terra inferior і terra superior}} == Сымбалі == Сучасныя сымбалі летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція» (сьцяг і герб) распрацавалі і зацьвердзілі ў 2006 годзе<ref>[https://numismag.com/en/2020/01/14/rolandas-rimkunas-creator-of-e2-lithuanian-regions-coins-series/ Rolandas Rimkūnas, creator of €2 lithuanian regions coins series], Numismag, 14 студзеня 2020 г.</ref>. == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == [[Файл:Liet-etno-regionai.png|міні|{{Легенда|#fec0c0|Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція»}}]] Сучасны летувіскі этнаграфічны рэгіён «Аўкштайція» знаходзіцца ў паўночна-ўсходняй частцы краіны. Буйныя месты: * [[Панявеж]] — лічыцца сталіцай * [[Янава (Летува)|Янава]] * [[Уцяна]] * [[Кейданы]] * [[Вісагіня]] (будавалася за савецкім часам, таму большасьць жыхароў — [[расейцы]] і [[беларусы]]) * [[Вількамір]] * [[Радзівілішкі]] == Мова == {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў настаўніцкай сэмінарыі, адкрытай уладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ў [[Панявеж]]ы — сталіцы сучаснай «Аўкштайціі»: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} {{Асноўны артыкул|Летувіская мова}} Паводле летувіскіх мовазнаўцаў, у афіцыйным этнаграфічным рэгіёне «Аўкштайція» размаўляюць на [[аўкштайцкі дыялект|аўкштайцкіх дыялектах]] летувіскай мовы. Прытым згодна зь іх новымі сьцьверджаньнямі, летувіская мова падзяляецца ня толькі на [[жамойцкі дыялект|жамойцкі]] і аўкштайцкі дыялекты, але і на яшчэ два субдыялекты — судоўскі і [[дзукійскі дыялект|дзукійскі]], якія разам утвараюць аўкштайцкую дыялектную групу. Да аўкштайцкіх дыялектаў належаць гаворкі, на якіх засноўваецца [[літаратурная мова|літаратурная летувіская мова]] — гаворкі захаду этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція», у ваколіцах [[Коўна|Коўны]]. На думку [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], аўкштайцкі дыялект — які правільней называць верхнежамойцкім — утварыўся пад уплывам беларускай мовы і славянскага насельніцтва на ўсход ад ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]]<ref name="Panucevic-2014-289">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 289.</ref>. == Традыцыйны строй == Паводле летувіскіх этнографаў, існаваў традыцыйны строй летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція». Адметная рыса жаночага строю — пераважнае выкарыстаньне белага колеру ў адзеньні. Жаночы строй складаўся з доўгай белай ільняной кашулі, некалькіх спадніц, белага фартуху з геамэтрычным арнамэнтам чырвонай ніткай уздоўж яго нізу, гарсэту, доўгага поясу, шыйных упрыгожваньняў, галаўнога ўбору й скуранога абутку. Узімку насілі шарсьцяныя ўкарочаныя або доўгія паліто. Белыя кашулі часьцей за ўсё ўпрыгожвалі простай геамэтрычнай вышыўкай чырвонай ніткай на манжэтах. Спадніцы былі ў клетку й фармаваліся з спалучэньня чатырох асноўных колераў: чырвонага, зялёнага, жоўтага й чорнага. Апраналася ня менш за 2 спадніцы, а напрыгажэйшая апраналася паверх астатніх. Гарсэты дзяліліся на два віды: першы, які ад таліі пачынаў зьбірацца ў складкі, і другі, які быў прамы. Жанчыны «Аўкштайціі» насілі пераважна каралавыя, бурштынавыя ці шкляныя шыйныя ўпрыгожваньні. Асноўнымі сярод галаўных убораў былі наміткі, якія насіліся толькі замужнімі жанчынамі й павязваліся вельмі своеасаблівым чынам, прыкрываючы скулы й шыю, а таксама кароны й чапцы, часта ўпрыгожаныя кветкамі (маладыя дзяўчыны). Мужчынскі строй складаўся з доўгіх вузкіх часьцей даматканых, шарсьцяных ці паўшарсьцяных нагавіцаў натуральных ці цёмных колераў, белай кашулі, камізэлькі, шэйнай хусткі, лямцавага паліто пераважна шэрага ці карычневага колеру, радзей чорнага ці цёмна-сіняга, плеценага або зьвітанага поясу яркіх колераў, фэтравага капелюша й скураных ботаў, якія падвязваліся тонкімі паяскамі<ref>{{Кніга|аўтар = Jurkuvienė T.|частка = |загаловак = Lietuvių tautinis kostiumas|арыгінал = |спасылка = http://www.kainos.lt/lietuviu-tautinis-kostiumas-lithuanian-national-co-p122099|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БЭ|2}} * Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия A, Гуманитарные науки. № 1, 2021. С. 37—49. * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс: Eugrimas, 2013. — 318 с. {{ISBN|978-609-437-207-0}}. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зьдзіслаў Сіцька]], [http://pawet.net/ns/2007/28/%E2%84%96_28_(816).html Па слядах літвы], [[Pawet.net]], 25 ліпеня 2007 г. {{Рэгіёны Летувы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Аўкштота| ]] [[Катэгорыя:Рэгіёны Летувы]] [[Катэгорыя:Традыцыйная культура]] 7rhxp3tbcqfs7m8g4hprbqkvsqrmtwn 0 50223 2334736 2304294 2022-08-27T09:47:33Z Kazimier Lachnovič 1079 + wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Летува |Назва = Еўе |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Еўя |Назва летувіскай мовай = Vievis |Герб = Vievis COA.gif |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1539 |Статус з = 1999 |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Павет = [[Віленскі павет|Віленскі]] |Раён = [[Электрэнскае самакіраваньне|Электрэнскі]] |Староства = |Мэр = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = 128 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 4521 |Год падліку колькасьці = 2018 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{Падзеньне}} |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = 528 |Паштовы індэкс = LT-21058 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Traku gatve Vievyje.JPG |Апісаньне выявы = Троцкая вуліца |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 46 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 24 |Даўгата хвілінаў = 48 |Даўгата сэкундаў = 30 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Е́ўе''' ({{мова-lt|Vievis|скарочана}}) — [[горад|места]] ў [[Летува|Летуве]], на беразе возера [[Еўе (возера)|Еўя]]. Цэнтар [[Еўінскае староства|староства]] [[Электрэнскае самакіраваньне|Электрэнскага самакіраваньня]] [[Віленскі павет|Віленскага павету]]. Насельніцтва на 2018 год — 4521 чалавек. Знаходзіцца за 14 км ад [[Электрэны|Электрэнаў]], на аўтамабільнай дарозе [[Вільня]] — [[Коўна]] — [[Клайпеда]]; чыгуначная станцыя на лініі Вільня — Коўна. Еўе — даўняе [[мястэчка]] на [[Троцкі павет|гістарычнай Троччыны]], на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. Тут знаходзілася друкарня Віленскага Духаўскага брацтва, сярод выданьняў якой на [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]] была першая ў сьвеце кніга пад назвай «Буквар». Да нашага часу захавалася Прачысьценская царква, помнік архітэктуры XIX ст. == Назва == [[Тапонім]] Еўе, відаць, паходзіць ад назвы возера Еўя. Таксама існуе паданьне, якое зьвязвае назву места з жонкай [[Гедзімін]]а полацкай князёўнай Евай. == Гісторыя == [[Файл:Jeŭje, Kaścielnaja. Еўе, Касьцельная (1900).jpg|значак|Стары касьцёл, каля 1900 г.]] === Вялікае Княства Літоўскае === Першы пісьмовы ўпамін пра Еўе датуецца 1522 годам, калі яно ўваходзіла ў склад [[Троцкі павет|Троцкага павету]] [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]]. У 1539 годзе ўпамінаецца як мястэчка, што знаходзілася ў валоданьні [[Агінскія|Агінскіх]]. Паводле паданьня, яшчэ ў XIV ст. [[Багдан Агінскі]] заснаваў у Еўі Прачысьценскі манастыр, які аднак заняпаў у другой палове XVI ст. У 1610 годзе ў Еўі пачала дзейнічаць [[Еўінская друкарня|друканя]] Віленскага Духаўскага братэрства. Найбольш раньняя кніга, надрукаваная тут, датуецца 1611 годам. 24 ліпеня 1618 году ў друкарні выдалі першую ў сьвеце кнігу пад назвай «Буквар». Тут друкаваліся «''Граматыкі славенскія правілное сінтагма''» (1619 год) [[Мялецій Сматрыцкі|Мілецыя Сматрыцкага]]. Да 1660 году ў друкарні выдалі 25 кнігаў на [[Старабеларуская мова|старабеларускай]] і [[Польская мова|польскай]] мовах. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Jeŭje, Pračyścienskaja. Еўе, Прачысьценская (1917).jpg|значак|Прачысьценская царква, 1917 г.]] У выніку [[трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Еўе апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у [[Троцкі павет (Расейская імпэрыя)|Трооцкім павеце]] Віленскай губэрні. У 1806 годзе Прачысьценскі манастыр ліквідавалі. У 1843 годзе тут збудавалі новую царкву. Хуткі рост Еўя пачаўся ў другой палове ХІХ стагодзьдзя, калі ў 1862 годзе празь яго прайшла чыгунка [[Санкт-Пецярбург]] — Вільня — [[Варшава]]. На 1866 год у мястэчку было 57 будынкаў. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў 1915 годзе Еўе занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]] === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Еўе абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Па польска-летувіскіх баях і падпісаньні пагадненьня паміж міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікай]] і Летувой у 1919 годзе мястэчка апынулася ў складзе Летувы. У 1950—1962 гадох Еўе было цэнтрам раёну. У 1979 годзе, у кансьпіратыўных мэтах, пры выданьні самавыдавецкага часопісу «''[[Люстра дзён]]''» [[Вінцук Вячорка]] пазначаў, што ён выдадзены ў Еўі, хаця напраўду выданьне друкавалі ў Менску<ref>[https://vytoki.net/?docs=00005721 Люстра Дзён], Вытокі</ref>. У 1999 годзе Еўе атрымала статус места і ўласны герб. == Насельніцтва == === Дэмаграфія === * '''XIX стагодзьдзе''': 1866 год — 346 чал., зь іх 103 каталікі, 93 праваслаўныя і 150 юдэяў; 1879 год — 535 чал. (249 муж. і 286 жан.)<ref>Wejssenhof J. Jewje // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_III/569 569].</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2018 год — 4521 чал. === Адукацыя === У Еўі працуюць пачатковая і сярэдняя школы. == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === У Еўі дзейнічаюць Летувіскі геалягічны музэй і Летувіскі дарожны музэй. === Славутасьці === * Капліца Ўсіх Сьвятых (1936) * Касьцёл Сьвятой Ганны (1931) * Царква Прачыстай Багародзіцы (1843) == Галерэя == <gallery widths=150 heights=150 caption="Краявіды Еўя" class="center"> Orthodox church of the Dormition of the Theotokos, Vievis.jpg|Царква Vievis church.JPG|Касьцёл Часовня в Вевисе.jpg|Капліца Vievis, kelių muziejus.JPG|Дарожны музэй </gallery> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|eue}} {{Гарады Летувы}} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Троччыны}} [[Катэгорыя:Еўе| ]] oyqayq45czwmkjwdezct5sr3fh6qpuf 2334737 2334736 2022-08-27T09:48:30Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Вялікае Княства Літоўскае */ а. wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Летува |Назва = Еўе |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Еўя |Назва летувіскай мовай = Vievis |Герб = Vievis COA.gif |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1539 |Статус з = 1999 |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Павет = [[Віленскі павет|Віленскі]] |Раён = [[Электрэнскае самакіраваньне|Электрэнскі]] |Староства = |Мэр = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = 128 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 4521 |Год падліку колькасьці = 2018 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = {{Падзеньне}} |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = 528 |Паштовы індэкс = LT-21058 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Traku gatve Vievyje.JPG |Апісаньне выявы = Троцкая вуліца |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 46 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата градусаў = 24 |Даўгата хвілінаў = 48 |Даўгата сэкундаў = 30 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Е́ўе''' ({{мова-lt|Vievis|скарочана}}) — [[горад|места]] ў [[Летува|Летуве]], на беразе возера [[Еўе (возера)|Еўя]]. Цэнтар [[Еўінскае староства|староства]] [[Электрэнскае самакіраваньне|Электрэнскага самакіраваньня]] [[Віленскі павет|Віленскага павету]]. Насельніцтва на 2018 год — 4521 чалавек. Знаходзіцца за 14 км ад [[Электрэны|Электрэнаў]], на аўтамабільнай дарозе [[Вільня]] — [[Коўна]] — [[Клайпеда]]; чыгуначная станцыя на лініі Вільня — Коўна. Еўе — даўняе [[мястэчка]] на [[Троцкі павет|гістарычнай Троччыны]], на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. Тут знаходзілася друкарня Віленскага Духаўскага брацтва, сярод выданьняў якой на [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]] была першая ў сьвеце кніга пад назвай «Буквар». Да нашага часу захавалася Прачысьценская царква, помнік архітэктуры XIX ст. == Назва == [[Тапонім]] Еўе, відаць, паходзіць ад назвы возера Еўя. Таксама існуе паданьне, якое зьвязвае назву места з жонкай [[Гедзімін]]а полацкай князёўнай Евай. == Гісторыя == [[Файл:Jeŭje, Kaścielnaja. Еўе, Касьцельная (1900).jpg|значак|Стары касьцёл, каля 1900 г.]] === Вялікае Княства Літоўскае === Першы пісьмовы ўпамін пра Еўе датуецца 1522 годам, калі яно ўваходзіла ў склад [[Троцкі павет|Троцкага павету]] [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]]. У 1539 годзе ўпамінаецца як мястэчка, што знаходзілася ў валоданьні [[Агінскія|Агінскіх]]. Паводле паданьня, яшчэ ў XIV ст. [[Багдан Агінскі]] заснаваў у Еўі Прачысьценскі манастыр, які аднак заняпаў у другой палове XVI ст. У 1610 годзе ў Еўі пачала дзейнічаць [[Еўінская друкарня|друканя]] Віленскага Духаўскага брацтва. Найбольш раньняя кніга, надрукаваная тут, датуецца 1611 годам. 24 ліпеня 1618 году ў друкарні выдалі першую ў сьвеце кнігу пад назвай «Буквар». Тут друкаваліся «''Граматыкі славенскія правілное сінтагма''» (1619 год) [[Мялецій Сматрыцкі|Мілецыя Сматрыцкага]]. Да 1660 году ў друкарні выдалі 25 кнігаў на [[Старабеларуская мова|старабеларускай]] і [[Польская мова|польскай]] мовах. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Jeŭje, Pračyścienskaja. Еўе, Прачысьценская (1917).jpg|значак|Прачысьценская царква, 1917 г.]] У выніку [[трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Еўе апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у [[Троцкі павет (Расейская імпэрыя)|Трооцкім павеце]] Віленскай губэрні. У 1806 годзе Прачысьценскі манастыр ліквідавалі. У 1843 годзе тут збудавалі новую царкву. Хуткі рост Еўя пачаўся ў другой палове ХІХ стагодзьдзя, калі ў 1862 годзе празь яго прайшла чыгунка [[Санкт-Пецярбург]] — Вільня — [[Варшава]]. На 1866 год у мястэчку было 57 будынкаў. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў 1915 годзе Еўе занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]] === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Еўе абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Па польска-летувіскіх баях і падпісаньні пагадненьня паміж міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікай]] і Летувой у 1919 годзе мястэчка апынулася ў складзе Летувы. У 1950—1962 гадох Еўе было цэнтрам раёну. У 1979 годзе, у кансьпіратыўных мэтах, пры выданьні самавыдавецкага часопісу «''[[Люстра дзён]]''» [[Вінцук Вячорка]] пазначаў, што ён выдадзены ў Еўі, хаця напраўду выданьне друкавалі ў Менску<ref>[https://vytoki.net/?docs=00005721 Люстра Дзён], Вытокі</ref>. У 1999 годзе Еўе атрымала статус места і ўласны герб. == Насельніцтва == === Дэмаграфія === * '''XIX стагодзьдзе''': 1866 год — 346 чал., зь іх 103 каталікі, 93 праваслаўныя і 150 юдэяў; 1879 год — 535 чал. (249 муж. і 286 жан.)<ref>Wejssenhof J. Jewje // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_III/569 569].</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2018 год — 4521 чал. === Адукацыя === У Еўі працуюць пачатковая і сярэдняя школы. == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === У Еўі дзейнічаюць Летувіскі геалягічны музэй і Летувіскі дарожны музэй. === Славутасьці === * Капліца Ўсіх Сьвятых (1936) * Касьцёл Сьвятой Ганны (1931) * Царква Прачыстай Багародзіцы (1843) == Галерэя == <gallery widths=150 heights=150 caption="Краявіды Еўя" class="center"> Orthodox church of the Dormition of the Theotokos, Vievis.jpg|Царква Vievis church.JPG|Касьцёл Часовня в Вевисе.jpg|Капліца Vievis, kelių muziejus.JPG|Дарожны музэй </gallery> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|eue}} {{Гарады Летувы}} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Троччыны}} [[Катэгорыя:Еўе| ]] qr9aft7sgkxbxvwqpstgpy7k1qbw03z 0 61409 2334733 2321955 2022-08-27T09:43:33Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ + wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Летува |Назва = Эйшышкі |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Эйшышкаў |Назва летувіскай мовай = Eišiškės |Герб = Eisiskes_COA.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1384 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Павет = [[Віленскі павет|Віленскі]] |Раён = |Староства = |Мэр = |Плошча = 7 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3575 |Год падліку колькасьці = 2010 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = 380 |Паштовы індэкс = LT-17116 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Eišiškėsbažn4.JPG |Апісаньне выявы = Касьцёл Ушэсьця Гасподняга |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 10 |Шырата сэкундаў = 10 |Даўгата градусаў = 24 |Даўгата хвілінаў = 59 |Даўгата сэкундаў = 50 |Назва мапы = |Варыянт мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Эйшы́шкі''' ({{мова-lt|Eišiškės|скарочана}}) — [[горад|места]] ў [[Летува|Летуве]], на рацэ [[Вярсока|Вярсоцы]]. Уваходзяць у склад [[Салечніцкі раён|Салечніцкага раёну]] [[Віленскі павет|Віленскага павету]]. Насельніцтва на 2010 год — 3575 чалавек. Знаходзяцца за 33 км ад [[Салечнікі|Салечнікаў]], за 70 км на паўднёвы захад ад [[Вільня|Вільні]], каля [[Беларуска-летувіская граніца|беларуска-летувіскай граніцы]]; на аўтамабільнай дарозе [[Вільня]] — [[Горадня]]. Эйшышкі — даўняе [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] [[мястэчка]] [[Лідзкі павет|гістарычнай Лідчыны]] (частка [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]]), на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. Да нашага часу тут захаваўся касьцёл Унебаўзяцьця Панскага, помнік архітэктуры XIX ст. == Назва == Паводле паданьня з [[Хроніка Быхаўца|Хронікі Быхаўца]], [[тапонім]] Эйшышкі<ref>[https://web.archive.org/web/20130324232227/http://slounik.org/nn/%D1%8D%D0%B9 Эйшышкі] // {{Літаратура/Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс, 2001)}}</ref> ўтварыўся ад імя мітычнага князя жамойцкага Эйкшыса{{Заўвага|[[Хроніка Быхаўца]]}}. Варыянты назвы паселішча ў гістарычных крыніцах: ''Wesisken'' і ''Eykschissken'' (1384), ''Eyksiskindorfee'' (1387), ''Eyxyszki'' (1492), ''Ejszyszki'' (1400), ''Ейшышки'' (1470). Этнограф і мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў [[Латышы|латыскай]] [[Курляндыя|Курляндыі]], «''большасьць [[Беларуская мова|беларускіх]] населеных месцаў заканчваюцца на -ішкі''»<ref>Карский Е. Ф. Белорусы. Т. 1. — Минск, 2006. [https://books.google.by/books?id=ohcsAQAAMAAJ&q=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&dq=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfmJmpp9X5AhUa7qQKHRoNCsAQ6AF6BAgBEAI С. 559].</ref>, пазьней падобныя тапонімы на -ішкі азначылі як «гістарычна [[балты]]йскія» і нават «тыпова [[Летувісы|летувіскія]]»<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj1/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%91%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B_%D1%86%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%B9_i_%D1%83%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B9_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96_%D1%9E_%D1%81%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B2%D0%B5%D1%87%D1%87%D1%8B.html Балты цэнтральнай і ўсходняй Беларусі ў сярэднявеччы] // Спадчына. № 1, 1999. С. 61—72.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае, што «''ва ўсходнегерманскіх мовах быў пашыраны суфікс -isk-: такім чынам, так менаваная «лінія Сафарэвіча» (мяжа перавагі паселішчаў з назовамі на -ішкі ў Панямоньні) не абавязкова зьнітавана з балтамі''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 31.</ref> == Гісторыя == [[Файл:Ejšyški. Эйшышкі (1937).jpg|150px|значак|Праект мескага гербу, 1937 г.]] === Вялікае Княства Літоўскае === Першы пісьмовы ўспамін пра Эйшышкі датуецца 1384 годам і зьмяшчаецца ў дамове паміж [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Вітаўт]]ам і [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]]. Тым часам, паводле сьведчаньня гісторыка і этнографа першай паловы XIX ст. Ёсіфа Ярашэвіча, на юдэйскіх могілках мястэчка знаходзіўся надмагільны камень з надпісам «1170». У 1398 годзе ў Эйшышках збудавалі першы касьцёл. З 1524 году дзейнічала школа. За часамі [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) у 1655 годзе Эйшышкі захапіла і ўшчэнт зруйнавала [[Маскоўская дзяржава|маскоўскае]] войска, другі раз мястэчка спалілі швэды ў [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікую Паўночную вайну]]. У XVII стагодзьдзі [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Ян Сабескі]] надаў Эйшышкам [[Магдэбурскае права]] і герб<ref>Міхневіч У. [http://www2.polskieradio.pl/zagranica/il/news/artykul106101.html Эйшышкі — на старадаўнім тракце зь Вільні ў Кракаў праз Варшаву]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 10 красавіка 2009 г.</ref> (адноўленае [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіславам Аўгустам]] у 1792 годзе). Празь мястэчка праходзіў важны гандлёвы шлях зь Вільні ў [[Кракаў]]. На 1738 тут было 56 будынкаў. У 2-й палове XVIII ст. існавалі школа і ратуша. У 1791 годзе Эйшышкі сталі цэнтрам [[Эйшышкаўскі павет|павету]] [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага ваяводзтва]] (з 1793 году ў [[Мерацкае ваяводзтва|Мерацкім ваяводзтве]])<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 767.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === У выніку [[трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Эйшышкі апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Лідзкім павеце [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]]. На 1814 год у мястэчку было 67 будынкаў, на 1829 год — 101 (18 хрысьціянскіх і 83 юдэйскія), на 1863 год — 103. У 1866 годзе працавалі 4 бровары, 2 гарбарні, вадзяны млын. У XIX ст. каля Эйшышак дзейнічала [[тэлеграф]]ная станцыя на лініі [[Варшава]] — [[Санкт-Пецярбург]]. У 1847—1852 гадох паводле праекту [[Тэадор Нарбут|Тэадора Нарбута]] тут збудавалі мураваны касьцёл Ушэсьця Гасподняга. Паводле зьвестак за 1852—1853 гады, у Эйшышках налічвалася 40 цэхавых рамесьнікаў і найбольшая сярод мястэчак Лідчыны колькасьць рамесных спэцыяльнасьцяў. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусветнай вайны]] ў 1915 годзе Эйшышкі занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Эйшышкі абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]]<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. Увосень 1918 году тут сфармавалася самаабарона — польская вайсковая арганізацыя, мэтай якой была абарона мястэчка ад бальшавікоў. Узначаліў яе капітан Казімер Ільцэвіч<ref>Lech Wyszczelski. Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. — Warszawa: Bellona, 2010. S. 47-48.</ref>. 7 чэрвеня 1919 году Эйшышкі разам з усім [[Лідзкі павет (Расейская імпэрыя)|Лідзкім паветам]] увайшлі ў склад Віленскай акругі Грамадзянскай Управы Ўсходніх Земляў — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі<ref>Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41.</ref>. У 1920 годзе Эйшышкі апынуліся ў складзе [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]], у 1922 годзе — у складзе міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], дзе сталі цэнтрам гміны. За польскім часам мястэчка называлі «Віленкім прадмесьцем», бо перакупнікі зь Вільні прыязджалі сюды набываць разнастайныя прадукты<ref>Нарбут М. Б. Ліда і лідзяне // Zіеmіа Lіdzka. 1997 г.</ref>. З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў верасьні 1939 году Эйшышкі занялі савецкія войскі, неўзабаве тут адбыўся мітынг, ня якім прынялі рэзалюцыю аб далучэньні мястэчка да [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 377.</ref>. Аднак у лістападзе таго ж году Эйшышкі перадалі [[Летува|Летуве]]. У 1941—1944 гадох мястэчка знаходзілася пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 3 жніўня 1946 году Эйшышкі атрымалі статус места. У 1950 годзе Эйшышкі сталі цэнтрам раёну (з 1972 году ў Салечніцкім раёне). У паваенны час тут працаваў беларускі ксёндз [[Уладзіслаў Чарняўскі]]. У 2004 годзе каля Эйшышак пагранічнікі выявілі трубаправод рэкорднай даўжыні — 3 км, прызначаны для кантрабанды сьпірту зь Беларусі ў Летуву<ref>Поклад Т. [http://www.svaboda.org/content/article/794502.html Памежнікі знайшлі яшчэ адзін сьпіртавод на беларуска-літоўскай мяжы], [[Радыё Свабода]], 13 красавіка 2005 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths="150px" heights="150px" class="center"> Ejšyški, Rynak. Эйшышкі, Рынак (1914).jpg|Рынак, 1914 г. Ejšyški, Rynak. Эйшышкі, Рынак (1915-18) (2).jpg|Рынак, 1915—1918 гг. Ejšyški, Rynak. Эйшышкі, Рынак (1915-18).jpg|Рынак, 1915—1918 гг. Ejšyški. Эйшышкі (1917).jpg|Вуліца, 1917 г. </gallery> <gallery widths="150px" heights="150px" class="center"> Ejšyški, Kaścielnaja. Эйшышкі, Касьцельная (1930).jpg|Касьцёл, 1930 г. Ejšyški, Kaścielnaja. Эйшышкі, Касьцельная (1919-39).jpg|Званіца касьцёла, да 1939 г. Ejšyški, Vilenskaja. Эйшышкі, Віленская (1930).jpg|Віленская вуліца, 1930 г. Ejšyškaŭskaja synagoga. Эйшышкаўская сынагога (1930-39).jpg|Сынагога, да 1939 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:170 barincrement:27 PlotArea = left:50 bottom:20 top:30 right:20 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:4000 ScaleMajor = unit:year increment:1000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:250 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 align:left bar:1820 from:0 till:333 bar:1829 from:0 till:797 bar:1866 from:0 till:715 bar:1885 from:0 till:706 bar:1897 from:0 till:3196 bar:1905 from:0 till:2448 bar:1921 from:0 till:2382 bar:1938 from:0 till:3188 bar:1959 from:0 till:2532 bar:1970 from:0 till:3481 bar:1979 from:0 till:3467 bar:1989 from:0 till:3789 bar:2001 from:0 till:3765 bar:2010 from:0 till:3575 TextData= fontsize:10px pos:(40,165) text:Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Эйшышак </timeline> </div> * '''XIX стагодзьдзе''': 1820 год — 333 чал.; 1829 год — 797 чал., зь іх 75 хрысьціянаў і 722 юдэі<ref>[[Іна Соркіна|Соркіна І.]] Мястэчкі Лідскага ўезда ў XIX — пачатку ХХ ст. // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада: матэрыялы рэспуб. навук.-практ. канф., (Ліда, 3 кастр. 2008 г.) / рэдкал.: Худык А. (гал. рэд.). — Ліда, 2008.</ref>; 1863 год — 706 чал.; 1866 год — 715 чал., зь іх 89 каталікоў, 16 праваслаўных, 610 юдэяў<ref>Wejssenhof J. Ejszyszki // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_II/319 319].</ref>; 1869 год — 741 чал.<ref>{{Літаратура/Мястэчкі Беларусі (2010)|к}} С. 380.</ref>; 1885 год — 706 чал.<ref>Географическо-статистический словарь Российской империи. T. 5: Таарджалъ — Яя. — СПб, 1885. С. 849.</ref>; 1897 год — 3196 чал., у тым ліку 2376 юдэяў * '''XIX стагодзьдзе''': 1905 год — 2448 чал.; 1921 год — 2382 чал.; 1938 год — 3188 чал.; 1959 год — 2532 чал.; 1970 год — 3481 чал.; 1974 год — 3600 чал.; 1976 год — 3700 чал.; 1979 год — 3467 чал.; 1989 год — 3789 чал. * '''XXI стагодзьдзе''': 2001 год — 3765 чал.; 2010 год — 3575 чал. === Адукацыя === У Эйшышках працуюць 3 сярэднія, музычная і спартовая школы, дашкольныя ўстановы. === Культура і спорт === Дзейнічаюць бібліятэка, 2 спартовыя залі. == Турыстычная інфармацыя == === Славутасьці === * Гарадзішча * Забудова гістарычная (XIX — пачатак XX стагодзьдзяў; фрагмэнты) * Касьцёл Унебаўзяцьця Панскага (1847—1852) === Страчаная спадчына === * Ратуша (XVIII ст.) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды Эйшышак" widths=150 heights=150 class="center"> Eišiškės1a.JPG|Гарадзішча Eišiškėsbažn3.JPG|Касьцёл Bažnyčia Eišiškėse, interjeras.JPG|Інтэр'ер касьцёла Eišiškės, Lithuania - panoramio (151).jpg|Рынак. Помнік [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстанцам]] </gallery> == Месты-сябры == {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік местаў-сяброў Эйшышкаў |- | * [[Вышкаў]], [[Польшча]] * [[Коршэ]], [[Польшча]] |} == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Мястэчкі Беларусі (2010)}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.radzima.net/be/miasto/ejszyszki.html Эйшышкі], [[Radzima.net]] * Міхневіч У. [http://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=106101 Эйшышкі — на старадаўнім тракце зь Вільні ў Кракаў праз Варшаву], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 10 красавіка 2009 г. {{Гарады Летувы}} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Лідчыны}} [[Катэгорыя:Гарады Летувы]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Віленскага павету (Летува)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIV стагодзьдзі]] awo2bip84wpdiye2uuedryqjuqhbnjw 2334734 2334733 2022-08-27T09:43:47Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ артаграфія wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Летува |Назва = Эйшышкі |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Эйшышкаў |Назва летувіскай мовай = Eišiškės |Герб = Eisiskes_COA.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1384 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Павет = [[Віленскі павет|Віленскі]] |Раён = |Староства = |Мэр = |Плошча = 7 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3575 |Год падліку колькасьці = 2010 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = 380 |Паштовы індэкс = LT-17116 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Eišiškėsbažn4.JPG |Апісаньне выявы = Касьцёл Ушэсьця Гасподняга |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 10 |Шырата сэкундаў = 10 |Даўгата градусаў = 24 |Даўгата хвілінаў = 59 |Даўгата сэкундаў = 50 |Назва мапы = |Варыянт мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Эйшы́шкі''' ({{мова-lt|Eišiškės|скарочана}}) — [[горад|места]] ў [[Летува|Летуве]], на рацэ [[Вярсока|Вярсоцы]]. Уваходзяць у склад [[Салечніцкі раён|Салечніцкага раёну]] [[Віленскі павет|Віленскага павету]]. Насельніцтва на 2010 год — 3575 чалавек. Знаходзяцца за 33 км ад [[Салечнікі|Салечнікаў]], за 70 км на паўднёвы захад ад [[Вільня|Вільні]], каля [[Беларуска-летувіская граніца|беларуска-летувіскай граніцы]]; на аўтамабільнай дарозе [[Вільня]] — [[Горадня]]. Эйшышкі — даўняе [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] [[мястэчка]] [[Лідзкі павет|гістарычнай Лідчыны]] (частка [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]]), на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. Да нашага часу тут захаваўся касьцёл Унебаўзяцьця Панскага, помнік архітэктуры XIX ст. == Назва == Паводле паданьня з [[Хроніка Быхаўца|Хронікі Быхаўца]], [[тапонім]] Эйшышкі<ref>[https://web.archive.org/web/20130324232227/http://slounik.org/nn/%D1%8D%D0%B9 Эйшышкі] // {{Літаратура/Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс, 2001)}}</ref> ўтварыўся ад імя мітычнага князя жамойцкага Эйкшыса{{Заўвага|[[Хроніка Быхаўца]]}}. Варыянты назвы паселішча ў гістарычных крыніцах: ''Wesisken'' і ''Eykschissken'' (1384), ''Eyksiskindorfee'' (1387), ''Eyxyszki'' (1492), ''Ejszyszki'' (1400), ''Ейшышки'' (1470). Этнограф і мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] зьвяртаў ўвагу на тое, што ў [[Латышы|латыскай]] [[Курляндыя|Курляндыі]], «''большасьць [[Беларуская мова|беларускіх]] населеных месцаў заканчваюцца на -ішкі''»<ref>Карский Е. Ф. Белорусы. Т. 1. — Минск, 2006. [https://books.google.by/books?id=ohcsAQAAMAAJ&q=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&dq=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfmJmpp9X5AhUa7qQKHRoNCsAQ6AF6BAgBEAI С. 559].</ref>, пазьней падобныя тапонімы на -ішкі азначылі як «гістарычна [[балты]]йскія» і нават «тыпова [[Летувісы|летувіскія]]»<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj1/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%91%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B_%D1%86%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%B9_i_%D1%83%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B9_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96_%D1%9E_%D1%81%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B2%D0%B5%D1%87%D1%87%D1%8B.html Балты цэнтральнай і ўсходняй Беларусі ў сярэднявеччы] // Спадчына. № 1, 1999. С. 61—72.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае, што «''ва ўсходнегерманскіх мовах быў пашыраны суфікс -isk-: такім чынам, так менаваная «лінія Сафарэвіча» (мяжа перавагі паселішчаў з назовамі на -ішкі ў Панямоньні) не абавязкова зьнітавана з балтамі''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 31.</ref> == Гісторыя == [[Файл:Ejšyški. Эйшышкі (1937).jpg|150px|значак|Праект мескага гербу, 1937 г.]] === Вялікае Княства Літоўскае === Першы пісьмовы ўспамін пра Эйшышкі датуецца 1384 годам і зьмяшчаецца ў дамове паміж [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Вітаўт]]ам і [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]]. Тым часам, паводле сьведчаньня гісторыка і этнографа першай паловы XIX ст. Ёсіфа Ярашэвіча, на юдэйскіх могілках мястэчка знаходзіўся надмагільны камень з надпісам «1170». У 1398 годзе ў Эйшышках збудавалі першы касьцёл. З 1524 году дзейнічала школа. За часамі [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) у 1655 годзе Эйшышкі захапіла і ўшчэнт зруйнавала [[Маскоўская дзяржава|маскоўскае]] войска, другі раз мястэчка спалілі швэды ў [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікую Паўночную вайну]]. У XVII стагодзьдзі [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Ян Сабескі]] надаў Эйшышкам [[Магдэбурскае права]] і герб<ref>Міхневіч У. [http://www2.polskieradio.pl/zagranica/il/news/artykul106101.html Эйшышкі — на старадаўнім тракце зь Вільні ў Кракаў праз Варшаву]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 10 красавіка 2009 г.</ref> (адноўленае [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіславам Аўгустам]] у 1792 годзе). Празь мястэчка праходзіў важны гандлёвы шлях зь Вільні ў [[Кракаў]]. На 1738 тут было 56 будынкаў. У 2-й палове XVIII ст. існавалі школа і ратуша. У 1791 годзе Эйшышкі сталі цэнтрам [[Эйшышкаўскі павет|павету]] [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага ваяводзтва]] (з 1793 году ў [[Мерацкае ваяводзтва|Мерацкім ваяводзтве]])<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 767.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === У выніку [[трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Эйшышкі апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Лідзкім павеце [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]]. На 1814 год у мястэчку было 67 будынкаў, на 1829 год — 101 (18 хрысьціянскіх і 83 юдэйскія), на 1863 год — 103. У 1866 годзе працавалі 4 бровары, 2 гарбарні, вадзяны млын. У XIX ст. каля Эйшышак дзейнічала [[тэлеграф]]ная станцыя на лініі [[Варшава]] — [[Санкт-Пецярбург]]. У 1847—1852 гадох паводле праекту [[Тэадор Нарбут|Тэадора Нарбута]] тут збудавалі мураваны касьцёл Ушэсьця Гасподняга. Паводле зьвестак за 1852—1853 гады, у Эйшышках налічвалася 40 цэхавых рамесьнікаў і найбольшая сярод мястэчак Лідчыны колькасьць рамесных спэцыяльнасьцяў. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусветнай вайны]] ў 1915 годзе Эйшышкі занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Эйшышкі абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]]<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. Увосень 1918 году тут сфармавалася самаабарона — польская вайсковая арганізацыя, мэтай якой была абарона мястэчка ад бальшавікоў. Узначаліў яе капітан Казімер Ільцэвіч<ref>Lech Wyszczelski. Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. — Warszawa: Bellona, 2010. S. 47-48.</ref>. 7 чэрвеня 1919 году Эйшышкі разам з усім [[Лідзкі павет (Расейская імпэрыя)|Лідзкім паветам]] увайшлі ў склад Віленскай акругі Грамадзянскай Управы Ўсходніх Земляў — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі<ref>Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41.</ref>. У 1920 годзе Эйшышкі апынуліся ў складзе [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]], у 1922 годзе — у складзе міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], дзе сталі цэнтрам гміны. За польскім часам мястэчка называлі «Віленкім прадмесьцем», бо перакупнікі зь Вільні прыязджалі сюды набываць разнастайныя прадукты<ref>Нарбут М. Б. Ліда і лідзяне // Zіеmіа Lіdzka. 1997 г.</ref>. З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў верасьні 1939 году Эйшышкі занялі савецкія войскі, неўзабаве тут адбыўся мітынг, ня якім прынялі рэзалюцыю аб далучэньні мястэчка да [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 377.</ref>. Аднак у лістападзе таго ж году Эйшышкі перадалі [[Летува|Летуве]]. У 1941—1944 гадох мястэчка знаходзілася пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 3 жніўня 1946 году Эйшышкі атрымалі статус места. У 1950 годзе Эйшышкі сталі цэнтрам раёну (з 1972 году ў Салечніцкім раёне). У паваенны час тут працаваў беларускі ксёндз [[Уладзіслаў Чарняўскі]]. У 2004 годзе каля Эйшышак пагранічнікі выявілі трубаправод рэкорднай даўжыні — 3 км, прызначаны для кантрабанды сьпірту зь Беларусі ў Летуву<ref>Поклад Т. [http://www.svaboda.org/content/article/794502.html Памежнікі знайшлі яшчэ адзін сьпіртавод на беларуска-літоўскай мяжы], [[Радыё Свабода]], 13 красавіка 2005 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths="150px" heights="150px" class="center"> Ejšyški, Rynak. Эйшышкі, Рынак (1914).jpg|Рынак, 1914 г. Ejšyški, Rynak. Эйшышкі, Рынак (1915-18) (2).jpg|Рынак, 1915—1918 гг. Ejšyški, Rynak. Эйшышкі, Рынак (1915-18).jpg|Рынак, 1915—1918 гг. Ejšyški. Эйшышкі (1917).jpg|Вуліца, 1917 г. </gallery> <gallery widths="150px" heights="150px" class="center"> Ejšyški, Kaścielnaja. Эйшышкі, Касьцельная (1930).jpg|Касьцёл, 1930 г. Ejšyški, Kaścielnaja. Эйшышкі, Касьцельная (1919-39).jpg|Званіца касьцёла, да 1939 г. Ejšyški, Vilenskaja. Эйшышкі, Віленская (1930).jpg|Віленская вуліца, 1930 г. Ejšyškaŭskaja synagoga. Эйшышкаўская сынагога (1930-39).jpg|Сынагога, да 1939 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:170 barincrement:27 PlotArea = left:50 bottom:20 top:30 right:20 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:4000 ScaleMajor = unit:year increment:1000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:250 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 align:left bar:1820 from:0 till:333 bar:1829 from:0 till:797 bar:1866 from:0 till:715 bar:1885 from:0 till:706 bar:1897 from:0 till:3196 bar:1905 from:0 till:2448 bar:1921 from:0 till:2382 bar:1938 from:0 till:3188 bar:1959 from:0 till:2532 bar:1970 from:0 till:3481 bar:1979 from:0 till:3467 bar:1989 from:0 till:3789 bar:2001 from:0 till:3765 bar:2010 from:0 till:3575 TextData= fontsize:10px pos:(40,165) text:Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Эйшышак </timeline> </div> * '''XIX стагодзьдзе''': 1820 год — 333 чал.; 1829 год — 797 чал., зь іх 75 хрысьціянаў і 722 юдэі<ref>[[Іна Соркіна|Соркіна І.]] Мястэчкі Лідскага ўезда ў XIX — пачатку ХХ ст. // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада: матэрыялы рэспуб. навук.-практ. канф., (Ліда, 3 кастр. 2008 г.) / рэдкал.: Худык А. (гал. рэд.). — Ліда, 2008.</ref>; 1863 год — 706 чал.; 1866 год — 715 чал., зь іх 89 каталікоў, 16 праваслаўных, 610 юдэяў<ref>Wejssenhof J. Ejszyszki // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_II/319 319].</ref>; 1869 год — 741 чал.<ref>{{Літаратура/Мястэчкі Беларусі (2010)|к}} С. 380.</ref>; 1885 год — 706 чал.<ref>Географическо-статистический словарь Российской империи. T. 5: Таарджалъ — Яя. — СПб, 1885. С. 849.</ref>; 1897 год — 3196 чал., у тым ліку 2376 юдэяў * '''XIX стагодзьдзе''': 1905 год — 2448 чал.; 1921 год — 2382 чал.; 1938 год — 3188 чал.; 1959 год — 2532 чал.; 1970 год — 3481 чал.; 1974 год — 3600 чал.; 1976 год — 3700 чал.; 1979 год — 3467 чал.; 1989 год — 3789 чал. * '''XXI стагодзьдзе''': 2001 год — 3765 чал.; 2010 год — 3575 чал. === Адукацыя === У Эйшышках працуюць 3 сярэднія, музычная і спартовая школы, дашкольныя ўстановы. === Культура і спорт === Дзейнічаюць бібліятэка, 2 спартовыя залі. == Турыстычная інфармацыя == === Славутасьці === * Гарадзішча * Забудова гістарычная (XIX — пачатак XX стагодзьдзяў; фрагмэнты) * Касьцёл Унебаўзяцьця Панскага (1847—1852) === Страчаная спадчына === * Ратуша (XVIII ст.) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды Эйшышак" widths=150 heights=150 class="center"> Eišiškės1a.JPG|Гарадзішча Eišiškėsbažn3.JPG|Касьцёл Bažnyčia Eišiškėse, interjeras.JPG|Інтэр'ер касьцёла Eišiškės, Lithuania - panoramio (151).jpg|Рынак. Помнік [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстанцам]] </gallery> == Месты-сябры == {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік местаў-сяброў Эйшышкаў |- | * [[Вышкаў]], [[Польшча]] * [[Коршэ]], [[Польшча]] |} == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Мястэчкі Беларусі (2010)}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.radzima.net/be/miasto/ejszyszki.html Эйшышкі], [[Radzima.net]] * Міхневіч У. [http://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=106101 Эйшышкі — на старадаўнім тракце зь Вільні ў Кракаў праз Варшаву], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 10 красавіка 2009 г. {{Гарады Летувы}} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Лідчыны}} [[Катэгорыя:Гарады Летувы]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Віленскага павету (Летува)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIV стагодзьдзі]] t5exfglyf31wnjlw4r28kuvmcx4td4e 2334735 2334734 2022-08-27T09:43:54Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ а. wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Летува |Назва = Эйшышкі |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Эйшышкаў |Назва летувіскай мовай = Eišiškės |Герб = Eisiskes_COA.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1384 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Павет = [[Віленскі павет|Віленскі]] |Раён = |Староства = |Мэр = |Плошча = 7 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3575 |Год падліку колькасьці = 2010 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = 380 |Паштовы індэкс = LT-17116 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Eišiškėsbažn4.JPG |Апісаньне выявы = Касьцёл Ушэсьця Гасподняга |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 10 |Шырата сэкундаў = 10 |Даўгата градусаў = 24 |Даўгата хвілінаў = 59 |Даўгата сэкундаў = 50 |Назва мапы = |Варыянт мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Эйшы́шкі''' ({{мова-lt|Eišiškės|скарочана}}) — [[горад|места]] ў [[Летува|Летуве]], на рацэ [[Вярсока|Вярсоцы]]. Уваходзяць у склад [[Салечніцкі раён|Салечніцкага раёну]] [[Віленскі павет|Віленскага павету]]. Насельніцтва на 2010 год — 3575 чалавек. Знаходзяцца за 33 км ад [[Салечнікі|Салечнікаў]], за 70 км на паўднёвы захад ад [[Вільня|Вільні]], каля [[Беларуска-летувіская граніца|беларуска-летувіскай граніцы]]; на аўтамабільнай дарозе [[Вільня]] — [[Горадня]]. Эйшышкі — даўняе [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] [[мястэчка]] [[Лідзкі павет|гістарычнай Лідчыны]] (частка [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]]), на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. Да нашага часу тут захаваўся касьцёл Унебаўзяцьця Панскага, помнік архітэктуры XIX ст. == Назва == Паводле паданьня з [[Хроніка Быхаўца|Хронікі Быхаўца]], [[тапонім]] Эйшышкі<ref>[https://web.archive.org/web/20130324232227/http://slounik.org/nn/%D1%8D%D0%B9 Эйшышкі] // {{Літаратура/Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс, 2001)}}</ref> ўтварыўся ад імя мітычнага князя жамойцкага Эйкшыса{{Заўвага|[[Хроніка Быхаўца]]}}. Варыянты назвы паселішча ў гістарычных крыніцах: ''Wesisken'' і ''Eykschissken'' (1384), ''Eyksiskindorfee'' (1387), ''Eyxyszki'' (1492), ''Ejszyszki'' (1400), ''Ейшышки'' (1470). Этнограф і мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] зьвяртаў увагу на тое, што ў [[Латышы|латыскай]] [[Курляндыя|Курляндыі]], «''большасьць [[Беларуская мова|беларускіх]] населеных месцаў заканчваюцца на -ішкі''»<ref>Карский Е. Ф. Белорусы. Т. 1. — Минск, 2006. [https://books.google.by/books?id=ohcsAQAAMAAJ&q=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&dq=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfmJmpp9X5AhUa7qQKHRoNCsAQ6AF6BAgBEAI С. 559].</ref>, пазьней падобныя тапонімы на -ішкі азначылі як «гістарычна [[балты]]йскія» і нават «тыпова [[Летувісы|летувіскія]]»<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj1/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%91%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B_%D1%86%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%B9_i_%D1%83%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B9_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96_%D1%9E_%D1%81%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B2%D0%B5%D1%87%D1%87%D1%8B.html Балты цэнтральнай і ўсходняй Беларусі ў сярэднявеччы] // Спадчына. № 1, 1999. С. 61—72.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае, што «''ва ўсходнегерманскіх мовах быў пашыраны суфікс -isk-: такім чынам, так менаваная «лінія Сафарэвіча» (мяжа перавагі паселішчаў з назовамі на -ішкі ў Панямоньні) не абавязкова зьнітавана з балтамі''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 31.</ref> == Гісторыя == [[Файл:Ejšyški. Эйшышкі (1937).jpg|150px|значак|Праект мескага гербу, 1937 г.]] === Вялікае Княства Літоўскае === Першы пісьмовы ўспамін пра Эйшышкі датуецца 1384 годам і зьмяшчаецца ў дамове паміж [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Вітаўт]]ам і [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]]. Тым часам, паводле сьведчаньня гісторыка і этнографа першай паловы XIX ст. Ёсіфа Ярашэвіча, на юдэйскіх могілках мястэчка знаходзіўся надмагільны камень з надпісам «1170». У 1398 годзе ў Эйшышках збудавалі першы касьцёл. З 1524 году дзейнічала школа. За часамі [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) у 1655 годзе Эйшышкі захапіла і ўшчэнт зруйнавала [[Маскоўская дзяржава|маскоўскае]] войска, другі раз мястэчка спалілі швэды ў [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікую Паўночную вайну]]. У XVII стагодзьдзі [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Ян Сабескі]] надаў Эйшышкам [[Магдэбурскае права]] і герб<ref>Міхневіч У. [http://www2.polskieradio.pl/zagranica/il/news/artykul106101.html Эйшышкі — на старадаўнім тракце зь Вільні ў Кракаў праз Варшаву]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 10 красавіка 2009 г.</ref> (адноўленае [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіславам Аўгустам]] у 1792 годзе). Празь мястэчка праходзіў важны гандлёвы шлях зь Вільні ў [[Кракаў]]. На 1738 тут было 56 будынкаў. У 2-й палове XVIII ст. існавалі школа і ратуша. У 1791 годзе Эйшышкі сталі цэнтрам [[Эйшышкаўскі павет|павету]] [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага ваяводзтва]] (з 1793 году ў [[Мерацкае ваяводзтва|Мерацкім ваяводзтве]])<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 767.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === У выніку [[трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Эйшышкі апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Лідзкім павеце [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]]. На 1814 год у мястэчку было 67 будынкаў, на 1829 год — 101 (18 хрысьціянскіх і 83 юдэйскія), на 1863 год — 103. У 1866 годзе працавалі 4 бровары, 2 гарбарні, вадзяны млын. У XIX ст. каля Эйшышак дзейнічала [[тэлеграф]]ная станцыя на лініі [[Варшава]] — [[Санкт-Пецярбург]]. У 1847—1852 гадох паводле праекту [[Тэадор Нарбут|Тэадора Нарбута]] тут збудавалі мураваны касьцёл Ушэсьця Гасподняга. Паводле зьвестак за 1852—1853 гады, у Эйшышках налічвалася 40 цэхавых рамесьнікаў і найбольшая сярод мястэчак Лідчыны колькасьць рамесных спэцыяльнасьцяў. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусветнай вайны]] ў 1915 годзе Эйшышкі занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Эйшышкі абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]]<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. Увосень 1918 году тут сфармавалася самаабарона — польская вайсковая арганізацыя, мэтай якой была абарона мястэчка ад бальшавікоў. Узначаліў яе капітан Казімер Ільцэвіч<ref>Lech Wyszczelski. Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. — Warszawa: Bellona, 2010. S. 47-48.</ref>. 7 чэрвеня 1919 году Эйшышкі разам з усім [[Лідзкі павет (Расейская імпэрыя)|Лідзкім паветам]] увайшлі ў склад Віленскай акругі Грамадзянскай Управы Ўсходніх Земляў — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі<ref>Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41.</ref>. У 1920 годзе Эйшышкі апынуліся ў складзе [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]], у 1922 годзе — у складзе міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], дзе сталі цэнтрам гміны. За польскім часам мястэчка называлі «Віленкім прадмесьцем», бо перакупнікі зь Вільні прыязджалі сюды набываць разнастайныя прадукты<ref>Нарбут М. Б. Ліда і лідзяне // Zіеmіа Lіdzka. 1997 г.</ref>. З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў верасьні 1939 году Эйшышкі занялі савецкія войскі, неўзабаве тут адбыўся мітынг, ня якім прынялі рэзалюцыю аб далучэньні мястэчка да [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 377.</ref>. Аднак у лістападзе таго ж году Эйшышкі перадалі [[Летува|Летуве]]. У 1941—1944 гадох мястэчка знаходзілася пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 3 жніўня 1946 году Эйшышкі атрымалі статус места. У 1950 годзе Эйшышкі сталі цэнтрам раёну (з 1972 году ў Салечніцкім раёне). У паваенны час тут працаваў беларускі ксёндз [[Уладзіслаў Чарняўскі]]. У 2004 годзе каля Эйшышак пагранічнікі выявілі трубаправод рэкорднай даўжыні — 3 км, прызначаны для кантрабанды сьпірту зь Беларусі ў Летуву<ref>Поклад Т. [http://www.svaboda.org/content/article/794502.html Памежнікі знайшлі яшчэ адзін сьпіртавод на беларуска-літоўскай мяжы], [[Радыё Свабода]], 13 красавіка 2005 г.</ref>. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths="150px" heights="150px" class="center"> Ejšyški, Rynak. Эйшышкі, Рынак (1914).jpg|Рынак, 1914 г. Ejšyški, Rynak. Эйшышкі, Рынак (1915-18) (2).jpg|Рынак, 1915—1918 гг. Ejšyški, Rynak. Эйшышкі, Рынак (1915-18).jpg|Рынак, 1915—1918 гг. Ejšyški. Эйшышкі (1917).jpg|Вуліца, 1917 г. </gallery> <gallery widths="150px" heights="150px" class="center"> Ejšyški, Kaścielnaja. Эйшышкі, Касьцельная (1930).jpg|Касьцёл, 1930 г. Ejšyški, Kaścielnaja. Эйшышкі, Касьцельная (1919-39).jpg|Званіца касьцёла, да 1939 г. Ejšyški, Vilenskaja. Эйшышкі, Віленская (1930).jpg|Віленская вуліца, 1930 г. Ejšyškaŭskaja synagoga. Эйшышкаўская сынагога (1930-39).jpg|Сынагога, да 1939 г. </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:170 barincrement:27 PlotArea = left:50 bottom:20 top:30 right:20 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:4000 ScaleMajor = unit:year increment:1000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:250 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 align:left bar:1820 from:0 till:333 bar:1829 from:0 till:797 bar:1866 from:0 till:715 bar:1885 from:0 till:706 bar:1897 from:0 till:3196 bar:1905 from:0 till:2448 bar:1921 from:0 till:2382 bar:1938 from:0 till:3188 bar:1959 from:0 till:2532 bar:1970 from:0 till:3481 bar:1979 from:0 till:3467 bar:1989 from:0 till:3789 bar:2001 from:0 till:3765 bar:2010 from:0 till:3575 TextData= fontsize:10px pos:(40,165) text:Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Эйшышак </timeline> </div> * '''XIX стагодзьдзе''': 1820 год — 333 чал.; 1829 год — 797 чал., зь іх 75 хрысьціянаў і 722 юдэі<ref>[[Іна Соркіна|Соркіна І.]] Мястэчкі Лідскага ўезда ў XIX — пачатку ХХ ст. // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада: матэрыялы рэспуб. навук.-практ. канф., (Ліда, 3 кастр. 2008 г.) / рэдкал.: Худык А. (гал. рэд.). — Ліда, 2008.</ref>; 1863 год — 706 чал.; 1866 год — 715 чал., зь іх 89 каталікоў, 16 праваслаўных, 610 юдэяў<ref>Wejssenhof J. Ejszyszki // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_II/319 319].</ref>; 1869 год — 741 чал.<ref>{{Літаратура/Мястэчкі Беларусі (2010)|к}} С. 380.</ref>; 1885 год — 706 чал.<ref>Географическо-статистический словарь Российской империи. T. 5: Таарджалъ — Яя. — СПб, 1885. С. 849.</ref>; 1897 год — 3196 чал., у тым ліку 2376 юдэяў * '''XIX стагодзьдзе''': 1905 год — 2448 чал.; 1921 год — 2382 чал.; 1938 год — 3188 чал.; 1959 год — 2532 чал.; 1970 год — 3481 чал.; 1974 год — 3600 чал.; 1976 год — 3700 чал.; 1979 год — 3467 чал.; 1989 год — 3789 чал. * '''XXI стагодзьдзе''': 2001 год — 3765 чал.; 2010 год — 3575 чал. === Адукацыя === У Эйшышках працуюць 3 сярэднія, музычная і спартовая школы, дашкольныя ўстановы. === Культура і спорт === Дзейнічаюць бібліятэка, 2 спартовыя залі. == Турыстычная інфармацыя == === Славутасьці === * Гарадзішча * Забудова гістарычная (XIX — пачатак XX стагодзьдзяў; фрагмэнты) * Касьцёл Унебаўзяцьця Панскага (1847—1852) === Страчаная спадчына === * Ратуша (XVIII ст.) == Галерэя == <gallery caption="Краявіды Эйшышак" widths=150 heights=150 class="center"> Eišiškės1a.JPG|Гарадзішча Eišiškėsbažn3.JPG|Касьцёл Bažnyčia Eišiškėse, interjeras.JPG|Інтэр'ер касьцёла Eišiškės, Lithuania - panoramio (151).jpg|Рынак. Помнік [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстанцам]] </gallery> == Месты-сябры == {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік местаў-сяброў Эйшышкаў |- | * [[Вышкаў]], [[Польшча]] * [[Коршэ]], [[Польшча]] |} == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Мястэчкі Беларусі (2010)}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.radzima.net/be/miasto/ejszyszki.html Эйшышкі], [[Radzima.net]] * Міхневіч У. [http://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=106101 Эйшышкі — на старадаўнім тракце зь Вільні ў Кракаў праз Варшаву], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 10 красавіка 2009 г. {{Гарады Летувы}} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Лідчыны}} [[Катэгорыя:Гарады Летувы]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Віленскага павету (Летува)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XIV стагодзьдзі]] fpgmqte22y4tkeg00xplfz8dafyope7 0 74785 2334647 2333774 2022-08-26T13:31:07Z Kazimier Lachnovič 1079 удакл. wikitext text/x-wiki Назву '''Старалітва''' маюць: * [[Старалітва]] — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVII—XVIII стагодзьдзях * [[Старалітва (гурт)|Старалітва]] — [[Беларусь|беларускі]] [[музыка|музычны]] гурт, які выконвае старажытную музыку * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Старалітва (вёска)|Старалітва|pl|Stara_Litwa)}} — вёска ў [[Высокамазавецкі павет|Высокамазавецкім павеце]] [[Падляскае ваяводзтва|Падляскага ваяводзтва]] == Глядзіце таксама == * [[Літва (неадназначнасьць)|Літва]] {{Неадназначнасьць}} qfelsvy49ujfpx6s8jn9m6qijhjarwn 2334648 2334647 2022-08-26T13:31:28Z Kazimier Lachnovič 1079 п. wikitext text/x-wiki Назву '''Старалітва''' маюць: * [[Старалітва]] — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVII—XVIII стагодзьдзях * [[Старалітва (гурт)|Старалітва]] — [[Беларусь|беларускі]] [[музыка|музычны]] гурт, які выконвае старажытную музыку * {{Артыкул у іншым разьдзеле|Старалітва (вёска)|Старалітва|pl|Stara_Litwa}} — вёска ў [[Высокамазавецкі павет|Высокамазавецкім павеце]] [[Падляскае ваяводзтва|Падляскага ваяводзтва]] == Глядзіце таксама == * [[Літва (неадназначнасьць)|Літва]] {{Неадназначнасьць}} r6zyevz1p1x9punekt5loauh9p8zbdb 10 78148 2334682 642669 2022-08-26T22:01:46Z Kazimier Lachnovič 1079 выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца | назва = [[Гістарычныя рэгіёны Беларусі|Гістарычныя рэгіёны]] [[Беларусь|Беларусі]] | назва_шаблёну = Гістарычныя рэгіёны Беларусі |state=collapsed | стыль_карткі = background-color: #FAFAFA; text-align: center; | стыль_загалоўка = background-color: {{Колер|Беларусь}}; | сьпіс1 = [[Белая Русь]] • [[Літва]] • [[Падляшша]] • [[Палесьсе]] • [[Панізоўе (рэгіён)|Панізоўе]] • [[Севершчына]] • [[Холмшчына]] • [[Чорная Русь]] • [[Чырвоная Русь]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Гісторыя|{{НАЗВА_СТАРОНКІ}}]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя|{{НАЗВА_СТАРОНКІ}}]] </noinclude> o8ltc8zcuwcn9wglphnkbjnav1qoyjp 0 86933 2334724 1557605 2022-08-27T07:51:04Z Sillerkiil 71328 Відэа з дрона возера Вырцярв і вёскі Вайбла 2022 wikitext text/x-wiki {{Возера |Назва = Выртс'ярв |Назва ў родным склоне = Выртс'ярв |Арыгінальная назва = Võrtsjärv |Краіна = Эстонія |Краіна2 = |Краіна3 = |Краіна4 = |Краіны = Эстоніі |Краіны2 = |Краіны3 = |Краіны4 = |Панарама = Voerts.jpg |Апісаньне панарамы = Рака [[Эмайыгі]] пры ўпадзеньні ў Выртс’ярв |Месцазнаходжаньне = |Плошча = 266 [[км²]] |Плошча вадазбору = |Максымальная глыбіня = 6 [[мэтар|м]] |Сярэдняя глыбіня = 2,8 [[мэтар|м]] |Найбольшая даўжыня = |Найбольшая шырыня = |Вышыня над узроўнем мора = 33,7 [[мэтар|м]] |Даўжыня берагавой лініі = 96 [[км]] |Аб'ём вады = 0.8 [[км²]] |Шырата_паўшар'е = паўночнае |Шырата_градусаў = 58 |Шырата_хвілінаў = 17 |Шырата_сэкундаў = 00 |Даўгата_паўшар'е = усходняе |Даўгата_градусаў = 26 |Даўгата_хвілінаў = 02 |Даўгата_сэкундаў = 00 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьнізу |Водступ подпісу на мапе = }} [[Файл:Drone video of Vaibla village and lake Võrtsjärv in Viljandi parish, Estonia (August 2022).webm|значак|Відэа з дрона возера Вырцярв і вёскі Вайбла 2022]] '''Выртс’ярв''' ({{мова-et|Võrtsjärv}}) — прэснаводнае возера на поўдні [[Эстонія|Эстоніі]], на мяжы паветаў [[Тартумаа|Тарту]] і [[Вільяндзі]]. Плошча складае каля 266 км², гэта найбуйнейшае возера Эстоніі пасьля Чудзкога возера і самы вялікі нутраны вадаём Эстоніі. Вышыня над узроўнем мора 33,7 м. Сярэдняя глыбіня 2,8 м, найбольшая — 6 м. У возеры Выртс’ярв бярэ пачатак [[Эмайыгі]], якая ўпадае ў Чудзкое возера. Зьяўляецца месцам разьвядзеньня [[вугор|вугра]] і іншых дэлікатэсных пародаў рыбы. У год вылоўліваюць да 250 тон рыбы. На беразе возера — лімналягічная станцыя. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.vortsjarv.ee/?id=241 Інфармацыя пра возера Выртс’ярв] {{Накід:Геаграфія Эстоніі}} [[Катэгорыя:Азёры Эстоніі]] [[Катэгорыя:Тартумаа]] [[Катэгорыя:Вільяндзімаа]] [[Катэгорыя:Валгамаа]] 0brw7cy7ul1h556qpxkcyzi6azvv7qa 0 86947 2334667 2333990 2022-08-26T19:31:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Рака |назва = Пярну |арыгінальная_назва = Pärnu jõgi |выява = Pärnu_jõgi.jpg |памер_выявы = |подпіс = Рака Пярну |выток = Цэнтральная эстонская раўніна |вышыня_вытоку = |вусьце = [[Рыскі заліў]] |вышыня вусьця = 76,2 [[м]] |краіны_басэйну = |даўжыня = 144 [[км]] |сьцёк = 64,4 м³/сэк |плошча_басэйну = 6920 [[км²]] |нахіл = |назва_парамэтру1 = |парамэтар1 = |мапа = |памер_мапы = |подпіс_мапы = |левыя_прытокі = |правыя_прытокі = }} '''Пя́рну''' — рака ў [[Эстонія|Эстоніі]]. Даўжыня 144 км, плошча басэйна 6920 км². Упадае ў [[Пярнуская затока|Пярнускую затоку]] [[Рыская затока|Рыскай затокі]] [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. На рацэ Пярну знаходзіцца [[Пярну|аднайменны горад]]. == Гідраграфія == Сілкаваньне зьмяшанае, у вярхоўях зь перавагай падземнага, у нізавых — дажджавое. Сярэднегадавы сьцёк вады — 64,4 м³/сэк<ref>[https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://www.webcitation.org/6DDxqHRDR?url=http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"]. AS Maves http://www.maves.ee</ref>. Замярзае не штогод (звычайна ў сярэдзіне сьнежня, ускрываюць у канцы сакавіка). У прывусьцевай частцы суднаходная. На Пярну маецца 11 плацінаў і малыя ГЭС. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Рэкі Эстоніі]] [[Катэгорыя:Пярнумаа]] [[Катэгорыя:Ярвамаа]] 09aid2yi9ahwc2nrgpre74u4twjv7z4 0 88857 2334699 2315823 2022-08-26T23:02:06Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Брэд Гузан |клюб = [[Атланта Юнайтэд]] |нумар = 1 |гады = 2005—2008<br/>2008—2016<br/>2011<br/>2016—2017<br/>2017— |клюбы = [[Чывас ЗША Лос-Анджэлес|Чывас ЗША]]<br/>[[Астан Віла Бірмінггэм|Астан Віла]]<br/>→ [[Гал Сіці]] (арэнда)<br/>[[Мідлзбра (футбольны клюб)|Мідлзбра]]<br/>[[Атланта Юнайтэд]] |гульні(галы) = 83 (0)<br/>144 (0)<br/>16 (0)<br/>10 (0)<br/>150 (0) |нац гады = 2006— |нац зборная = {{Футбол ЗША|няма}} |нац гульні(галы) = 64 (0) |абнаўленьне(клюб) = 17 красавіка 2022 |абнаўленьне(зборная) = 20 лістапада 2019 }} '''Брэдлі Эдўін «Брэд» Гузан''' ({{мова-en|Bradley Edwin «Brad» Guzan}}; нарадзіўся 9 верасьня 1984 году, [[Эвэргрын-Парк]], [[Іліной]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]) — амэрыканскі футбаліст, брамнік клюбу «[[Атланта Юнайтэд]]» і [[зборная ЗША па футболе|нацыянальнай зборнай ЗША]]. == Дасягненьні == '''«Атланта Юнайтэд»''': * Уладальнік [[Кубак МЛС|Кубка МЛС]]: 2018 * Уладальнік [[Адкрыты кубак ЗША па футболе|Кубка ЗША]]: 2019 '''ЗША''': * Уладальнік [[Залаты кубак КОНКАКАФ|Залатога кубка КОНКАКАФ]]: 2007, 2017, 2021 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.avfc.co.uk/page/PlayerProfiles/0,,10265~39771,00.html Профіль на афіцыйным сайце «Астан Вілы»] * [https://web.archive.org/web/20110711014836/http://www.followussoccer.com/tag/brad-guzan/ Профіль на followUSsoccer.com] {{Навігацыйная група |назоў = Гузан у складзе [[Зборная ЗША па футболе|зборнай ЗША]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]], [[Залаты кубак КОНКАКАФ|Залатых кубках КОНКАКАФ]] і [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|ЗША}}; |ЗША на ЗК КОНКАКАФ-2007 |ЗША на ЧС-2010 |ЗША на ЧС-2014 |ЗША на ЗК КОНКАКАФ-2015 |ЗША на КА-2016 |ЗША на ЗК КОНКАКАФ-2017 |ЗША на ЗК КОНКАКАФ-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Гузан, Брэд}} [[Катэгорыя:Футбалісты ЗША]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай ЗША]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чывас ЗША» Лос-Анджэлес]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Астан Віла» Бірмінггэм]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гал Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мідлзбра»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Атланта Юнайтэд»]] 9sr4dwde988agedkcytrnjvq6ayjtpv 0 94384 2334658 2317748 2022-08-26T17:57:02Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Мануэл да Кошта |клюб = [[Ваасьлянд Бэвэрэн|Бэвэрэн]] |нумар = 5 |гады = 2006<br/>2006—2008<br/>2008—2009<br/>2009<br/>2009—2011<br/>2011—2013<br/>2012—2013<br/>2013—2015<br/>2015—2017<br/>2017—2019<br/>2019—2020<br/>2020<br/>2021<br/>2022— |клюбы = [[Нансі (футбольны клюб)|Нансі]]<br/>[[ПСВ Эйндговэн]]<br/>[[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]]<br/>→ [[Сампдорыя Генуя|Сампдорыя]] (арэнда)<br/>[[Ўэст Гэм Юнайтэд]]<br/>[[Лякаматыў Масква]]<br/>→ [[Насьёнал Фуншал|Насьёнал]] (арэнда)<br/>[[Сывасспор Сывас|Сывасспор]]<br/>[[Алімпіякос Пірэй]]<br/>[[Істанбул Башакшэхір]]<br/>[[Аль-Ітыгад Джыда|Аль-Ітыгад]]<br/>[[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]]<br/>[[Эрзурумспор Эрзурум|Эрзурумспор]]<br/>[[Ваасьлянд Бэвэрэн|Бэвэрэн]] |гульні(галы) = 9 (0)<br/>15 (1)<br/>1 (0)<br/>2 (0)<br/>30 (3)<br/>15 (2)<br/>16 (2)<br/>49 (8)<br/>39 (4)<br/>23 (3)<br/>18 (4)<br/>11 (1)<br/>14 (2)<br/>7 (0) |нац гады = 2014— |нац зборная = {{Футбол Марока|няма}} |нац гульні(галы) = 31 (1) |абнаўленьне(клюб) = 13 сакавіка 2022 |абнаўленьне(зборная) = 5 ліпеня 2019 }} '''Мануэл Маруан да Кошта Трындадзі Сэнусі''' ({{мова-pt|Manuel Marouan da Costa Trindade Senoussi}}; нарадзіўся 6 траўня 1986 году, [[Сэн-Мо]], [[Францыя]]) — [[Партугалія|партугальскі]] і [[Марока|мараканскі]] футбаліст, абаронца бэльгійскага клюбу «[[Ваасьлянд Бэвэрэн|Бэвэрэн]]». Мае на сваім рахунку матчы ў складзе [[Зборная Марока па футболе|нацыянальнай зборнай Марока]]. == Дасягненьні == '''«Нансі»''': * Уладальнік [[Кубак футбольгай лігі Францыі|Кубка францускай лігі]]: 2006 '''ПСВ Эйндговэн''': * [[Чэмпіянат Нідэрляндаў па футболе|Чэмпіён Нідэрляндаў]]: 2007, 2008 '''«Алімпіякос»''': * [[Чэмпіянат Грэцыі па футболе|Чэмпіён Грэцыі]]: 2016, 2017 '''«Трабзанспор»''': * Уладальнік [[Кубак Турэччыны па футболе|Кубка Турэччыны]]: 2020 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20110319015746/http://www.whufc.com/articles/manuel-da-costa-west-ham_2228487_37386 Профіль на афіцыйным сайце «Ўэст Гэм Юнайтэд»] * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} * {{Worldfootball}} {{Навігацыйная група |назоў = Да Кошта ў складзе [[Зборная Марока па футболе|зборнай Марока]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Марока}}; |Марока на КАН-2017 |Марока на ЧС-2018 |Марока на КАН-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кошта, Мануэл да}} [[Катэгорыя:Мараканскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Партугальскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Марока]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Нансі»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу ПСВ Эйндговэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фіярэнтына» Флярэнцыя]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сампдорыя» Генуя]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўэст Гэм Юнайтэд»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Лякаматыў» Масква]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Насьёнал» Фуншал]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сывасспор» Сывас]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Алімпіякос» Пірэй]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Істанбул Башакшэхір»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аль-Ітыгад» Джыда]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Трабзанспор» Трабзон]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эрзурумспор» Эрзурум]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ваасьлянд Бэвэрэн»]] jym6ntt1e5nclcuq4ftrqej64px14rj 0 120382 2334663 2190706 2022-08-26T18:00:44Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Эрвэ Рэнар |выява = Hervé Renard.jpg |імя(арыгінал) = Hervé Renard |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|30|9|1968|1}} |горад = [[Экс-ле-Бэн]] |краіна = [[Францыя]] |пазыцыя = [[абаронца (футбол)|абаронца]] |клюб = [[Зборная Саудаўскай Арабіі па футболе|Саудаўская Арабія]] (галоўны трэнэр) |гады = 1983—1990<br />1991—1997<br />1997—1998 |клюбы = [[Кан (футбольны клюб)|Кан]]<br />[[Валярыс (футбольны клюб)|Валярыс]]<br />[[Драгіньян (футбольны клюб)|Драгіньян]] |гульні(галы) = 87 (0)<br />105 (2)<br />23 (1) |трэнэрскія гады = 1999—2001<br />2004<br />2005—2007<br />2008—2010<br />2010<br />2011<br />2011—2013<br />2013—2014<br />2014—2015<br />2015<br />2016—2019<br />2019— |трэнэрскія клюбы = Драгіньян<br />[[Кембрыдж Юнайтэд]]<br />[[Шэрбур (футбольны клюб)|Шэрбур]]<br />{{Футбол Замбія|няма}}<br />{{Футбол Ангола|няма}}<br />[[УСМ Альжыр]]<br />{{Футбол Замбія|няма}}<br />[[Сашо Манбэльяр|Сашо]]<br />{{Футбол Кот д’Івуар|няма}}<br />[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]<br />[[Зборная Марока па футболе|Марока]]<br />[[Зборная Саудаўскай Арабіі па футболе|Саудаўская Арабія]] }} '''Эрвэ Рэнар''' ({{мова-fr|Hervé Renard}}; нарадзіўся 30 верасьня 1968 году, [[Экс-ле-Бэн]], [[Францыя]]) — былы [[Францыя|францускі]] футбаліст, цяпер галоўны трэнэр [[зборная Саудаўскай Арабіі па футболе|нацыянальнай зборнай Саудаўскай Арабіі]]. Самым значным посьпехам у кар’еры зьяўляецца перамога на [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубку афрыканскіх нацыяў]] са [[зборная Замбіі па футболе|зборнай Замбіі]] ў 2012 годзе ў якасьці трэнэра. == Біяграфія == === Кар’ера гульца === Эрвэ гуляў на пазыцыі абаронца за клюбы «[[Кан (футбольны клюб)|Кан]]», «[[Валярыс (футбольны клюб)|Валярыс]]», «[[Драгіньян (футбольны клюб)|Драгіньян]]», якія выступалі ў ніжэйшых дывізіёнах Францыі. === Кар’ера трэнэра === Кар’еру трэнэра пачаў у клюбе «[[Драгіньян (футбольны клюб)|Драгіньян]]», за які гуляў у якасьці футбаліста ў апошнія гады сваёй гульнявой кар’еры. Пасьля чаго працаваў памочнікам трэнэра ў адным з кітайскіх клюбаў. У 2004 годзе быў галоўным трэнэрам ангельскага клюбу «[[Кембрыдж Юнайтэд]]»<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/c/cambridge_utd/4089843.stm «Cambridge dismiss manager Renard»]. BBC Sport</ref>, а потым францускага «[[Шэрбур (футбольны клюб)|Шэрбуру]]». У наступным зьяўляўся памочнікам [[Клёд Ле Руа|Клёда Ле Руа]] ў [[зборная Ганы па футболе|зборнай Ганы]]. З траўня 2008 году стаў галоўным трэнэрам [[зборная Замбіі па футболе|зборнай Замбіі]]<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/africa/7387884.stm «Renard named as new Zambia coach»]. BBC Sport.</ref>, якую ачольваў да красавіка 2010 году. Пасьля гэтага быў два дні галоўным трэнэрам [[зборная Анголы па футболе|Анголы]]<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/africa/8609753.stm «Angola appoint Frenchman Herve Renard as coach»]. BBC Sport.</ref>. Са студзеня 2011 году працаваў у альжырскім клюбе «[[УСМ Альжыр]]». ==== Вяртаньне ў Замбію ==== 22 кастрычніка вярнуўся ў якасьці галоўнага трэнэра ў зборную Замбіі, зь якой на пачатку 2012 году перамог у [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубку афрыканскіх нацыяў]], забясьпечыўшы такім чынам першую перамогу Замбіі на міжнародных спаборніцтвах. ==== «Сашо» ==== 7 кастрычніка 2013 году стаў налоўным трэнэрам клюбу «[[Сашо Манбэльяр|Сашо]]»<ref>[http://www.fcsochaux.fr/fr/index.php?option=com_content&view=article&id=5670:herve-renard-nouvel-entraineur-du-fcsm/ Hervé Renard nouvel entraîneur du FCSM]</ref>. == Дасягненьні == * Пераможца [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубка афрыканскіх нацыяў]]: [[Кубак афрыканскіх нацыяў 2012 году|2012]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} * {{Worldfootball}} {{Навігацыйная група |назоў = Рэнар на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Францыя}}; |Кот-д’Івуар на КАН-2015 |Марока на КАН-2017 |Марока на ЧС-2018 |Марока на КАН-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Рэнар, Эрвэ}} [[Катэгорыя:Францускія футбалісты]] [[Катэгорыя:Францускія футбольныя трэнэры]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кан»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Валярыс»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Драгіньян»]] 3equfrev3dikv2mpnrxu34ste8w1ana 10 132958 2334681 2246924 2022-08-26T22:00:35Z Dymitr 10914 выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Гана на КАН-2012 |колер фону = #CE1126 |колер тэксту = #FCD116 |краіна = Ганы |сьцяг = Ганы |турнір = Кубак афрыканскіх нацыяў 2012 году |турнір_спасылка = Кубак афрыканскіх нацыяў 2012 году |н1 = [[Дэніел Аджэй|Аджэй]] |н2 = [[Дэніел Апарэй|Апарэй]] |н3 = [[Асамоа Г’ян|Г’ян]] |н4 = [[Джон Пэйнтсыл|Пэйнтсыл]] |н5 = [[Джон Мэнса|Мэнса]] |н6 = [[Энтані Анан|Анан]] |н7 = [[Сэм’юэл Інкум|Інкум]] |н8 = [[Эмануэль Агеманг-Баду|Баду]] |н9 = [[Дэрэк Баатэнг|Баатэнг]] |н10 = [[Андрэ Аю|А.&nbsp;Аю]] |н11 = [[Салі Мунтары|Мунтары]] |н12 = [[Прынс Таго|Таго]] |н13 = [[Джордан Аю|Дж.&nbsp;Аю]] |н14 = [[Масагуду Элгасан|Элгасан]] |н15 = [[Айзэк Ворса|Ворса]] |н16 = [[Эдам Ларсэн Кварсэй|Кварсэй]] |н17 = [[Лі Эдзі|Эдзі]] |н18 = [[Джонатан Мэнса|Джонатан]] |н19 = [[Чарлз Тэкі|Тэкі]] |н20 = [[Квадва Асамоа|Квадва]] |н21 = [[Джон Бой|Бой]] |н22 = [[Эрнэст Сова|Сова]] |н23 = [[Магамэд Абу|Абу]] |трэнэр = [[Горан Стэванавіч|Стэванавіч]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КАН-2012|Гана]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Ганы па футболе|Афрыка-2012]] </noinclude> mm12e2b3f1pbs3z2xzptv1bh6b81r3l 10 146752 2334680 2246925 2022-08-26T22:00:06Z Dymitr 10914 выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Гана на КАН-2013 |колер фону = #CE1126 |колер тэксту = #FCD116 |краіна = Ганы |сьцяг = Ганы |турнір = Кубак афрыканскіх нацыяў 2013 году |турнір_спасылка = Кубак афрыканскіх нацыяў 2013 году |н1 = [[Дэніел Аджэй|Аджэй]] |н2 = [[Рычард Кісі Баатэнг|К.&nbsp;Баатэнг]] |н3 = [[Асамоа Г’ян|Г’ян]] |н4 = [[Джон Пэйнтсыл|Пэйнтсыл]] |н5 = [[Магамэд Авал|Авал]] |н6 = [[Энтані Анан|Анан]] |н7 = [[Крыстыян Атсу|Атсу]] |н8 = [[Эмануэль Агеманг-Баду|Баду]] |н9 = [[Дэрэк Баатэнг|Д.&nbsp;Баатэнг]] |н10 = [[Альбэрт Адама|Адама]] |н11 = [[Магамэд Рабію|Рабію]] |н12 = [[Эдам Ларсэн Кварсэй|Кварсэй]] |н13 = [[джэры Акамінка|Акамінка]] |н14 = [[Саламон Асэнт|Асэнт]] |н15 = [[Айзэк Ворса|Ворса]] |н16 = [[Фатаў Даўда|Даўда]] |н17 = [[Эмануэл Клоці|Клоці]] |н18 = [[Рычманд Буатшы|Буатшы]] |н19 = [[Джонатан Мэнса|Мэнса]] |н20 = [[Квадва Асамоа|Квадва]] |н21 = [[Джон Бой|Бой]] |н22 = [[Вакаса Мубарак|Вакаса]] |н23 = [[Гарысан Эфул|Эфул]] |трэнэр = [[Джэймз Апія|Апія]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КАН-2013|Гана]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Ганы па футболе|Афрыка-2013]] </noinclude> 46umewlk78iwxqthacx7x4wq4y7r7w2 0 156475 2334684 2318187 2022-08-26T22:04:41Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Джордан Аю |клюб = [[Крыстал Пэлас Лёндан|Крыстал Пэлас]] |нумар = 9 |гады = 2009—2014<br/>2014<br/>2014—2015<br/>2015—2017<br/>2017—2019<br/>2018—2019<br/>2019— |клюбы = [[Алімпік Марсэль]]<br/>→ [[Сашо Манбэльяр|Сашо]] (арэнда)<br/>[[Ляр’ен (футбольны клюб)|Ляр’ен]]<br/>[[Астан Віла Бірмінггэм|Астан Віла]]<br/>[[Сўонсі Сіці]]<br/>→ [[Крыстал Пэлас Лёндан|Крыстал Пэлас]] (арэнда)<br/>[[Крыстал Пэлас Лёндан|Крыстал Пэлас]] |гульні(галы) = 111 (14)<br/>17 (5)<br/>31 (12)<br/>51 (9)<br/>50 (8)<br/>20 (1)<br/>101 (14) |нац гады = 2010— |нац зборная = {{Футбол Гана|няма}} |нац гульні(галы) = 73 (18) |абнаўленьне(клюб) = 19 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 14 лістапада 2021 }} '''Джордан П’ер Аю''' ({{мова-en|Jordan Pierre Ayew}}; 11 верасьня 1991 году, [[Марсэль]], [[Францыя]]) — [[Гана|ганскі]] футбаліст, нападнік ангельскага клюбу «[[Крыстал Пэлас Лёндан|Крыстал Пэлас]]» і нацыянальнай [[Зборная Ганы па футболе|зборнай Ганы]]. == Кар’ера == П’ер зьяўляецца сынам вядомага ганскага гульца [[Абэдзі Аю]]. У [[2006]] годзе далучыўся да «[[Алімпік Марсэль|Марсэлю]]», за які раней гуляў ягоны бацька. Дэбютаваў у складзе каманды [[16 сьнежня]] [[2009]] году ў матчы супраць «[[Ляр’ен (футбольны клюб)|Ляр’ену]]». [[6 студзеня]] [[2014]] адправіўся ў арэнду ў клюб «[[Сашо Манбэльяр|Сашо]]», які рабіў высілкі па захаваньні месца ў [[Француская Ліга 1|Лізе 1]], аднак застацца ў элітным дывізіёне ня здолеў. 8 ліпеня 2014 году Аю падпісаў 4-гаддовы кантракт зь «Ляр’енам»<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/28530377 Jordan Ayew FC Lorient decision]. BBC Sport</ref>. У складзе [[зборная Ганы па футболе|зборнай Ганы]] дэбютаваў [[5 верасьня]] [[2010]] году ў адборачным матчы да Кубку афрыканскіх нацыяў супраць [[зборная Эсўатыні па футболе|зборнай Эсўатыні]]. == Дасягненьні == '''«Марсэль»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2010 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Францыі|Кубка францускай лігі]]: 2010, 2011, 2012 * Уладальнік [[Супэркубак Францыі па футболе|Супэркубка Францыі]]: 2010, 2011 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.footballdatabase.eu/football.joueurs.jordan.ayew.78872.fr.html Старонка] на Footballdatabase * [http://www.national-football-teams.com/player/39898.html Статыстыка] на National Football Teams {{Навігацыйная група |назоў = Аю ў складзе [[Зборная Ганы па футболе|зборнай Ганы]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Гана}}; |Гана на КАН-2012 |Гана на ЧС-2014 |Гана на КАН-2015 |Гана на КАН-2017 |Гана на КАН-2019 |Гана на КАН-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Аю, Джордан}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Марсэлі]] [[Катэгорыя:Ганскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Алімпік» Марсэль]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сашо» Манбэльяр]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ляр’ен»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Астан Віла» Бірмінггэм]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сўонсі Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Крыстал Пэлас» Лёндан]] d4m1ozt9kcc8s8q5ntkl3dxhjrm4xit 0 157048 2334686 2243657 2022-08-26T22:11:48Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Квадва Асамоа |клюб = |нумар = |гады = 2009—2012<br/>2012—2018<br/>2018—2020<br/>2021 |клюбы = [[Удынэзэ Ўдынэ|Удынэзэ]]<br/>[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]<br/>[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]<br/>[[Кальяры (футбольны клюб)|Кальяры]] |гульні(галы) = 114 (8)<br/>116 (4)<br/>40 (0)<br/>9 (0) |нац гады = 2009— |нац зборная = {{Футбол Гана|няма}} |нац гульні(галы) = 71 (4) |абнаўленьне(клюб) = 16 траўня 2021 |абнаўленьне(зборная) = 2 ліпеня 2019 }} '''Ква́два Асамо́а''' ({{мова-en|Kwadwo Asamoah}}; нарадзіўся 9 сьнежня 1988 году, [[Акра]], [[Гана]]) — [[Гана|ганскі]] футбаліст, паўабаронца [[зборная Ганы па футболе|нацыянальнай зборнай Ганы]]. Найлепшы футбаліст Ганы паводле вынікаў 2012 і 2013 гадоў<ref>[http://www.goal.com/en-gh/news/5606/ghana-player-of-the-year/2013/12/25/4502292/asamoah-wins-goal-ghana-player-of-the-year-2013-award Asamoah wins Goal Ghana Player of the Year 2013 Award]. Goal.com</ref>. == Кар’ера == Квадва быў знойдзены сэлекцыянэрамі з швайцарскай «[[Бэлінцона (футбольны клюб)|Бэлінцоны]]». У чэрвені 2008 году быў куплены італьянскім «[[Удынэзэ Ўдынэ|Ўдынэзэ]]», дзе й дэбютаваў у прафэсійным футболе. Пасьля ўдалых выступаў на [[Кубак афрыканскіх нацыяў 2010 году|Кубку афрыканскіх нацыяў 2010 году]], Асамоа стаў прыярытэтнай мэтай топ-клюбаў Эўропы. Асамоа й ягоны партнээр па «Ўдынэзэ» [[Маўрысіё Ісьля]] ў абодвух далучыліся да складу «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтусу]]» ў ліпені 2012 году паводле дамове сумеснай уласнасьці, «Ювэнтус» заплаціў 9 млн эўра за 50% кантракту Асамоа<ref>[http://www.juventus.com/juve/en/news/2july2012_asamoah-isla Asamoah and Isla move to Juventus]. Juventus.com.</ref>. == Дасягненьні == '''«Ювэнтус»''': * [[Чэмпіянат Італіі па футболе|Чэмпіён Італіі]]: 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 * Уладальнік [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]]: 2015, 2016, 2017, 2018 * Уладальнік [[Супэркубак Італіі па футболе|Супэркубка Італіі]]: 2012, 2013, 2015 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20140115053521/http://kwadwo-asamoah.com/ Афіцыйны сайт] * [http://www.juventus.com/juve/en/campo/giocatori-e-staff/prima/giocatori/022asamoah Бачына на афіцыйным сайце ФК «Ювэнтус»] * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=25179/ Статыстыка] на National Football Teams {{Навігацыйная група |назоў = Асамоа ў складзе [[Зборная Ганы па футболе|зборнай Ганы]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Гана}}; |Гана на ЧС-2010 |Гана на КАН-2012 |Гана на КАН-2013 |Гана на ЧС-2014 |Гана на КАН-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Асамоа, Квадва}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Акры]] [[Катэгорыя:Ганскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Ганы]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўдынэзэ» Ўдынэ]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ювэнтус» Турын]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Інтэрнацыянале» Мілян]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кальяры»]] 8guuvy4z34mya9mkwj4hixkhn1n8kpd 2334687 2334686 2022-08-26T22:12:22Z Dymitr 10914 абнаўленьне зьвестак wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Квадва Асамоа |клюб = |нумар = |гады = 2009—2012<br/>2012—2018<br/>2018—2020<br/>2021 |клюбы = [[Удынэзэ Ўдынэ|Удынэзэ]]<br/>[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]<br/>[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]<br/>[[Кальяры (футбольны клюб)|Кальяры]] |гульні(галы) = 114 (8)<br/>116 (4)<br/>40 (0)<br/>9 (0) |нац гады = 2009—2019 |нац зборная = {{Футбол Гана|няма}} |нац гульні(галы) = 71 (4) |абнаўленьне(клюб) = 16 траўня 2021 |абнаўленьне(зборная) = 2 ліпеня 2019 }} '''Ква́два Асамо́а''' ({{мова-en|Kwadwo Asamoah}}; нарадзіўся 9 сьнежня 1988 году, [[Акра]], [[Гана]]) — [[Гана|ганскі]] футбаліст, паўабаронца [[зборная Ганы па футболе|нацыянальнай зборнай Ганы]]. Найлепшы футбаліст Ганы паводле вынікаў 2012 і 2013 гадоў<ref>[http://www.goal.com/en-gh/news/5606/ghana-player-of-the-year/2013/12/25/4502292/asamoah-wins-goal-ghana-player-of-the-year-2013-award Asamoah wins Goal Ghana Player of the Year 2013 Award]. Goal.com</ref>. == Кар’ера == Квадва быў знойдзены сэлекцыянэрамі з швайцарскай «[[Бэлінцона (футбольны клюб)|Бэлінцоны]]». У чэрвені 2008 году быў куплены італьянскім «[[Удынэзэ Ўдынэ|Ўдынэзэ]]», дзе й дэбютаваў у прафэсійным футболе. Пасьля ўдалых выступаў на [[Кубак афрыканскіх нацыяў 2010 году|Кубку афрыканскіх нацыяў 2010 году]], Асамоа стаў прыярытэтнай мэтай топ-клюбаў Эўропы. Асамоа й ягоны партнээр па «Ўдынэзэ» [[Маўрысіё Ісьля]] ў абодвух далучыліся да складу «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтусу]]» ў ліпені 2012 году паводле дамове сумеснай уласнасьці, «Ювэнтус» заплаціў 9 млн эўра за 50% кантракту Асамоа<ref>[http://www.juventus.com/juve/en/news/2july2012_asamoah-isla Asamoah and Isla move to Juventus]. Juventus.com.</ref>. == Дасягненьні == '''«Ювэнтус»''': * [[Чэмпіянат Італіі па футболе|Чэмпіён Італіі]]: 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 * Уладальнік [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]]: 2015, 2016, 2017, 2018 * Уладальнік [[Супэркубак Італіі па футболе|Супэркубка Італіі]]: 2012, 2013, 2015 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20140115053521/http://kwadwo-asamoah.com/ Афіцыйны сайт] * [http://www.juventus.com/juve/en/campo/giocatori-e-staff/prima/giocatori/022asamoah Бачына на афіцыйным сайце ФК «Ювэнтус»] * [http://www.national-football-teams.com/v2/player.php?id=25179/ Статыстыка] на National Football Teams {{Навігацыйная група |назоў = Асамоа ў складзе [[Зборная Ганы па футболе|зборнай Ганы]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Гана}}; |Гана на ЧС-2010 |Гана на КАН-2012 |Гана на КАН-2013 |Гана на ЧС-2014 |Гана на КАН-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Асамоа, Квадва}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Акры]] [[Катэгорыя:Ганскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Ганы]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўдынэзэ» Ўдынэ]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ювэнтус» Турын]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Інтэрнацыянале» Мілян]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Кальяры»]] t4d7lw2k3ua87b6bzq6lb7ifk13vosf 0 157052 2334690 2317772 2022-08-26T22:31:52Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Сафіян Фэгулі |клюб = [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] |нумар = 89 |гады = 2007—2010<br/>2010—2016<br/>2011<br/>2016—2017<br/>2017— |клюбы = [[Грэнобль (футбольны клюб)|Грэнобль]]<br/>[[Валенсія (футбольны клюб)|Валенсія]]<br/>→ [[Альмэрыя (футбольны клюб)|Альмэрыя]] (арэнда)<br/>[[Ўэст Гэм Юнайтэд]]<br/>[[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] |гульні(галы) = 60 (3)<br/>146 (20)<br/>9 (2)<br/>21 (3)<br/>126 (25) |нац гады = 2012— |нац зборная = {{Футбол Альжыр|няма}} |нац гульні(галы) = 76 (20) |абнаўленьне(клюб) = 16 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 25 сакавіка 2022 }} '''Сафіян Фэгулі''' ({{мова-ar|سفيان فيغولي}}; нарадзіўся 26 сьнежня 1989 году, [[Левалюа-Пэрэ]], [[Альжыр]]) — [[Альжыр|альжырскі]] футбаліст, паўабаронца турэцкага клюбу «[[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]]» і [[зборная Альжыру па футболе|нацыянальнай зборнай Альжыру]]. == Кар’ера == Кар’еру пачаў у францускім «[[Грэнобль (футбольны клюб)|Грэноблі]]», дэбютаваўшы за клюб, які гуляў у [[Француская Ліга 2|Лізе 2]]. Сваёй гульнёй за каманду прыцягнуў увагу прадстаўнікоў трэнэрскага штабу клюбу «[[Валенсія (футбольны клюб)|Валенсія]]», да якога далучыўся ў 2010 годзе. У 2011 годзе абараняў колеры каманды клюбу «[[Альмэрыя (футбольны клюб)|Альмэрыя]]», дзе выступаў на правах арэнды. Сафіян выступаў за юнацкія й моладзевыя зборныя Францыі, аднак у 2011 годзе гулец вырашыў гуляць за [[зборная Альжыру па футболе|зборную Альжыру]]. == Дасягненьні == '''«Галатасарай»''': * [[Чэмпіянат Турэччыны па футболе|Чэмпіён Турэччыны]]: 2018, 2019 * Уладальнік [[Кубак Турэччыны па футболе|Кубка Турэччыны]]: 2019 * Уладальнік [[Супэркубак Турэччыны па футболе|Супэркубка Турэччыны]]: 2019 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.valenciacf.com/contenidos/ElEquipo/Jugadores/Valencia/Feghouli.html?__locale=en Бачына на афіцыйным сайце ФК «Валенсія»] * [http://nationalfootballteams.com/v2/player.php?id=48448 Статыстыка] на National Football Teams * [https://web.archive.org/web/20150212064438/http://www.lfp.fr/joueur/feghouli-sofiane Статыстыка] на LFP.fr {{Навігацыйная група |назоў = Фэгулі ў складзе [[Зборная Альжыру па футболе|зборнай Альжыру]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Альжыр}}; |Альжыр на КАН-2013 |Альжыр на ЧС-2014 |Альжыр на КАН-2015 |Альжыр на КАН-2019 |Альжыр на КАН-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Фэгулі, Сафіян}} [[Катэгорыя:Францускія футбалісты]] [[Катэгорыя:Альжырскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Альжыру]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Грэнобль»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Валенсія»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Альмэрыя»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўэст Гэм Юнайтэд»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Галатасарай» Стамбул]] ds30mmfx4igt4kbj6qb9142fx5dw44g 0 157078 2334718 2318127 2022-08-27T07:17:15Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Эктар Эрэра |клюб = [[Атлетыка Мадрыд]] |нумар = 16 |гады = 2011—2013<br/>2013—2019<br/>2019— |клюбы = [[Пачука (футбольны клюб)|Пачука]]<br/>[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]<br/>[[Атлетыка Мадрыд]] |гульні(галы) = 52 (2)<br/>164 (26)<br/>58 (0) |нац гады = 2012— |нац зборная = {{Футбол Мэксыка|няма}} |нац гульні(галы) = 97 (10) |абнаўленьне(клюб) = 15 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 28 сакавіка 2022 }} '''Эктар Мігель Эрэра Лёпэс''' ({{мова-es|Héctor Miguel Herrera López}}; нарадзіўся 19 красавіка 1990 году, [[Тыхуана]], [[Мэксыка]]) — [[Мэксыка|мэксыканскі]] футбаліст, паўабаронца гішпанскага клюбу «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]» й [[Зборная Мэксыкі па футболе|нацыянальнай зборнай Мэксыкі]]. == Кар’ера == Займацца футболам пачаў у клюбе «[[Пачука (футбольны клюб)|Пачука]]», за які дэбютаваў у 2011 годзе матчам супраць «[[Сантас Лягуна Тарэон|Сантас Лягуны]]», у якой ягоная каманда саступіла зь лікам 1:4<ref>[https://archive.is/20120708115150/http://diarioportal.com/2012/04/03/mauro-cejas-orgulloso-por-el-preolimpico-de-hector-herrera/ Mauro Cejas, orgulloso por el Preolímpico de Héctor Herrera]. Diario del Toluca.</ref>. 28 чэрвеня 2013 году перайшоў да табару партугальскага клюбу «[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]» за 8 млн эўра<ref>[http://www.mediotiempo.com/futbol/internacional/noticias/2013/06/28/herrera-firmo-con-el-porto-por-8-mde Herrera firmó con el Porto por 8 mde]. Medio Tiempo.</ref>. == Дасягненьні == '''«Порту»''': * [[Чэмпіянат Партугаліі па футболе|Чэмпіён Партугаліі]]: 2018 * Уладальнік [[Супэркубак Партугаліі па футболе|Супэркубка Партугаліі]]: 2013, 2018 '''«Атлетыка»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2021 '''Мэксыка''': * Уладальнік [[Залаты кубак КОНКАКАФ|Залатога кубка КОНКАКАФ]]: 2015 * [[Летнія Алімпійскія гульні|Алімпійскі чэмпіён]]: 2012 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20160920180504/http://www.goal.com/en-us/people/mexico/28609/h-herrera Профіль] на Goal.com * [http://www.national-football-teams.com/player/49086.html Статыстыка] на National Football Teams {{Навігацыйная група |назоў = Эрэра ў складзе [[Зборная Мэксыкі па футболе|зборнай Мэксыкі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]], [[Залаты кубак КОНКАКАФ|Залатых кубках КОНКАКАФ]] і [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Мэксыка}}; |Мэксыка на ЧС-2014 |Мэксыка на ЗК КОНКАКАФ-2015 |Мэксыка на КА-2016 |Мэксыка на ЧС-2018 |Мэксыка на ЗК КОНКАКАФ-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Эрэра, Эктар}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Тыхуане]] [[Катэгорыя:Мэксыканскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Мэксыкі]] [[Катэгорыя:Мэксыканскія футбалісты і футбалісткі на Алімпійскіх гульнях]] [[Катэгорыя:Футбалісты і футбалісткі на летніх Алімпійскіх гульнях 2012 году]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пачука»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Порту»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Атлетыка» Мадрыд]] irwmeb0fq7p6h4ekae1qorei9joy6y3 10 157500 2334679 2246928 2022-08-26T21:59:38Z Dymitr 10914 выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Гана на ЧС-2014 |колер фону = #CE1126 |колер тэксту = #FCD116 |краіна = Ганы |сьцяг = Ганы |турнір = Чэмпіянат сьвету 2014 году |турнір_спасылка = Чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году |н1 = [[Стывэн Эдамз|Эдамз]] |н2 = [[Сэм’юэл Энкум|Энкум]] |н3 = [[Асамоа Г’ян|Г’ян]] |н4 = [[Дэніел Апарэ|Апарэ]] |н5 = [[Майкл Эсьен|Эсьен]] |н6 = [[Афрыі Аква|Аква]] |н7 = [[Крыстыян Атсу|Атсу]] |н8 = [[Эмануэль Агеманг-Баду|Баду]] |н9 = [[Кевін-Прынс Баатэнг|К.-П.&nbsp;Баатэнг]] |н10 = [[Андрэ Аю|А.&nbsp;Аю]] |н11 = [[Салі Мунтары|Мунтары]] |н12 = [[Эдам Ларсэн Кварсэй|Кварсэй]] |н13 = [[Джордан Аю|Дж.&nbsp;Аю]] |н14 = [[Альбэрт Адама|Адама]] |н15 = [[Рашыд Сумаіла|Сумаіла]] |н16 = [[Фатаў Даўда|Даўда]] |н17 = [[Магамэд Рабію|Рабію]] |н18 = [[Маджыд Ўорыс|Ўорыс]] |н19 = [[Джонатан Мэнса|Мэнса]] |н20 = [[Квадва Асамоа|Асамоа]] |н21 = [[Джон Бой|Бой]] |н22 = [[Вакаса Мубарак|Мубарак]] |н23 = [[Гарысан Афул|Афул]] |трэнэр = [[Джэймз Апія|Апія]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных ЧС-2014|Гана]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Ганы па футболе|Сьвет-2014]] </noinclude> dzqeovi34i2h9s6s3fa4xbe4jcfat0d 0 160502 2334668 2334374 2022-08-26T19:39:52Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Рагім Стэрлінг |клюб = [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |нумар = 17 |гады = 2012—2015<br/>2015—2022<br/>2022— |клюбы = [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]<br/>[[Манчэстэр Сіці]]<br/>[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |гульні(галы) = 95 (18)<br/>225 (91)<br/>3 (0) |нац гады = 2012— |нац зборная = {{Футбол Ангельшчына|няма}} |нац гульні(галы) = 77 (19) |абнаўленьне(клюб) = 21 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 14 чэрвеня 2022 }} '''Рагі́м Стэ́рлінг''' ({{мова-en|Raheem Sterling}}; нарадзіўся 8 сьнежня 1994 году, [[Кінгстан]], [[Ямайка]]) — [[Ангельшчына|ангельскі]] футбаліст [[Ямайка|ямайскага]] паходжаньня, атакуючы паўабаронца клюбу «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» і [[зборная Ангельшчыны па футболе|нацыянальнай зборнай Ангельшчыны]]. Нарадзіўся на Ямайцы, але гадаваўся зь пяці гадоў ужо ў Ангельчыне, куды пераехаў разам з бацькамі. Доўгі час правёў у падрыхтоўчай акадэміі сталічнага клюбу «[[Кўінз Парк Рэйнджарз Лёндан|Кўінз Парк Рэйнджарз]]», але прафэсійную кар’еру распачаў у «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпулі]]». Ягоны пераход у «[[Манчэстэр Сіці]]» зрабіў Стэрлінга самым дарагім ангельскім гульцом у гісторыі футболу. Але ў тым ліку дзякуючы ягоным намаганьням «мяшчане» двойчы запар у [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2017—2018 гадоў|сэзонах 2017—2018]] і [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2018—2019 гадоў|2018—2019 гадоў]] здабывалі тытул чэмпіёнаў Ангельшчыны. У апошнім са згаданых сэзонаў футбаліст быў улучаны ў сымбалічную зборную розыгрышу. == Кар’ера == === Клюбная === ==== «Лівэрпул» ==== Да пераходу ў «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]» Стэрлінг сем гадоў прабыў у акадэміі лёнданскага клюбу «[[Кўінз Парк Рэйнджарз Лёндан|Кўінз Парк Рэйнджарз]]». У лютым 2010 году Стэрлінг быў падпісаны «Лівэрпулам», які выклаў за гульца 600 тысяч фунтаў стэрлінгаў, але гэтая сума магла вырасьці да 5 мільёнаў у залежнасьці ад колькасці гульняў за асноўную каманду<ref>[http://www.mirrorfootball.co.uk/opinion/blogs/mirror-football-blog/Liverpool-starlet-Raheem-Sterling-10-things-you-need-to-know-about-the-wonder-kid-from-QPR-plus-video-of-him-in-action-article217597.html 10 things you need to know about Raheem Sterling plus video of him in action]. Mirror Football</ref>. За асноўны склад Рагім дэбютаваў 1 жніўня 2010 году ў таварыскім матчы на перадсэзонных зборах супраць мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіі]]». Аднак у матчах лігі дэбютаваў толькі 24 сакавіка 2012 году, калі выйшаў на замену ў матчы супраць «[[Ўіган Атлетык]]» ва ўзросьце 17 гадоў і 107 дзён, стаўшы другім самым маладым гульцом у гісторыі клюбу<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/17412511 [«Liverpool 1–2 Wigan Athletic»]. BBC Sport</ref>. У жніўні гуляў за «чырвоных» у матчы супраць «[[Гомель (футбольны клюб)|Гомелю]]», а ўжо да кастрычніка здолеў замацавацца ў асноўным складзе каманды, стала прагрэсуючы ў наступныя гады. [[Файл:Raheem Sterling v PNE.jpg|значак|зьлева|Стэрлінг у кашульцы «Лівэрпулу» ў 2013 годзе.]] 26 жніўня 2012 гулец упершыню выйшаў у стартавым складзе клюбу ў нічыйным матчы супраць «[[Манчэстэр Сіці]]» (2:2)<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/19310450 «Liverpool 2–2 Man City»]. BBC Sport.</ref>. 2 верасьня ён правёў на пляцоўцы ўсе 90 хвілін матчу ў паядынку супраць «[[Арсэнал Лёндан|Арсэналу]]», а 15 верасьня запісаў на свой рахунак асыстэнцкі пункт у матчы супраць «[[Сандэрлэнд (футбольны клюб)|Сандэрлэнду]]», чым быў абраны гульцом гэннай сустрэчы. 20 кастрычніка гулец улучыў мяч у браму «[[Рэдынг (футбольны клюб)|Рэдынгу]]» (1:0) з боку штрафной плошчы, распачаўшы лік сваім галам за клюб. 21 сьнежня 2012 году гулец падоўжыў кантракт з «чырвонымі»<ref>[https://web.archive.org/web/20121224005944/http://www.liverpoolfc.com/news/latest-news/sterling-commits-future-to-lfc «Sterling commits future to LFC»]. Liverpool F.C.</ref>. У новым сэзоне Стэрлінг адзначыўся матчы [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка лігі]] супраць «[[Нотс Каўнці Нотынггэм|Нотс Каўнці]]». 24 сьнежня трапна пацэліў спартовы ладунак за сьпіну брамніка «[[Норыдж Сіці]]». У выніку мэрсысайдцы сьвяткавалі перамогу зь лікам 5:1. У гэтым месяцы адзначыўся яшчэ двойчы, засмуціўшы гульцоў «Манчэстэр Сіці» і «[[Кардыф Сіці]]»<ref>[http://www.liverpoolfc.com/news/latest-news/150488-suarez-makes-history-with-norwich-haul «Suarez makes history with Norwich haul»]. Liverpool F. C.</ref><ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/25376976 «Liverpool 3–1 Cardiff City»]. BBC Sport.</ref>. На пачатку наступнага году таксама вызначаўся ў некаторых матчах, агулам правёўшы добры сэзон, трывала замацаваўшыся ў асноўным складзе. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2014—2015 гадоў|Сэзон 2014—2015 гадоў]] стаў вельмі пасьпяховым для гульца. 17 жніўня ў матчы адкрыцьця сэзону ён дапамог голам свайму клюбу здабыць перамогу ў «[[Саўтгэмптан (футбольны клюб)|Саўтгэмптана]]» (2:1). 31 жніўня ён распачаў лік галам «чырвоных» у гасьцявым матчы супраць «[[Тотэнгэм Готспур]]» (3:0)<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/28917060 «Tottenham Hotspur 0–3 Liverpool»]. BBC Sport.</ref>. У выніку ён быў абраны гульцом клюбу ў гэтым месяцы. 14 сьнежня спартовец згуляў свой соты матч у колерах «Лівэрпула», 17 сьнежня двойчы адзначыўся ў матчы Кубка лігі супраць клюбу «[[Борнмут (футбольны клюб)|Борнмут]]». 20 студзеня 2015 году Стэрлінг шыкоўна ўлучыў мяч у браму «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» перад гэтым эфэктоўна перагуляўшы [[Неманья Маціч|Неманью Маціча]] і [[Гэры Кэгіл]]а<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/32147641 «Sterling not the finished article»]. BBC Sport.</ref>. Матч скончыўся ўнічыю 1:1. 31 студзеня забіў першы гол у браму «[[Ўэст Гэм Юнайтэд|Ўэст Гэму]]» (2:0)<ref>[http://www.foxsports.com.au/football/premier-league/premier-league-daniel-sturridge-scores-on-return-as-liverpool-prove-too-strong-for-west-ham/story-e6frf4a3-1227203834165?nk=a236f042cb7d1cab8ff8a84934c51d43 «Premier League: Daniel Sturridge scores on return as Liverpool prove too strong for West Ham»]. Fox Sports.</ref>. Па сканчэньні сэзону гулец, аднак, больш не жадаў гуляць за клюб. Як яшчэ 9 лютага паведаміў галоўны трэнэр дружыны [[Брэндан Роджэрз]], Стэрлінг запатрабаваў звышвысокі заробак у 100 тысяч фунтаў на месяц<ref>[http://www.liverpoolecho.co.uk/sport/rodgers-raheem-sterling-been-offered-8608794 «Rodgers: Raheem Sterling has been offered 'incredible deal' to stay at Liverpool FC»]. Liverpool Echo.</ref>. Сам гулец у інтэрвію [[BBC|Бі-бі-сі]] паведаміў, што атрымаў быў новую прапанову, але вырашыў адмовіць не з прычыну грошай. 11 чэрвеня клюб адмовіў «Манчэстэр Сіці» ў правох на гульца, бо палічыў прапанаваныя 30 млн фунтаў замалымі грошамі. Наступная прапанова ў 40 млн фунтаў таксама была адхіленая. Толькі 15 ліпеня стала вядома, што «Манчэстэр Сіці» ўсё ж такі прыдбаў гульца за 44 млн фунтаў з опцыяў павелічэньня сумы яшчэ на 5 млн у выніку задавальненьня некаторых крэтэраў. Стэрлінг, такім чынам, стаў самым дарагім ангельскім футбалістам на той час<ref name="bbc-49m">[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/33497488 «Raheem Sterling: Man City sign Liverpool winger in £49m deal»]. BBC Sport.</ref><ref>[http://www.manchestereveningnews.co.uk/sport/football/football-news/man-city-transfers-blues-agree-9640924 «Man City transfers: Blues agree £49m Raheem Sterling deal»]. Manchester Evening News.</ref>. Дамовы з гульцом была складзеная на 5 гадоў<ref name="bbc-49m"/>. ==== «Манчэстэр Сіці» ==== [[Файл:Raheem Sterling (24366304179) (cropped).jpg|значак|У складзе «Манчэстэр Сіці» ў 2016 годзе.]] Дэбют у новым клюбе прыпаў на матч супраць «[[Ўэст Бромўіч Альбіён]]у». Празь 19 дзён футбаліст забіў свой першым гол у складзе «мяшчанаў» у хатнім матчы супраць «[[Ўотфард (футбольны клюб)|Ўотфарду]]» (2:0)<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220111/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/teams/manchester-city/11834076/Raheem-Sterling-scores-his-first-goal-for-Manchester-City-but-doesnt-want-to-talk-about-it-afterwards.html «Raheem Sterling scores his first goal for Manchester City — but doesn’t want to talk about it afterwards»]. The Daily Telegraph.</ref>. А 17 кастрычніка гулец упешыню ў прафэсійнай кар’еры здабыў хет-трык у матчы супраць «Борнмуту» (5:1)<ref>[https://www.theguardian.com/football/2015/oct/17/manchester-city-bournemouth-premier-league-match-report «Manchester City’s Raheem Sterling hits hat-trick in rout of Bournemouth»]. The Guardian.</ref>. 3 лістапада Стэрлінг улучыў мяч у браму «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільлі]]» ў матчы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]], а 8 сьнежня двойчы трапна стрэліў у браму мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіі]]», дапамогшы ператварыць паразу 1:2 у перамогу зь лікам 4:2. 20 сакавіка 2016 году футбаліст атрымаў пашкоджаньне ў матчы супраць «[[Манчэстэр Юнайтэд]]» і быў вымушаны прапусьціць наступныя 8 тыдняў<ref>[http://www.espnfc.com/manchester-city/story/2835554/raheem-sterling-could-miss-rest-of-man-city-season-source «Raheem Sterling could miss rest of Manchester City’s season — source»]. ESPN FC.</ref>. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2016—2017 гадоў|Сэзон 2016—2017 гадоў]] з новым трэнэрам [[Пэп Гвардыёля|Пэпам Гвардыёлям]] гулец ня страціў месца ў старце<ref>[http://www.goal.com/en-us/news/85/england/2016/09/09/27340512/raheems-rebirth-how-pep-has-turned-sterling-into-a-star «Raheem’s rebirth — how Pep has turned Sterling into a star again»]. Goal.com</ref>. На пачатку ён адразу стаў футбалістам месяцу Прэм’ер-лігі. А [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2017—2018 гадоў|сэзон 2017—2018 гадоў]] для гульца і зусім стаў рэкордным. Стэрлінг за сэзон ангельскага першынства здолеў зарабіць на свой рахунак 18 гадоў. Абышоў яго сярод партнэраў па камандзе толькі [[Сэрхіё Агуэра]] з 21 галом на рахунку. «Манчэстэр Сіці» з такімі выканаўцамі стаў чэмпіёнам Ангельшчыны. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2018—2019 гадоў|Сэзон 2018—2019 гадоў]] Стэрлінг распачаў голам у браму «Арсэналу» (2:0) адразу па вяртаньні з [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянату сьвету 2018 году]]. Гэты трапны стрэл стаў для гульца 50-м у матчах Прэм’ер-лігі. 4 лістапада атлет двойчы забіў і столькі ж разоў зрабіў галявую перадачу ў матчы супраць «Саўтгэмптану». У тым жа месяцы ён узгадніў новую дамову з клюбам, паводле якой працягваў выступаць у кашулі манчэстэрцаў да 2023 году<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/46157225 «Raheem Sterling: Manchester City forward signs three-year contract extension»]. BBC Sport.</ref>. Напачатку 2019 году гулец адзначыўся асыстэнцкім балам у пераможным матчы супраць «Лівэрпула» (2:1). 3 лютага ён таксама аддаў галявы пас гэтым разам на Сэрхіё Агуэра ў пераможным матчы супраць «Арсэналу» (3:1), што дазволіла «мяшчанам» адарвацца ад «Лівэрпула» на 2 пункты. 10 лютага на хатнім стадыёне Стэрлінг двойчы улучыў мяч у браму «Чэлсі» (6:0)<ref>[https://www.skysports.com/football/man-city-vs-chelsea/391012 «Man City 6–0 Chelsea»]. Sky Sports.</ref>. Празь дзесяць дзён гулец забіў пераможны гол на 90-й хвіліне матчу ў браму «[[Шальке-04 Гельзэнкірхэн|Шальке-04]]» (3:2). Яшчэ праз чатыры дні ён здабыў з клюбам Кубка лігі. 9 сакавіка Стэрлінг усяго за 13 хвілін здабыў хет-трык, усталяваўшы асабісты рэкорд, у матчы супраць «[[Ўотфард (футбольны клюб)|Ўотфарду]]» (3:1)<ref>[«Man City 3–1 Watford: Sterling hat-trick lifts leaders clear of Liverpool»]. BBC Sport.</ref>. «Манчэстэр Сіці» быў выкінуты зь Лігі чэмпіёнаў «Тотэнгэмам», але клюб здабыў [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубак Ангельшчыны]] і перамогу ў чэмпіянаце. Стэрлінг быў улучаны ў сымбалічную зборную сэзону. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2019—2020 гадоў|Сэзон 2019—2020 гадоў]] ангелец пачаў голам у браму «Лівэрпула» ў матчы на [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубак Ангельшчыны]]. Не зважаючы на нічыю 1:1 у асноўны час, «мяшчане» сьвяткавалі перамогу ў сэрыі пэнальці<ref>[https://www.theguardian.com/football/live/2019/aug/04/liverpool-v-manchester-city-community-shield-live «Liverpool 1 Man City 1 (Man city win 5–4 on penalties): as it happened»]. The Guardian.</ref>. Стэрлінг правёў шыкоўны сэзон, тройчы адзначыўшыся хет-трыкамі. Першы зь іх прыпаў на ўступны матч клюбу ў Прэм’ер-лізе, дзе быў зьнішчаны «Ўэст Гэм Юнайтэд» зь лікам 5:0. Другі быў здабыты 22 кастрычніка ў матчы Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Аталянта Бэргама|Аталянты]]», а трэці 11 ліпеня 2020 году ў сустрэчы з «[[Брайтан энд Гоўв Альбіён|Брайтанам]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/53286321 «Brighton 0–5 Manchester City: Raheem Sterling treble as City ease to victory»]. BBC Sport.</ref>. Агулам у розыгрышу ангельскага першынства гулец здабыў 20 галоў. У наступным Стэрлінг дасягнуў з клюбам фіналу [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2020—2021 гадоў]], дзе, аднак, ягоная дружына трывала паразу ад «Чэлсі» зь мінімальным лікам 1:0<ref>[https://www.cbssports.com/soccer/news/champions-league-final-man-citys-raheem-sterling-hints-behind-scenes-issues-played-role-in-his-down-season/ «Champions League final: Man City's Raheem Sterling hints 'behind scenes' issues played role in his down season»]. CBS Sports.</ref>. 11 сьнежня 2021 году спартовец забіў свой соты гол у Прэм’ер-лізе, пачэліўшы мяч з 11-мэтровай адзнакі ў браму «[[Ўулвэргэмптан Ўандэрэрз|Ўулвэргэмптану]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/59529640 «Man City 1–0 Wolves: Raheem Sterling scores penalty as Raul Jiménez sent off»]. BBC Sport.</ref>. Галявыя паказьнікі ангельца, аднак, пачалі спадаць. ==== «Чэлсі» ==== 13 ліпеня 2022 году Стэрлінг падпісаў з «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» пяцігадовы кантракт, што каштавала лёнданцам 47,5 млн фунтаў стэрлінгаў<ref>[https://www.skysports.com/football/news/11668/12647321/raheem-sterling-chelsea-sign-forward-from-manchester-city-for-47-5m «Raheem Sterling: Chelsea sign forward from Man City for £47.5m, with Thomas Tuchel saying he was their number one transfer priority»]. Sky Sports.</ref>. 6 жніўня гулец дэбютаваў у клюбе ў пераможным матчы супраць «[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртану]]» (1:0)<ref>[https://www.bbc.com/sport/football/62358042 «Chelsea opened the Premier League season with victory over Everton as Jorginho’s penalty decided a scrappy contest at Goodison Park»]. BBC Sport.</ref>. === Міжнародная === [[Файл:Raheem Sterling 2018-07-14 1.jpg|значак|У кашулі [[зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны]] на [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянаце сьвету 2018 году]].]] Праз сваё ямайскае паходжаньне Стэрлінг меў магчымасьць абараняць колеры [[зборнай Ямайкі па футболе|зборнай Ямайкі]], чаго нават жадала ягоная маці Надын<ref>[https://web.archive.org/web/20130929024921/http://jamaica-gleaner.com/gleaner/20100302/sports/sports2.html «I’d Love To See Him Play For Jamaica»]. Jamaica Gleaner.</ref>, аднак Рагім абраў зборную Ангельшчыну. Дэбютаваў за [[Зборная Ангельшчыны па футболе|нацыянальную зборную Ангельшчыны]] 14 лістапада 2012 году ў таварыскім матчы супраць [[Зборная Швэцыі па футболе|зборнай Швэцыі]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/20306158 Sweden 4 England 2]. BBC Sport</ref>. 5 сакавіка 2014 году ангелец другі раз у кар’еры згуляў у колерах зборнай, калі ягоная зборная перамагла [[зборная Даніі па футболе|зборную Даніі]] зь лікам 1:0 у яшчэ адным таварыскім паядынку на ​​[[Ўэмблі]]. Стэрлінг быў абраны гульцом матчу<ref>[http://www.sbs.com.au/news/article/2014/03/06/hodgson-impressed-englands-young-lions «Hodgson impressed by England’s young lions»]. Special Broadcasting Service.</ref><ref>[http://www.liverpoolecho.co.uk/sport/football/football-news/jordan-henderson-hails-raheem-sterling-6778138 «Henderson hails 'fearless' Sterling after winger’s man-of-the-match performance for England»]. Liverpool Echo.</ref>. У 2014 годзе Стэрлінг быў далучаны да складу нацыянальнай зборнай на чэмпіянат сьвету і браў удзел ува ўсіх трох матчах групавога этапу, аднак, ангельцы ня здолелі прабіцца з групы. 27 сакавіка 2015 году гулец забіў свой першы гол за зборную ў кваліфікацыйным матчы да чэмпіянату Эўропы 2016 году супраць [[зборная Летувы па футболе|зборнай Летувы]] (4:0) на Ўэмблі<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/31968091 «England 4–0 Lithuania»]. BBC Sport.</ref>. Другі свой трапны стрэл Стэрлінг зрабіў 9 кастрычніка таго ж году, але гэтым разам у браму [[зборная Эстоніі па футболе|зборнай Эстоніі]], дзякуючы гэтаму Ангельшчына кваліфікавалася на эўрапейскае першынство. На [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2012 году|Эўра-2016]] футбаліст правёў дзьве гульні на групавым этапе і ў матчы 1/8 фіналу, дзе ангельцы трывалі паразу ад [[зборная Ісьляндыі па футболе|зборнай Ісьляндыі]]. На [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянаце сьвету 2018 году]] Стэрлінг звычайна пачынаў у старце, але часта яго зьмяняў на пляцоўцы партнэр па дружыне. Гэтым разам ангельцы дасягнулі паўфіналу, дзе саступілі [[зборная Харватыі па футболе|зборнай Харватыі]]. Пасьля працяглай паўзы Стэрлінг двойчы забіў у матчы супраць [[зборная Баўгарыі па футболе|зборнай Баўгарыі]] (6:0) ў кастрычніку 2019 году. Крыху пазьней у лістападзе гулец быў адхілены ад матчаў зборнай пасьля бойкі з парнэрам па зборнай [[Джо Гомэс]]ам<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/50383693 «Raheem Sterling dropped by England after Joe Gomez clash before Euro 2020 qualifier»]. BBC Sport. </ref>. Тым ня менш, на [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2020 году|чэмпіянат Эўропы 2020 году]] гулец патрапіў і правёў фантастычную кампанію, дзе ягоная дружына дасягнула фіналу, але прагуляла супернікам з [[зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]]. == Дасягненьні == '''«Манчэстэр Сіці»''': * [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе|Чэмпіён Ангельшчыны]]: 2018, 2019, 2021, 2022 * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2019 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка футбольнай лігі]]: 2016, 2019, 2020, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2019 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.liverpoolfc.tv/team/first-team/player/raheem-sterling Профіль на афіцыйным сайце ФК «Лівэрпул»] * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} * {{Worldfootball}} {{Склад ФК Чэлсі}} {{Навігацыйная група |назоў = Стэрлінг у складзе [[Зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Ангельшчына}}; |Ангельшчына на ЧС-2014 |Ангельшчына на ЧЭ-2016 |Ангельшчына на ЧС-2018 |Ангельшчына на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Стэрлінг, Рагім}} [[Катэгорыя:Ангельскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Ангельшчыны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Лівэрпул»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манчэстэр Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чэлсі» Лёндан]] hzvx44ltg1q11pzcfpqdl0bxcjxxnkm 10 162832 2334677 2246926 2022-08-26T21:58:52Z Dymitr 10914 выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Гана на КАН-2015 |колер фону = #CE1126 |колер тэксту = #FCD116 |краіна = Ганы |сьцяг = Ганы |турнір = Кубак афрыканскіх нацыяў 2015 году — 2-е месца |турнір_спасылка = Кубак афрыканскіх нацыяў 2015 году |н1 = [[Брыма Разак|Разак]] |н2 = [[Квэсі Апія|Апія]] |н3 = [[Асамоа Г’ян|Г’ян]] |н4 = [[Эдўін Г’іма|Г’іма]] |н5 = [[Магамэд Авал|Авал]] |н6 = [[Афрыі Аква|Аква]] |н7 = [[Крыстыян Атсу|Атсу]] |н8 = [[Эмануэль Агеманг-Баду|Баду]] |н9 = [[Джордан Аю|Дж.&nbsp;Аю]] |н10 = [[Андрэ Аю|А.&nbsp;Аю]] |н11 = [[Вакаса Мубарак|Вакаса]] |н12 = [[Эрнэст Сова|Сова]] |н13 = [[Магамэд Рабію|Рабію]] |н14 = [[Саламон Асэнт|Асэнт]] |н15 = [[Магатма Атоо|Атоо]] |н16 = [[Фатаў Даўда|Даўда]] |н17 = [[Баба Рагман|Рагман]] |н18 = [[Даніел Амарці|Амарці]] |н19 = [[Джонатан Мэнса|Мэнса]] |н20 = [[Давід Акам|Акам]] |н21 = [[Джон Бой|Бой]] |н22 = [[Франк Ачымпонг|Ачымпонг]] |н23 = [[Гарысан Эфул|Эфул]] |трэнэр = [[Аўрам Грант|Грант]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КАН-2015|Гана]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Ганы па футболе|Афрыка-2015]] </noinclude> ajst173jxmjuez2y1hpii3zj36qo4et 0 162910 2334723 2291426 2022-08-27T07:44:53Z Dymitr 10914 дапаўненьне, абнаўленьне зьвестак wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |клюб = [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] |нумар = 51 |гады = 2009—2010<br/>2010<br/>2013—2015<br/>2015—2017<br/>2017<br/>2017—2021<br/>2021<br/>2021—2022<br/>2022— |клюбы = [[Сэнтрал Кост Марынэрз Госфард|Сэнтрал Кост Марынэрз]]<br/>→ [[Блэктаўн Сіці]] (арэнда)<br/>[[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]]<br/>[[Валенсія (футбольны клюб)|Валенсія]]<br/>→ [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] (арэнда)<br/>[[Брайтан энд Гоўв Альбіён]]<br>→ [[Арсэнал Лёндан]] (арэнда)<br/>[[Рэал Сасьедад Сан-Сэбастыян|Рэал Сасьедад]]<br/>[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] |гульні(галы) = 31 (0)<br/>0 (0)<br/>77 (0)<br/>10 (0)<br/>17 (0)<br/>121 (0)<br/>3 (0)<br/>3 (0)<br/>1 (0) |нац гады = 2013— |нац зборная = {{Футбол Аўстралія|няма}} |нац гульні(галы) = 73 (0) |абнаўленьне(клюб) = 19 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 13 чэрвеня 2022 }} '''Мэт’ю Раян''' ({{мова-en|Mathew Ryan}}; {{н}} 8 красавіка 1992 году, [[Пламптан]], [[Аўстралія]]) — [[Аўстралія|аўстралійскі]] футбаліст, галкіпэр дацкага клюбу «[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]» і [[зборная Аўстраліі па футболе|нацыянальнай зборнай Аўстраліі]]. У дадатак да аўстралійскага пашпарту трымае таксама і брытанскі<ref>{{Спасылка|аўтар=David Davutovic| url=http://www.theaustralian.com.au/sport/socceroos-rankings-rise-leads-young-stars-to-english-premier-league/story-fnlpdr1y-1227221935310| загаловак=Socceroos rankings rise leads young stars to English Premier League| выдавец=The Australian| мова=en| дата публікацыі=17 лютага 2015}}</ref>. == Кар’ера == === Клюбная === Мэт’ю пачаў кар’еру ў клюбе «[[Сэнтрал Кост Марынэрз]]». 30 траўня 2013 году Раян перайшоў у склад бэльгійскага клюбу «[[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]]», аднак сума трансэфру не была разгалошаная. 27 ліпеня брамнік дэбютаваў у складзе новага клюбу ў першым жа матчы сэзону. «Бруге» на хатнім стадыёне атрымаў перамогу над «[[Шарлеруа (футбольны клюб)|Шарлеруа]]», пры гэтым Мэт’ю пакінуў браму без прапушчаных галоў. Пасьля шэрагу шыкоўных выступаў эўрапейскія гіганты, як то «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]», пачалі сачыць за брамнікам<ref>[http://www.foxsports.com.au/football/premier-league/socceroo-mat-ryan-named-belgium-pro-league-goalkeeper-of-year-and-is-being-watched-by-liverpool/story-fnko94ia-1227185497327?nk=515dfa91685ece7021e7fb0bfd7f94ba Socceroo Mat Ryan named Belgium Pro League goalkeeper of year and is being watched by Liverpool]. Fox Sports.</ref>. У ліпені 2015 году «[[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]]» прадаў Раяна «[[Валенсія (футбольны клюб)|Валенсіі]]»<ref>{{Спасылка|url=https://bombardir.ru/news/436261|загаловак=Источник: «Брюгге» подтвердил переход Райна в «Валенсию»|мова=ru|дата публікацыі=21 ліпеня 2015|выдавец=Бомбардир.ру}}</ref>. У 2015 годзе прызнаны гульцом года ў Аўстраліі<ref>{{Спасылка| url=https://football.ua/countrieselse/290210-rajjan-priznan-igrokom-goda-v-avstralii.html| загаловак=Райан признан игроком года в Австралии| мова=ru| выдавец=football.ua| дата публікацыі=16 сьнежня 2015}}</ref>. У студзені 2017 году «Валенсіі» аддала Раяна ў анэнду «[[Генк (футбольны клюб)|Генку]]» тэрмінам да 30 чэрвеня 2017 году<ref>{{Спасылка| url=https://news.sportbox.ru/Vidy_sporta/Futbol/spbnews_NI713122_Valensija_otpravila_vratara_v_arendu_v_Genk| загаловак=«Валенсия» отправила вратаря в аренду в «Генк»| выдавец=ООО «Национальный спортивный телеканал»| дата публікацыі=20 студзеня 2017| мова=ru}}</ref>. У чэрвені 2017 году перайшоў з «Валенсіі» ў «[[Брайтан энд Гоўв Альбіён]]», сума трансфэру стала рэкорднай для Брайтана<ref>{{Спасылка| url=https://bytribuna.global.ssl.fastly.net/football/1052211637.html| загаловак=Райан перешел из «Валенсии» в «Брайтон», трансфер стал рекордным в истории английского клуба| выдавец=Tribuna.com| дата публікацыі=16 чэрвеня 2017| мова=ru}}</ref>. У сэзоне 2019-2020 гадоў правёў 11 матчаў, прапусьціў 19 галоў, у тым ліку тры ад Лэстэра у 12 туры, пасьля чаго больш не выходзіў на поле ў складзе «Брайтана»<ref>{{Спасылка| url=https://www.sport-express.ru/football/england/news/arsenal-podpisal-vratarya-braytona-metyu-rayana-1749851/?utm_source=rsport| загаловак=«Арсенал» подписал вратаря «Брайтона» Мэтью Райана| мова=ru| выдавец=Спорт-Экспресс| дата публікацыі=22 студзеня 2021}}</ref>. У студзені 2021 году перайшоў у «[[Арсэнал Лёндан]]» на правох арэнды да канца сэзону<ref>{{Спасылка|аўтар=Малкин А.| url=https://www.footboom.com/england/premier-league/1611318278--arsenal-arendoval-u-brajtona-metyu-rajana.html| загаловак="Арсенал" арендовал у "Брайтона" Мэтью Райана| выдавец=FootBoom| мова=ru| дата публікацыі=22 студзеня 2021}}</ref>. 6 лютага Раян дэбютаваў за новы клюб у матчы супраць «[[Астан Віла Бірмінггэм|Астан Вілы]]», дзе лёнданцы трывалі паразу зь лікам 1:0<ref>{{Спасылка|аўтар=Wheatley, Chris; Kaynak, Kaya| url=https://www.football.london/arsenal-fc/news/aston-villa-vs-arsenal-live-19783699| загаловак=Aston Villa vs Arsenal highlights Watkins’ early goal gives Villa win| выдавец=Football.London| мова=en| дата публікацыі=6 лютага 2021}}</ref>. Перамагчы за месца ў браме Раян у [[Бэрнд Лена|Бэрнда Лена]] ня здолеў. Больш за мясяцы брамнік не зьяўляўся на пляцоўцы, але быў абраны галкіпэрам, які абараняў браму «Арсэналу» ў матчы супраць «[[Фулгэм (футбольны клюб)|Фулгэма]]», які скончыўся зь лікам 1:1. Апошні матч за «Арсэнал» аўстраліец правёў 2 траўня 2021 году ў гасьцявой сустрэчы зь «[[Ньюкасл Юнайтэд|Ньюкаслам Юнайтэд]]». Раян здолеў захаваць браму ад трапленьняў, а «Арсэнал» перагуляў паўночнікаў зь лікам 0:2. 12 ліпеня 2021 году Раян далучыўся да гішпанскага клюбу «[[Рэал Сасьедад Сан-Сэбастыян|Рэал Сасьедад]]» з найвышэйшага дывізіёну на нявыкрытых умовах<ref>{{Спасылка| url=https://www.brightonandhovenews.org/2021/07/12/top-spanish-club-sign-brighton-and-hove-albion-goalkeeper| загаловак=Top Spanish club sign Brighton and Hove Albion goalkeeper| выдавец=Brighton and Hove News| мова=en| дата публікацыі=12 ліпеня 2021}}</ref>. Дэбют гульца прыпаў на 23 верасьня, калі аўстраліец дапамог здабыць баскам гасьцявую перамогу зь лікам 3:2 у матчы супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]». Стаць асноўным брамнікам клюбу гулец таксама ня здолеў, таму прысьпешыў свой сыход з клюбу. 9 жніўня 2022 году Раян далучыўся да дацкага «[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагену]]», склаўшы двухгадовую ўгоду<ref>{{Спасылка| url=https://www.fck.dk/en/news/mathew-ryan-joins-fck| загаловак=Mathew Ryan joins FCK| выдавец=F.C. København| мова=en| дата публікацыі=9 жніўня 2022}}</ref>. === Міжнародная === У 2014 годзе Раян быў уключаны ў склад [[Зборная Аўстраліі па футболе|нацыянальнай зборнай Аўстраліі]] на чэмпіянат сьвету, дзе правёў усе 3 матчы на групавым этапе. == Дасягненьні == '''«Сэнтрал Кост Марынэрз»''': * [[Чэмпіянат Аўстраліі па футболе|Чэмпіён Аўстраліі]]: 2013 '''«Бруге»''': * Уладальнік [[Кубак Бэльгіі па футболе|Кубка Бэльгіі]]: 2015 '''Аўстралія''': * Пераможца [[Кубак Азіі па футболе|Кубка Азіі]]: [[Кубак Азіі па футболе 2015 году|2015]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Transfermarkt}} * {{Instagram|matyryan}} {{Навігацыйная група |назоў = Раян у складзе [[Зборная Аўстраліі па футболе|зборнай Аўстраліі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак Азіі па футболе|Кубках Азіі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Аўстралія}}; |Аўстралія на ЧС-2014 |Аўстралія на АФК КА-2015 |Аўстралія на ЧС-2018 |Аўстралія на АФК КА-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Раян, Мэт’ю}} [[Катэгорыя:Аўстралійскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Аўстраліі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Блэктаўн Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сэнтрал Кост Марынэрз»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бруге»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Валенсія»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Генк»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Брайтан энд Гоўв Альбіён»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэал Сасьедад» Сан-Сэбастыян]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Капэнгаген»]] c3ss2c3ceb1lgv67bhsjj9qhbrm6ok8 0 180274 2334669 2327426 2022-08-26T21:46:09Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Вялікае Княства Літоўскае */ п. wikitext text/x-wiki [[Файл:Historical borders of Belarusians.png|міні|300пкс| Межы беларускай [[этнічная тэрыторыя|этнічнай тэрыторыі]]<br /> {{Легенда|#F0C500|Паводле [[Яўхім Карскі|Я. Карскага]] (1903)}} {{Легенда|#F00000|Паводле [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|М. Доўнар-Запольскага]] (1919)}} {{Легенда|#000000|Сучасныя дзяржаўныя граніцы}} ]] [[Файл:Polish-Lithuanian Commonwealth (1619) compared with today's borders (noname).png|міні|300пкс|[[Рэч Паспалітая]] ў XVII стагодзьдзі {{Легенда|#ffaec9|Каралеўства Польскае}} {{Легенда|#dab9f4|Вялікае Княства Літоўскае}} Залежныя тэрыторыі: {{Легенда|#ffc90e|Прусія}} {{Легенда|#efe4b0|Курляндыя}} {{Легенда|#bccacb|Інфлянты}}]] '''Этні́чная тэрыто́рыя белару́саў''' — тэрыторыя кампактавага расьсяленьня [[Беларусы|беларусаў]] як [[этнас]]у, зь якой мае повязі іхныя [[этнагенэз беларусаў|этнагенэз]] і этнічная гісторыя. Геаграфічнае асяродзьдзе, якое належыць этнічнай тэрыторыі, гэта ня толькі прастора пражываньня, але і жыцьцёвая аснова, якая абумоўлівае спэцыфіку матэрыяльнай (гаспадарчыя заняткі, тыпы пасяленьняў, асаблівасьці прасторавых кантактаў) і духоўнай культуры. На пачатак ХХ стагодзьдзя, паводле навуковых дасьледаваньняў, якія ў асноўным пацьвярджаліся зьвесткамі афіцыйных перапісаў насельніцтва, беларусы складалі большасьць жыхароў гістарычных [[Смаленскі павет|Смаленшчыны]] і [[Старадубскі павет|Старадубшчыны]] (цяпер частка [[Смаленская вобласьць|Смаленскай]] і [[Бранская вобласьць|Бранскай]] вобласьцяў [[Расея|Расеі]]), а таксама [[Віленскі павет|Віленшчыны]] і паўднёва-ўсходняй [[Троцкі павет|Троччыны]] (частка [[Віленскі павет|Віленскага павету]] [[Летува|Летувы]]), усходняга [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшша]] (частка [[Падляскае ваяводзтва|Падляскага ваяводзтва]] [[Польшча|Польшчы]]) і паўднёва-ўсходніх [[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянтаў]] (частка [[Дагдзкі край|Дагдзкага]], [[Дзьвінскі край|Дзьвінскага]] [[Зілупскі край|Зілупскага]], [[Краслаўскі край|Краслаўскага]] і [[Люцынскі край|Люцынскага]] краёў [[Латвія|Латвіі]]). Згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] на падставе колькаснай перавагі беларусаў гэтыя тэрыторыі ў 1918 годзе абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], у 1919 годзе большая іх частка ўвайшла ў склад утворанай у [[Смаленск]]у [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]]. Аднак неўзабаве [[бальшавікі|маскоўскія бальшавікі]] адабралі ў склад [[РСФСР]] ня толькі Смаленшчыну і Старадубшчыну, але таксама гістарычныя [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчыну]] разам з [[Амсьціслаў|Амсьціславам]], [[Аршанскі павет|Аршаншчыну]] з [[Ворша]]й, [[Віцебскі павет|Віцебшчыну]] зь [[Віцебск]]ам, [[Рэчыцкі павет|Панізоўе]] з [[Рэчыца]]й і [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]] з [[Полацак|Полацкам]] (пазьней у 1924 і 1926 гадох частку гэтых тэрыторыяў вярнулі ў склад БССР, але Расея пакінула сабе месты і мястэчкі [[Вяліж]], [[Жукава]], [[Любавічы]], [[Манастыршчына|Манастыршчыну]], [[Мікулін]], [[Невель]], [[Пятровічы (Расея)|Пятровічы]], [[Пячэрск]], [[Рудня (горад)|Рудню]], [[Себеж]], [[Шумячы]], [[Усьвяты]] і [[Хаславічы]]), тым часам заходнюю палову Беларусі перадалі ў склад міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], усе Інфлянты і частку Полаччыны з прадмесьцем [[Друя|Друі]] [[Прыдруйск]]ам — у склад [[Латвія|Латвіі]]. У верасьні 1939 году, па далучэньні да [[СССР]] [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], [[Ёсіф Сталін|Сталін]] перадаў [[Летува|Летуве]] большую частку Віленшчыны зь [[Вільня]]й, а таксама паўднёва-ўсходнюю Троччыну з [[Трокі|Трокамі]] і частку [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыны]], у кастрычніку 1940 году да іх дадаліся раней афіцыйна далучаныя да БССР часткі [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыны]] з [[Друскенікі|Друскенікамі]] і [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыны]] з [[Гадуцішкі|Гадуцішкамі]], [[Дзевянішкі|Дзевянішкамі]], [[Салечнікі|Салечнікамі]] і [[Сьвянцяны|Сьвянцянамі]]<ref>[[Дзяніс Марціновіч|Мартинович Д.]] [https://web.archive.org/web/20210503191603/https://news.tut.by/culture/656335.html Как белорусы потеряли Вильнюс и едва не вернули его 29 лет назад. Объясняем], [[TUT.BY]], 10.10.2019 г.</ref>, таксама ў 1939 годзе да [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Ўкраінскай ССР]] далучылі частку [[Пінскі павет|Піншчыны]] з [[Высоцак|Высоцкам]], [[Дольск]]ам, [[Дубровіца]]й, [[Любяшоў|Любяшовам]], [[Нобель|Нобелем]] і [[Пагост Зарэчны|Пагостам Зарэчным]], а ў склад [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] перадалі заходнюю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчыну]] і паўночна-заходнюю частку Гарадзеншчыны. Па заканчэньні [[Другая Сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]] ў 1945 годзе Масква перадала [[Польская Народная Рэспубліка|Польшчы]] ўсё Падляшша, заходнюю Гарадзеншчыну ([[Васількаў]], [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадок]], [[Дуброва Гарадзенская|Дуброву Гарадзенскую]], [[Заблудаў]], [[Карыцін]], [[Крынкі]], [[Кузьніца|Кузьніцу]], [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], [[Саколка (горад)|Саколку]], [[Сідра|Сідру]], [[Супрасьля|Супрасьлю]], [[Сухаволя|Сухаволю]], [[Штабін]], [[Янаў (Падляскае ваяводзтва)|Янаў]]) і частку [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчыны]] зь [[Ялоўка]]й. Далучэньне этнічна беларускіх зямель да іншых дзяржаваў, а таксама немагчымасьць атрыманьня адукацыі на роднай мове (у 1930-я гады ўсякая беларуская дзейнасьць на Смаленшчыне трапіла пад забарону<ref name="Trusau">[[Алег Трусаў|Трусаў А.]]. [http://pawet.net/library/history/bel_history/trusau/05/Невядомыя_беларускія_дзяржавы.html Вялікае Княства Смаленскае] // Наша Слова. № 34 (822), 5 верасьня 2007.</ref>, у гэты ж час латвійскія ўлады канчаткова ліквідавалі беларускія адукацыйныя ўстановы на беларускай частцы Інфлянтаў<ref name="Citou">{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 155.</ref>, у 1945 годзе летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, адначасна ліквідаваўшы [[Віленская беларуская гімназія|Віленскую беларускую гімназію]] і [[Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]]<ref name="Zajkouski">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.</ref>) прывялі практычна да поўнай [[культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] тамтэйшага беларускага насельніцтва. == Вялікае Княства Літоўскае == Сучасная беларуская акадэмічная навука ([[Васіль Бандарчык]], [[Міхаіл Піліпенка]], [[Ігар Чаквін]] і інш.) лічыць, што працэс [[этнагенэз беларусаў|этнаўтварэньня беларусаў]] пачаўся ў XIII—XIV стагодзьдзях у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]]{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|36}}, а пачаў выразна ажыцьцяўляцца ў XIV—XV стагодзьдзях{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|49}}. У фармаваньні [[Беларусы|беларускага этнасу]] (у Папрыпяцьці, Верхнім Панямоньні, Верхнім Падзьвіньні і Верхнім Падняпроўі) яшчэ ў XIII—XIV стагодзьдзях прыняла ўдзел значная частка ўсходніх славянаў («русь», «рускія»), часткова групы заходніх славян (галоўным чынам, [[палякі]] — пераважна сяліліся на [[Палесьсе|Палесьсі]]{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|43—44}}) і неславянскія этнічныя групы, асабліва балцкія ([[Літва (племя)|літва]], [[яцьвягі]], [[прусы]], [[жамойты]]), многія зь якіх былі вымушанымі перасяленцамі ў адзначаныя раёны{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|44}}. Усходнеславянскае насельніцтва ў сваёй масе склала аснову беларусаў, а няўсходнеславянскія групы зьявіліся дадатковым кампанэнтам гэтай новай этнічнай супольнасьці{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|45}}. [[Файл:Грамата_Жыгімонта_(Сігізмунда)_ад_27_верасня_1432_месцічам_Віленскім.jpg|міні|Грамата [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта I]] (1432 г.) «''Віленскім месьцічам веры рымскае і рускім, што суць рускае веры''» — сьведчаньне канфэсійнасьці назвы «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускія]]», пад якой разумелі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] [[Кіеўская мітраполія|рускай веры]]]] Сучасная саманазва «беларусы» замацавалася за беларускім этнасам (па ўсёй яго этнічнай тэрыторыі) канчаткова толькі зь сярэдзіны 1860-х гадоў (а трывала сярод шырокіх колаў насельніцтва — з 1890-х гадоў), што выклікае цяжкасьці ў акрэсьленьні этнічнай тэрыторыі беларусаў у папярэдні час (гэтак жа як і дэмаграфічных паказчыкаў){{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|63—63, 88}}{{Зноска|ЧаквінЭтнаграфія|1990|Чаквин, И. В.|50}}{{Зноска|БелыЭВКЛ|2005|Белы, А.|307}}{{Зноска|ШыбекаНарыс|2003|Шыбека, А.|13—14}}{{Зноска|Пятроў|1890|Петров, Н. И.|1}}{{Зноска|БіЭV|1891|ЭСБЕ|232}}{{Зноска|Церашковіч|2004|Терешкович|79}}. Да таго выкарыстоўваліся дзьве саманазвы [[ліцьвіны]] (літва, літоўцы) і [[русіны]] (рускія){{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|46—47, 91—93, 94—96}}. Так, яшчэ ў XIV—XVI стагодзьдзях у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] (а пазьней у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]) побач з назвай русіны выкарыстоўвалася ў шэрагу рэгіёнаў расьсяленьня беларускага этнасу (галоўным чынам — у заходніх і паўднёвых раёнах сучаснай Беларусі і ўсходніх раёнах сучаснай Летувы — нават у дачыненьні да славянізаванага балцкага насельніцтва тых земляў) і самавызначэньне «ліцьвіны»{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|91—93, 94—96}}. Адзначана, што назвамі русіны і Русь у XIV—XVI стагодзьдзях пераважна акрэсьліваліся насельніцтва і ўсходнія і цэнтральныя раёны сучаснай Беларусі і цесна зьвязваліся з [[праваслаўе]]м{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|92}}. Існавала складаная герархічная сыстэма саманазваў насельніцтва — палітонімы, тапонімы (рэгіянальныя і лякальныя назвы, у тым ліку — урбанімы), канфэсіёнімы, этнонімы{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|89}}. Часта цяжка вызначыць, у якіх выпадках вызначэньне «ліцьвіны» носьбітамі разумелася як этнонім, тапонім, канфэсіёнім (для абазначэньня [[каталіцызм|каталіка]]) ці палітонім, што нярэдка выклікала дадатковыя формы самавызначэньняў («ліцьвіны [[праваслаўе|грэцкага закону]]», «ліцьвіны рускага роду», «рускія князі літоўскага роду», «ліцьвін рускі паводле паходжаньня», «Gente Lithuanus, natione Polonus» і да т. п.), якія зноў жа выступалі сумесьсю палітонімаў, этнонімаў, канфэсіёнімаў альбо тапонімаў{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|96}}{{Зноска|ЧаквінЭтнаграфія|1990|Чаквин, И. В.|44}}. Узьніклыя ў канцы XVI—XVII ст. тапонім [[Белая Русь]] і назва [[беларусцы]] не ахоплівалі ўсяго масіву беларускага народу і былі адпаведна тапонімам і лякальна-тэрытарыяльным этніконам, а таксама адносіліся (прычым вельмі рэдка) толькі да [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыны]]{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|46—47, 96}}. Гэтыя назвы (Белая Русь і беларусцы) пад уплывам [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і праваслаўных актывістаў Рэчы Паспалітай пачалі шырэй выкарыстоўвацца (паралельна з тэрмінам Русь і рускія/русіны) для вызначэньня падзьвінскіх і падняпроўскіх ваяводзтваў і паветаў у [[ВКЛ]] з 1630-х гадоў, аднак значна саступалі паводле частасьці выкарыстаньня тэрмінам Русь і русіны{{Зноска|БелыЭВКЛ|2005|Белы, А.|307}}{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|46—47, 96}}. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] [[Ліцьвіны|ліцьвін]] (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] У XVII ст. назвы Літва і ліцьвіны трывала выкарыстоўваюцца ў якасьці тапоніму і этноніму пры азначэньні заходняй і цэнтральнай частак ВКЛ і ягонага насельніцтва, што захавалася да часу [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] і пазьней{{Зноска|БелыЭВКЛ|2005|Белы, А.|307}}{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|46, 94—95}}. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} У той жа час у беларускіх этнолягаў існуюць розныя погляды на тое, ці быў агульны этнонім для вызначэньня ўсяго этнічна беларускага насельніцтва ў часы ВКЛ. Так, [[Міхаіл Піліпенка]] лічыць, што тэрмін ліцьвіны быў як палітонімам, так і этнонімам для [[беларусы|беларусаў]], калі яны хацелі адрозьніць сябе ад іншых усходнеславянскіх народаў — [[расейцы|расейцаў]] і [[украінцы|ўкраінцаў]]. Дзеля адрозьненьня ад суседніх [[летувісы|летувісаў]], паводле сьцьверджаньня Піліпенкі, беларусы выкарыстоўвалі тэрмін русіны{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|46}}. [[Ігар Чаквін]] лічыць, што назва ліцьвіны была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага насельніцтва ў часы ВКЛ і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень кансалідацыі беларускага этнасу, ахопліваючы ў гэтакім сэнсе ўсю ягоную этнічную тэрыторыю{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|98}}. Паводле Чаквіна, этнанімічная форма ліцьвіны была дэтэрмінаваная як дзяржаўна-палітычным, так і этнагенэтычным фактарам{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|99}}. Чаквін лічыць, што славянамоўныя (беларускамоўныя) ліцьвіны супрацьпастаўлялі сябе [[летувісы|летувісам]], якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» або «аўкштайты»{{Заўвага|У нутраных дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага тэрміны [[Аўкштота|«Аўкштота»/«Аўкштайція»]] і «[[аўкштайты]]» ніколі не ўжываліся, таму сьцьверджаньне, якое прыводзіцца бяз прыкладаў і доказаў, што славянамоўнае насельніцтва называла балтамоўнае насельніцтва тэрмінам «аўкштайты», зьяўляецца відавочнай памылковай канструкцыяй Ігара Чаквіна.}} ды іншымі{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|96}}. Ён сьцьвярджае, што заходнія групы балцкага насельніцтва ВКЛ («жамойты») не выкарыстоўвалі назву «літоўцы» («ліцьвіны») нават у якасьці палітоніма{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|96}}, хоць вызначэньне «літоўцы» («ліцьвіны»), як сьцьвярджае Чаквін, таксама было характэрна для балтамоўнага насельніцтва [[Віленскі край|Віленскага краю]], якое бесьперапынна славянізавалася, што ўлучалася ў склад беларускай этнічнай тэрыторыі{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|98}}. Зь меркаваньнем Ігара Чаквіна пагаджаецца гісторык [[Анатоль Астапенка]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] Асобную пазыцыю займае зьвязаны з [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскім]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі]] гісторык-археоляг [[Ігар Марзалюк]], які сьцьвярджае, што этнас без агульнай саманазвы — гэта нонсэнс. Ён аспрэчвае, што назвы Літва і ліцьвіны былі этнічнай саманазвай беларусаў у часы ВКЛ ці нават [[эндаэтнонім]]ам славянскага насельніцтва Віленшчыны, Гарадзеншчыны і Наваградчыны{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|48}}. Марзалюк лічыць, што тэрміны «рускі» («русін», «русь») быў агульным эндаэтнонімам для ўсіх частак старабеларускага этнасу і паралельна зьвязваўся з [[праваслаўе]]м насельніцтва (а потым і [[уніяцтва|ўніяцтвам]]){{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|59, 65, 116, 120}}. Дасьледнік зьвязвае этнонімы Літва і ліцьвіны выняткова зь летувісамі і [[каталіцтва]]м, а для беларускага насельніцтва, на думку Марзалюка, яны былі толькі палітонімам (азначэньнем падданства); сьцьвярджае, што ў заходняй частцы ВКЛ рэлігійны падзел шмат у чым супадаў з падзелам этнічным, а наяўнасьць носьбітаў самавызначэньня «ліцьвіны») на ўсходніх і паўднёвых частках ВКЛ тлумачыць наяўнасьцю там каталіцкага летувіскага насельніцтва, тым адмаўляючы ўдзел балцкага насельніцтва (прыняўшага каталіцтва, а не праваслаўе) у [[этнагенэз беларусаў|этнагенэзе беларусаў]]{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|58, 60, 93, 117}}{{Заўвага|Меркаваньне пра тое, што ў пачатковы пэрыяд існаваньня ВКЛ рэлігійны падзел шмат у чым супадаў з падзелам этнічным (каталікі — летувісы; праваслаўныя — рускія/русіны), выказваў раней яшчэ польскі гісторык [[Ежы Ахманьскі]].}}. Ён таксама лічыць, што дазволы вялікіх князёў (напрыклад, [[Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўта]]) «русінам» паводле жаданьня хрысьціцца ў каталіцтва і палітыка рэлігійнай талерантнасьці ня могуць быць доказам наяўнасьці аднаго этнасу з двума эндаэтнонімамі{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|89}}. Ігар Марзалюк сьцьвярджае, што пераход шляхты і сялянаў з праваслаўя ў каталіцтва азначаў і пераход у іншы этнас (з «рускіх» (беларусаў) — у літоўцаў-балтаў){{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|107—129}}. Шырокае прыняцьце ў XVII ст. у ВКЛ [[шляхта]]й побач з самавызначэньнем «ліцьвіны» і самавызначэньня «палякі», на думку Марзалюка, азначала ўлучэньне ў склад [[палякі|польскага этнасу]]{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|64, 70—82}}. Паводле Марзалюка, у часы ВКЛ [[беларусы]] і [[украінцы|ўкраінцы]] вызначаліся адным эндаэтнонімам — «рускія» («русіны», «русь») — адрозьніваліся ад «рускага народу» («рускіх») у [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржаве]], называючы жыхароў Маскоўскай дзяржавы «маскоўцамі» («маскавітамі»). Для разьмежаваньня беларусаў ад украінцаў у ВКЛ і Рэчы Паспалітай Марзалюк прапануе, што трэба рэанімаваць і выкарыстоўваць, як ён кажа, штучны, «кабінэтны» этнонім ''«старабеларускі этнас»'' і ўлічваць комплекс культуры{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|87}}. Такім чынам, з аднаго боку Ігар Марзалюк сьцьвярджае, што этнас без саманазвы — гэта нонсэнс{{Зноска|МарзалюкТэрм|2003|Марзалюк, І. А.}}, а зь іншага боку — уводзіць штучны і кабінэтны тэрмін «старабеларускі этнас» («старабеларусы»), які не сустракаецца ў пісьмовых крыніцах. З аднаго боку Ігар Марзалюк сьцьвярджае, што падзел паміж беларусамі і летувісамі праходзіў паводле веравызнаньня (праваслаўе — «руская вера»), а зь іншага боку — не прыводзіць прыкладаў, што каталіцтва да Люблінскай уніі (1569) называлася не «літоўская вера», а толькі «ляская вера» (г.зн. «польская вера»){{Зноска|МарзалюкТэрм|2003|Марзалюк, І. А.}}. З аднаго боку, Ігар Марзалюк лічыць мясцовую шляхту XVII—XIX стагодзьдзяў за этнічна польскую, а зь іншага — сам прыходзіць да высновы, што ля вытокаў беларусацэнтрычнай канцэпцыі гісторыі і стварэньня ідэалёгіі асобнасьці беларускай нацыі і ейнага шляху стаялі ў XIX ст. менавіта шляхціцы-каталікі ([[Восіп Турчыновіч]] і [[Ігнат Кулакоўскі]]), а не праваслаўныя сяляне ці сьвятары{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|132—133}}{{Заўвага|Прыкметна, што стваральнікамі новай беларускамоўнай літаратуры ў XIX ст. сталі выняткова шляхцічы-каталікі ([[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]], [[Францішак Багушэвіч]], [[Адам Гурыновіч]], [[Янка Лучына]], [[Фэлікс Тапчэўскі]], [[Альгерд Абуховіч]], [[Аляксандар Ельскі]], [[Зося Манькоўская|Сафія Трашчкоўская]], [[Карусь Каганец]], [[Ядвігін Ш.]], [[Алаіза Пашкевіч|Цётка]] і інш.), а не праваслаўныя сьвятары ці сяляне<ref>{{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. |арыгінал = |спасылка = |адказны = Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; навук. рэд. тома У. Мархель, В. Чамярыцкі |выданьне = |месца = Мінск |выдавецтва = Беларус. навука |год = 2010 |том = 2. Новая літаратура: другая палова XVIII—XIX стагоддзе |старонкі = 354 |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.}}. Ігар Марзалюк лічыць, што продкі большасьці сучасных беларусаў-каталікоў сучаснай Заходняй Беларусі і Віленшчыны мелі летувіскае паходжаньне, вызначаючы сябе «ліцьвіны» і ня мовячы на [[беларуская мова|беларускай мове]], і лічыць неправамоцным улучаць тыя абшары ў склад этнічнай тэрыторыі беларусаў у XIV—XVII стагодзьдзях{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|95—96}}{{Зноска|МарзалюкТэрм|2003|Марзалюк, І. А.}}. Ён сьцьвярджае, згаджаючыся з польскім гісторыкам [[Рышард Радзік|Рышардам Радзікам]], што працэс пераходу каталіцкага балцкага насельніцтва («літоўцаў» / «ліцьвінаў») на беларускую мову на тэрыторыі сучаснай Заходняй Беларусі і Віленшчыны адбываўся ў XVIII—XIX стагодзьдзях і скончыўся толькі ў ХХ ст.{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|96}} Марзалюк у гэтым спасылаецца і на беларускага этноляга [[Міхаіл Грынблат|Міхаіла Грынблата]]{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|95}}, але Грынблат паказваў на пачатак працэса славянізацыі балцкага насельніцтва на тэрыторыі сучаснай Заходняй Беларусі (а пазьней і Віленшчыны) яшчэ ў VI—IX стагодзьдзях, а пазьней — інтэнсіўнага працэса беларусізацыі балцкага насельніцтва ў XIV—XVI стагодзьдзях, хоць паказваў на пэўную пашыранасьць двухмоўя насельніцтва (беларуская і летувіская мовы) ў асобных раёнах адзначанага рэгіёну яшчэ да першай паловы XIX ст., што захавалася часткова і ў сярэдзіне XX ст.{{Зноска|Грынблат|1968|Гринблат, М. Я.|80, 146, 149—151}}, ці нават з XIX ст. трохмоўя (дадаткова і польская мова){{Зноска|Грынблат|1968|Гринблат, М. Я.|150}}. Апроч таго, у [[Вільня|Вільні]] яшчэ ў канцы XIV ст. існавала 12 праваслаўных храмаў у параўнаньні з 6 каталіцкімі{{Зноска|Бохан|2008|Ю. Бохан [і інш.]|94}}, а ў «Сьпісе рускіх гарадоў дальніх і бліжніх», складзеных пісцамі кіеўскага мітрапаліта Кіпрыяна (XIV ст.), узгадваюцца [[Коўна]], [[Вількамір]] і [[Трокі]], бо там існавалі буйныя праваслаўныя супольнасьці{{Зноска|Бохан|2008|Ю. Бохан [і інш.]|546}}{{Зноска|Зайкоўскі|2011|Зайкоўскі, Э. М.}}. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} [[Ігар Чаквін]] зьвяртае ўвагу на тое, што славянізаванасьць Верхняга Панямоньня (тэрыторыі сучаснай Заходняй Беларусі) у XIV—XVI стагодзьдзях пацьвярджаецца лінгвістычным матэрыялам (вельмі старажытным пластам славянскай тапанімікі і анамастыкі ўвогуле) і антрапалягічнымі характарыстыкамі старажытнага (X—XVI стагодзьдзі) насельніцтва гэтай тэрыторыі{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|68}}. І дадае, што наяўнасьць у Верхнім Панямоньні вялікай колькасьці ўніяцкіх прыходаў сьведчыць пра наяўнасьць ранейшых праваслаўных ([[Канстантынопальская праваслаўная царква|Канстантынопальскі патрыярхат]]) прыходаў, а не каталіцкіх парафіяў{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|68}}. Ігар Чаквін адзначае, што хоць Віленшчына тапанімічна называлася «Літва», старажытная частка Вільні (Крывы горад) зьвязаная з аднайменным этнонімам «[[крывічы]]», якія (паводле вэрсіі [[Уладзімер Галубовіч|Ўладзімера Галубовіча]]) і былі заснавальнікамі пасяленьня, і што на Віленшчыне ў XIV—XVI стагодзьдзях значная частка насельніцтва вызначала сябе як «русь» («рускія», «русіны»){{Зноска|Зайкоўскі|2011|Зайкоўскі, Э. М.}}{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|70}}{{Заўвага|Ігар Чаквін таксама зьвяртае ўвагу на тое, што гісторык-аматар [[Тэадор Нарбут]] (1784—1864) з-пад Ліды, работы якога вылучаюцца вялікай тэндэнцыйнасьцю і фальсыфікацыямі, прыводзіць летапісныя (ці псэўдалетапісныя) зьвесткі, што ў XV ст. у Літве літоўцаў-паганцаў хрысьцілі ў праваслаўную веру праваслаўныя япіскапы{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|67}}.}}. Тэзіс [[Ігар Марзалюк|Марзалюка]], што існаваў адзіны эндаэтнонім беларускага этнасу — «рускі» («русін», «русь»), выклікаў нязгоду ў беларускага гісторыка [[Генадзь Сагановіч|Генадзя Сагановіча]], які адзначыў, што беларусы былі розных хрысьціянскіх веравызнаньняў, таму гэта не дазваляла мець адзіны эндаэтнонім і не было спрыяльным для этнічнай кансалідацыі{{Зноска|Сагановіч|2001|Сагановіч, Г.|179—180, 182}}. Беларускі гісторык [[Алесь Смалянчук]] заўважыў, што пры абгрунтаваньні сваіх пазыцыяў Ігар Марзалюк часта карыстаецца літаратурнымі і публіцыстычнымі крыніцамі, вырываючы цытаты з агульнага кантэксту ўсяго дакумэнту, і прыпісвае польскаму гісторыку [[Юліюш Бардах|Юліюшу Бардаху]] тэзіс пра этнічную польскасьць «ліцьвінскай шляхты» ў другой палове XIX ст., чаго на самой справе Бардах не выказваў{{Зноска|СмалянчукДыскусія|2008|Смалянчук, А.|55—56}}. == Пад уладай Расейскай імпэрыі == === Канфэсійны падыход у вызначэньні === [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851), складзенага на заказ маскоўскага гаспадара [[Мікалай I (імпэратар расейскі)|Мікалая I]] дзеля выхаваньня спадчыньніка расейскага стальцу і падрыхтоўкі вайсковых спэцыялістаў{{Зноска|АтласВашчыніна|1851|Вощинин, А.}}. Арэал расьсяленьня «беларусаў» на мапе ахоплівае толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскую]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрні]], а [[Віленская губэрня|Віленская]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенская]] і [[Менская губэрня|Менская губэрні]] падаюцца як арэал расьсяленьня «літоўцаў», што тлумачыцца тым, што ў першай палове XIX ст. Віцебская і Магілёўская губэрні тапанімічна адносіліся да «беларускіх губэрняў» («Беларусі»), а Віленская, Гарадзенская і Менская губэрні — да «літоўскіх губэрняў» («Літвы»)]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]] афіцыйная расейская ўлада захавала геаграфічную тэрміналёгію Вялікага Княства Літоўскага ([[Жамойць]] — [[Літва старажытная|Літва]] — [[Белая Русь|Русь (Беларусь)]]), назваўшы «беларускімі» толькі землі [[Падняпроўе|Падняпроўя]] і [[Падзьвіньне|Падзьвіньня]], якія ўвайшлі ў склад [[Беларускае генэрал-губэрнатарства|Беларускага генэрал-губэрнатарства]]. Астатняя беларуская этнічная тэрыторыя (у тым ліку [[Менская губэрня]]) да пачатку 1870-х гадоў тапанімічна называлася [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|«Літвой», «літоўскімі губэрнямі»]], у тым ліку ў афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі. Да пачатку 1860-х гадоў у афіцыйным расейскім справаводзтве [[Жамойць]] часам называлася «Самагіція» ці «самагіцкія паветы» ({{мова-ru|«самогитские поветы»|скарочана}}) — [[Шавельскі павет (Расейская імпэрыя)|Шавельскі]], [[Цельшаўскі павет (Расейская імпэрыя)|Цельшаўскі]], [[Расенскі павет (Расейская імпэрыя)|Расенскі]] і [[Упіцкі павет (Расейская імпэрыя)|Упіцкі паветы]], якія ўваходзілі ў склад [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]]{{Заўвага|Указ от 29 ноября 1824 году «Об учреждении контрактов в городе Шавлях Виленской губернии под именем Самогитских» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 39, №30131; указ 27 мая 1831 года «Об установле­нии временного управления по гражданской части в четырёх Самогитских уездах Виленской губер­нии» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 6, аддзяленьне 1, №4594; указ 12 февраля 1832 года «О прекращении действия особого в Самогитии Начальника и о восстановлении обыкновенного порядка отношений четырёх Самогитских уездов с Виленским Губернским Начальством» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, №5151; Указ от 11 марта 1832 года «О порядке определения римско-католических духовных к должностям в Самогитии» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленьне 1, №5225; Указ от 3 мая 1832 года «О непроизводстве двойных окладов чиновникам, командированным из России для исправления должностей земских исправников, заседателей земских судов, городничих и полицмейстеров в четырёх самогитских уездах» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленьне 1, №5327; Указ от 1 июля 1832 года «О наставлениях касательно долга верноподданичества» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленьне 1, №5521; Указ от 19 декабря 1833 года «О учреждении в губерниях, от Польши возвращённых, особых комиссий для рассмотрения метрических и актовых книг» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 8, аддзяленьне 1, №6644; і інш.}}. Існавала каталіцкая [[Жамойцкая дыяцэзія|«Самагіцкая» (Жамойцкая) дыяцэзія]], перайменаваная 11 кастрычніка 1840 году ў Цельшаўскую (з цэнтрам у [[Цельшы|Цельшах]]), а ў 1848 годзе старая назва «Самагіцкая» была зноў дазволена расейскімі ўладамі да выкарыстаньня побач з новай{{Заўвага|Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 25, №18504; Указ 11 октября 1840 года «О переименовании Литовского Эвангелическо-Рэформаторского Синода в Виленский, а Самогитской Римско-Католической Епархии в Тельшевскую» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленьне 1, №13854.}}. 18 сьнежня 1842 году з складу [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] былі вылучаныя паветы зь пераважна балтамоўным сялянскім насельніцтвам губэрні, зь якіх была створаная [[Ковенская губэрня]], якая атрымала неафіцыйную назву [[Жамойць|«Самагіція» («Жамойць», «Жмудзь»)]]{{Зноска|Карнілаў|1901|Корнилов, И.|4, 20, 22}}{{Зноска|Арсеньнеў|1848|Арсеньев, К.|180—181}}. Па скасаваньні ў Расейскай імпэрыі [[уніяцтва|ўніяцтва]] (1839 год) як жаданьне паказаць ня толькі спадчынна-дынастычны, але і этнаканфэсійна «расейскі» характар гэтых «[[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|літоўскіх губэрняў]]» (Віленскай, Гарадзенскай, Менскай і Ковенскай) ва ўрадавай тэрміналёгіі ў дачыненьні да губэрняў [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства]] пачаў першапачаткова ўжывацца тэрмін [[Паўночна-Заходні край|«Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні»)]], што, аднак, не змагло канчаткова ліквідаваць неафіцыйнае (а часам і афіцыйнае) ужываньне тэрмінаў «Літва» і «літоўскія губэрні» ў дачыненьні да [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняў]]. З 1850-х гадоў у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пачынаецца інтэнсіўна назапашвацца і аналізавацца фальклёрна-этнаграфічны матэрыял (моўныя, канфэсійныя, антрапалягічныя характарыстыкі насельніцтва, асаблівасьці духоўнай і матэрыяльнай культуры) па [[Паўночна-Заходні край|літоўска-беларускіх губэрнях]]. З ідэалягічных матываў ([[Заходнерусізм|заходнерусісцкіх поглядах]] на беларусаў) расейская ўлада імкнулася пашырыць тэрмін «Беларусь» на тыя тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю, якія калісьці ўваходзілі ў склад [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]], хоць ужо былі каталіцкімі і тапанімічна называліся «літоўскімі губэрнямі» ([[Менская губэрня|Менская]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенская]] і [[Віленская губэрня|Віленская губэрні]]). Русіфікацыя і працэс прымусовага пераводу ўніяцкага і каталіцкага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю ў [[праваслаўе]] суправаджаўся выкарыстаньнем канфэсійнага (агульнасьць веравызнаньня) і лінгвістычнага (агульнасьць мовы) падыходаў (ці абодвух гэтых падыходаў) у вызначэньні «рускасьці» насельніцтва{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.}}. [[Файл:Ethnographic map of Vilno governorate of Russian empire - made by an officer A. Koreva - 1861 AD.jpg|значак|Тэндэнцыйная этнаграфічная мапа [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] (у кнізе «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния»), зробленая афіцэрам Генэральнага штаба Расейскай імпэрыі А. Коравам, 1861 г. Мяжа паміж «літоўцамі» і «нелітоўскім» насельніцтвам была праведзеная на падставе канфэсійнай прыкметы: [[каталіцызм|каталіцкае]] насельніцтва аўтаматычна аднесьлі да «літоўцаў», а [[праваслаўе|праваслаўнае]] насельніцтва аднесьлі да славянаў — «беларусаў», «[[Крывічы|крывічоў]]» (славянскага племені з часоў [[Кіеўская Русь|Русі]]) і «[[Чорная Русь|чарнарусаў]]»{{Зноска|Анісімаў|1912|Анисимов, В.|157—158}}]] У сваім этнаграфічным дасьледаваньні «Этнаграфічны погляд на Віленскую губэрню» (1853){{Заўвага|Далей прыводзяцца спасылкі на публікацыю работы Кіркора ад 1858 г.}} [[Адам Ганоры Кіркор|Адам Кіркор]] адзначыў, што [[Віленская губэрня|Віленскую губэрню]] засяляюць два галоўныя «плямёны» — «славянскае» і «літоўскае», і таму вырашыў прадставіць мяжу паміж імі ў губэрні{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|119}}. За аснову разьмежаваньня Адам Кіркор узяў рэкамэндацыі [[Тэадор Нарбут|Тэадора Нарбута]], што этнаграфічную мяжу паміж славянскім і літоўскім насельніцтвам у Віленскай губэрні трэба правесьці на падставе ў першую чаргу славянскай і балцкай тапанімікі — старажытных назваў мясьцін, паселішчаў, рэк, азёраў, улічваючы і зьвесткі старажытных хронік{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|120}}. У выніку такога падыходу Кіркор аднёс [[Вільня|Вільню]] і ейныя ваколіцы да тэрыторыі расьсяленьня «літоўскага» племені: мяжу паміж «літоўскім» і «славянскім» племем у Віленскай губэрні Кіркор правёў па лініі [[Друскенікі]] — [[Радунь]] — [[Ашмяны]] — [[Сьвір (вёска)|Сьвір]] — [[Паставы]] — [[Друя]]{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|120—121}}. Іншая карціна атрымалася, калі Кіркор адзначаў распаўсюджаньне моваў сярод сялянаў у Віленскай губэрні: ён зазначыў, што летувіская мова дамінуе толькі ў [[Троцкі павет (Расейская Імпэрыя)|Троцкім павеце]], а ў Віленскім, Лідзкім, Сьвянцянскім і Ашмянскім паветах прадстаўленая толькі часткамі і саступае [[Беларуская мова|беларускай мове]]{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|124}}. Кіркор таксама дадаў, што «літоўцы» па большай частцы — каталікі{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|124}}, а беларускамоўнае насельніцтва — [[праваслаўе|праваслаўныя]] (былыя ўніяты — «русіны»){{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|122, 124}}. Кіркор таксама тэндэнцыйна і адвольна падзяліў славянскае насельніцтва Віленскай губэрні на тры групы: 1) славяне-крывічы, 2) славяне-беларусы, 2) славяне-чарнарусы{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|121}}. У 1861 годзе ў [[Санкт-Пецярбург]]у быў выдадзены расейскі статыстычна-этнаграфічны зборнік «Матэрыялы па геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штаба. Віленская губэрня» пад рэдакцыяй капітана А. Коравы, які карыстаўся ў тым ліку работай Кіркора{{Зноска|КораўМат|1861|А. Корева|II}}. Корава таксама ўзяў рэкамэндацыі [[Тэадор Нарбут|Тэадора Нарбута]], што этнаграфічную мяжу паміж славянскім і летувіскім насельніцтвам у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] трэба правесьці на падставе ў першую чаргу славянскай і балцкай тапанімікі — старажытных назваў мясьцін, паселішчаў, рэк, азёраў, а таму проста паўтарыў погляды Кіркора і правёў па лініі Друскенікі — Радунь — Ашмяны — Сьвір — Паставы — Друя{{Зноска|КораўМат|1861|А. Корева|287}}, намаляваўшы адпаведную мапу і адлюстраваўшы ўвасьлед за Кіркорам тры групы: славяне-крывічы, славяне-беларусы, славяне-чарнарусы{{Зноска|КораўМат|1861|А. Корева|290}}. Аднак і Корава адзначыў, што на самой справе сяляне ваколіц Вільні і [[Трокі|Трокаў]] размаўляюць на [[беларуская мова|беларускай мове]], хоць спавядаюць [[каталіцтва]]{{Зноска|КораўМат|1861|А. Корева|288}}. Пазьнейшыя дасьледнікі пра гэта адзначалі, што ў 1850-я гады ў расейскай этнаграфіі мяжа паміж летувісамі («літоўцамі») і нелетувіскім насельніцтвам у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] была праведзеная на падставе канфэсійнай прыкметы: каталіцкае насельніцтва было аўтаматычна аднесенае да летувісаў, а [[праваслаўе|праваслаўнае]] насельніцтва было аднесена да славян, таму Віленскі край і не ўлучылі ў склад этнічнай тэрыторыі беларусаў, хоць у Віленскім краі (у тым ліку — у ваколіцах Вільні) пераважала беларуская мова{{Зноска|Анісімаў|1912|Анисимов, В.|157—158}}. [[Файл:Atlas of population of the West Russian region of confessions 1864.jpg|значак|Тэндэнцыйная мапа дзевяці губэрняў «[[Заходні край|Заходне-рускага краю]]», створаная афіцыйнай расейскай імпэрскай навукай, дзе праваслаўныя («рускае племя») адзначаныя зялёным колерам, а каталікі — цёмна-ружовым (1864 г.). Картограф [[Аляксандар Рыціх]]]] У ходзе і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] расейскім урадам у прапагандысцкіх мэтах (дзеля абгрунтаваньня валоданьня краем) былі выдадзеныя тэндэнцыйныя этнаграфічныя атлясы Аляксандра Рыціха («Атлас населения Западно-Русского края по исповеданиям», Санкт-Пецярбург, 1863 і 1864 гады) і Радрыга Эркерта («Взгляд на историю и этнографию западных губерний России», Санкт-Пецярбург, 1864 год), якія паказвалі этнічную структуру насельніцтва [[Заходні край|«заходніх губэрняў» («заходне-рускага краю»)]] Расейскай імпэрыі, дзе для доказаў расейскасьці земляў праваслаўныя жыхары (галоўным чынам — мясцовыя славянамоўныя сяляне) у «Заходнім краі» лічыліся за «рускіх», а дваране-каталікі — «палякамі». Пры этнічнай дыфэрэнцыяцыі насельніцтва [[Родрыг Эркерт]] і [[Аляксандар Рыціх]] сыходзілі толькі з канфэсійнай прыналежнасьці, прычым колькасьць праваслаўных (з палітычных матываў) была наўмысна павялічаная{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.|189—192}}. Гэта тлумачыцца тым, што да 1880-х гадоў у Расейскай імпэрыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай лічылася веравызнаньне: да «рускіх» (куды ўлучаліся і беларусы як галіна адзінароскага народу) адносілі ўсіх, хто быў праваслаўны{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.|16, 163}}. Так, паводле этнаграфічнага атлясу [[Родрыг Эркерт|Родрыга Эркерта]] (1863, 1864), этнічная тэрыторыя [[беларусы|беларусаў]] акрэсьлівалася ў межах Магілёўскай, Віцебскай (безь [[Інфлянты|ліфляндзкіх паветаў]] — [[Дынабурскі павет|Дынабурскага]], [[Рэжыцкі павет|Рэжыцкага]] і [[Люцынскі павет|Люцынскага]]), часткі [[Віленская губэрня|Віленскай]] (па лініі [[Ашмяны]] — на поўнач ад [[Ліда|Ліды]]) і Гарадзенскай губэрняў{{Зноска|Эркерт|1863|Эркерт, Р. Ф.}}. Эркерт падзяліў этнічную тэрыторыю беларусаў на тры часткі: усходнюю (да [[Бярэзіна (прыток Дняпра)|Бярэзіны]]), заходнюю і паўднёва-заходнюю, ці [[Падляшша]], а беларускае насельніцтва склала, паводле яго меркаваньня, адпаведна тры групы: 1) ''«сапраўдныя беларусы»'' (на тэрыторыі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]], усходняй частцы [[Менская губэрня|Менскай губэрні]], а таксама заходняй частцы [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрні]]){{Заўвага|Верагодна, тэрмін ''«сапраўдныя беларусы»'' ўжыты Эркертам з тае прычыны, што у 1772—1863 гажох (а часткова і пазьней) традыцыйна («сапраўдна») тапанімічна «беларускімі губэрнямі» ў Расейскай імпэрыі лічыліся Віцебская і Магілёўская губэрні.}}; 2) ''«чарнарусы»'' (на тэрыторыі заходняй часткі Менскай губэрні і паўночнай частцы [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]]). Хоць Эркерт заўважае, што само насельніцтва «чарнарусамі» сябе не вызначае (гэтак жа як і не вызначае сябе ''«беларусамі»''), а кажа, што мясцовыя дваране-«палякі» сябе называюць ''«літоўцамі»'' і гэтак жа ''«літоўцамі»'' называюць мясцовых славянамоўных сялянаў{{Зноска|Эркерт|1863|Эркерт, Р. Ф.|8, 64}}; 3) ''«падляшане»'' (заходняя частка Гарадзенскай губэрні — найбольш апалячаная частка беларусаў){{Зноска|Эркерт|1863|Эркерт, Р. Ф.|63—66}}. Паўднёвая частка Гарадзенскай і Менскай губэрняў, з прычыны падобнасьці гаворак сялянскага насельніцтва да [[украінская мова|ўкраінскай мовы]], была, на думку Эркерта, населеная ''«русінамі»'', якія былі складовай часткай [[украінцы|''«маларусаў»'' (украінцаў)]]{{Зноска|Эркерт|1863|Эркерт, Р. Ф.|67—68}}. З аднаго боку Эркерт мяжу паміж літоўцамі-балтамі і беларусамі-славянамі правёў паводле канфэсійнай прыкметы, дадаткова наўмысна павялічыўшы колькасьць праваслаўнага насельніцтва ў Гарадзенскай губэрні і не ўлучыўшы ўвесь каталіцкі Віленскі край (землі на поўнач ад [[Ліда|Ліды]]) і [[Вільня|Вільню]] ў арэал беларускага народа, а зь іншага боку — правёў мяжу паміж беларусамі і [[украінцы|маларусамі (ўкраінцамі)]] паводле моўнай прыкметы, не ўлучыўшы [[Заходняе Палесьсе]] ў арэал беларускага народа. Эркерт выдаў дзьве вэрсіі (па-расейску і па-француску) свайго этнаграфічнага атлясу «заходне-рускіх губэрняў і суседніх абласьцёў» (у францускім выданьні — «губэрняў, населеных цалкам ці часткова палякамі»){{Заўвага|Палкоўнік Р. Ф. Эркерт пісаў у сваім атлясе: «Нішто ў заходніх губэрнях Расеі не вызначае рысу, аддзяляючай расейскую народнасьць ад польскай, так выразна і правільна, як рознасьць веравызнаньняў. Такім чынам, у Заходняй Расеі, з адносна нешматлікімі выняткамі, усе славянскія жыхары праваслаўнага спавяданьня павінны лічыцца расейцамі, а ўсе тыя, якія спавядаюць каталіцкую рэлігію — палякамі»{{Зноска|Эркерт|1863|Эркерт, Р. Ф.|6}}. Мове не надавалася істотнай увагі{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.|189—190}}.}}. Атляс [[Аляксандар Рыціх|Аляксандра Рыціха]] спачатку быў зроблены ў 1863 годзе для службовага (вайсковага) выкарыстаньня, а потым у 1864 годзе перапрацаваны дзеля прапагандысцкіх мэтаў. Найбольш выразныя адрозьненьні былі ў ліку мясцовых каталікоў. Калі ў вэрсіі 1863 году ў ліку 2 633 456 каталікоў [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] пазначалася 175 997 «беларусаў» і «чарнарусаў» і 853 706 «літоўцаў», то публікацыя ў 1864 году, ні на адзінку не зьмяняючы агульную колькасьць гэтай канфэсійнай групы (2 633 456), прыводзіць сярод каталікоў 444 173 «беларуса» і «чарнаруса» і 585 530 «літоўцаў». Іншымі словамі, Рыціх у новай вэрсіі атлясу пералічыў разам 268 176 чалавек з адной групы ў іншую: «беларусаў» і «чарнарусаў» стала больш роўна на столькі ж, на колькі стала менш «літоўцаў», што было відавочнай маніпуляцыяй і палітызацыяй этнаканфэсійнай статыстыкі{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.|191—192}}. Па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] расейская ўлада і афіцыйная навука ўсё часьцей сталі менаваць карэнных (каталіцкіх і польскамоўных) шляхцічаў у краі «палякамі», а тэрмін «літоўцы» («літвіны») ужываць у дачыненьні да [[балцкія мовы|балтамоўнага]] насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай]] і [[Віленская губэрня|Віленскай губэрняў]]{{Зноска|Самбук|1980|Самбук, С. М.|13—14}}{{Зноска|ЛітПлемя|1867|П. Семенов|62—64}}{{Зноска|Пятроў|1890|Петров, Н. И.|2, 362—363, 366, 368—369}}. === Лінгвістычны падыход у вызначэньні === [[Файл:Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|значак|[[Беларусы]] '' (арэал разьмешчаны ў цэнтры)'' на мапе «Этнаграфічная карта Эўрапейскай Расеі» (1875), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] ''(фрагмэнт)''.]] Толькі з 1880-х гадоў у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] этнавызначальнай прыкметай пачала лічыцца адна ўжываная насельніцтвам [[мова]], хоць лінгвістычны матэрыял датычна моўнай сытуацыі ў Расейскай імпэрыі пачаў інтэнсіўна назапашвацца яшчэ з 1840—1850-х гадоў. Яшчэ ў выдадзенай у 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандрам Шырынскім-Шыхматавым|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] кнізе «Рассказы на белорусском наречии» аўтар першага тэксту «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?», напісанага на заходнепалескай гаворцы, адзначаў: «''Народ той уперш зваўся крывічамі або крывіцкімі славянамі… а то яшчэ былі крывічы полацкія — вось гэтыя крывічы былі нашымі продкамі <...> Цяперашняя [[Віцебская губэрня|Віцебская]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўская]] губэрні, маленькі кавалачак [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай]] і [[Смаленская губэрня|Смаленскай]], значная часьць [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] зь [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Тураў|Туравам]], кавалак Віленскай да рэчкі [[Дзітва|Дзітвы]] і добры кавалак [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] зь местамі [[Ваўкавыск]]ам і [[Берасьце]]м былі тымі месцамі, дзе жыў беларускі народ <…> Такі-то досыць значны кавалак зямлі займалі нашы дзяды — крывічы полацкія. Мова ў іx была руская, падобная да цяперашняй нашай мужыцкай; мелі яны сваіх князёў, і, як усе славяне ў тую пару, і яны — дзяды нашы, жылі ў паганстве, не знаючы Бога ісьціннага. Князі полацкія-беларускія былі вельмі адважныя, ваявалі з суседнімі сваімі брацьцямі славянамі''»<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>. [[Файл:Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903) (2).jpg|значак|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная [[Яўхім Фёдаравіч Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г.]] У 1875 годзе [[Аляксандар Рыціх]] на падставе назьбіраных у 1850—1860-х гадох зьвестак склаў мапу «Этнаграфічная карта Эўрапейскай Расеі» (1875 год), дзе ў аснову быў узяты моўны крытэр. Мапа так акрэсьлівала тэрыторыю расьсяленьня [[беларусы|беларусаў]]: на захад і поўдзень ад [[Сувалкі|Сувалак]] (на захад ад [[Беласток]]у), і далей па рэках [[Нараў (рака)|Нараве]], [[Ясельда|Ясельдзе]], [[Прыпяць|Прыпяці]] да яе ўтоку ў [[Дняпро]], на поўнач і ўсход — на поўнач ад [[Вільня|Вільні]], далей на [[Сьвянцяны]], [[Люцын]], [[Вялікія Лукі]], на захад ад [[Вязьма|Вязьмы]] і [[Мглін]]у, потым па Дняпры да ўтокі Прыпяці{{Зноска|АтлясНар|1864|С предисловием П. Батюшкова}}. Выразнай адметнасьцю мапы было ўлучэньне каталіцкага Віленскага краю (большая частка [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]]) на падставе моўнага крытэру ў склад этнічнай тэрыторыі [[беларусы|беларусаў]]. [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1915).jpg|значак|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), пададзеная ў артыкуле ўкраінскага лінгвіста [[Іван Панкевіч|Івана Панкевіча]], 1915 г.]] У 1869 годзе была ліквідаваная каталіцкая [[Менская дыяцэзія (гістарычная)|Менская дыяцэзія]] (1798—1869), а сяляне-каталікі пачалі прымусова ў 1870-я гады пераводзіцца ў [[праваслаўе]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага выгоду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]), хоць складалі ў тыя часы невялікую частку насельніцтва Менскай губэрні ў параўнаньні зь сялянамі-праваслаўнымі (у асноўнай масе былымі ўніятамі, ляяльнасьць і шчырасьць да Маскоўскай царквы якіх доўга ставілася пад сумнеў расейскім урадам{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.|81, 705, 750}}{{Зноска|Сталюнас|2003|Сталюнас, Д.|280}}). 22 сьнежня 1870 году і сама [[Менская губэрня]] расейскімі ўладамі была вылучаная з складу самога [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага генэрал-губэрнатарства]]. Таму з пачатку 1870-х гадоў да «Беларусіі» ({{мова-ru|Белоруссии|скарочана}}) тапанімічна пачалі адносіць і [[Менская губэрня|Менскую губэрню]]{{Зноска|ГістБел|2003|Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш.|287}}{{Зноска|Карысьць|1878|Народы России|1}}{{Зноска|Сталюнас|2003|Сталюнас, Д.|263}}{{Зноска|Літвінаў|1883|Литвинов, М. М.|3, 9}}{{Заўвага|У 1882 годзе быў выдадзены III том «Литовское и Белоруское Полесье» шматтомнага выданьня «Живописная Россия», прысьвечаны літоўска-беларускім губэрням, гістарычная частка якога была напісана [[Адам Ганоры Кіркор|Адамам Кіркорам]], які ня быў прафэсійным гісторыкам. Кіркор напісаў: «Спачатку Беларусьсю называлі толькі цяперашнія Магілёўскую і Віцебскую губэрні <…> але ў цяперашні час, з этнаграфічнага пункту гледжаньня, як у племянных, так і ў побытавых і народных дачыненьнях, Беларусьсю справядліва называюць усе тры губэрні: Магілёўскую, Віцебскую і Менскую. Вынятак складаюць толькі тры паветы Віцебскай губэрні, населеныя латышамі. Можна бы зрабіць яшчэ вынятак для Пінскага, часткова і Мазырскага паветаў Менскай губэрні, дзе гаворка больш падобная да маларасейскай» (С. 249). У томе ўвесь край фактычна называўся «Палесьсем», якое складалася зь дзьвюх частак — «Літоўскае Палесьсе» (Ковенская, Віленская і Гарадзенская губэрні) і «Беларускае Палесьсе» (Менская, Віцебская, Магілёўская і Смаленская губэрні). Аднак тэрмін «Палесьсе» не атрымаў ніякай папулярнасьці (у адрозьненьне ад кнігі), і найменьне губэрняў Паўночна-Заходняга края «Палесьсем» ня мела ніякіх наступстваў.}}. [[Файл:Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1917).jpg|значак|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная Яўхімам Карскім, 1917 г.]] З 1890-х гадоў назва «Беларусія» («Беларусь») пачала стала пашырацца (коламі афіцыйнай навукі Расейскай імпэрыі, дзеячамі беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху, у тым ліку пад яўным уплывам «[[заходнерусізм]]у»{{Зноска|БелыЭВКЛ|2005|Белы, А.|165}}) і на [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]] (апроч паўднёвых яе паветаў){{Заўвага|На большасьці этнаграфічных мапаў XIX — пачатку XX стагодзьдзяў, якія ў існасьці фактычна былі лінгвістычнымі, жыхары Заходняга Палесься (г. зн. паўднёвых паветаў Гарадзенскай губэрні, Пінскага і часткі Мазырскага паветаў Менскай губэрні) былі аднесеныя да маларусаў (украінцаў) — мапы А. Рыціха (1875), Г. Нобэрта (1888), Я. Карскага (1903, 1917), Л. Нідэрле (1909), Т. Фларынскага (1911) і інш. Падабенства фанэтычных нормаў валынскага дыялекту ўкраінскай мовы да гаворак насельніцтва вышэйназваных паветаў вымушала навукоўцаў адносіць яго да маларусаў (украінцаў){{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|14}}. Падабенства гаворак насельніцтва Валыні і Заходняга Палесься захавалася з старажытных часоў і зьвязана з тым, што ў эпоху славянскіх плямёнаў тэрыторыя Валыні і Заходняга Палесься была заселеная племем [[Валыняне|валынянаў]] і часткова [[Драўляне|драўлянаў]], большая частка далёкіх нашчадкаў якіх увайшла ў часы Высокага Сярэднявечча ў склад [[Украінцы|украінцаў]], а меншая (заходнепалеская) частка — у склад [[Беларусы|беларусаў]].}} і большую частку [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] (з выняткам «паўночна-заходняга яе кутка» — [[Троцкі павет (Расейская імпэрыя)|Троцкага павету]]){{Зноска|БелыЭВКЛ|2005|Белы, А.|307}}{{Зноска|ШыбекаНарыс|2003|Шыбека, А.|13—14}}{{Зноска|Пятроў|1890|Петров, Н. И.|1}}{{Заўвага|У пятым томе (1891) вядомага і папулярнага [[Энцыкляпэдычны слоўнік Бракгаўза і Эфрона|энцыкляпэдычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона]] ў артыкуле «Белоруссия» пад Беларусьсю яшчэ разумелі Менскую, Магілёўскую, Віцебскую губэрні і заходнюю частку Смаленскай губэрні, а ў артыкуле «Белоруссы» таго ж тому расьсяленьне беларусаў (на падставе мовы — паводле дасьледаваньняў Яўхіма Карскага) акрэсьлівалася і Гарадзенскай (апроч паўднёвых паветаў) з большай часткай Віленскай губэрні (апроч Троцкага павету){{Зноска|БіЭV|1891|ЭСБЕ|231, 232}}}}. Гэтаму ў першую чаргу спрыялі лінгвістычныя (і менш — этнаграфічныя) дасьледаваньні ([[Іван Насовіч]], [[Павал Шэйн]], [[Юльян Крачкоўскі]], [[Мікалай Нікіфароўскі]], [[Яўхім Карскі]] і інш.), якія праводзіліся навуковымі ўстановамі Расейскай імпэрыі і прыватнымі дасьледнікамі ў папярэдні час{{Зноска|БіЭV|1891|ЭСБЕ|232}}. Лінгвістычныя дасьледаваньні паказвалі падобнасьць гаворак мовы сялянскага насельніцтва ў многіх частках пяці губэрняў Паўночна-Заходняга краю (Гарадзенскай, Віленскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай), а таксама ў сумежных — [[Смаленская губэрня|Смаленскай]] і [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай]], пашыраючы ўсходнюю этнічную тэрыторыю беларусаў да [[Ржэў|Ржэву]] і [[Бранск]]у. Канчаткова замацавала назву «Беларусь» за тэрыторыяй упершыню ў гісторыі апісаных і нанесеных на мапу гаворак мовы, якая цьвёрда атрымала назву «[[Беларуская мова|беларускай мовы]]»{{Заўвага|Тэрмін «беларуская мова» «выціснуў» іншыя канкурэнтныя назвы мовы славянамоўнага насельніцтва краю, якія існавалі раней («руская мова» ці «русінская мова») альбо прапаноўваліся мясцовай інтэлігенцыяй — «славяна-крывіцкая мова» ([[Ян Чачот]]), «крывіцкая мова» ([[Зарыян Даленга-Хадакоўскі]], [[Павал Шпілеўскі]], [[Вацлаў Ластоўскі]]), «літоўска-руская мова» ([[Уладзіслаў Сыракомля]]), «літоўска-русінская мова» ([[Адам Міцкевіч]], [[Вінцэнт Каратынскі]]) і да т. п. Тэрмінам «літоўска-руская мова» імкнуліся абазначыць мову тых людзей, якія жывуць у «Літве» і называюцца «літоўцамі», але карыстаюцца «рускай мовай» (у сучасным разуменьні — гаворкамі беларускай і (на Заходнім Палесьсі) украінскай моваў).}}, публікацыя фундамэнтальнага шматтомнага дасьледаваньня [[Яўхім Карскі|Яўхіма Карскага]] «Беларусы» (асабліва тамы «Ўводзіны да вывучэньня мовы і народнай славеснасьці» (1903) і «Мова беларускага племені» (1908)). Праўда, пазьней Карскі выказваўся, што акрэсьліў тэрыторыю не беларускага этнасу, а беларускай мовы{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|14}}. Падобнасьць гаворак мовы сялянскага насельніцтва ў паўночна-ўсходніх частках лінгвістычнай карты Яўхіма Карскага (як і іншых лінгвістаў) у многім тлумачылася тым, што раней на гэтых абшарах жыло племя [[Крывічы|крывічоў]], якое ахоплівала арэалы вакол гарадоў [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Пскоў]], [[Смаленск]], [[Вялікія Лукі]] і [[Цьвер]], аднак толькі частка генэтычных і моўных нашчадкаў крывічоў прыняла ўдзел у [[Этнагенэз беларусаў|этнагенэзе беларусаў]]. Характэрна, што ў гэтых і іншых дасьледаваньнях «[[беларусы]]» разглядаліся (як таго патрабавала афіцыйная расейская імпэрская ідэалёгія [[заходнерусізм]]у і цэнзура) як частка «адзінага рускага народу», аднак выяўленыя рысы мовы і культуры (нават сялянскага насельніцтва) сьведчылі пра выразную своеасаблівасьць «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» ад іншых частак Расейскай імпэрыі<ref>''[[Яўхім Фёдаравіч Карскі|Карский Е. Ф.]]'' Этнографическая карта белорусского племени. — Прага, 1917.</ref>. Асаблівасьцю было і тое, што этнаграфічны арэал беларусаў (паводле лінгвістычных прыкмет) не супадаў з афіцыйнай тапаніміяй [[Расейская Імпэрыя|Расейскай Імпэрыі]]. [[Віленскае генэрал-губэрнатарства]] (зь Віленскай, Ковенскай і Гарадзенскай губэрняў) неафіцыйна і часта афіцыйна тапанімічна называлася як «літоўскія губэрні» (ці «Літва»), што захавалася ў дачыненьні да гэтых трох губэрняў нават па скасаваньні ў 1912 годзе Віленскага генэрал-губэрнатарства. Напрыклад, у афіцыйным школьным падручніку геаграфіі, надрукаваным у 1914 годзе ў Расейскай імпэрыі, Віленская, Ковенская і Гарадзенская губэрні ўсё яшчэ паводле інэрцыі сукупна называюцца «літоўскія губэрні», хоць адзначаецца, што ў іх пражывае ў сваёй большасьці беларускае, польскае і габрэйскае насельніцтва. А да «беларускіх губэрняў» у падручніку былі аднесеныя Менская, Магілёўская і Смаленская губэрні, хоць дадаецца, што беларусы жывуць і ў Віцебскай губэрні{{Зноска|Меч|1914|Меч, С.|61, 63, 72}}. Гэтае несупадзеньне этнаграфічнага і тапанімічнага арэалу ставіла пэўную перашкоду, не спрыяла «ўніфікацыі ўяўленьняў» і гамагенізацыі беларускага насельніцтва. Маскоўская дыялекталягічная камісія пры складаньні падобных этнічных мапаў (1915 год) таксама, не зьвяртаючы ўвагу на ўласнае атаясамленьне насельніцтва (асабліва сялянскага), абапіралася на моўны крытэр (фанэтычныя асаблівасьці мовы), але ўжо аднесла [[Заходняе Палесьсе]] да зоны пераходных ад беларускіх да ўкраінскіх гаворак і нават пашырыла (у параўнаньні з мапай Яўхіма Карскага) арэал беларускай мовы ў [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай]] і [[Калуская губэрня|Калускай губэрнях]]{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|15}}. Канфэсійны і моўны крытэры (прынцыпы), пакладзеныя ў складаньне афіцыйнай расейскай этнічнай статыстыкі, мапаў і ідэалёгіі, ігнаравалі і ня ўлічвалі наяўнасьць унутраных повязаў сярод насельніцтва. Адзначаныя падыходы (канфэсійны і/ці моўны крытэры) адмаўлялі [[этнас]]у ў праве быць негамагенным у этнанімічных, моўных, культурных і нават канфэсійных дачыненьнях, не прымалі варыятыўнасьці. <gallery perrow=5> Ethnic map of Vitebsk Governorate - by Sementovski - 1871 AD.jpg|Этнаграфічная мапа [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]], складзеная [[Аляксандар Семянтоўскі-Курыла|Аляксандрам Семянтоўскім]] у 1871 г. Разьмешчаная ў ягонай кнізе «Этнографический обзор Витебской губернии» (1872 г.) Poles in Central Europe - by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Палякі]] ''(арэал разьмешчаны ў цэнтры — чырвоны колер)'' у Цэнтральнай Эўропе на мапе «Мапа заходніх і паўднёвых славянаў» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] паводле моўнага крытэру. ''(фрагмэнт)'' Littauischen Sprachgebiets (1876).jpg|Мапа абшару з часткова летувіскамоўным насельніцтвам, складзеная ў 1876 годзе прафэсарам [[Кёнігзбэрг|Кёнігзбэрскага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Куршат|Фрыдрыхам Куршатам|en|Friedrich Kurschat}} Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «[[Літва]] і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''). Фрагмэнт «Мапы Цэнтральнай Эўропы» (1916 г.), складзенай [[Юзэф Міхал Базевіч|Юзэфам Міхалам Базевічам]], народжаным на [[Троцкі павет|Троччыне]] </gallery> === Вынікі перапісу насельніцтва 1897 году === [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1916).jpg|значак|Беларусы на нямецкай мапе (1916 г.), створанай на падставе зьвестак перапісу 1897 году]] У ходзе {{Не перакладзена|Першы ўсеагульны перапіс насельніцтва Расейскай імпэрыі|Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расейскай імпэрыі (1897)|ru|Перепись населения Российской империи (1897)}} не праводзілася апытаньне насельніцтва аб этнічнай прыналежнасьці асобы (ці як казалі ў тыя часы [[Расейская мова|па-расейску]] — «народности»), а толькі аб роднай (ужыванай) мове і веравызнаньні. Дакладнасьць вынікаў перапісу аспрэчваецца, але іншай усеахопнай статыстычнай інфармацыі няма. Так, перапіс паказаў, што паводле моўнай прыкметы беларусы ў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]] складалі 82,4%; у [[Менская губэрня|Менскай]] — 76%; у Віленскай — 56%; у Віцебскай — 52,9%; у Гарадзенскай — 44%{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. Абсалютную большасьць беларускамоўнае насельніцтва мела ва ўсіх паветах Магілёўскай і Менскай губэрні. [[Файл:Vilnia, Biełarusy. Вільня, Беларусы (1923).jpg|значак|Брытанскі погляд на этнічны склад Віленшчыны (мапа 3, на аснове перапісу 1897 году), 1923 г.]] У [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] жыхары, якія назвалі беларускую мову роднай, пераважалі ў чатырох паветах — Вялейскім (86,4%), Дзісенскім (80,7%), Ашмянскім (79,6%) і Лідзкім (72,4%){{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. Беларускамоўнае насельніцтва паводле ўласнага самавызначэньня складала 47,5% Сьвянцянскага павету і 26% Віленскага павету (у тым ліку абсалютна пераважала ў шырокім коле вёсак вакол гораду Вільні){{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. У Вільні 40% насельніцтва роднай мовай назвала [[ідыш|габрэйскую (ідыш)]]; 30,1% — [[польская мова|польскую]]; 20,9% — [[расейская мова|расейскую]]; 4,3% — [[беларуская мова|беларускую]]; 2,1% — [[летувіская мова|летувіскую]]; 1,4% — [[нямецкая мова|нямецкую]]; 0,5% — [[татарская мова|татарскую]]; 0,3% — [[украінская мова|украінскую]]; 0,4% — іншыя мовы{{Зноска|Шыраеў|1991|Ширяев, Е. Е.|76}}. У [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]] беларускамоўнае насельніцтва было сканцэнтравана ў паўднёвай і цэнтральнай яе частках: у Дрысенскім павеце — 86,2%; у Вяліскім — 85,7%; у Невельскім — 84%; у Гарадоцкім — 83,6%; у Лепельскім — 82%; у Полацкім — 73,1%; у Віцебскім — 51,1%; у Себескім — 47,1%; у Люцынскім — 20,5%; у Дзьвінскім — 13,8%; у Рэжыцкім — 5,4%{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. У [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] беларускамоўнае насельніцтва пераважала ў Сакольскім (83,8%), Ваўкавыскім (82,4%), Слонімскім (80,7%), Пружанскім (75,5%) і Гарадзенскім (65,8%) паветах, а ў Бельскім павеце складала 39,1%, у Беластоцкім — 26,1%{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. У [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] беларускамоўнае насельніцтва (паводле ўласнага самавызначэньня) згодна зь зьвесткамі перапісу 1897 году складала 151,5 тыс. чалавек (6,6% насельніцтва ўсёй губэрні), зь іх 84,7% прыпадала на Сураскі павет Чарнігаўскай губэрні, а 15,3% — на Мглінскі павет: у Сураскім павеце вага беларускамоўнага насельніцтва складала 68,7%, а ў Мглінскім — 14,1%. У [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] беларускамоўнае насельніцтва кампактна пражывала ў Новааляксандраўскім павеце — 16,8%, а ў [[Курляндзкая губэрня|Курляндзкай губэрні]] — у Ілуцкім павеце (12,3%). У [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрні]] беларусаў паводле мовы выявілася 100,7 тыс. чалавек, альбо 6,6% насельніцтва ўсёй Смаленскай губэрні. У Смаленскай губэрні беларуская мова была роднай для 90% насельніцтва Красьнінскага павету, а ў астатніх паветах Смаленшчыны доля беларускамоўнага насельніцтва (паводле ўласнага самавызначэньня) была вельмі малой, што тлумачаць [[Маскалізацыя Беларусі|маскалізацыяй]] сялянскага насельніцтва ў пачатковых школах{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. Цалкам паводле перапісу 1897 году ў адзначаных губэрнях пражывала 5711 тыс. чалавек, што пазначылі беларускую мову як родную, зь якіх 94,7% (5408 тыс. чалавек) кампактна пражывалі ў Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрнях{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. Цалкам жа ў гэтых пяці губэрнях насельніцтва, якое пазначыла беларускую мову як родную, складала 63,5% усіх жыхароў Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|156}}. Большая частка (68,8%) гэтай статыстычнай групы пражывалі ў вёсцы і належалі (91,3%) да сялянскага [[Стан (сацыяльная група)|стану]], які пераважна займаўся земляробствам; а ў гарадох пяці губэрняў жыхары, якія ўказалі беларускую мову як родную, у 1897 годзе складалі 14,5%{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|156}}. Перапіс паказаў, што мова (фанэтычныя асаблівасьці роднай гаворкі) для насельніцтва не заўсёды была крытэрам прыналежнасьці да той ці іншай этнічнай супольнасьці, што асабліва бачна на прыкладзе [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрні]], якая раней лінгвістамі адносілася ў сваёй большасьці да абшару [[беларуская мова|беларускай мовы]] і [[беларусы|беларусаў]]. У [[Заходняе Палесьсе|Заходнім Палесьсі]], якое традыцыйна раней лінгвістамі адносілася да абшару [[украінская мова|ўкраінскай (маларускай) мовы]], у Пінскім павеце ў 1897 годзе 74,3% жыхароў назвалі сваёй роднай мовай беларускую, а ўкраінскай — толькі 0,6% (1423 чалавекі); у Пружанскім — адпаведна 75,5% і 6,7%{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|151}}{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|15}}. У 1897 годзе ўкраінскую (маларускую) мову роднай указалі роднай 64,3% насельніцтва Берасьцейскага павету, а Кобрынскага павету — 79,6%. Аднак ужо ў 1910 годзе, паводле зьвестак губэрнскага статкамітэта, у Кобрынскім павеце ўдзельная вага беларусаў складала 84,8% і паступова павялічылася да 85,7% у 1913 годзе; а ў Пружанскім — да 87,1% у 1913 годзе{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|151}}{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|15}} Толькі Берасьцейскі павет перад [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайной]] быў заселены на 65,9% нібыта ўкраінцамі, але і тут да 1918 году асноўная маса насельніцтва ўжо стала звацца беларусамі{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|151}}{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|15}}. Гэта тлумачыцца працэсам пашырэньня этноніму «беларусы», «беларусізацыяй» сьвядомасьці: мясцовыя органы кіраваньня, прыходзкія сьвятары, зьвесткі якіх і былі крыніцай этнічнай статыстыкі, разумелі, што вакол іх жывуць блізкія людзі — не [[украінцы|ўкраінцы]], а [[беларусы]]{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|15}}. == Уяўленьні ў заходнеэўрапейскай навуцы == [[Файл:Shafarik 1842 malorosy 02.jpg|значак|Мапа расьсяленьня [[Славяне|славянскіх народаў]], складзеная [[Павал Ёзэф Шафарык|Паўлам Шафарыкам]] і апублікаваная ў ягонай кнізе «Славянская этнаграфія» ([[Прага]], 1842 г.)]] [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|значак|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.)]] У 1827 годзе расейскі этнограф [[Пётар Кёпен]] выдаў працу «О происхождении, языке и литературе литовских народов», у якой упершыню ў расейскай навуцы паспрабаваў вызначыць межы расьсяленьня «літоўскіх народаў» (імі разумеліся балтамоўныя народы — [[летувісы]] і [[латышы]]) і мяжу, якая аддзяляе балтамоўнае і славянамоўнае насельніцтва імпэрыі. Зьвесткі, сабраныя Кёпенам у 1827 годзе датычна славянамоўнага насельніцтва імпэрыі, не былі надрукаваныя і знаходзіліся ў рукапісе ў Расейскай акадэміі навук{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|11}}. Працай Кёпена скарыстаўся вядомы [[чэхі|чэскі]] славіст [[Павал Ёзэф Шафарык|Павал Шафарык]], які ў сваім дасьледаваньні «Славянскі народапіс» (Прага, 1842){{Заўвага|Праца Шафарыка перакладаецца з чэскай мовы і як «Славянская этнаграфія».}} на падставе мовы акрэсьліў тэрыторыю расьсяленьня «беларусаў» і падаў лічбы пра агульную іхнюю колькасьць (2 726 000 чалавек — 2 376 000 праваслаўных і 350 000 каталікоў). «Беларускую мову» Шафарык назваў гаворкай «агульнарускай мовы», а абшарам яе пашырэньня пазначыў цалкам Магілёўскую і Менскую губэрні, большую частку Віцебскай і Гарадзенскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці, а таксама меншую частку Віленскай губэрні. Шафарык у «беларускай мове» вылучаў уласна «беларускую гаворку» («белорусское подречие») у Магілёўскай і Віцебскай губэрнях і «літоўска-рускую» («литовско-русское подречие») — у Менскай, Гарадзенскай і Віленскай губэрнях{{Зноска|Шафарык|1843|Шафарик, П. И.|29}}. Брак зьвестак не дазволіў Шафарыку вызначыць дакладныя межы пашырэньня беларускай мовы і беларускага этнасу на ўсходзе, поўдні і паўночным захадзе, таму яна была праведзеная ў многім па былых межах ВКЛ (напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г.){{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|146}}. У самой жа Расейскай імпэрыі першая этнаграфічная мапа была складзеная Пятром Кёпенам толькі ў 1851 годзе, але Кёпен адлюстраваў там толькі рассяленьне ўсіх неславянскіх народаў эўрапейскай часткі Расеі, таму вызначыць па ёй межы беларусаў было немагчыма{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|11}}. == Па распадзе Расейскай імпэрыі == Па ліквідацыі ў 1917 годзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ў выніку [[Лютаўская рэвалюцыя (Расея)|Лютаўскай рэвалюцыі]] і працэсу большай дэмакратызацыі грамадзтва праявіліся нацыянальна-культурныя і палітычныя сілы, якія паставілі за мэту палітычнае самавызначэньне беларусаў — у форме складовай часткі ці аўтаноміі ў новай, дэмакратычнай Расейскай рэспубліцы; фэдэрацыі з народамі былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]; ці самастойнай дзяржавы, якая б ахоплівала толькі этнічную тэрыторыю беларусаў. Гэта актуалізавала пытаньне як пра навуковую канкрэтызацыю межаў этнічнай тэрыторыі беларусаў, так і змаганьне (у тым ліку — ідэалягічнае) з боку розных палітычных і нацыянальна-культурных сіл (беларусаў, летувісаў, украінцаў, палякаў і расейцаў) за тыя ці іншыя тэрыторыі былых [[Паўночна-Заходні край|шасьці літоўска-беларускіх губэрняў («Паўночна-Заходняга краю»)]] Расейскай імпэрыі. На мапах суцэльнай этнічнай тэрыторыі беларусаў, складзеных у 1918 і 1919 гадох адпаведна [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафанам Доўнар-Запольскім]] і [[Яўсей Канчар|Яўсеем Канчаром]] на падставе комплексу крытэраў (але пры дамінаваньні лінгвістычнага падыходу), ужо ўсё [[Заходняе Палесьсе]] (Берасьцейшчына і Піншчына) было ўлучанае ў абшар расьсяленьня беларусаў. [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1897, 1919, 1921, 1928).jpg|значак|Абгрунтаваньне заходняй мяжы этнічнай тэрыторыі беларусаў. З артыкула {{nowrap|[[Гаўрыла Гарэцкі|Г. Гарэцкага]]}}, 1928 г.]] Апроч таго, Мітрафан Доўнар-Запольскі аднёс да этнічнай тэрыторыі беларусаў ня толькі Заходняе Палесьсе, але ўсе землі, дзе паводле дасьледваньняў Карскага дамінавала беларуская мова, і трошкі пашырыў арэал рассяленьня беларусаў за лік сумежных зямель (невялікіх частак [[Ломжынская губэрня|Ломжынскай]], Чарнігаўскай і Арлоўскай губэрняў). Арэал расьсяленьня [[беларусы|беларусаў]], акрэсьлены Доўнар-Запольскім, займаў тэрыторыю 258 тыс. км² з 15 млн насельніцтва, у тым ліку саміх беларусаў каля 12 млн.{{Зноска|Гамулка|2008|Гамулка, К.|43}} [[Яўсей Канчар]] яшчэ больш, чым Доўнар-Запольскі, пашырыў межы этнічнай тэрыторыі беларусаў, улучыўшы ў арэал расьсяленьня беларусаў таксама цалкам Жыздрынскі і Масальскі паветы [[Калуская губэрня|Калускай губэрні]], цалкам усю [[Смаленская губэрня|Смаленскую губэрню]], цалкам Ржэўскі і Асташкаўскі паветы [[Цьвярская губэрня|Цьвярской губэрні]], цалкам Бранскі, Трубчэўскі і Сеўскі паветы [[Арлоўская губэрня|Арлоўскай губэрні]], паўднёвую палову [[Сувалкаўская губэрня|Сувалкаўскай губэрні]], увесь Новааляксандраўскі павет [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], а таксама цалкам тэрыторыю ўсіх трох «інфлянцкіх паветаў» [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]] — Рэжыцкага, Дынабурскага і Люцынскага{{Зноска|Казлоў|1993|Казлоў, Л. Р.|25}}. [[Файл:Biełaruś. Беларусь (A. Ćvikievič, 1927).jpg|значак|Палітычная мапа Беларусі і Польшчы з пазначэньнем заходняй мяжы этнічнай тэрыторыі беларусаў. З артыкула [[Аляксандар Цьвікевіч|А. Цьвікевіча]], 1927 г.]] У 1918 годзе прадстаўнікі беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху абвясьцілі аб стварэньні незалежнай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], дзяржаўнымі граніцамі якой аб’яўляліся межы расьсяленьня беларусаў паводле Мітрафана Доўнар-Запольскага. [[Файл:Biełaruś. Беларусь (A. Orsa, 1928).jpg|значак|Мапа Беларусі [[Аляксандар Орса|А. Орсы]] з пазначэньне этнаграфічнай мяжы і палітычных граніцаў, каля 1928 г.]] Іншы погляд на арэал расьсяленьня беларусаў у пачатку XX ст. мелі [[Краёўцы|краёўцы-кансэрватары]] (на чале з [[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдвардам Вайніловічам]]), якія ў 1917—1921 гадох імкнуліся рэалізаваць свае ідэі палітычнай суб’ектнасьці беларуска-літоўскіх земляў (ці толькі Беларусі) — выняткова ў рамках [[Паўночна-Заходні край|шасьці паўночна-заходніх губэрняў]] былой Расейскай імпэрыі — [[Менская губэрня|Менскай]], [[Віцебская губэрня|Віцебскай]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]], [[Віленская губэрня|Віленскай]] і [[Ковенская губэрня|Ковенскай]]. Сам арэал расьсяленьня беларусаў акрэсьлівалі прыблізна ў рамках пяці губэрняў — Менскай, Віцебскай, Магілёўскай, Гарадзенскай і Віленскай{{Зноска|ВайніловічУсп|1931|Woyniłłowicz, E.|201}}. Краёўцы-кансэрватары не згаджаліся з пазыцыямі беларускіх нацыял-дэмакратаў (апошнія прэзэнтавалі ў 1919 годзе ў [[Парыж]]ы і іншых сталіцах Эўропы этнічную мапу расьсяленьня беларусаў, падрыхтаваную Мітрафанам Доўнар-Запольскім), што ў склад беларускай дзяржавы павінны ўваходзіць часткі былых [[Смаленская губэрня|Смаленскай]], [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай]], [[Калуская губэрня|Калускай]] і [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрняў]], бо на гэтых тэрыторыях, на думку краёўцаў, [[беларусы]] былі ў відавочнай меншасьці{{Зноска|Гамулка|2008|Гамулка, К.|42, 43}}. [[Краёўцы|Краёўцы-кансэрватары]] лічылі тэрытарыяльныя жаданьні беларускіх нацыял-дэмакратаў датычна ўсходняй мяжы Беларусі занадта перабольшанымі і сьцьвярджалі, што рэальная этнічная мяжа паміж Беларусьсю і Расеяй — гэта мяжа паміж [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]] і [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]] напярэдані [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе]], г.зн. тагачасныя вонкавыя межы [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрняў]] — без Смаленшчыны і Браншчыны{{Зноска|Гамулка|2008|Гамулка, К.|43, 45}}. Лідэр краёўцаў-кансэрватараў [[Эдвард Вайніловіч]] лічыў, што мяжа паміж беларускім і [[Расейцы|расейскім]] сялянствам ляжыць у [[сьветапогляд]]зе насельніцтва — усходняя мяжа расьсяленьня беларусаў скончваецца там, дзе ''«скончваецца індывідуальная ўласнасьць, а пачынаецца ўласнасьць грамадзкая»''{{Зноска|ВайніловічГр|1927|Woyniłłowicz, E.}}. Мелася на ўвазе тое, што яшчэ ў ходзе здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] расейскі ўрад 1 сакавіка 1863 году скарэктаваў умовы [[Сялянская рэформа ў Расейскай імпэрыі|сялянскай рэформы (1861)]] у Беларусі, выдаўшы ўказ аб абавязковым пераводзе сялянаў Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай і Менскай губэрняў на выкуп, г.зн. у катэгорыю зямельных уласьнікаў, з памяншэньнем выкупной сумы на 20%, а да канца 1863 годы гэты захад быў пашыраны на Віцебскую, Магілёўскую губэрні, чым ў існасьці скасоўвалася [[Сельская грамада|сялянская грамада]] ў Беларусі — і [[сяляне]] станавіліся паўнапраўнымі прыватнымі ўласьнікамі зямлі{{Зноска|Бохан|2008|Ю. Бохан [і інш.]|164}}. У той жа час сяляне цэнтральных расейскіх губэрняў (у тым ліку і [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрні]]) па [[Сялянская рэформа ў Расейскай імпэрыі|скасаваньні прыгону (1861)]] аж да 1880-х гадоў знаходзіліся ў [[Часоваабавязаныя сяляне|статусе «часоваабавязаных»]], у сваёй большасьці аж да [[Сталыпінская аграрная рэформа|сталыпінскай аграрнай рэформы]] і пазьней мелі зямлю ў калектыўнай (грамадзкай) уласнасьці, а таму пэрыядычна пераразьмяркоўвалі сваю зямлю паміж сябрамі грамады, стрымлівалі выхад селяніна з грамады і атрыманьне ім належнай долі зямлі ў індывідуальную ўласнасьць, што ня столькі спрыяла разьвіцьцю [[капіталізм|капіталістычных дачыненьняў]], колькі кансэрвавала архаічныя эканамічныя структуры{{Зноска|Гістр|2009|отв.ред. А. Б. Зубов.|215—217}}. У выпадку, калі б летувіскі нацыянальны рух адмовіўся стварыць тэрытарыяльна адзіную беларуска-літоўскую дзяржаву, лідэр краёўцаў-кансэрватараў Эдвард Вайніловіч лічыў правільным Вільню і Віленскі край пакінуць у складзе беларускай, а не летувіскай дзяржавы, бо, на думку Вайніловіча, летувісаў у Вільні няма, а ў Віленскім краі дамінавалі беларусы{{Зноска|ВайніловічУсп|1931|Woyniłłowicz, E.|243, 247}}{{Зноска|ВайніловічГр|1927|Woyniłłowicz, E.}}. [[Файл:Biełaruś. Беларусь (1934).jpg|значак|«Адміністрацыйны падзел Савецкай і [[Заходняя Беларусь|Заходняй]] Беларусі». З артыкула [[Васіль Шчарбакоў|В. Шчарбакова]], 1934 г.]] У 1919 годзе практычна ўся абвешчаная тэрыторыя БНР увайшла ў склад утворанай у [[Смаленск]]у [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]], аднак неўзабаве [[бальшавікі|маскоўскія бальшавікі]] адабралі ў склад [[РСФСР]] ня толькі гістарычныя [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] і [[Старадубскі павет|Старадубшчыну]], але таксама [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчыну]] разам з [[Амсьціслаў|Амсьціславам]], [[Аршанскі павет|Аршаншчыну]] з [[Ворша]]й, [[Віцебскі павет|Віцебшчыну]] зь [[Віцебск]]ам, [[Рэчыцкі павет|Панізоўе]] з [[Рэчыца]]й і [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]] з [[Полацак|Полацкам]] (пазьней у 1924 і 1926 гадох частку гэтых тэрыторыяў вярнулі ў склад БССР), тым часам заходнюю частку Беларусі перадалі ў склад міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], усе Інфлянты і невялікую частку Полаччыны — у склад [[Латвія|Латвіі]]. У верасьні 1939 году, па далучэньні да [[СССР]] заходняй часткі Беларусі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] перадаў [[Летува|Летуве]] большую частку Віленшчыны зь [[Вільня]]й, а таксама паўднёва-ўсходнюю Троччыну з [[Трокі|Трокамі]] і частку [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыны]], у кастрычніку 1940 году да іх дадаліся раней афіцыйна далучаныя да БССР частка [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыны]] з [[Друскенікі|Друскенікамі]] і [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыны]] з [[Гадуцішкі|Гадуцішкамі]], [[Дзевянішкі|Дзевянішкамі]], [[Салечнікі|Салечнікамі]] і [[Сьвянцяны|Сьвянцянамі]], таксама ў 1939 годзе да [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Ўкраінскай ССР]] далучылі частку [[Пінскі павет|Піншчыны]], а ў склад [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] перадалі заходнюю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчыну]] і паўночна-заходнюю частку Гарадзеншчыны. Пэўныя ўдакладненьні да межаў этнічнай тэрыторыі Беларусі зрабіў [[Ян Станкевіч]], які ў 1941 годзе дасьледаваў мову ваколіцаў [[Белая (горад)|Белай]] на [[Берасьцейскі павет|гістарычнай Берасьцейшчыне]]. У выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] крайняя паўднёва-заходняя частка [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] апынулася адарванай ад беларускіх губэрняў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінках, населеных пераважна [[Палякі|палякамі]] і [[Украінцы|ўкраінцамі]]. На падставе колькаснага аналізу характэрных рысаў і асаблівасьцяў Ян Станкевіч вызначыў мову мясцовых жыхароў як беларускую, прытым дасьледнік адзначыў, што за 10—15 на поўдзень ад Белай у ёй пачынаюць пераважаць украінскія рысы, але і там ёсьць шмат беларускіх асаблівасьцяў{{Зноска|Станкевіч-1953|1953|Stankievich|5—6}}. Прыкладна такую мяжу на Берасьцейшчыне (праўда, з спасылкай на Мітрафана Доўнар-Запольскага) прыводзіць у сваёй кнізе «Геральдыка беларускіх местаў» (1998 год) [[Анатоль Цітоў]]. У 1943 годзе супрацоўнікі [[Дзяржаўнага дэпартамэнту США]] склалі мапу дзеля меркаванага паваеннага ўладкаваньня Ўсходняй Эўропы, на якой межы расьсяленьня беларусаў прыкладна адпавядалі тым межам, што вызначыў Яўхім Карскі. Па заканчэньні [[Другая Сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]] ў 1945 годзе ўлады СССР перадалі [[Польская Народная Рэспубліка|Польшчы]] ўсё Падляшша, заходнюю Гарадзеншчыну і невялікую частку [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчыны]]. == Мапы == <gallery perrow=5> BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле этнічнага крытэру — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]] Biełaruś. Беларусь (1919).jpg|Мапа Беларусі, складзеная [[Аркадзь Смоліч|Аркадзем Смолічам]], якая прыкладна адпавядала [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] у межах на 1 студзеня 1919 г. (на падставе працаў М. Доўнар-Запольскага) Biełaruś. Беларусь (1924).jpg|Мапа Беларусі, афіцыйна выдадзеная ў Беларускай ССР у 1924 г., з пазначэньнем тагачасных граніцаў БССР і беларускіх этнічных тэрыторыяў у межах іншых дзяржаваў Map of Ukraine for Paris Peace Conference.jpg|Межы Ўкраіны на падставе «этнічнага крытэру» ''(як гэта разумелася палітыкамі і ідэолягамі [[Украінская Народная Рэспубліка|УНР]])'', заяўленыя дэлегацыяй УНР на [[Парыская мірная канфэрэнцыя|Парыскай мірнай канфэрэнцыі]] ў 1919—1920 гг. Ethnographic map of Europe - by lithuanians Sudare and J Gabrys - Lausanne - 1918 AD.jpg|«Этнаграфічная мапа Эўропы», апублікаваная ў 1918 г. дзеячамі летувіскага нацыянальна-дэмакратычнага руху ў [[Лязана|Лязане]] ([[Швайцарыя]]) пры {{Не перакладзена|Зьвяз народаў|Зьвязе народаў|uk|Союз народів}} Lithuania and lithuanians - by lithuanian informational bureau in Lausanne - 1918 AD.jpg|«Мапа Летувы», апублікаваная ў 1918 г. летувіскім інфармацыйным бюро ў Лязане (Швайцарыя), дзе адлюстроўваецца ўяўныя «гістарычны шлях летувісаў»{{Заўвага|Якіх спрабуюць памылкова атаясамліваць з усімі [[Балты|балтамі]]}} і «межы расьсяленьня летувіскага этнасу», якія летувіская дэлегацыя прапанавала ў якасьці межаў створанай Летувіскай рэспублікі Lithuanian state - project - 1920 AD.jpg|Праект дзяржаўных межаў Летувы («тэрытарыяльная мроя летувісаў») паводле «этнічнага крытэрю» ''(як гэта разумелася палітыкамі й ідэолягамі Летувы)'', заяўлены на Парыскай мірнай канфэрэнцыі ў 1919—1920 гг., — з кнігі летувіскага ксяндза Ёнаса Жылюса (1870—1932) «Межы Летувы» ([[Парыж]], 1920 г.) Polska etnograficzna - 1914 AD - by creator Czeslaw Jankowski.jpg|Этнаграфічная мапа рассяленьня [[Палякі|палякаў]], створаная ў 1914 г. [[Чэслаў Янкоўскі|Чэславам Янкоўскім]] (1857—1929) Польська карта народо-населення Центральної Європи 1927 року..jpg|Тэндэнцыйная этнічная мапа Эўропы{{Заўвага|У дачыненьні да [[Украінцы|ўкраінцаў]] выкарыстоўваецца азначэньне «русіны».}}, зробленая ў Польшчы. 1927 г. ''(фрагмэнт)''. Mapa rozsiedlenia ludności polskiej na terenie Litwy w 1929.jpg|Межы «рассяленьня палякаў» у міжваеннай Летуве і Польшчы ў Віленскім краі паводле меркаваньня польскіх дасьледнікаў, 1923 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы», 1918 г. Картограф — нямецкі гісторык [[Дытрых Шэфэр]] (1845—1929). Арэал расьсяленьня [[беларусы|беларусаў]] пазначаецца зялёным колерам Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і [[Летува]] («Літва этнаграфічная» — этнічная тэрыторыя летувісаў). [[Рыга]], 1920 г. Biełaruś. Беларусь (1939).jpg|Этнаграфічная мапа Беларусі (з максымальным пашырэньнем межаў), выдадзеная [[Васіль Русак|Васілём Русаком]] у 1939 г. Biełarusy. Беларусы (1943).jpg|Мапа тэрыторыі расьсяленьня беларускага народа. З кнігі Ойгена фон Энгельгардта «Weissruthenien. Volk und Land», 1943 г. Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|4}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Беларусы : у 10 т. |арыгінал = |спасылка = |адказны = Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.] |выданьне = |месца = Мінск |выдавецтва = Беларус. навука |год = 2001 |том = 3 : Гісторыя этналагічнага вывучэння |старонкі = |старонак = 433 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Бандарчык3 }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Беларусы : у 10 т. |арыгінал = |спасылка = |адказны = Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.] |выданьне = |месца = Мінск |выдавецтва = Беларус. навука |год = 2001 |том = 4 : Вытокі і этнічнае развіццё |старонкі = |старонак = 433 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Бандарчык4 }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Беларусы : у 10 т. |арыгінал = |спасылка = |адказны = Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.] |выданьне = |месца = Мінск |выдавецтва = Беларус. навука |год = 2002 |том = 6 : Грамадскія традыцыі |старонкі = |старонак = 606 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Бандарчык4 }} * {{Кніга |аўтар = [[Алесь Белы|Белы, А.]] |імя = |прозьвішча = |частка = Белая Русь |загаловак = Вялікае княства Літоўскае : энцыкл. : у 2 т. |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мінск |выдавецтва = Беларуская Энцыклапедыя |год = 2005 |том = 1: Абаленскі — Кадэнцыя |старонкі = |старонак = 684 |сэрыя = |isbn = 985-11-0314-4 |наклад = |ref = БелыЭВКЛ }} * ''[[Алесь Белы|Белы, А.]]'' Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы / А. Белы. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2000. — 238 с — {{ISBN|985-6599-12-1}} * ''[[Васіль Бандарчык|Бандарчык, В. К.]]'' Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. / В. К. Бандарчык. — Мінск : Навука і тэхніка, 1964. — 282 с. * {{Кніга |аўтар = [[Крысьціна Гамулка|Гамулка, К.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Паміж Польшчай і Расіяй. Беларусь у канцэпцыях польскіх палітычных фарміраванняў (1918—1922) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Вільня |выдавецтва = |год = 2008 |том = |старонкі = |старонак = 256 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Гамулка }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Гісторыя Беларусі: Падруч. у 2 ч. |арыгінал = |спасылка = |адказны = Я. К. Новік, [[Генадзь Марцуль|Г. С. Марцуль]], І. Л. Качалаў і інш.; Пад рэд. Я. К. Новіка, Г. С. Марцуля |выданьне = |месца = {{Мн.}} |выдавецтва = Выш. шк. |год = 2003 |том = 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г. |старонкі = |старонак = 416 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = ГістБел }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Гісторыя Беларусі: у 6 т. |арыгінал = |спасылка = |адказны = [[Юры Бохан|Ю. Бохан]] [і інш.]; рэдкал: [[Міхаіл Касьцюк|М. Касцюк]] (гал. рэд.) [і інш.] |выданьне = |месца = Мінск |выдавецтва = Экаперспектыва |год = 2008 |том = 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага |старонкі = |старонак = 688 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Бохан }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Гісторыя беларускай дзяржаўнасці ў канцы XVIII ст. — пачатку XXI ст.: у 2-х кн. |арыгінал = |спасылка = |адказны = [[Аляксандар Каваленя|А. А. Каваленя]] [і інш.] ; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т гісторыі |выданьне = |месца = Мінск |выдавецтва = Беларуская навука |год = 2011 |том = Кн. 1 |старонкі = |старонак = 584 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = ГістБелДз }} * Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; навук. рэд. тома У. Мархель, В. Чамярыцкі — Мінск: Беларус. навука, 2010. — Т. 2. Новая літаратура: другая палова XVIII—XIX стагоддзе. — 582 с. * {{Артыкул | аўтар = [[Алег Дзярновіч|Дзярновіч, А.]] | загаловак = Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі | арыгінал = | спасылка = http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/Пошукі_Айчыны:_'Літва'_і_'Русь'_у_сучаснай_беларускай_гістарыяграфіі.html | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Палітычная сфера | тып = | месца = | выдавецтва = | год = 2012 | выпуск = | том = | нумар = 18—19 (1—2) | старонкі = 30—53 | isbn = | issn = | ref = Дзярновіч }} * {{Кніга |аўтар = [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі, Э. М.]] |імя = |прозьвішча = |частка = [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj/Зайкоўскі_Э._М._Этнічная_i_канфесійная_сітуацыя_ў_гістарычнай_Літве.html Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст.] |загаловак = Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі: Да 600-годдзя Грунвальдскай бітвы: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Гродна, 8-9 ліп. 2010 г.) |арыгінал = |спасылка = |адказны = НАН Беларусі, Ін-т гісторыі; Гродзенскі дзярж. ун-т імя Янкі Купалы |выданьне = |месца = {{Мн.}} |выдавецтва = Беларуская навука |год = 2011 |том = |старонкі = 11—25 |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Зайкоўскі }} * {{Кніга |аўтар = Казлоў, Л. Р. |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Беларусь на сямі рубяжах |арыгінал = |спасылка = |адказны = Л. Р. Казлоў, [[Анатоль Цітоў|А. К. Цітоў]] |выданьне = |месца = Мінск |выдавецтва = Беларусь |год = 1993 |том = |старонкі = |старонак = 71 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Казлоў }} * {{Кніга |аўтар = [[Ігар Марзалюк|Марзалюк, І.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Людзі даўняй Беларусі: этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (Х—XVII ст.) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Магілёў |выдавецтва = |год = 2003 |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{Кніга |аўтар = Марзалюк, І. А. |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Міфы «адраджэнскай» гістарыяграфіі Беларусі: манаграфія |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Магілёў |выдавецтва = МДУ імя А. А. Куляшова |год = 2009 |том = |старонкі = |старонак = 148 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = МарзалюкМіты }} * {{Артыкул | аўтар = Марзалюк, І. А. | загаловак = Тэрміналогія этнічнай гісторыі Беларусі 14-17 ст.: набліжэнне да рэаліяў, ці стварэнне новых міфаў? | арыгінал = | спасылка = http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/09/16.htm | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Гістарычны альманах | тып = | месца = | выдавецтва = | год = 2003 | выпуск = | том = 9 | нумар = | старонкі = 113—122 | isbn = | issn = |ref = МарзалюкТэрм }} * {{Артыкул | аўтар = Насытка, Я. | загаловак = «Тыя ж беларусы…»: Этнічныя межы беларусаў у XIX — пачатку XX ст. | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Беларуская мінуўшчына | тып = | месца = | выдавецтва = | год = 1994 | выпуск = | том = | нумар = 4 | старонкі = 11—15 | isbn = | issn = | ref = Насытка }} * Нацыянальны атлас Беларусі / Складз. і падрыхт. да друку Рэсп. унітарн. прадпрыемствам «Белкартаграфія» у 2000—2002 гг., Гал. рэдкал. М. У. Мясніковіч (старшыня) і інш. — Мінск : Белкартаграфія, 2002. — 292 с. * {{Кніга |аўтар = [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч, Г.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мінск |выдавецтва = Энцыклапедыкс |год = 2001 |том = |старонкі = |старонак = 412 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Сагановіч }} * {{Артыкул | аўтар = [[Алесь Смалянчук|Смалянчук, А.]] | загаловак = Дыскусія пра вытокі на фоне «ідэалягічнай рэвалюцыі» | арыгінал = | спасылка = http://pdf.kamunikat.org/9361-1.pdf | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = [[ARCHE Пачатак]] | тып = | месца = | выдавецтва = | год = 2008 | выпуск = | том = | нумар = 3 | старонкі = 53—57 | isbn = | issn = |ref = СмалянчукДыскусія }} * ''Смалянчук, А. Ф.'' Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — СПб. : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с. * ''[[Ігар Чаквін|Чаквін, І.]]'' [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] / І. Чаквін // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. — {{Менск (Мінск)}} : ННАЦ імя Ф. Скарыны, 1997. — Ч. 1. — С. 37—41. * {{Кніга |аўтар = [[Захар Шыбека|Шыбека, З.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мінск |выдавецтва = Энцыклапедыкс |год = 2003 |том = |старонкі = |старонак = 490 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = ШыбекаНарыс }} * Этнаграфія беларусаў: гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя / В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Навука і тэхніка, 1985. — 215 с. * Этнаграфія Беларусі : энцыклапедыя / рэдкал. І. П. Шамякін [і інш.]. — Мінск : БелСЭ, 1989. — 575 с. * {{Кніга |аўтар = [[Ян Станкевіч|Stankievich J.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Ethnographical and Historical Territories and Boundaries of Whiteruthenia (Kryvia, Byelorussia) |арыгінал = |спасылка = https://vytoki.net/content/historical-territories.pdf |адказны = |выданьне = |месца = New York |выдавецтва = The Francis Skoryna Kryvian (Whiteruthenian) Society of Arts and Sciences in the U.S., Inc. |год = 1953 |том = |старонкі = |старонак = 15 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Станкевіч-1953 }} * {{Артыкул | аўтар = Woyniłłowicz, E. | загаловак = Granice Polski w 1771-m i w 1920-m roku (I) | арыгінал = | спасылка = https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Slowo_-_1927,_nr_96_Edward_Woynillowicz_article_-_p_3.jpg | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Słow | тып = | месца = | выдавецтва = | год = 1927 | выпуск = | том = | нумар = 96 | старонкі = | isbn = | issn = | ref = ВайніловічГр }} * {{Кніга |аўтар = [[Эдвард Вайніловіч|Woyniłłowicz, E.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Wspomnienia. 1847—1928 |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Wilno |выдавецтва = Józef Zawadzki |год = 1931 |том = cz. 1 |старонкі = |старонак = 368 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = ВайніловічУсп }} * {{Кніга |аўтар = Анисимов, В. |імя = |прозьвішча = |частка = Виленская губерния |загаловак = Энциклопедический словарь Русского библиографического института Гранат |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Москва |выдавецтва = Изд. тов. А. Гранат и К° |год = 1912 |том = 10: Вех — Воздух |старонкі = 153—171 |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Анісімаў }} * {{Кніга |аўтар = Арсеньев, К. |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Статистические очерки России |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Санкт-Петербург |выдавецтва = Тип. Импер. академии наук |год = 1848 |том = |старонкі = |старонак = 503 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Арсеньнеў }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Атлас народонаселения Западно-Русского края по исповеданиям. С предисловием П. Батюшкова |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{СПб.}} |выдавецтва = |год = 1864 |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = АтлясНар }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = Белоруссия |загаловак = Географическо-статистический словарь Российской империи |арыгінал = |спасылка = |адказны = сост. П. Семенов; Русское географическое общество |выданьне = |месца = СПб |выдавецтва = Тип. В. Безобразова |год = 1863 |том = I |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = гссрі1 }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = Белоруссия |загаловак = Энциклопедический словарь |арыгінал = |спасылка = http://www.runivers.ru/lib/book3182/10140/ |адказны = изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон |выданьне = |месца = СПб |выдавецтва = Тип. И. А. Эфрона |год = 1891 |том = V |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = БіЭV }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Географический атлас Российской империи [Карты] |арыгінал = |спасылка = |адказны = Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым |выданьне = |месца = Санкт-Петербург |выдавецтва = |год = 1851 |том = |старонкі = |старонак = 17 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = АтласВашчыніна }} * {{Кніга |аўтар = [[Міхаіл Грынблат|Гринблат, М. Я.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Белорусы. Очерки происхождения и этнической истории |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Минск |выдавецтва = Наука и техника |год = 1968 |том = |старонкі = |старонак = 288 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Грынблат }} * {{Кніга |аўтар = [[Міхаіл Даўбілаў|Долбилов, М. Д.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Русский край, чужая вера: Этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}} |выдавецтва = Новое литературное обозрение |год = 2010 |том = |старонкі = |старонак = 1000 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Даўбілаў }} * Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье / под общ. ред. П. П. Семенова. — репринт. воспр. изд. 1882 г. — Минск : БелЭн, 1993. — 550 с. * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = История России. XX век: в 2-х т. |арыгінал = |спасылка = |адказны = отв.ред. А. Б. Зубов |выданьне = |месца = Москва |выдавецтва = АСТ |год = 2009 |том = I. 1894—1939 гг |старонкі = |старонак = 1024 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Гістр }} * {{Кніга |аўтар = [[Адам Ганоры Кіркор|Киркор, А.]] |імя = |прозьвішча = |частка = [http://pawet.net/files/kirkor1.djvu Этнографический взгляд на Виленскую губернию] |загаловак = Этнографический сборник, издаваемый Императорским Русским географическим обществом |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Санкт-Петербург |выдавецтва = Тип. Э. Праца |год = 1858 |том = |старонкі = 115—276 |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Кіркор }} * {{Кніга |аўтар = Корнилов, И. |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественнно в муравьевскую эпоху |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Санкт-Петербург |выдавецтва = Тип. А. Лопухина |год = 1901 |том = |старонкі = |старонак = 420 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Карнілаў }} * {{Кніга |аўтар = Литвинов М. М. |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Литовская область, Полесье и страна к югу от Полесья : записки офицеров старшего курса Николаевской академии Генерального штаба, составленные по лекциям адъюнкт-профессора М. Литвинова в 1883-83 г. |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Санкт-Петербург |выдавецтва = Тип. т-ва «Обществ. польза» |год = 1883 |том = |старонкі = |старонак = 16 |сэрыя = Военная статистика России |isbn = 978-5-458-09659-1 |наклад = |ref = Літвінаў }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = Литовское племя |загаловак = Географическо-статистический словарь Российской империи |арыгінал = |спасылка = |адказны = сост. П. Семенов; Русское географическое общество |выданьне = |месца = СПб |выдавецтва = Тип. В. Безобразова |год = 1867 |том = III |старонкі = 62—64 |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = ЛітПлемя }} * {{Кніга |аўтар = |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния |арыгінал = |спасылка = http://www.runivers.ru/upload/iblock/b3d/Book_4_Tom_3_Vilenskaya.pdf |адказны = сост. А. Корева |выданьне = |месца = Санкт-Петербург |выдавецтва = Тип. И. Огризко |год = 1861 |том = |старонкі = |старонак = 804 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = КораўМат }} * {{Кніга |аўтар = [[Сяргей Меч|Меч, С.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Россия. Учебник отечественной географии |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 13-е изд. |месца = Москва |выдавецтва = Изд. Кушнерев и К° |год = 1914 |том = |старонкі = |старонак = 238 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Меч }} * {{Артыкул | аўтар = | загаловак = Народы России. Белорусы и поляки | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Издание «Досуг и дело» | тып = | месца = СПб | выдавецтва = Общественная польза | год = 1878 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = | isbn = | issn = | ref = Карысьць }} * {{Кніга |аўтар = Петров, Н. И. |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края |арыгінал = |спасылка = www.runivers.ru |адказны = |выданьне = |месца = СПб. |выдавецтва = Тип. Тов. «Общественная польза» |год = 1890 |том = |старонкі = |старонак = 585 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Пятроў }} * ''Реклю, Э.'' [http://dlib.rsl.ru/loader/view/01004461306?get=pdf Россия европейская и азиатская] : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. Европейская Россия. До Урала. — СПб. : А. Ильин, 1883. — 700 с. * {{Кніга |аўтар = [[Сусана Самбук|Самбук, С. М.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века |арыгінал = |спасылка = |адказны = Ред. В. П. Панютич |выданьне = |месца = Минск |выдавецтва = Наука и техника |год = 1980 |том = |старонкі = |старонак = 224 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Самбук }} * ''Сементовский, А.'' Этнографический обзор Витебской губернии / А. Сементовский. — Санкт-Петербург : Тип. Н. Хана. — 1872. — 69 с. * {{Артыкул | аўтар = [[Дарус Сталюнас|Сталюнас, Д.]] | загаловак = Границы в пограничье: белорусы и этнолингвистическая политика Российской империи на Западных окраинах в период Великих Реформ | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = | аўтар выданьня = | выданьне = Ab Imperio | тып = | месца = | выдавецтва = | год = 2003 | выпуск = | том = | нумар = 1 | старонкі = 261—292 | isbn = | issn = | ref = Сталюнас }} * ''Столпянский, Н. П.'' Девять губерний Западно-Русского края в топографическом, геогностическом, статистическом, экономическом, этнографическом и историческом отношениях : (С карт. девяти губерний края) / Н. П. Столпянский. — СПб : тип. Гогенфельдена и К°, 1866. — 200 с. * ''Тегако, Л. И.'' Антропология белорусского Полесья: демография, этническая история, генетика / Л. И. Тегако, А. И. Микулич, И. И. Саливон. — Минск. — 1978. * {{Кніга |аўтар = Терешкович, П. В. |імя = |прозьвішча = |частка = [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ceraskowich/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%9F._%D0%92._%D0%AD%D1%82%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8_%D0%A5%D0%86%D0%A5_-_%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B0%D0%BB%D0%B0_%D0%A5%D0%A5_%D0%B2..html Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы] |загаловак = |арыгінал = |спасылка = http://pawet.net/files/ceraskowich.pdf |адказны = |выданьне = |месца = Минск |выдавецтва = БГУ |год = 2004 |том = |старонкі = |старонак = 233 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Церашковіч }} * ''Титов В. С''. Историко-этнографическое районирование материальной культуры белорусов. ― Мн., 1983. * ''[[Барыс Флора|Флоря, Б. Н.]]'' [https://web.archive.org/web/20141129045223/http://www.ukrhistory.narod.ru/texts/floria-2.htm О некоторых особенностях развития этнического самосознания восточных славян в эпоху Средневековья — раннего Нового времени] // Материалы конференции «Россия-Украина: история взаимоотношений». — {{М.}}, 1997. — C. 9—27. * {{Артыкул | аўтар = [[Ігар Чаквін|Чаквин, И. В.]] | загаловак = Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) | арыгінал = | спасылка = | мова = | адказны = И. В. Чаквин, П. В. Терешкович | аўтар выданьня = | выданьне = Советск. этнография | тып = | месца = | выдавецтва = | год = 1990 | выпуск = | том = | нумар = 6 | старонкі = 42—54 | isbn = | issn = | ref = ЧаквінЭтнаграфія }} * {{Кніга |аўтар = [[Павал Ёзэф Шафарык|Шафарик, П. И.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Славянское народописание |арыгінал = |спасылка = http://dlib.rsl.ru/loader/view/01003560707?get=pdf |адказны = пер. с чешского И.Бодянского |выданьне = |месца = {{М.}} |выдавецтва = Университетская типография |год = 1843 |том = |старонкі = |старонак = 182 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Шафарык }} * {{Кніга |аўтар = Ширяев, Е. Е. |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Беларусь: Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Минск |выдавецтва = Навука і тэхніка |год = 1991 |том = |старонкі = |старонак = 119 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Шыраеў }} * {{Кніга |аўтар = [[Родрыг Эркерт|Эркерт, Р. Ф.]] |імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом) |арыгінал = |спасылка = http://dlib.rsl.ru/loader/view/01003543776?get=pdf |адказны = [соч.] Полк. Р. Ф. Эркерта |выданьне = |месца = Санкт-Петербург |выдавецтва = тип. Дома призрения малолет. бедных |год = 1864 |том = |старонкі = |старонак = 72 |сэрыя = |isbn = |наклад = |ref = Эркерт }} == Вонкавыя спасылкі == * ''[[Ніна Баршчэўская]]''. [http://kamunikat.org/7946.html Трактоўка Палесься беларускімі эміграцыйнымі дасьледнікамі], [[Kamunikat.org]] * ''Ярослав Бутаков.'' [https://rufabula.com/articles/2015/11/19/island-of-belarus-in-russia Смоленская земля — островок Беларуси в России]{{ref-ru}} === Картаграмы вынікаў перапісу насельніцтва 1897 году === * [https://web.archive.org/web/20191118075815/http://punktir.org/2013/10/belorussia-litva-rodnoy-yazyk-1897/ Разьмеркаваньне насельніцтва Беларусі і Летувы паводле роднай мовы ў 1897 року], Punktir.net * [https://web.archive.org/web/20191118080954/http://punktir.org/2013/11/rodnoj-yazyk-dvoryanstva-1897/ Родная мова спадчыннага дваранства Беларусі і Летувы ў 1897 року], Punktir.net * [https://web.archive.org/web/20190908202008/http://punktir.org/2013/10/religii-1897/ Разьмеркаваньне насельніцтва Беларусі і Летувы паводле рэлігіяў у 1897 року], Punktir.net * [https://web.archive.org/web/20210513005807/http://punktir.org/2013/10/plotnost-belorussia-litva-1897/ Шчыльнасьць насельніцтва Беларусі і Летувы ў 1897 року], Punktir.net {{Добры артыкул}} {{Беларусы}} {{Навігацыйная група |назоў = Месты і мястэчкі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (гістарычных рэгіёнаў Беларусі ў яе этнаграфічных межаў) |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Месты і мястэчкі гістарычнай Амсьціслаўшчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Аршаншчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Ашмяншчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Берасьцейшчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Браслаўшчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Ваўкавышчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Віленшчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Віцебшчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Гарадзеншчыны |Месты і мястэчкі гістарычных Інфлянтаў |Месты і мястэчкі гістарычнай Лідчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Меншчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Наваградчыны |Месты і мястэчкі гістарычнага Падляшша |Месты і мястэчкі гістарычнай Піншчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Полаччыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Рэчыччыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Слонімшчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Случчыны |Месты гістарычнай Смаленшчыны |Месты гістарычнай Старадубшчыны |Месты і мястэчкі гістарычнай Троччыны }} [[Катэгорыя:Гістарычная геаграфія Беларусі]] [[Катэгорыя:Насельніцтва Беларусі]] [[Катэгорыя:Беларусы]] qt3ug949ift03y1je3ic0nmqaqvcboi 10 182588 2334727 2148904 2022-08-27T09:20:16Z Veliensis 35304 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Capra ibex ibex.png]] → [[File:Capra nubiana, Tierpark Hellabrunn – 04a.png]] [[c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] wikitext text/x-wiki {{Лякалізацыйная мапа/Пункты|Азэрбайджану|Шырыня мапы = 500|Варыянт мапы = фізычная|float = center|Назва = Фаўна Азэрбайджану|Подпіс = '''Фаўна Азэрбайджану''':<noinclude><ref>{{Спасылка|аўтар = |імя = |прозьвішча = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.azerbaijan.az/portal/maps/zoogeographic_a.html|загаловак = Zoocoğrafi xəritə|фармат = |назва праекту = azerbaijan.az|выдавец = |дата доступу = 19 траўня 2017|мова = az|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref><ref>{{Спасылка|аўтар = |імя = |прозьвішча = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://eco.gov.az/az/804-milli-parklar|загаловак = Milli parklar|фармат = |назва праекту = |выдавец = Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin|дата доступу = 19 траўня 2017|мова = az|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref></noinclude>'''<br />{{Слупок-пачатак}} {{Слупок-новы}} [[Файл:Huso huso.gif|30пкс|]][[Асятры]]<br /> [[Файл:Clhar u0.png|20пкс|]][[Селядцы]]<br /> [[Файл:Beluga sturgeon - 2.png|30пкс|]][[Бялуга]]<br /> [[Файл:Kutum.gif|30пкс|]][[Кутум]]<br /> [[Файл:Falcon.png|20пкс|]][[Сапсан]]<br /> [[Файл:Steppenadler.gif|20пкс|]][[Арлы]]<br /> [[Файл:Farm-Fresh flamingo.png|20пкс|]][[Флямінга]]<br /> [[Файл:Ruddy-turnstone-icon.png|20пкс|]][[Слонка]]<br /> [[Файл:Snake icon.svg|15пкс|]][[Гадзюкавыя|Гадзюкі]]<br /> [[Файл:Pelican lakes.gif|20пкс|]][[Пеліканы]]<br /> {{Слупок-новы}} [[Файл:Great White Pelican.gif|25пкс|]][[Ружовы пелікан]]<br /> [[Файл:Otis tarda1 Naumann.gif|20пкс|]][[Дудак]]<br /> [[Файл:CommonFrancolin.gif|20пкс|]][[Турач]]<br /> [[Файл:Labedz 2.gif|20пкс|]][[Лебедзь-шыпун]]<br /> [[Файл:Red-breasted goose arp.gif|20пкс|]][[Чырвонавальлёвая казарка]]<br /> [[Файл:Blackstork.png|20пкс|]][[Чорны бусел]]<br /> [[Файл:Keulemans white footed fox.gif|20пкс|]][[Ліса]]<br /> [[Файл:Capra nubiana, Tierpark Hellabrunn – 04a.png|20пкс|]][[Горны казёл]]<br /> {{Слупок-новы}} [[Файл:Gazelle (PSF).gif|20пкс|]][[Джэйран]]<br /> [[Файл:White-tailed deer.gif|20пкс|]][[Аленевыя|Алень]]<br /> [[Файл:Twemoji 1f406.svg|30пкс|]][[Леапард]]<br /> [[Файл:Katamotza.gif|20пкс|]][[Рысі]]<br /> [[Файл:Ursus arctos Dessin ours brun grand.gif|20пкс|]][[Мядзьведзі]]<br /> [[Файл:Canis_lupus_looking_up_(illustration).png|20пкс|]][[Canis|Ваўкі]]<br /> [[Файл:Stamp of Azerbaijan 477.jpg|30пкс|]][[Цюлені]]<br /> [[Файл:Wild boar.gif|20пкс|]][[Дзік]]<br /> [[Файл:Hyena.gif|20пкс|]][[Паласатая гіена]]<br /> {{Слупок-канец}} |Пункты= {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=33|Даўгата градусаў= 49|Даўгата хвілінаў=82|Пункт=Beluga sturgeon - 2.png|Памер пункту=35}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=23|Даўгата градусаў= 49|Даўгата хвілінаў=82|Пункт=Huso huso.gif|Памер пункту=35}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39.79|Шырата хвілінаў=23|Даўгата градусаў= 49|Даўгата хвілінаў=100|Пункт=Clhar u0.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=42|Даўгата градусаў=46 |Даўгата хвілінаў=39|Пункт=Ursus arctos Dessin ours brun grand.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=42|Даўгата градусаў=46 |Даўгата хвілінаў=19|Пункт=White-tailed deer.gif|Памер пункту=30}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=25|Даўгата градусаў=46 |Даўгата хвілінаў=55|Пункт=White-tailed deer.gif|Памер пункту=30}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40.60|Шырата хвілінаў=25|Даўгата градусаў=46 |Даўгата хвілінаў=55|Пункт=Wild boar.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40.60|Шырата хвілінаў=25|Даўгата градусаў=46 |Даўгата хвілінаў=160|Пункт=Wild boar.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=25|Даўгата градусаў=46 |Даўгата хвілінаў=40|Пункт=Wild boar.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=38|Даўгата градусаў=46 |Даўгата хвілінаў=38|Пункт=Falcon.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=12|Даўгата градусаў=45|Даўгата хвілінаў=24|Пункт=Twemoji 1f406.svg|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38.80|Шырата хвілінаў=12|Даўгата градусаў=45|Даўгата хвілінаў=50|Пункт=White-tailed deer.gif|Памер пункту=30}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39.20|Шырата хвілінаў=12|Даўгата градусаў=45|Даўгата хвілінаў=40|Пункт=Capra ibex ibex.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38.60|Шырата хвілінаў=12|Даўгата градусаў=45|Даўгата хвілінаў=190|Пункт=Capra ibex ibex.gif|Памер пункту=30}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40.10|Шырата хвілінаў=12|Даўгата градусаў=45|Даўгата хвілінаў=80|Пункт=Capra ibex ibex.gif|Памер пункту=30}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40.20|Шырата хвілінаў=12|Даўгата градусаў=45|Даўгата хвілінаў=50|Пункт=Capra ibex ibex.gif|Памер пункту=30}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39.20|Шырата хвілінаў=12|Даўгата градусаў=45|Даўгата хвілінаў=14|Пункт=Great White Pelican.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=39|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=38|Пункт=Canis lupus looking up (illustration).gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=13|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=07|Пункт=Katamotza.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=35|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=40|Пункт=Ruddy-turnstone-icon.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=06|Даўгата градусаў=45|Даўгата хвілінаў=20|Пункт=Canis lupus looking up (illustration).gif |Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38|Шырата хвілінаў=56|Даўгата градусаў=46|Даўгата хвілінаў=01|Пункт=Pelican.svg|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=37.80|Шырата хвілінаў=52|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=30|Пункт=Katamotza.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=37.60|Шырата хвілінаў=52|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=40|Пункт=Ursus arctos Dessin ours brun grand.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=00|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=28|Пункт=Steppenadler.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=28|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=39|Пункт=Canis lupus looking up (illustration).gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40.40|Шырата хвілінаў=28|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=39|Пункт=Hyena.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40.40|Шырата хвілінаў=28|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=99|Пункт=Hyena.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=28|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=99|Пункт=Hyena.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=39|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=44|Пункт=Labedz 2.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=55|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=100|Пункт=Steppenadler.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=58|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=150|Пункт=Labedz 2.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=02|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=47|Пункт=Farm-Fresh flamingo.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40.20|Шырата хвілінаў=02|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=67|Пункт=Otis tarda1 Naumann.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=46|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=02|Пункт=Pelican lakes.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40.10|Шырата хвілінаў=46|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=0|Пункт=Great White Pelican.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=47|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=08|Пункт=Ursus arctos Dessin ours brun grand.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40.50|Шырата хвілінаў=47|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=10|Пункт=Capra ibex ibex.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40.30|Шырата хвілінаў=47|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=0|Пункт=Capra ibex ibex.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=08|Даўгата градусаў=45|Даўгата хвілінаў=35|Пункт=Katamotza.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=46|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=36|Пункт=Otis tarda1 Naumann.gif |Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=52|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=03|Пункт=Canis lupus looking up (illustration).gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=39|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=20|Пункт=Farm-Fresh flamingo.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=39|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=10|Пункт=Gazelle (PSF).gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=39|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=0|Пункт=Keulemans white footed fox.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39.60|Шырата хвілінаў=39|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=0|Пункт=Keulemans white footed fox.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38.60|Шырата хвілінаў=39|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=0|Пункт=Keulemans white footed fox.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=20|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=09|Пункт=Canis lupus looking up (illustration).gif |Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=37|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=09|Пункт=CommonFrancolin.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=14|Даўгата градусаў=47|Даўгата хвілінаў=42|Пункт=CommonFrancolin.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=32|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=56|Пункт=Canis lupus looking up (illustration).gif |Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=57|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=60|Пункт=Gazelle (PSF).gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=22|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=12|Пункт=Farm-Fresh flamingo.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=22|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=32|Пункт=Huso huso.gif|Памер пункту=35}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=38|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=60|Пункт=Clhar u0.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41.10|Шырата хвілінаў=29|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=66|Пункт= Pelican lakes.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=54|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=01|Пункт=Gazelle (PSF).gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=02|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=13|Пункт=Ruddy-turnstone-icon.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=02|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=33|Пункт=Stamp of Azerbaijan 477.jpg|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=26|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=55|Пункт=Farm-Fresh flamingo.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39.90|Шырата хвілінаў=26|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=25|Пункт=Snake icon.svg|Памер пункту=10}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39.60|Шырата хвілінаў=26|Даўгата градусаў=49|Даўгата хвілінаў=0|Пункт=Snake icon.svg|Памер пункту=10}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41.10|Шырата хвілінаў=14|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=65|Пункт=Farm-Fresh flamingo.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=14|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=87|Пункт=Beluga sturgeon - 2.png|Памер пункту=35}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=01|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=60|Пункт=Farm-Fresh flamingo.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38.80|Шырата хвілінаў=01|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=50|Пункт=Red-breasted goose arp.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38.80|Шырата хвілінаў=01|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=70|Пункт=Blackstork.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=01|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=100|Пункт=Beluga sturgeon - 2.png|Памер пункту=35}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=39|Шырата хвілінаў=12|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=29|Пункт=CommonFrancolin.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=09|Даўгата градусаў=45|Даўгата хвілінаў=47|Пункт=Gazelle (PSF).gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=02|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=86|Пункт=Ruddy-turnstone-icon.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=02|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=110|Пункт=Stamp of Azerbaijan 477.jpg|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38.20|Шырата хвілінаў=46|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=24|Пункт=Wild boar.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38|Шырата хвілінаў=46|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=30|Пункт=Twemoji 1f406.svg|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38|Шырата хвілінаў=46|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=100|Пункт=Clhar u0.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38.20|Шырата хвілінаў=46|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=80|Пункт=Pelican lakes.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=37.90|Шырата хвілінаў=46|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=60|Пункт=Pelican lakes.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=21|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=31|Пункт=Falcon.png|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=41|Шырата хвілінаў=38|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=150|label=|Пункт=Coat of arms of Azerbaijan.svg |Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=40|Шырата хвілінаў=06|Даўгата градусаў=46|Даўгата хвілінаў=02|label=|Пункт=Twemoji 1f406.svg ‎|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38|Шырата хвілінаў=40|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=100|Пункт=Kutum.gif|Памер пункту=25}} {{Лякалізацыйная мапа/Пункт|Азэрбайджану|Шырата градусаў=38|Шырата хвілінаў=40|Даўгата градусаў=48|Даўгата хвілінаў=70|Пункт=Kutum.gif|Памер пункту=25}} }}<noinclude> == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Азэрбайджан]] </noinclude> 8yxzc1n15t9mwl63ulbyv9pra2c2sb2 0 183399 2334659 2292050 2022-08-26T17:57:23Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Мэдхі Бэнатыя |клюб = |нумар = |гады = 2006—2008<br/>2006—2007<br/>2007—2008<br/>2008—2010<br/>2010—2013<br/>2013—2014<br/>2014—2017<br/>2016—2017<br/>2017—2019<br/>2019—2021<br/>2021 |клюбы = [[Алімпік Марсэль]]<br/>→ [[Тур (футбольны клюб)|Тур]] (арэнда)<br/>→ [[Ляр’ен (футбольны клюб)|Ляр’ен]] (арэнда)<br/>[[Клермон Клермон-Фэран|Клермон]]<br/>[[Удынэзэ Ўдынэ|Удынэзэ]]<br/>[[Рома Рым|Рома]]<br/>[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]<br/>→ [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (арэнда)<br/>[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]<br/>[[Аль-Дугаіль Доха|Аль-Дугаіль]]<br/>[[Фатых Карагюмрук Стамбул|Фатых Карагюмрук]] |гульні(галы) = 0 (0)<br/>29 (0)<br/>0 (0)<br/>57 (2)<br/>80 (6)<br/>33 (5)<br/>29 (2)<br/>12 (1)<br/>28 (2)<br/>38 (1)<br/>6 (0) |нац гады = 2009—2019 |нац зборная = {{Футбол Марока|няма}} |нац гульні(галы) = 58 (2) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Мэдхі Бэнатыя''' (нарадзіўся 17 красавіка 1987 году) — былы мараканскі футбаліст, абаронца. Мае на сваім рахунку матчы ў складзе [[Зборная Марока па футболе|нацыянальнай зборнай Марока]]. == Дасягненьні == '''«Баварыя»''': * [[Чэмпіянат Нямеччыны па футболе|Чэмпіён Нямеччыны]]: 2015, 2016 * Уладальнік [[Кубак Нямеччыны па футболе|Кубка Нямеччыны]]: 2016 '''«Ювэнтус»''': * [[Чэмпіянат Італіі па футболе|Чэмпіён Італіі]]: 2017, 2018, 2019 * Уладальнік [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]]: 2017, 2018 * Уладальнік [[Супэркубак Італіі па футболе|Супэркубка Італіі]]: 2018 '''«Аль-Дугаіль»''': * [[Чэмпіянат Катару па футболе|Чэмпіён Катару]]: 2020 * Уладальнік [[Кубак эміру Катару па футболе|Кубка эміра Катару]]: 2019 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.juventus.com/en/teams/first-team/defenders/medhi-benatia/ Профіль на сайце «Ювэнтусу»]{{Ref-en}} {{Навігацыйная група |назоў = Бэнатыя ў складзе [[Зборная Марока па футболе|зборнай Марока]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Марока}}; |Марока на КАН-2017 |Марока на ЧС-2018 |Марока на КАН-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Бэнатыя, Мэдхі}} [[Катэгорыя:Мараканскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Марока]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Тур»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Клермон» Клермон-Фэран]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўдынэзэ» Ўдынэ]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рома» Рым]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Баварыя» Мюнхэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ювэнтус» Турын]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аль-Дугаіль» Доха]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фатых Карагюмрук» Стамбул]] pmaac3uqb8bu0wsrovqrk6lqezqq8rt 0 193921 2334683 2317730 2022-08-26T22:02:44Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Томас Партэй |клюб = [[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]] |нумар = 5 |гады = 2012—2015<br/>2013—2014<br/>2014—2015<br/>2015—2020<br>2020— |клюбы = [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка Мадрыд Б]]<br/>→ [[Мальёрка Пальма|Мальёрка]] (арэнда)<br/>→ [[Альмэрыя (футбольны клюб)|Альмэрыя]] (арэнда)<br/>[[Атлетыка Мадрыд]]<br>[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]] |гульні(галы) = 33 (4)<br/>37 (5)<br/>31 (4)<br/>132 (12)<br/>48 (2) |нац гады = 2016— |нац зборная = {{Футбол Гана|няма}} |нац гульні(галы) = 34 (12) |абнаўленьне(клюб) = 4 красавіка 2022 |абнаўленьне(зборная) = 29 сакавіка 2022 }} '''Томас Тэе Партэй''' ({{мова-en|Thomas Teye Partey}}; {{н}} 13 чэрвеня 1993 году) — ганскі футбаліст, паўабронца ангельскага клюбу «[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]» і [[Зборная Ганы па футболе|нацыянальнай зборнай Ганы]]. == Дасягненьні == '''«Атлетыка»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2021 * Пераможца [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]]: [[Ліга Эўропы УЭФА 2017—2018 гадоў|2018]] * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка Эўропы]]: 2018 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{soccerway}} {{Склад ФК Арсэнал}} {{Навігацыйная група |назоў = Партэй у складзе [[Зборная Ганы па футболе|зборнай Ганы]] на [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Гана}}; |Гана на КАН-2017 |Гана на КАН-2019 |Гана на КАН-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Партэй, Томас}} [[Катэгорыя:Ганскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Ганы]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Атлетыка» Мадрыд]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мальёрка» Пальма]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Альмэрыя»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] j5q1dyjvb8ye6zg14btqnwych2gtl9c 10 194335 2334654 2334594 2022-08-26T17:51:19Z Dymitr 10914 выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Марока на ЧС-2018 |колер фону = #C1272D |колер тэксту = white |краіна = Марока |сьцяг = Марока |турнір = Чэмпіянат сьвету 2018 году |турнір_спасылка = Чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году |н1 = [[Ясын Буну|Буну]] |н2 = [[Ашраф Гакімі|Гакімі]] |н3 = [[Гамза Мэндыль|Мэндыль]] |н4 = [[Мануэл да Кошта|да Кошта]] |н5 = [[Мэдхі Бэнатыя|Бэнатыя]] |н6 = [[Рамэн Саіс|Саіс]] |н7 = [[Гакім Зіеш|Зіеш]] |н8 = [[Карым Эль-Агмадзі|Эль-Агмадзі]] |н9 = [[Аюб Эль-Каабі|Эль-Каабі]] |н10 = [[Юнэс Бэлянда|Бэлянда]] |н11 = [[Файсаль Фаджр|Фаджр]] |н12 = [[Мунір Маганд Магамэдзі|Мунір]] |н13 = [[Халід Бутаіб|Бутаіб]] |н14 = [[Мубарак Бусуфа|Бусуфа]] |н15 = [[Юсэф Аіт-Бэнасэр|Аіт-Бэнасэр]] |н16 = [[Нардын Амрабат|Н. Амрабат]] |н17 = [[Набіль Дырар|Дырар]] |н18 = [[Амін Гарыт|Гарыт]] |н19 = [[Юсэф Эн-Нэсыры|Эн-Нэсыры]] |н20 = [[Азіз Бугадуз|Бугадуз]] |н21 = [[Саф’ян Амрабат|С. Амрабат]] |н22 = [[Агмэд Рэда Тагнаўці|Тагнаўці]] |н23 = [[Мэгдзі Карсэля|Карсэля]] |трэнэр = [[Эрвэ Рэнар|Рэнар]] }}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных ЧС-2018|Марока]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Марока па футболе|Сьвет-2018]]</noinclude> 2ahinkgnplcgvawnfw4h8abydlmoa4v 0 194600 2334720 2316887 2022-08-27T07:17:59Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Ірвінг Лясана |клюб = [[Напалі Нэапаль|Напалі]] |нумар = 11 |гады = 2014—2017<br/>2017—2019<br/>2019— |клюбы = [[Пачука (футбольны клюб)|Пачука]]<br/>[[ПСВ Эйндговэн]]<br/>[[Напалі Нэапаль|Напалі]] |гульні(галы) = 120 (32)<br/>60 (34)<br/>88 (20) |нац гады = 2016— |нац зборная = {{Футбол Мэксыка|няма}} |нац гульні(галы) = 56 (15) |абнаўленьне(клюб) = 15 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 31 сакавіка 2022 }} '''Ірвінг Радрыга Лясана Баэна''' ({{мова-es|Hirving Rodrigo Lozano Bahena}}; нарадзіўся 30 ліпеня 1995 году) — мэксыканскі футбаліст, нападнік італьянскага клюбу «[[Напалі Нэапаль|Напалі]]» і [[Зборная Мэксыкі па футболе|нацыянальнай зборнай Мэксыкі]]. == Дасягненьні == '''«Пачука»''': * [[Чэмпіянат Мэксыкі па футболе|Чэмпіён Мэксыкі]]: 2016(к) * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў КОНКАКАФ|Лігі чэмпіёнаў КОНКАКАФ]]: 2017 '''ПСВ''': * [[Чэмпіянат Нідэрляндаў па футболе|Чэмпіён Нідэрляндаў]]: 2018 '''«Напалі»''': * Уладальнік [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]]: 2020 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://int.soccerway.com/players/hirving-rodrigo-lozano-bahena/327531/ Профіль на soccerway.com]{{Ref-en}} {{Навігацыйная група |назоў = Лясана ў складзе [[Зборная Мэксыкі па футболе|зборнай Мэксыкі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]], [[Залаты кубак КОНКАКАФ|Залатых кубках КОНКАКАФ]] і [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Мэксыка}}; |Мэксыка на КА-2016 |Мэксыка на ЧС-2018 |Мэксыка на ЗК КОНКАКАФ-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лясана, Ірвінг}} [[Катэгорыя:Мэксыканскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Мэксыкі]] [[Катэгорыя:Мэксыканскія футбалісты і футбалісткі на Алімпійскіх гульнях]] [[Катэгорыя:Футбалісты і футбалісткі на летніх Алімпійскіх гульнях 2016 году]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пачука»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу ПСВ Эйндговэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Напалі» Нэапаль]] b1j62hka0ik5jbbgcnncyb8fcrj6omm 0 194646 2334661 2250317 2022-08-26T17:58:12Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Мубарак Бусуфа |клюб = |нумар = |гады = 2004—2006<br/>2006—2011<br/>2011—2013<br/>2013—2016<br/>2016<br/>2016—2018<br/>2019<br/>2019—2020 |клюбы = [[Гент (футбольны клюб)|Гент]]<br/>[[Андэрлехт Брусэль|Андэрлехт]]<br/>[[Анжы Махачкала|Анжы]]<br/>[[Лякаматыў Масква]]<br/>→ [[Гент (футбольны клюб)|Гент]] (арэнда)<br/>[[Аль-Джазыра Абу Дабі|Аль-Джазыра]]<br/>[[Аль-Шабаб Рыяд|Аль-Шабаб]]<br/>[[Аль-Сайлія Доха|Аль-Сайлія]] |гульні(галы) = 50 (13)<br/>149 (48)<br/>68 (11)<br/>39 (2)<br/>11 (2)<br/>36 (7)<br/>13 (1)<br/>15 (3) |нац гады = 2008—2019 |нац зборная = {{Футбол Марока|няма}} |нац гульні(галы) = 65 (7) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Мубарак Бусуфа''' ({{мова-ar|مُبارك بوصوفا}}; нарадзіўся 15 жніўня 1984 году) — былы мараканскі футбаліст, паўабаронца [[Зборная Марока па футболе|нацыянальнай зборнай Марока]]. == Дасягненьні == '''«Андэрлехт»''': * [[Чэмпіянат Бэльгіі па футболе|Чэмпіён Бэльгіі]]: 2007, 2010 * Уладальнік [[Кубак Бэльгіі па футболе|Кубка Бэльгіі]]: 2008 * Уладальнік [[Супэркубак Бэльгіі па футболе|Супэркубка Бэльгіі]]: 2007, 2010 '''«Лякаматыў»''': * Уладальнік [[Кубак Расеі па футболе|Кубка Расеі]]: 2015 '''«Аль-Джазыра»''': * [[Чэмпіянат ААЭ па футболе|Чэмпіён ААЭ]]: 2017 == Вонкавыя спасылкі == * [https://int.soccerway.com/players/mbark-boussoufa/12896/ Профіль на soccerway.com]{{Ref-en}} {{Навігацыйная група |назоў = Бусуфа ў складзе [[Зборная Марока па футболе|зборнай Марока]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Марока}}; |Марока на КАН-2017 |Марока на ЧС-2018 |Марока на КАН-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Бусуфа, Мубарак}} [[Катэгорыя:Мараканскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Марока]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гент»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Андэрлехт» Брусэль]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Анжы» Махачкала]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Лякаматыў» Масква]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аль-Джазыра» Абу Дабі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аль-Шабаб» Рыяд]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аль-Сайлія» Доха]] a72ar5fqdn23la1hiimpcuxulusa64p 0 194750 2334660 2317893 2022-08-26T17:57:49Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |клюб = [[Парыж (футбольны клюб)|Парыж]] |нумар = 13 |гады = 2010—2011<br/>2011—2012<br/>2012—2013<br/>2012—2013<br/>2013—2014<br/>2014—2016<br/>2016—2017<br/>2017—2019<br/>2019—2020<br/>2020—2022<br/>2022— |клюбы = [[Баньёль Пон]]<br/>[[Юзэс (футбольны клюб)|Юзэс]]<br/>[[Істр (футбольны клюб)|Істр]]<br/>→ [[Юзэс (футбольны клюб)|Юзэс]] (арэнда)<br/>[[Люзнак (футбольны клюб)|Люзнак]]<br/>[[Газэлек Аячча]]<br/>[[Страсбург (футбольны клюб)|Страсбург]]<br/>[[Ені Малат’яспор]]<br/>[[Замалек Гіза|Замалек]]<br/>[[Гаўр (футбольны клюб)|Гаўр]]<br/>[[Парыж (футбольны клюб)|Парыж]] |гульні(галы) = 14 (7)<br />33 (13)<br/>0 (0)<br/>24 (6)<br/>33 (8)<br/>59 (12)<br/>34 (20)<br/>48 (16)<br/>14 (4)<br/>34 (7)<br/>15 (4) |нац гады = 2016— |нац зборная = {{Футбол Марока|няма}} |нац гульні(галы) = 20 (8) |абнаўленьне(клюб) = 14 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 23 чэрвеня 2019 }} '''Халід Бутаіб''' ({{мова-ar|خالد بوطيب‎}}; нарадзіўся 24 красавіка 1987 году) — мараканскі футбаліст, нападнік францускага клюбу «[[Парыж (футбольны клюб)|Парыж]]» і [[Зборная Марока па футболе|нацыянальнай зборнай Марока]]. == Дасягненьні == '''«Замалек»''': * Уладальнік [[Кубак Эгіпту па футболе|Кубка Эгіпту]]: 2019 * Уладальнік [[Кубак канфэдэрацыі КАФ па футболе|Кубка канфэдэрацыі КАФ]]: 2019 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{soccerway}} {{Навігацыйная група |назоў = Да Кошта ў складзе [[Зборная Марока па футболе|зборнай Марока]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Марока}}; |Марока на КАН-2017 |Марока на ЧС-2018 |Марока на КАН-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Бутаіб, Халід}} [[Катэгорыя:Мараканскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Марока]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Юзэс»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Люзнак»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Газэлек» Аячча]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Страсбург»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ені Малат’яспор»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Замалек» Гіза]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гаўр»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Парыж»]] 5l3p2sfiiaxr74ghy7s36atpcrhyowb 2334662 2334660 2022-08-26T17:58:37Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ выпраўленьне wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |клюб = [[Парыж (футбольны клюб)|Парыж]] |нумар = 13 |гады = 2010—2011<br/>2011—2012<br/>2012—2013<br/>2012—2013<br/>2013—2014<br/>2014—2016<br/>2016—2017<br/>2017—2019<br/>2019—2020<br/>2020—2022<br/>2022— |клюбы = [[Баньёль Пон]]<br/>[[Юзэс (футбольны клюб)|Юзэс]]<br/>[[Істр (футбольны клюб)|Істр]]<br/>→ [[Юзэс (футбольны клюб)|Юзэс]] (арэнда)<br/>[[Люзнак (футбольны клюб)|Люзнак]]<br/>[[Газэлек Аячча]]<br/>[[Страсбург (футбольны клюб)|Страсбург]]<br/>[[Ені Малат’яспор]]<br/>[[Замалек Гіза|Замалек]]<br/>[[Гаўр (футбольны клюб)|Гаўр]]<br/>[[Парыж (футбольны клюб)|Парыж]] |гульні(галы) = 14 (7)<br />33 (13)<br/>0 (0)<br/>24 (6)<br/>33 (8)<br/>59 (12)<br/>34 (20)<br/>48 (16)<br/>14 (4)<br/>34 (7)<br/>15 (4) |нац гады = 2016— |нац зборная = {{Футбол Марока|няма}} |нац гульні(галы) = 20 (8) |абнаўленьне(клюб) = 14 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 23 чэрвеня 2019 }} '''Халід Бутаіб''' ({{мова-ar|خالد بوطيب‎}}; нарадзіўся 24 красавіка 1987 году) — мараканскі футбаліст, нападнік францускага клюбу «[[Парыж (футбольны клюб)|Парыж]]» і [[Зборная Марока па футболе|нацыянальнай зборнай Марока]]. == Дасягненьні == '''«Замалек»''': * Уладальнік [[Кубак Эгіпту па футболе|Кубка Эгіпту]]: 2019 * Уладальнік [[Кубак канфэдэрацыі КАФ па футболе|Кубка канфэдэрацыі КАФ]]: 2019 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{soccerway}} {{Навігацыйная група |назоў = Бутаіб у складзе [[Зборная Марока па футболе|зборнай Марока]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубках афрыканскіх нацыяў]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Марока}}; |Марока на КАН-2017 |Марока на ЧС-2018 |Марока на КАН-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Бутаіб, Халід}} [[Катэгорыя:Мараканскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Марока]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Юзэс»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Люзнак»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Газэлек» Аячча]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Страсбург»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ені Малат’яспор»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Замалек» Гіза]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Гаўр»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Парыж»]] mw2k5n2dadd3gobo64ualwvxrbyqm56 0 194824 2334717 2316888 2022-08-27T07:16:53Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Эктар Марэна |клюб = [[Мантэрэй (футбольны клюб)|Мантэрэй]] |нумар = 15 |гады = 2006—2008<br/>2008—2011<br/>2011—2015<br/>2015—2017<br/>2017—2018<br/>2018—2019<br/>2019—2021<br/>2021— |клюбы = [[УНАМ Пумас Мэхіка|УНАМ Пумас]]<br/>[[АЗ Алькмаар|АЗ]]<br/>[[Эспанёл Барсэлёна|Эспанёл]]<br/>[[ПСВ Эйндговэн]]<br/>[[Рома Рым|Рома]]<br/>[[Рэал Сасьедад Сан-Сэбастыян|Рэал Сасьедад]]<br/>[[Аль-Гарафа Доха|Аль-Гарафа]]<br/>[[Мантэрэй (футбольны клюб)|Мантэрэй]] |гульні(галы) = 38 (1)<br/>80 (6)<br/>118 (7)<br/>61 (11)<br/>5 (0)<br/>33 (2)<br/>34 (1)<br/>23 (0) |нац гады = 2007— |нац зборная = {{Футбол Мэксыка|няма}} |нац гульні(галы) = 121 (5) |абнаўленьне(клюб) = 24 красавіка 2022 |абнаўленьне(зборная) = 31 сакавіка 2022 }} '''Э́ктар Марэ́на''' ({{мова-es|Héctor Moreno}}; нарадзіўся 17 студзеня 1988 году) — мэксыканскі футбаліст, абаронца клюбу «[[Мантэрэй (футбольны клюб)|Мантэрэй]]» і [[Зборная Мэксыкі па футболе|нацыянальнай зборнай Мэксыкі]]. == Дасягненьні == '''АЗ''': * [[Чэмпіянат Нідэрляндаў па футболе|Чэмпіён Нідэрляндаў]]: 2009 * Уладальнік [[Супэркубак Нідэрляндаў па футболе|Супэркубка Нідэрляндаў]]: 2009 '''ПСВ''': * [[Чэмпіянат Нідэрляндаў па футболе|Чэмпіён Нідэрляндаў]]: 2016 * Уладальнік [[Супэркубак Нідэрляндаў па футболе|Супэркубка Нідэрляндаў]]: 2016 '''«Мантэрэй»''': * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў КОНКАКАФ|Лігі чэмпіёнаў КОНКАКАФ]]: 2021 '''Мэксыка''': * Уладальнік [[Залаты кубак КОНКАКАФ|Залатога кубка КОНКАКАФ]]: 2011, 2019 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://int.soccerway.com/players/hector-alfredo-moreno-herrera/15159/ Профіль на soccerway.com]{{Ref-en}} {{Навігацыйная група |назоў = Марэна ў складзе [[Зборная Мэксыкі па футболе|зборнай Мэксыкі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]], [[Залаты кубак КОНКАКАФ|Залатых кубках КОНКАКАФ]] і [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Мэксыка}}; |Мэксыка на ЧС-2010 |Мэксыка на ЗК КОНКАКАФ-2011 |Мэксыка на ЧС-2014 |Мэксыка на КА-2016 |Мэксыка на ЧС-2018 |Мэксыка на ЗК КОНКАКАФ-2019 |Мэксыка на ЗК КОНКАКАФ-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Марэна, Эктар}} [[Катэгорыя:Мэксыканскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Мэксыкі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «УНАМ Пумас» Мэхіка]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу АЗ Алькмаар]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эспанёл» Барсэлёна]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу ПСВ Эйндговэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рома» Рым]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэал Сасьедад» Сан-Сэбастыян]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Аль-Гарафа» Доха]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Мантэрэй»]] tge23g445tgex9p2gz8ellqul4sdgei 10 202601 2334670 2196863 2022-08-26T21:48:52Z Kazimier Lachnovič 1079 + wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца2 |назва_шаблёну = Беларусы |назва = [[Беларусы]] |state = {{{state|}}} |кляса_карткі = hlist |базавы_стыль = background-color:{{Колер|Беларусь}} |група_інфармацыі1 = [[Беларуская культура|Культура]] |сьпіс1 = * [[Беларуская архітэктура|Архітэктура]] * [[Беларускае выяўленчае мастацтва|Выяўленчае мастацтва]] * [[Байнэт|Інтэрнэт]] * [[Беларускі кінэматограф|Кінэматограф]] * [[Беларускае краязнаўства|Краязнаўства]] * [[Беларуская літаратура|Літаратура]] * [[Беларуская музыка|Музыка]] * [[Беларускі спорт|Спорт]] * [[Беларускі нацыянальны строй|Строй]] * [[Беларускі танец|Танец]] * [[Беларускі тэатар|Тэатар]] * [[Тэлебачаньне ў Беларусі|Тэлебачаньне]] |група_інфармацыі2 = [[Абрады і звычаі беларусаў|Традыцыі]] |сьпіс2 = * [[Беларускія імёны|Імёны]] * [[Беларускія прозьвішчы|Прозьвішчы]] * [[Беларуская міталёгія|Міталёгія]] * [[Беларускі фальклёр|Фальклёр]] * [[Беларуская кухня|Кухня]] * [[Беларуская этнаграфія|Этнаграфія]] * [[Этнонімы беларусаў|Этнонімы]] |група_інфармацыі3 = [[Беларуская эміграцыя|Дыяспара]] |сьпіс3 = * [[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету]] * [[Беларусы ў Аргентыне|Аргентына]] * [[Беларусы ў Аўстраліі|Аўстралія]] * [[Беларусы ў Вялікабрытаніі|Вялікабрытанія]] * [[Беларусы ў ЗША|ЗША]] * [[Беларусы ў Канадзе|Канада]] * [[Беларусы ў Казахстане|Казахстан]] * [[Беларусы ў Латвіі|Латвія]] * [[Беларусы ў Летуве|Летува]] * [[Беларусы ў Польшчы|Польшча]] * [[Расейскія беларусы|Расея]] ** [[Будакі]] ** [[Ліцьвіны Севершчыны]] ** [[Беларусы Сыбіры|Сыбірскія]] ** [[Тудаўляне]] * [[Беларусы ва Ўкраіне|Украіна]] * [[Беларусы ў Швэцыі|Швэцыя]] |група_інфармацыі4 = [[Беларуская мова|Мова]] |сьпіс4 = * [[Беларускі альфабэт|Альфабэт]] * [[Беларускі клясычны правапіс|Тарашкевіца]] * [[Беларускі афіцыйны правапіс|Наркамаўка]] * [[Трасянка]] * [[Беларусізацыя]] * [[Русіфікацыя Беларусі|Русіфікацыя]] * [[Вайсрутэнізацыя]] * [[Беларуская мова ў Расеі|Расея]] * [[Беларуская мова ва Ўкраіне|Украіна]] |група_інфармацыі5 = [[Рэлігія ў Беларусі|Рэлігія]] |сьпіс5 = * [[Праваслаўная царква на Беларусі|Праваслаўе]] ** [[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква|БАПЦ]] ** [[Беларуская праваслаўная царква|БЭ (БПЦ)]] * [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Каталіцтва]] * [[Беларуская грэка-каталіцкая царква|Уніяцтва]] * [[Іслам у Беларусі|Іслам]] * [[Пратэстанцтва ў Беларусі|Пратэстанцтва]] * [[Жыды ў Беларусі|Юдаізм]] |група_інфармацыі6 = [[Этнагенэз беларусаў|Этнагенэз]] |сьпіс6 = * [[Балты]] * [[Яцьвягі]] * [[Прусы (народ)|Прусы]] * [[Дрыгавічы]] * [[Крывічы]] * [[Радзімічы]] * [[Ліцьвіны]] * [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русіны]] * [[Палешукі]] * [[Беларускі нацыянальны рух|Нацыянальны рух]] * [[Этнаграфічныя групы беларусаў|Этнаграфічныя групы]] |група_інфармацыі7 = Рознае |сьпіс7 = * [[Антрапалёгія беларусаў|Антрапалёгія]] * [[Беларусазнаўства]] * [[Беларусцы]] * [[Бульбаш]] * [[Гуды]] * [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|Этнічныя тэрыторыі]] * [[Беларускі нацыяналізм|Нацыяналізм]] * [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Нацыянальнае адраджэньне]] * [[Ліцьвінства]] * [[Сьпіс кіраўнікоў Беларусі|Сьпіс кіраўнікоў]] }}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Этнасы]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Славяне]] </noinclude> 9ak4j6gu3mgzqmdnttf55ajptu8wp71 0 210633 2334652 2327677 2022-08-26T16:48:58Z Dymitr 10914 /* Склад */ абнаўленьне зьвестак wikitext text/x-wiki {{Футбольны клюб |Назва = Арсэнал Койданаў |Лягатып = |ПоўнаяНазва = |Заснаваны = 2019 |Горад = [[Койданаў]], [[Беларусь]] |Стадыён = [[Гарадзкі стадыён (Койданаў)|Гарадзкі]] |Умяшчальнасьць = 1100 |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Трэнэр = |Чэмпіянат = [[Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|Найвышэйшая ліга]] |Сэзон = [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2021 году|2021]] |Месца = [[Першая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|Першая ліга]], 1 месца (падвышэньне) |Сайт = |Прыналежнасьць = Беларускія }} «'''Арсэнал'''» — беларускі футбольны клюб з [[Койданаў|Койданава]]. З 2019 году выступае ў [[Другая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе|другой лізе]] [[Чэмпіянат Беларусі па футболе|чэмпіянату Беларусі]]. == Гісторыя == Заснаваны ў 2019 годзе беларускім бізнэсоўцам Аляксеем Меляшевічам разам з Алексам Русгальмам, прэзыдэнтам швэдзкай «[[Эскільстуна (футбольны клюб)|Эскільстуны]]»<ref>[https://by.tribuna.com/tribuna/blogs/footboll/2359781.html «Арсенал» из Дзержинска — очень амбициозный проект. Клуб заинтересовал даже младшего Глеба]{{Ref-ru}}</ref>. == Склад == : ''Актуальны на 26 жніўня 2022 году'' {{Склад}} {{Гулец|1|{{Сьцяг Беларусі}}|Бр|[[Яўген Абрамовіч]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Тарпэда-БелАЗ Жодзін|Тарпэда]]|1995}} {{Гулец|4|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Яўген Гулецкі]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Рух Берасьце|Рух]]|2001}} {{Гулец|5|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Раман Вягера]]||2000}} {{Гулец|6|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Максім Гаявой]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]]|2002}} {{Гулец|7|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Руслан Мялкоўскі]]||2006}} {{Гулец|8|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Глеб Рассадкін]]||1995}} {{Гулец|9|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Арцём Кійко]]||1996}} {{Гулец|10|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Валеры Сянько]]||1998}} {{Гулец|11|{{Сьцяг Камэруну}}|ПА|[[Фабрыс Будэга]]||1998}} {{Гулец|17|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Фёдар Лебедзеў]]||2002}} {{Гулец|18|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Дзьмітры Каплуноў]]||1994}} {{Гулец|19|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Антон Абрамовіч (футбаліст)|Антон Абрамовіч]]||1999}} {{Гулец|21|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Уладзіслаў Лях]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Дынама Менск (футбольны клюб)|Дынама Мн]]|1999}} {{Гулец|25|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Дзьмітры Мацяш]]||2000}} {{Гулец|26|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Сяргей Канцавы]]||1986}} {{Падзел складу}} {{Гулец|27|{{Сьцяг Нігерыі}}|Нап|[[Нурадын Ідрыс]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]]|2002}} {{Гулец|39|{{Сьцяг Беларусі}}|Бр|[[Аляксей Станкевіч]]||1999}} {{Гулец|51|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Аляксандар Скшынецкі]]||1990}} {{Гулец|70|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Мікіта Ерамінок]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Іслач Менскі раён|Іслач]]|2002}} {{Гулец|74|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Мікіта Супрановіч]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]]|2001}} {{Гулец|77|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Дзьмітры Асіпенка]]|капітан|1982}} {{Гулец|79|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Станіслаў Сазановіч]]||1992}} {{Гулец|91|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Арцём Міраеўскі]]||1999}} {{Гулец|99|{{Сьцяг Беларусі}}|Бр|[[Арцём Сарока]]||1992}} {{Гулец|—|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Антон Анцыпяровіч]]||2003}} {{Гулец|—|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Вадзім Гарошка]]||2005}} {{Гулец|—|{{Сьцяг Беларусі}}|Аб|[[Аляксей Арловіч]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Іслач Менскі раён|Іслач]]|2002}} {{Гулец|—|{{Сьцяг Беларусі}}|ПА|[[Станіслаў Атрашкевіч]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Іслач Менскі раён|Іслач]]|2002}} {{Гулец|—|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Ільля Краўцоў]]||2005}} {{Гулец|—|{{Сьцяг Беларусі}}|Нап|[[Павал Дзямідчык]]||1996}} {{Канец складу}} == Статыстыка == === [[Кубак Беларусі па футболе|Кубак]] === {|class="wikitable" style="text-align: center;" !width=80|Сэзон !width=45|Раўнд !width=30|{{Падказка|Г|Гульні}} !width=30|{{Падказка|В|Выйгрышы}} !width=30|{{Падказка|Н|Нічыі}} !width=30|{{Падказка|П|Паразы}} !width=60|{{Падказка|РМ|Розьніца мячоў}} |- | [[Кубак Беларусі па футболе 2019—2020 гадоў|2019—2020]] || 1/16 || 2 || 1 || 0 || 1 || 5–6 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Найвышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе}} [[Катэгорыя:Койданаў]] s7l5u4ckk8t84yirafdwqgri415jr42 0 222292 2334671 2334633 2022-08-26T21:49:11Z Kazimier Lachnovič 1079 + wikitext text/x-wiki '''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Гісторыя == [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] === Вялікае Княства Літоўскае === {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны}} Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}</ref>, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}</ref> ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.</ref>), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}</ref>, Уладзімер Арлоў<ref name="Arlou-2012"/> ды іншыя). [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.</ref>. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.</ref>. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}} [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.</ref>. У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці»{{Заўвага|Як зазначае польскі гісторык [[Юліюш Бардах]], «''„Так, напрыклад [[Рышард Радзік]] канстатаваў: Шляхецкія эліты Беларусі <…>, тыповае асяродзьдзе беларуска-польскага памежжа, [а менавіта] gente Lithuani (Rutheni), natione Poloni, былі людзьмі, якія паходзілі часьцей за ўсё зь беларускай грамадзкасьці, у тым ліку з баярства, і захоўвалі пачуцьцё лучнасьці зь мясцовым насельніцтвам, краем, яго гісторыяй і культурай. Іх малой Бацькаўшчынай было месца нараджэньня ў Беларусі; сярэдняй або рэгіянальнай — Вялікае Княства Літоўскае і тое, што па ім засталося; а вялікай або ідэалягічнай Бацькаўшчынай — Рэч Паспалітая і ўспаміны пра яе. Па паразе паўстаньня 1863 году гэтыя людзі ўсё мацней канфліктавалі з агрэсіўнай расейскасьцю, шукалі падтрымкі ў польскасьці як у рэальнай сіле“. Паступова ранейшае традыцыйнае вызначэньне „ліцьвін“ (беларус) замянялася прызнаньнем: „я — паляк“»<ref>[[Юліюш Бардах|Бардах Ю.]] Пра краёўцаў, краёвасць і лакальны патрыятызм — некалі і сёння // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 58.</ref>}} і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Яшчэ ў 1906 годзе віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928) засьведчыў, што «[[Старалітва|старалітоўцамі]]» (у адрозьненьні ад [[Летувісы|летувісаў]]-«младалітоўцаў») зноў пачалі называць «[[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]]» [[Літва|Літвы і Беларусі]] — г. зн. беларускамоўных сялянаў, тым часам некаторыя «літваманы» (якіх у 1860 годзе называлі больш дакладна — «жмудзінафіламі»<ref>Roczniki polskie z lat 1857—1861ю Тю 4: Rok 1860—1861. — Paryz, 1865. [https://books.google.by/books?id=v7cDAAAAYAAJ&pg=PA273&dq=%C5%BCmujdzinofil%C3%B3w&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjgg73Z8OL5AhWqxgIHHXZeD6QQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q&f=false S. 273].</ref>) ужо тады пачалі прапаганду, што тыя беларускамоўныя — гэта «''летувісы бяз мовы''»<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. А ў 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. === Міжваенны час === {{Асноўны артыкул|Летувізацыя|Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі}} У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]. Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». А ў 1926 годзе былы прэм’ер-міністрар БНР [[Вацлаў Ластоўскі]] прадставіў у савецкім пасольстве ў [[Коўна|Коўне]] канцэпцыю, паводле якой летувісы ёсьць нашчадкамі гістарычных [[Жамойты|жамойтаў]]<ref>«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.</ref>, па чым ён перабраўся ў БССР. Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка і Вацлава Ластоўскага арыштавалі ўжо ў 1930 годзе{{Заўвага|Ужо ў 1931 годзе [[сталін]]ская прапаганда абрынулася на Язэпа Лёскіка, Вацлава Ластоўскага ды іншых дасьледнікаў з крытыкай іх беларускага погляду на гісторыю ВКЛ: «''Гаворачы аб жмудзінах, Лёсік, як і ўсе іншыя нацдэмы, скардзіцца, што беларускім дабром карыстаюцца чужынцы. <…> Ніжэй мы ўбачым, што беларускія нацдэмы такія-ж абвінавачаньні ўзводзяць і на „маскоўцаў“ і інш. Але нацдэм Ластоўскі і іншыя, знаходзячыся ў Літве, не адважыліся так адкрыта гаварыць аб літоўцах, як гэта рабіў Лёсік у БССР»<ref>«Навука» на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі: Зборнік / Бел. акад. навук, Ін-т філасофіі; Пад рэд. С. Вальфсона. Т. 1, ч. 1, 1931. [https://books.google.by/books?id=9mFBAAAAIAAJ&q=%22%D0%90%D0%BB%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B4%D1%8D%D0%BC+%D0%9B%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96+%D1%96+%D1%96%D0%BD%D1%88%D1%8B%D1%8F%22&dq=%22%D0%90%D0%BB%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B4%D1%8D%D0%BC+%D0%9B%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96+%D1%96+%D1%96%D0%BD%D1%88%D1%8B%D1%8F%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiA8_STm-T5AhWqxgIHHZxgCIkQ6AF6BAgCEAI С. 6].</ref>}} — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русінамі]]''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. === Паваенны час === Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>. У паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя Міколы Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Зь іншага боку, яшчэ ў 1968 годзе гісторык права [[Язэп Юхо]] здолеў абысьці савецкую цэнзуру і апублікаваць у часопісе «[[Полымя (часопіс)|Полымя]]» артыкул, дзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. === Незалежная Беларусь === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Пытаньне назваў == {{Асноўны артыкул|Літва|Белая Русь|Беларусь|Летува}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] === Гістарычная Літва і сучасная Летува === Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]]. Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.</ref>, [[Мікола Ермаловіч]]<ref>[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.</ref>, [[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref>[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.</ref>, [[Генадзь Сагановіч]]<ref>[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.</ref>, [[Ніна Баршчэўская]]<ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.</ref>, [[Эдвард Зайкоўскі]]<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012-33">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.</ref>, [[Зьміцер Санько]]<ref name="Sanko">[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.</ref>), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.</ref>, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21-22}}, [[Норман Дэвіс]]<ref>[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.</ref>). === Беларусь-Літва === Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. == Поклічы == Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі: * «Жыве Літва!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.</ref>{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]» * «За Літву!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.</ref> == Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў == 20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>. У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref>. У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]<ref name="Kraucevic-2017"/>. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]. == Рэакцыя Летувы == Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]{{Заўвага|«''Акрамя русінацэнтрычнай канцэпцыі гісторыі ВКЛ менавіта ў гэты ж час узьнікаюць і больш радыкальныя варыянты прачытаньня гісторыі Літвы — як гісторыі ўсходнеславянскай дзяржавы, дзяржавы Русі Літоўскай, у якой балтыйская Літва нібыта адыгрывала другасную, падначаленую ролю, альбо ўвогуле ніякай ролі ў якасьці гістарычнага суб’екту ня мела. На сёньняшні дзень ведаем двух такіх аўтараў, якія найбольш істотна паўплывалі на фармаваньне падобных поглядаў… — Ігнат Кулакоўскі і Восіп Сянкоўскі. <…> Балты, аказвацца, ня гралі аніякага значэньня ў гісторыі гэтай дзяржавы, уласна літоўцаў трэба зваць „летувісамі“ піша наш аўтар [Восіп Сянкоўскі], каб адрозьніваць ад сапраўднай славянскай Літвы-Русі. І сталіца дзяржавы Вільня, і дзяржаўная мова — то ўсё гістарычная спадчына Русі Літоўскай, а ня балтаў-летувісаў''»}}<ref>Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.</ref>). Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў{{Заўвага|Тым часам [[генэтыка]] сьцьвярджае блізкасьць між летувісамі і фінска-вугорскімі народамі: «''хоць балты (латышы і летувісы), у адрозьненьне ад нас, фіна-вуграў, гавораць на індаэўрапейскіх мовах, яны паказваюць той жа набор храмасомаў прыкладна з той жа частасьцю, як і фіны, карэлы, эстонцы, [[Саамы|саамы]] ды іншыя фінска-вугорскія групы <…> Адразу за польскай граніцай… ёсьць дзіўная генэтычная мяжа, нягледзячы на тое, што гэтыя дзьве нацыі суседзі… Той жа самы парадокс назіраецца на паўднёвым усходзе: балты і беларусы маюць паміж сабой аналягічную генэтычную сьцяну, і частасьць мутацыі Y-храмасомы ў Беларусі вельмі нізкая''» ({{мова-en|«Although the Balts (the Latvians and Lithuanians) each speak an Indo-European language, unlike us Finno-Ugrians, they exhibit this chromosome pattern roughly as often as do the Finns, the Karelians, the Estonians, the Sámi, and other Finno-Ugrian group. <…> Just across the border in Poland, however, it disappears abruptly. There's a very striking genetic frontier there… The same paradox exists to the south-east: the Balts and the Belarusians have a similar genetic wall between them, and the frequency of the Y chromosome mutation in Belarus is very low»|скарочана}})<ref>Rislakki J. [https://forum.skalman.nu/viewtopic.php?t=20080&start=150 The Finno-Ugric connection, genetics-wise, could be bigger than imagined] ([https://terijoki.spb.ru/history/templ.php?page=willems&lang=en расейскі пераклад артыкула]) // {{Артыкул у іншым разьдзеле|Helsingin Sanomat||en|Helsingin Sanomat}}. 24.01.2001.</ref>}}, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знаходзяць гоцкія мячы<ref>Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.</ref>}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.</ref> (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — без удакладненьня, [[Ліцьвіны#Літоўская мова|што за мова разумелася тут пад «літоўскай»]], і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.</ref>}}). 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]] * [[LITWA: hłos monarchisty]] * [[Міжмор’е]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}. * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18. * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == * [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г. * Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г. * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм] * [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]] {{Беларусы}} [[Катэгорыя:Ліцьвінства]] 1wpvku5gvcqv202k08drcm8450mz49p 2334672 2334671 2022-08-26T21:52:26Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Пад уладай Расейскай імпэрыі */ п. wikitext text/x-wiki '''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Гісторыя == [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] === Вялікае Княства Літоўскае === {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны}} Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}</ref>, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}</ref> ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.</ref>), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}</ref>, Уладзімер Арлоў<ref name="Arlou-2012"/> ды іншыя). [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.</ref>. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.</ref>. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}} [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.</ref>. У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці»{{Заўвага|Як зазначае польскі гісторык [[Юліюш Бардах]], «''Так, напрыклад [[Рышард Радзік]] канстатаваў: „Шляхецкія эліты Беларусі <…>, тыповае асяродзьдзе беларуска-польскага памежжа, [а менавіта] gente Lithuani (Rutheni), natione Poloni, былі людзьмі, якія паходзілі часьцей за ўсё зь беларускай грамадзкасьці, у тым ліку з баярства, і захоўвалі пачуцьцё лучнасьці зь мясцовым насельніцтвам, краем, яго гісторыяй і культурай. Іх малой Бацькаўшчынай было месца нараджэньня ў Беларусі; сярэдняй або рэгіянальнай — Вялікае Княства Літоўскае і тое, што па ім засталося; а вялікай або ідэалягічнай Бацькаўшчынай — Рэч Паспалітая і ўспаміны пра яе. Па паразе паўстаньня 1863 году гэтыя людзі ўсё мацней канфліктавалі з агрэсіўнай расейскасьцю, шукалі падтрымкі ў польскасьці як у рэальнай сіле“. Паступова ранейшае традыцыйнае вызначэньне „ліцьвін“ (беларус) замянялася прызнаньнем: „я — паляк“»<ref>[[Юліюш Бардах|Бардах Ю.]] Пра краёўцаў, краёвасць і лакальны патрыятызм — некалі і сёння // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 58.</ref>}} і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Яшчэ ў 1906 годзе віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928) засьведчыў, што «[[Старалітва|старалітоўцамі]]» (у адрозьненьні ад [[Летувісы|летувісаў]]-«младалітоўцаў») зноў пачалі называць «[[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]]» [[Літва|Літвы і Беларусі]] — г. зн. беларускамоўных сялянаў, тым часам некаторыя «літваманы» (якіх у 1860 годзе называлі больш дакладна — «жмудзінафіламі»<ref>Roczniki polskie z lat 1857—1861ю Тю 4: Rok 1860—1861. — Paryz, 1865. [https://books.google.by/books?id=v7cDAAAAYAAJ&pg=PA273&dq=%C5%BCmujdzinofil%C3%B3w&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjgg73Z8OL5AhWqxgIHHXZeD6QQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q&f=false S. 273].</ref>) ужо тады пачалі прапаганду, што тыя беларускамоўныя — гэта «''летувісы бяз мовы''»<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. А ў 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. === Міжваенны час === {{Асноўны артыкул|Летувізацыя|Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі}} У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]. Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». А ў 1926 годзе былы прэм’ер-міністрар БНР [[Вацлаў Ластоўскі]] прадставіў у савецкім пасольстве ў [[Коўна|Коўне]] канцэпцыю, паводле якой летувісы ёсьць нашчадкамі гістарычных [[Жамойты|жамойтаў]]<ref>«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.</ref>, па чым ён перабраўся ў БССР. Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка і Вацлава Ластоўскага арыштавалі ўжо ў 1930 годзе{{Заўвага|Ужо ў 1931 годзе [[сталін]]ская прапаганда абрынулася на Язэпа Лёскіка, Вацлава Ластоўскага ды іншых дасьледнікаў з крытыкай іх беларускага погляду на гісторыю ВКЛ: «''Гаворачы аб жмудзінах, Лёсік, як і ўсе іншыя нацдэмы, скардзіцца, што беларускім дабром карыстаюцца чужынцы. <…> Ніжэй мы ўбачым, што беларускія нацдэмы такія-ж абвінавачаньні ўзводзяць і на „маскоўцаў“ і інш. Але нацдэм Ластоўскі і іншыя, знаходзячыся ў Літве, не адважыліся так адкрыта гаварыць аб літоўцах, як гэта рабіў Лёсік у БССР»<ref>«Навука» на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі: Зборнік / Бел. акад. навук, Ін-т філасофіі; Пад рэд. С. Вальфсона. Т. 1, ч. 1, 1931. [https://books.google.by/books?id=9mFBAAAAIAAJ&q=%22%D0%90%D0%BB%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B4%D1%8D%D0%BC+%D0%9B%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96+%D1%96+%D1%96%D0%BD%D1%88%D1%8B%D1%8F%22&dq=%22%D0%90%D0%BB%D0%B5+%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B4%D1%8D%D0%BC+%D0%9B%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96+%D1%96+%D1%96%D0%BD%D1%88%D1%8B%D1%8F%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiA8_STm-T5AhWqxgIHHZxgCIkQ6AF6BAgCEAI С. 6].</ref>}} — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русінамі]]''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. === Паваенны час === Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>. У паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя Міколы Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Зь іншага боку, яшчэ ў 1968 годзе гісторык права [[Язэп Юхо]] здолеў абысьці савецкую цэнзуру і апублікаваць у часопісе «[[Полымя (часопіс)|Полымя]]» артыкул, дзе зьвяртаў увагу на поўнае ігнараваньне афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй таго факту, што Літва і ліцьвіны былі гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наогул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>. === Незалежная Беларусь === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Пытаньне назваў == {{Асноўны артыкул|Літва|Белая Русь|Беларусь|Летува}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] === Гістарычная Літва і сучасная Летува === Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]]. Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.</ref>, [[Мікола Ермаловіч]]<ref>[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.</ref>, [[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref>[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.</ref>, [[Генадзь Сагановіч]]<ref>[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.</ref>, [[Ніна Баршчэўская]]<ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.</ref>, [[Эдвард Зайкоўскі]]<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012-33">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.</ref>, [[Зьміцер Санько]]<ref name="Sanko">[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.</ref>), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.</ref>, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21-22}}, [[Норман Дэвіс]]<ref>[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.</ref>). === Беларусь-Літва === Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. == Поклічы == Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі: * «Жыве Літва!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.</ref>{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]» * «За Літву!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.</ref> == Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў == 20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>. У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref>. У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]<ref name="Kraucevic-2017"/>. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]. == Рэакцыя Летувы == Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]{{Заўвага|«''Акрамя русінацэнтрычнай канцэпцыі гісторыі ВКЛ менавіта ў гэты ж час узьнікаюць і больш радыкальныя варыянты прачытаньня гісторыі Літвы — як гісторыі ўсходнеславянскай дзяржавы, дзяржавы Русі Літоўскай, у якой балтыйская Літва нібыта адыгрывала другасную, падначаленую ролю, альбо ўвогуле ніякай ролі ў якасьці гістарычнага суб’екту ня мела. На сёньняшні дзень ведаем двух такіх аўтараў, якія найбольш істотна паўплывалі на фармаваньне падобных поглядаў… — Ігнат Кулакоўскі і Восіп Сянкоўскі. <…> Балты, аказвацца, ня гралі аніякага значэньня ў гісторыі гэтай дзяржавы, уласна літоўцаў трэба зваць „летувісамі“ піша наш аўтар [Восіп Сянкоўскі], каб адрозьніваць ад сапраўднай славянскай Літвы-Русі. І сталіца дзяржавы Вільня, і дзяржаўная мова — то ўсё гістарычная спадчына Русі Літоўскай, а ня балтаў-летувісаў''»}}<ref>Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.</ref>). Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў{{Заўвага|Тым часам [[генэтыка]] сьцьвярджае блізкасьць між летувісамі і фінска-вугорскімі народамі: «''хоць балты (латышы і летувісы), у адрозьненьне ад нас, фіна-вуграў, гавораць на індаэўрапейскіх мовах, яны паказваюць той жа набор храмасомаў прыкладна з той жа частасьцю, як і фіны, карэлы, эстонцы, [[Саамы|саамы]] ды іншыя фінска-вугорскія групы <…> Адразу за польскай граніцай… ёсьць дзіўная генэтычная мяжа, нягледзячы на тое, што гэтыя дзьве нацыі суседзі… Той жа самы парадокс назіраецца на паўднёвым усходзе: балты і беларусы маюць паміж сабой аналягічную генэтычную сьцяну, і частасьць мутацыі Y-храмасомы ў Беларусі вельмі нізкая''» ({{мова-en|«Although the Balts (the Latvians and Lithuanians) each speak an Indo-European language, unlike us Finno-Ugrians, they exhibit this chromosome pattern roughly as often as do the Finns, the Karelians, the Estonians, the Sámi, and other Finno-Ugrian group. <…> Just across the border in Poland, however, it disappears abruptly. There's a very striking genetic frontier there… The same paradox exists to the south-east: the Balts and the Belarusians have a similar genetic wall between them, and the frequency of the Y chromosome mutation in Belarus is very low»|скарочана}})<ref>Rislakki J. [https://forum.skalman.nu/viewtopic.php?t=20080&start=150 The Finno-Ugric connection, genetics-wise, could be bigger than imagined] ([https://terijoki.spb.ru/history/templ.php?page=willems&lang=en расейскі пераклад артыкула]) // {{Артыкул у іншым разьдзеле|Helsingin Sanomat||en|Helsingin Sanomat}}. 24.01.2001.</ref>}}, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знаходзяць гоцкія мячы<ref>Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.</ref>}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.</ref> (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — без удакладненьня, [[Ліцьвіны#Літоўская мова|што за мова разумелася тут пад «літоўскай»]], і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.</ref>}}). 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]] * [[LITWA: hłos monarchisty]] * [[Міжмор’е]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}. * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18. * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == * [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г. * Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г. * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм] * [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]] {{Беларусы}} [[Катэгорыя:Ліцьвінства]] miwxpz2fxslp5w0jplhx7x0z84b46bb 0 233365 2334743 2155104 2022-08-27T11:56:40Z W 11741 +2-я найлепшая выява ад Беларусі на [[Вікіпэдыя:Праект:Вікі любіць Зямлю-2022]] wikitext text/x-wiki {{Запаведная зона |назва = Румлёва |катэгорыя_МСАП = III |выява = Green paradise in Grodno.jpg |памер_выявы = |подпіс_выявы = 2022 год |мапа = |памер_мапы = |подпіс_мапы = |разьмяшчэньне = [[Горадня]] |места = |шырата_паўшар’е = паўночнае |шырата_градусаў = 53 |шырата_хвілінаў = 39 |шырата_сэкундаў = 23 |даўгата_паўшар’е = усходняе |даўгата_градусаў = 23 |даўгата_хвілінаў = 51 |даўгата_сэкундаў = 52 |вышыня = 120 м [[Вышыня над узроўнем мора|н.у.м.]] |плошча = 78,2 [[га]] |уласьнік = [[Гарадзенскі гарадзкі выканаўчы камітэт]] |заснаваны = ХІХ стагодзьдзе |колькасьць_наведваньняў = |год_наведваньняў = |крыніца_наведваньняў = |сайт = |commons = }} '''Румлёва''' — [[лесапарк]] Горадні каля [[Гімназія № 1 (Горадня)|гімназіі № 1]]. [[Парк]]авая частка плошчай 9 [[гектар]]аў стала [[Мясцовыя помнікі прыроды Беларусі|помнікам прыроды мясцовай значнасьці]] з 8 жніўня 2013 году, бо была прадметам садова-паркавага мастацтва. На лістапад 2013 году ў яго межах заходзіліся [[брук]]аванка ХІХ стагодзьдзя і воданапорная вежа 1930 году, [[Крыніца (гідралёгія)|крыніцы]] і рэшткі [[Сядзіба|сядзібы]]. Побач месьціўся жылы мікрараён Горадні з насельніцтвам звыш 15 000 чалавек. Лесапарк займаў 3 каляпоплаўныя тэрасы [[Нёман]]а, утвораныя [[ледавік]]амі. У парку расьлі 200-гадовыя [[дуб]]ы, а таксама [[акацыі]], [[вяз]]ы, [[граб]]ы і [[клён]]ы. Сярод занесеных у [[Чырвоная кніга Беларусі|Чырвоную кнігу]] відаў сустракаліся: [[зялёны дзяцел]], шэраг імхоў, [[лішайнік]]аў і [[першацьвет]]аў. У Румлёве бывалі пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]], стваральнік заапарка [[Ян Каханоўскі]] і заснавальнік музэю прыроды [[Станіслаў Жыўна]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Барыс Пракопчык.|загаловак=Захаваем Румлёва разам|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20131205/1386217405-zahavaem-rumlyova-razam|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=5 сьнежня 2013|нумар=[http://zviazda.by/be/number/gazeta-pdf-229-27594-ot-05122013 229 (27594)]|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/12/1386217318_3.pdf 3]|issn=1990-763x}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Накід:Беларусь}} {{Бібліяінфармацыя}} [[Катэгорыя:Славутасьці Горадні]] [[Катэгорыя:Паркі Беларусі]] [[Катэгорыя:Прыродныя помнікі Беларусі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў XIX стагодзьдзі]] 09xhscks2i68nhktz483ib3un6lnss1 0 253775 2334639 2302740 2022-08-26T12:41:50Z Xqbot 4798 Робат: выпраўленьне падвойнага перанакіраваньня → [[Віялет Ледзюк]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Віялет Ледзюк]] 6y3evtupaew1ak69yprh53n79z3ge35 0 256392 2334644 2334545 2022-08-26T13:11:14Z Hleb23 72152 /* Рэйтынг асацыяцыяў */ адзначыў краіны, чые каманды пакінулі эўракубкі wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />89/310 (з улікам кваліфікацыі) — 28,71% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />242 (з улікам кваліфікацыі) — 2,719 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />''{{Сьцяг|Гаіці}} Францьдзі П'ера({{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]])'' — 5 мячоў<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="3" |4(7/7) | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 |4(8/8) | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 |3(6/6) | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 |3(4/6) | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2(4/5) | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 |2(4/5) | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | rowspan="3" |2(3/5) | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 |2(4/5) | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | rowspan="2" |1(3/4) | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 |1(2/4) | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 |1(3/4) | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 |1(1/4) | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 |1(2/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 |1(1/4) | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 |1(2/4) | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | rowspan="2" |1(2/4) | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 |1(1/4) | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 |1(2/4) | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 |1(1/4) | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 |1(0/4) | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 |1(1/4) | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 |1(0/4) | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 |1(1/4) | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 |1(0/4) | -2,500 | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 |1(1/4) | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0(1/1) | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 |1(1/4) | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,250 | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | +0,625 | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 |1(1/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 |1(0/4) | -1,500 | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 |1(0/4) | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 |1(1/4) | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 |1(0/4) | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | rowspan="2" |1(0/4) | +1,250 | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 |1(1/4) | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | rowspan="5" |1(0/3) | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#90EE90;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#90EE90;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |1:2 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |0:0 |1:2 |1.— 2.[[Філіп Азобіч|Азобіч]] 38' (1:0), [[Ян Копіц|Копіц]] 58'(1:1), [[Ян Клімент|Клімент]] 73' (1:2) |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |2:4 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:0 |1:4 |1.[[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 37' (1:0) 2.[[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 4' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 35' (1:2), [[Альбэрт Грэнбэк|Гронбэк]] 70' (2:2), [[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 117' (2:3), [[Пэтар Бочкай|Бочкай]] 120' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |3:2 |2:2 |1.[[Францьдзі П'ера|П’ера]] 18' (1:0), [[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (1:1), [[Гелёр Канга|Канга]] 40' (1:2), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 51' (2:2), [[Цярон Чэры|Чэры]] 61' (3:2) 2.[[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (3:3), [[Мірка Іваніч|Іваніч]] 43' (3:4), [[Даніэль Сундгрэн|Сундгрэн]] 45+5' (4:4), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 90' ([[Аўтагол|аўта]]) (5:4) |- |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |2:1 |0:0 |1.[[Віктар Клясан|Клясан]] 9' (1:0), [[Люкас Лерагер|Лерагер]] 48' (2:0), [[Анастасіяс Бакасэтас|Бакасэтас]] 79' (2:1) 2.— |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |0:5 |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |0:2 |0:3 |1.[[Жылбэрту Мараэс Жуніёр|Жылбэрту]] 9' (0:1), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 37' (0:2) 2.[[Нікаляс Атамэндзі|Атамэндзі]] 27' (0:3), [[Рафа Сылва|Сылва]] 40' (0:4), [[Давід Нэрэс|Нэрэс]] 42' (0:5) |- |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2:2 |1:0 |1.[[Ібраім Сангарэ|Сангарэ]] 37' (0:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 40' (1:1), [[Том Лоўрэнс|Лоўрэнс]] 70' (2:1), [[Арманда Абіспа|Абіспа]] 78' (2:2) 2.[[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 60' (3:2) |} == Групавы этап == === Лёсаваньне === Лёсаваньне групавога этапу адбылося 25 жніўня 2022 году а 19 гадзіне па Менскаму часе. 32 каманды былі разьбітыя на восем групаў па чатыры каманды. Для лёсаваньня каманды разьмяркоўваюцца па чатырох кошыках, у кожным па восем камандаў, на падставе наступных крытэрыяў: * Кошык 1 зьмяшчае ўладальнікаў тытулаў [[Рэал Мадрыд|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]] і [[Айнтрахт Франкфурт|Лігі Еўропы 2021-22]], а таксама чэмпіёнаў шасьці найлепшых асацыяцыяў па каэфіцыентах УЭФА гэтых асацыяцый на канец эўракубкавага сэзону 2021-22. Паколькі ўладальнік тытулу Лігі чэмпіёнаў «[[Рэал Мадрыд]]» таксама зьяўляецца чэмпіёнам Асацыяцыі з другім па велічыні каэфіцыентам ([[Гішпанія]]), чэмпіён Асацыяцыі зь сёмым каэфіцыентам ([[Нідэрлянды]]) «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]» таксама будзе пасеяны ў Кошык 1. * Кошыкі 2, 3 і 4 ўтрымліваюць астатнія каманды, пасеяныя паводле іх клюбных каэфіцыентаў УЭФА на пачатак эўракубкавага сэзону 2022-23 гадоў. * Каманды з адной асацыяцыі ня могуць быць уключаныя ў адну групу. * [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурцкі]] «[[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]]» дэбютуе ў групавым раўндзе пасьля перамогі ў Лізе Эўропы ў мінулым сэзоне. Гэта таксама першы выпадак, калі пяць нямецкіх клюбаў трапяць у групавы этап. * Усяго 16 дзейных чэмпіёнаў прымуць удзел у групавым этапе разам зь 16 іншымі клюбамі, што кваліфікаваліся на гэны этап. * Былі сфармаваныя загадзя 11 параў на падставах ахопу агульнай ТБ-аўдыторыі, па выніках лёсаваньня гэтыя каманды мусяць гуляць у розныя дні. У выпадку двох камандах з адной краіны ўсё проста, гэты прынцып адпавядае імкненьню жыхарам (заўзятарам) той ці іншай краіны назіраць за ўсімі матчамі сваіх улюблёнцаў, а ангельчанам, немцам, гішпанцам ды італійцам цяжэй, таму там у асноўным падзяляліся клюбы з найбольшай аўдыторыяй, напрыклад, каб [[Рэал Мадрыд|Мадрыдскі Рэал]] ды [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] не гулялі свае матчы ў адзін дзень. Пары: [[Манчэстэр Сіці]] - [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]], [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] - [[Тотэнгэм Готспур]], [[Рэал Мадрыд]] - [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]], [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] - [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]], [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] - [[Напалі Нэапаль|Напалі]], [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] - [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]], [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] - [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] - [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]], [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] - [[Алімпік Марсэль]], [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] - [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]], [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] - [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]]. {| class="wikitable" |+ !Кошык 1 !Кошык 2 !Кошык 3 !Кошык 4 |- |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд]] (124,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (134,00) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]] (78,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] (50,250) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] (61,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] (123,000) |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] [[Зальцбург]] (71,000) |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] [[Загрэб]] (49,500) |- |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці]] (134,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (114,000) |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] [[Данецк]] (71,000) |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль]] (44,000) |- |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (38,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (107,00) |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] (67,000) |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,500) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] (138,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] (105,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] (66,000) |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (38,500) |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (112,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (91,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] (61,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] (33,000) |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (80,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]] (83,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] (55,000) |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] (31,000) |- |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] (82,500) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] (83,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] (53,000) |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] [[Хайфа]] (7,000) |} === Група А === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024 |Ініцыялы Каманды1=ААм |Ініцыялы Каманды2=Лвп |Ініцыялы Каманды3=ННп |Ініцыялы Каманды4=РГл |Каманда1=[[Аякс Амстэрдам]] |Каманда2=[[Лівэрпул (футбольны клюб)]] |Каманда3=[[Напалі Нэапаль]] |Каманда4=[[Рэйнджарз Глазга]] |В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0 |Лік1/Дата гульні=неўзабаве |Лік2/Дата гульні=неўзабаве |Лік3/Дата гульні=неўзабаве |Галеадоры1=рыхтуюцца |В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0 |Лік4/Дата гульні=неўзабаве |Лік5/Дата гульні=неўзабаве |Лік6/Дата гульні=неўзабаве |Галеадоры2=рыхтуюцца |В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0 |Лік7/Дата гульні=неўзабаве |Лік8/Дата гульні=неўзабаве |Лік9/Дата гульні=неўзабаве |Галеадоры3=рыхтуюцца |В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0 |Лік10/Дата гульні=неўзабаве |Лік11/Дата гульні=неўзабаве |Лік12/Дата гульні=неўзабаве |Галеадоры4=рыхтуюцца |Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]] |Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Нідэрлянды}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Ангельшчына}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Італія}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Шатляндыя}}}} === Група Б === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Прт|Ініцыялы Каманды2=АМд|Ініцыялы Каманды3=БЛв|Ініцыялы Каманды4=Брг|Каманда1=[[Порту (футбольны клюб)]]|Каманда2=[[Атлетыка Мадрыд]]|Каманда3=[[Баер Левэркузэн]]|Каманда4=[[Бруге (футбольны клюб)]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Партугалія}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Гішпанія}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Нямеччына}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Бэльгія}}}} === Група В === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=БМн|Ініцыялы Каманды2=Брс|Ініцыялы Каманды3=ІМл|Ініцыялы Каманды4=ВПл|Каманда1=[[Баварыя Мюнхэн]]|Каманда2=[[Барсэлёна (футбольны клюб)]]|Каманда3=[[Інтэрнацыянале Мілян]]|Каманда4=[[Вікторыя Пльзень]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Нямеччына}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Гішпанія}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Італія}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Чэхія}}}} === Група Г === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=АФр|Ініцыялы Каманды2=ТГт|Ініцыялы Каманды3=СЛс|Ініцыялы Каманды4=АМр|Каманда1=[[Айнтрахт Франкфурт]]|Каманда2=[[Тотэнгэм Готспур]]|Каманда3=[[Спортынг Лісабон]]|Каманда4=[[Алімпік Марсэль]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Нямеччына}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Ангельшчына}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Партугалія}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Францыя}}}} === Група Д === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Млн|Ініцыялы Каманды2=ЧЛн|Ініцыялы Каманды3=РБЗ|Ініцыялы Каманды4=ДЗг|Каманда1=[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]|Каманда2=[[Чэлсі Лёндан]]|Каманда3=[[Рэд Бул Зальцбург]]|Каманда4=[[Дынама Загрэб]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Італія}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Ангельшчына}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Аўстрыя}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Харватыя}}}} === Група Е === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=РМд|Ініцыялы Каманды2=РБЛ|Ініцыялы Каманды3=ШДн|Ініцыялы Каманды4=СГл|Каманда1=[[Рэал Мадрыд]]|Каманда2=[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)]]|Каманда3=[[Шахтар Данецк]]|Каманда4=[[Сэлтык Глазга]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Гішпанія}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Нямеччына}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Украіна}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Шатляндыя}}}} === Група Ё === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=МСц|Ініцыялы Каманды2=Свл|Ініцыялы Каманды3=БДр|Ініцыялы Каманды4=Кпн|Каманда1=[[Манчэстэр Сіці]]|Каманда2=[[Сэвільля (футбольны клюб)]]|Каманда3=[[Барусія Дортмунд]]|Каманда4=[[Капэнгаген (футбольны клюб)]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Ангельшчына}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Гішпанія}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Нямеччына}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Данія}}}} === Група Ж === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=ПСЖ|Ініцыялы Каманды2=ЮТр|Ініцыялы Каманды3=БЛс|Ініцыялы Каманды4=МХй|Каманда1=[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]|Каманда2=[[Ювэнтус Турын]]|Каманда3=[[Бэнфіка Лісабон]]|Каманда4=[[Макабі Хайфа]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Францыя}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Італія}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Партугалія}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Ізраіль}}}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- | rowspan="2" |1-2 |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |5 |- |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 перад пачаткам 3 кв. раўнду з [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]], калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="5" |3-7 |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]] |4 |- |{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]] |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |4 |- | rowspan="8" |8-15 |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Бруна Пэткавіч]] ({{Мова-харв|''Bruno Petković''|скарочана}}) [[Дынама Загрэб|Дынама]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Міслаў Оршыч]] ({{Мова-харв|''Mislav Oršić''|скарочана}}) [[Дынама Загрэб|Дынама]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Клімент]] ({{Мова-чэс|''Jan Kliment''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Антоніа-Мірка Чолак]] ({{Мова-харв|''Antonio-Mirko Čolak''|скарочана}}) [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] 43mr6h5c9yeou4y17jvfkvueziucxb2 2334665 2334644 2022-08-26T19:10:25Z Hleb23 72152 памылка ў форме прадстаўленьня каманды wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />89/310 (з улікам кваліфікацыі) — 28,71% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />242 (з улікам кваліфікацыі) — 2,719 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />''{{Сьцяг|Гаіці}} Францьдзі П'ера({{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]])'' — 5 мячоў<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="3" |4(7/7) | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 |4(8/8) | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 |3(6/6) | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 |3(4/6) | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2(4/5) | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 |2(4/5) | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | rowspan="3" |2(3/5) | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 |2(4/5) | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | rowspan="2" |1(3/4) | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 |1(2/4) | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 |1(3/4) | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 |1(1/4) | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 |1(2/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 |1(1/4) | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 |1(2/4) | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | rowspan="2" |1(2/4) | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 |1(1/4) | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 |1(2/4) | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 |1(1/4) | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 |1(0/4) | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 |1(1/4) | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 |1(0/4) | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 |1(1/4) | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 |1(0/4) | -2,500 | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 |1(1/4) | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0(1/1) | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 |1(1/4) | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,250 | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | +0,625 | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 |1(1/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 |1(0/4) | -1,500 | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 |1(0/4) | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 |1(1/4) | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 |1(0/4) | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | rowspan="2" |1(0/4) | +1,250 | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 |1(1/4) | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | rowspan="5" |1(0/3) | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#90EE90;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#90EE90;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |1:2 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |0:0 |1:2 |1.— 2.[[Філіп Азобіч|Азобіч]] 38' (1:0), [[Ян Копіц|Копіц]] 58'(1:1), [[Ян Клімент|Клімент]] 73' (1:2) |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |2:4 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:0 |1:4 |1.[[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 37' (1:0) 2.[[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 4' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 35' (1:2), [[Альбэрт Грэнбэк|Гронбэк]] 70' (2:2), [[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 117' (2:3), [[Пэтар Бочкай|Бочкай]] 120' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |3:2 |2:2 |1.[[Францьдзі П'ера|П’ера]] 18' (1:0), [[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (1:1), [[Гелёр Канга|Канга]] 40' (1:2), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 51' (2:2), [[Цярон Чэры|Чэры]] 61' (3:2) 2.[[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (3:3), [[Мірка Іваніч|Іваніч]] 43' (3:4), [[Даніэль Сундгрэн|Сундгрэн]] 45+5' (4:4), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 90' ([[Аўтагол|аўта]]) (5:4) |- |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |2:1 |0:0 |1.[[Віктар Клясан|Клясан]] 9' (1:0), [[Люкас Лерагер|Лерагер]] 48' (2:0), [[Анастасіяс Бакасэтас|Бакасэтас]] 79' (2:1) 2.— |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |0:5 |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |0:2 |0:3 |1.[[Жылбэрту Мараэс Жуніёр|Жылбэрту]] 9' (0:1), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 37' (0:2) 2.[[Нікаляс Атамэндзі|Атамэндзі]] 27' (0:3), [[Рафа Сылва|Сылва]] 40' (0:4), [[Давід Нэрэс|Нэрэс]] 42' (0:5) |- |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2:2 |1:0 |1.[[Ібраім Сангарэ|Сангарэ]] 37' (0:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 40' (1:1), [[Том Лоўрэнс|Лоўрэнс]] 70' (2:1), [[Арманда Абіспа|Абіспа]] 78' (2:2) 2.[[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 60' (3:2) |} == Групавы этап == === Лёсаваньне === Лёсаваньне групавога этапу адбылося 25 жніўня 2022 году а 19 гадзіне па Менскаму часе. 32 каманды былі разьбітыя на восем групаў па чатыры каманды. Для лёсаваньня каманды разьмяркоўваюцца па чатырох кошыках, у кожным па восем камандаў, на падставе наступных крытэрыяў: * Кошык 1 зьмяшчае ўладальнікаў тытулаў [[Рэал Мадрыд|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]] і [[Айнтрахт Франкфурт|Лігі Еўропы 2021-22]], а таксама чэмпіёнаў шасьці найлепшых асацыяцыяў па каэфіцыентах УЭФА гэтых асацыяцый на канец эўракубкавага сэзону 2021-22. Паколькі ўладальнік тытулу Лігі чэмпіёнаў «[[Рэал Мадрыд]]» таксама зьяўляецца чэмпіёнам Асацыяцыі з другім па велічыні каэфіцыентам ([[Гішпанія]]), чэмпіён Асацыяцыі зь сёмым каэфіцыентам ([[Нідэрлянды]]) «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]» таксама будзе пасеяны ў Кошык 1. * Кошыкі 2, 3 і 4 ўтрымліваюць астатнія каманды, пасеяныя паводле іх клюбных каэфіцыентаў УЭФА на пачатак эўракубкавага сэзону 2022-23 гадоў. * Каманды з адной асацыяцыі ня могуць быць уключаныя ў адну групу. * [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурцкі]] «[[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]]» дэбютуе ў групавым раўндзе пасьля перамогі ў Лізе Эўропы ў мінулым сэзоне. Гэта таксама першы выпадак, калі пяць нямецкіх клюбаў трапяць у групавы этап. * Усяго 16 дзейных чэмпіёнаў прымуць удзел у групавым этапе разам зь 16 іншымі клюбамі, што кваліфікаваліся на гэны этап. * Былі сфармаваныя загадзя 11 параў на падставах ахопу агульнай ТБ-аўдыторыі, па выніках лёсаваньня гэтыя каманды мусяць гуляць у розныя дні. У выпадку двох камандах з адной краіны ўсё проста, гэты прынцып адпавядае імкненьню жыхарам (заўзятарам) той ці іншай краіны назіраць за ўсімі матчамі сваіх улюблёнцаў, а ангельчанам, немцам, гішпанцам ды італійцам цяжэй, таму там у асноўным падзяляліся клюбы з найбольшай аўдыторыяй, напрыклад, каб [[Рэал Мадрыд|Мадрыдскі Рэал]] ды [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] не гулялі свае матчы ў адзін дзень. Пары: [[Манчэстэр Сіці]] - [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]], [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] - [[Тотэнгэм Готспур]], [[Рэал Мадрыд]] - [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]], [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] - [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]], [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] - [[Напалі Нэапаль|Напалі]], [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] - [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]], [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] - [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] - [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]], [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] - [[Алімпік Марсэль]], [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] - [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]], [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] - [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]]. {| class="wikitable" |+ !Кошык 1 !Кошык 2 !Кошык 3 !Кошык 4 |- |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд]] (124,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (134,00) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]] (78,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] (50,250) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] (61,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] (123,000) |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] [[Зальцбург]] (71,000) |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] [[Загрэб]] (49,500) |- |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці]] (134,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (114,000) |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] [[Данецк]] (71,000) |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль]] (44,000) |- |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (38,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (107,00) |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] (67,000) |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,500) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] (138,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] (105,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] (66,000) |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (38,500) |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (112,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (91,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] (61,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] (33,000) |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (80,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]] (83,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] (55,000) |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] (31,000) |- |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] (82,500) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] (83,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] (53,000) |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] [[Хайфа]] (7,000) |} === Група А === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024 |Ініцыялы Каманды1=ААм |Ініцыялы Каманды2=Лвп |Ініцыялы Каманды3=ННп |Ініцыялы Каманды4=РГл |Каманда1=[[Аякс Амстэрдам]] |Каманда2=[[Лівэрпул (футбольны клюб)]] |Каманда3=[[Напалі Нэапаль]] |Каманда4=[[Рэйнджарз Глазга]] |В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0 |Лік1/Дата гульні=неўзабаве |Лік2/Дата гульні=неўзабаве |Лік3/Дата гульні=неўзабаве |Галеадоры1=рыхтуюцца |В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0 |Лік4/Дата гульні=неўзабаве |Лік5/Дата гульні=неўзабаве |Лік6/Дата гульні=неўзабаве |Галеадоры2=рыхтуюцца |В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0 |Лік7/Дата гульні=неўзабаве |Лік8/Дата гульні=неўзабаве |Лік9/Дата гульні=неўзабаве |Галеадоры3=рыхтуюцца |В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0 |Лік10/Дата гульні=неўзабаве |Лік11/Дата гульні=неўзабаве |Лік12/Дата гульні=неўзабаве |Галеадоры4=рыхтуюцца |Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]] |Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Нідэрлянды}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Ангельшчына}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Італія}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Шатляндыя}}}} === Група Б === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Прт|Ініцыялы Каманды2=АМд|Ініцыялы Каманды3=БЛв|Ініцыялы Каманды4=Брг|Каманда1=[[Порту (футбольны клюб)]]|Каманда2=[[Атлетыка Мадрыд]]|Каманда3=[[Баер Левэркузэн]]|Каманда4=[[Бруге (футбольны клюб)]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Партугалія}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Гішпанія}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Нямеччына}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Бэльгія}}}} === Група В === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=БМн|Ініцыялы Каманды2=Брс|Ініцыялы Каманды3=ІМл|Ініцыялы Каманды4=ВПл|Каманда1=[[Баварыя Мюнхэн]]|Каманда2=[[Барсэлёна (футбольны клюб)]]|Каманда3=[[Інтэрнацыянале Мілян]]|Каманда4=[[Вікторыя Пльзень]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Нямеччына}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Гішпанія}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Італія}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Чэхія}}}} === Група Г === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=АФр|Ініцыялы Каманды2=ТГт|Ініцыялы Каманды3=СЛс|Ініцыялы Каманды4=АМр|Каманда1=[[Айнтрахт Франкфурт]]|Каманда2=[[Тотэнгэм Готспур]]|Каманда3=[[Спортынг Лісабон]]|Каманда4=[[Алімпік Марсэль]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Нямеччына}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Ангельшчына}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Партугалія}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Францыя}}}} === Група Д === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Млн|Ініцыялы Каманды2=ЧЛн|Ініцыялы Каманды3=РБЗ|Ініцыялы Каманды4=ДЗг|Каманда1=[[Мілян (футбольны клюб)]]|Каманда2=[[Чэлсі Лёндан]]|Каманда3=[[Рэд Бул Зальцбург]]|Каманда4=[[Дынама Загрэб]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Італія}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Ангельшчына}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Аўстрыя}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Харватыя}}}} === Група Е === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=РМд|Ініцыялы Каманды2=РБЛ|Ініцыялы Каманды3=ШДн|Ініцыялы Каманды4=СГл|Каманда1=[[Рэал Мадрыд]]|Каманда2=[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)]]|Каманда3=[[Шахтар Данецк]]|Каманда4=[[Сэлтык Глазга]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Гішпанія}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Нямеччына}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Украіна}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Шатляндыя}}}} === Група Ё === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=МСц|Ініцыялы Каманды2=Свл|Ініцыялы Каманды3=БДр|Ініцыялы Каманды4=Кпн|Каманда1=[[Манчэстэр Сіці]]|Каманда2=[[Сэвільля (футбольны клюб)]]|Каманда3=[[Барусія Дортмунд]]|Каманда4=[[Капэнгаген (футбольны клюб)]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Ангельшчына}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Гішпанія}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Нямеччына}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Данія}}}} === Група Ж === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=ПСЖ|Ініцыялы Каманды2=ЮТр|Ініцыялы Каманды3=БЛс|Ініцыялы Каманды4=МХй|Каманда1=[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]|Каманда2=[[Ювэнтус Турын]]|Каманда3=[[Бэнфіка Лісабон]]|Каманда4=[[Макабі Хайфа]]|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]|Сьцяг краіны каманды на першым радку={{Сьцяг|Францыя}}|Сьцяг краіны каманды на другім радку={{Сьцяг|Італія}}|Сьцяг краіны каманды на трэцім радку={{Сьцяг|Партугалія}}|Сьцяг краіны каманды на чацьвёртым радку={{Сьцяг|Ізраіль}}}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- | rowspan="2" |1-2 |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |5 |- |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 перад пачаткам 3 кв. раўнду з [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]], калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="5" |3-7 |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]] |4 |- |{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]] |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |4 |- | rowspan="8" |8-15 |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Бруна Пэткавіч]] ({{Мова-харв|''Bruno Petković''|скарочана}}) [[Дынама Загрэб|Дынама]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Міслаў Оршыч]] ({{Мова-харв|''Mislav Oršić''|скарочана}}) [[Дынама Загрэб|Дынама]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Клімент]] ({{Мова-чэс|''Jan Kliment''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Антоніа-Мірка Чолак]] ({{Мова-харв|''Antonio-Mirko Čolak''|скарочана}}) [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] bt6tu8ftaw5gb2e7z3axsz2hsugjoe7 0 258663 2334729 2334600 2022-08-27T09:31:17Z Czalex 51 /* Некаторыя будынкі */ wikitext text/x-wiki {{Асоба |імя = Флярыян Выганоўскі |арыгінал імя = |партрэт = |апісаньне = |род дзейнасьці = архітэктар |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|4|6|1854}} |месца нараджэньня = Котра, [[Гарадзенская губэрня]], [[Расейская імпэрыя]] |дата сьмерці = не раней за 1914 г. |месца сьмерці = }} '''Флярыян Выганоўскі''' ({{lang-lv|Florians fon Viganovskis}}, [[4 чэрвеня]] або [[4 ліпеня]]<ref name=latgalesd>[https://latgalesdati.du.lv/persona/10200?fbclid=IwAR0UUBTYN-Ju7FxFXrnbTwnUVWI8873ZAIFv-mVwg1-t1zAJX9reVYceaUA Florians fon Viganovskis] — Latgales dati</ref> [[1854]] — паміж 1914<ref name=latgalesd/> і 1929<ref name=korp>[https://www.archiwumkorporacyjne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/warszawa/k-arkonia/?fbclid=IwAR0VmsHW_TBVcJoTCV5oN8cF7PbdFETA4gNg3XpXwF4_WQa5rs-235D4U9E Archiwum Korporacyjne — Archiwum i Muzeum Polskich Korporacji Akademickich] [Архіў і музэй польскіх акадэмічных карпарацыяў]</ref>) — [[Латвія|латвійскі]] архітэктар беларускага паходжаньня. == Біяграфія == [[Файл:Sv.Franciska katoļu baznīca, Rīga, 2017.jpg|thumb|Касьцёл сьвятога Францішка, Рыга]] Нарадзіўся ў маёнтку [[Котра (неадназначнасьць)|Котра]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]]<ref name=lza>[http://archive.lza.lv/LZA_VestisA/65_5-6/36-52%20Janis%20Zilgalvis_Nijole%20Luksionite.pdf Jānis Zilgalvis, Nijole Lukšionīte. LATVIJAS UN LIETUVAS SAKRĀLĀS ARHITEKTŪRAS SAIKNES 19. GS. OTRAJĀ PUSĒ-20. GS. SĀKUMĀ — Latvijas Zinatnes Akademijas Vestis]</ref> ў шляхецкай сям’і. У 1873—1879 гг. навучаўся ў [[Рыская палітэхніка|Рыскай палітэхніцы]]<ref name=lza/>. У 1879 годзе быў сузаснавальнікам польскай акадэмічнай карпарацыі Arkonia<ref name=korp/>. Пазьней навучаўся ў [[Мікалаеўская ваенная акадэмія|Мікалаеўскай ваеннай акадэміі]]<ref name=lza/>. З 1881 па 1901 г.<ref name=lza/> або 1906 г.<ref>[https://vidzeme.rcb.lv/eka/florians_fon_viganovskis.htm ĒKAS ARHITEKTS BŪVINŽENIERIS FLORIANS FON VIGANOVSKIS] Projekts «RĪGA — ARHITEKTŪRAS PIEMINEKĻA VĒSTURES SKATĪJUMĀ- 1»</ref> меў інжынэрнае бюро ў [[Рыга|Рызе]]. Інфармацыя пра жыцьцё пасьля 1914 г. адсутнічае. == Некаторыя будынкі == * Касьцёл сьвятога Францішка, Рыга (1892) * Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса, [[Віляка]], цяперашняя Латвія (1890) * Пяціпавярховы будынак з крамамі, Рыга, Pulkveža Brieža ielā 2 (1883) * Жылы будынак, [[Рыга]], Brīvības gatvē 206 (1895) * [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Коўна)]] — праект капліцы (1894) * Царква Усіх Сьвятых, [[Ёсвайны]], [[Кейданскі раён]], цяперашняя [[Летува]] (1903) * Катэдра Сьвятога Сэрца, [[Рэжыца]] (1904) * Касьцёл Сьвятой Тройцы, [[Пабіржы]], [[Біржаўскі раён]], цяперашняя Летува (1910) * Касьцёл сьв. Язэпа, [[Панямунак]], [[Ракішкаўскі раён]], цяперашняя Летува (1911) * Касьцёл сьв. апостала Мацея Эвангеліста, [[Новае Места]], [[Панявескі раён]], цяперашняя Летува (1908) * Касьцёл сьв. Казімера, Камаі, [[Ракішкаўскі раён]], цяперашняя Летува (1909) == Нерэалізаваныя праекты == * Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і Сьвятога Яна Непамука, [[Вялікія Эйсманты]] — праект рэканструкцыі * [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Коўна)]] — праект рэканструкцыі == Галерэя == <gallery> File:Viļakas katoļu baznīca.JPG|Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса, Віляка File:Rėzeknė Cathedral.jpg|Катэдра Сьвятога Сэрца, Рэжыца File:Pabiržės bažnyčia.JPG|Касьцёл Сьвятой Тройцы, Пабіржы File:Panemunelio Sv. Juozapo Globos baznycia.jpg|Касьцёл сьв. Язэпа, Панямунак File:Naujamiestis, bažnyčia.JPG|Касьцёл сьв. апостала Мацея Эвангеліста, Новае Места File:Kamajų bažnyčia.JPG|Касьцёл сьв. Казімера, Камаі File:Vialikija Ejsmanty. Вялікія Эйсманты (1904) (2).jpg|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і Сьвятога Яна Непамука, [[Вялікія Эйсманты]] — нерэалізаваны праект рэканструкцыі </gallery> == Крыніцы == {{зноскі}} {{DEFAULTSORT:Выганоўскі}} [[Катэгорыя:Беларускія архітэктары]] [[Катэгорыя:Латвійскія архітэктары]] [[Катэгорыя:Беларусы ў Латвіі]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Гарадзенскай губэрні]] 8reod26gk6c9h531z09j3gabjmtq0xz 0 258665 2334638 2022-08-26T12:41:15Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{адміністрацыйная адзінка}} '''Мазавецкая губэрня''' ({{мова-pl|Gubernia mazowiecka}}) — губэрня ў [[Царства Польскае|Царстве Польскім]] у складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Губэрнскі горад [[Варшава]]. Утворана ў 1 сакавіка 1837 году замест ска...' wikitext text/x-wiki {{адміністрацыйная адзінка}} '''Мазавецкая губэрня''' ({{мова-pl|Gubernia mazowiecka}}) — губэрня ў [[Царства Польскае|Царстве Польскім]] у складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Губэрнскі горад [[Варшава]]. Утворана ў 1 сакавіка 1837 году замест скасаванага [[Мазавецкае ваяводзтва (1816—1837)|Мазавецкае ваяводзтва]]. Ліквідавана ў 1844 годзе, а з 1 студзеня 1845 году разам з [[Каліская губэрня|Каліскай губэрняй]] аб'яднаная ў [[Варшаўская губэрня|Варшаўскую губэрню]]. == Спасылкі == {{Commons}} {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Расейскай імпэрыі}} [[Катэгорыя:Губэрні Царства Польскага]] [[Катэгорыя:Губэрні Расейскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1837 годзе]] 8z1fp0jtm4sru3yydte90qkkypwcjby 2334640 2334638 2022-08-26T12:44:01Z Stary Jolup 145 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{адміністрацыйная адзінка |Назва ў родным склоне = Мазавецкай губэрні |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = KingdomofPoland1815.jpg }} '''Мазавецкая губэрня''' ({{мова-pl|Gubernia mazowiecka}}) — губэрня ў [[Царства Польскае|Царстве Польскім]] у складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Губэрнскі горад [[Варшава]]. Утворана ў 1 сакавіка 1837 году замест скасаванага [[Мазавецкае ваяводзтва (1816—1837)|Мазавецкае ваяводзтва]]. Ліквідавана ў 1844 годзе, а з 1 студзеня 1845 году разам з [[Каліская губэрня|Каліскай губэрняй]] аб'яднаная ў [[Варшаўская губэрня|Варшаўскую губэрню]]. == Спасылкі == {{Commons}} {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Расейскай імпэрыі}} [[Катэгорыя:Губэрні Царства Польскага]] [[Катэгорыя:Губэрні Расейскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1837 годзе]] 3d0h0cvhzjit2p3pgyme05enoojtmtb 14 258666 2334641 2022-08-26T12:46:41Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '[[Катэгорыя:Губэрні Расейскай імпэрыі|Царства Польскае]] [[Катэгорыя:Царства Польскае]] [[Катэгорыя:Былыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі Польшчы]]' wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Губэрні Расейскай імпэрыі|Царства Польскае]] [[Катэгорыя:Царства Польскае]] [[Катэгорыя:Былыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі Польшчы]] lsna1576ezkj3maaz9ld71xhmmrslxt 14 258667 2334642 2022-08-26T12:47:38Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{catmain|Царства Польскае}} {{Commonscat|Congress Poland}} [[Катэгорыя:Гісторыя Польшчы]]' wikitext text/x-wiki {{catmain|Царства Польскае}} {{Commonscat|Congress Poland}} [[Катэгорыя:Гісторыя Польшчы]] crqb50ibxn5xztm6t2vbiropp8fnbvl 0 258668 2334643 2022-08-26T12:52:44Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва ў родным склоне = Каліскай губэрні |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = KingdomofPoland1815.jpg }} '''Каліская губэрня''' ({{мова-pl|Gubernia kaliska}}) — губэрня ў [[Царства Польскае|Царстве Польскім]] у складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Губэрнскі горад [[Каліш]]. Утворана 23 лютага 1837 году, скасавана ў 1844 годзе, а з 1 студзеня 1845 году разам з [[Мазавецкая губэрня|Мазавецкай губэрняй]] аб’яднаная ў [[Варшаўская губэрня|Варшаўскую губэрню]]. У 1867 годзе адноўлена і ў такім выглядзе праіснавала да 1918 году. == Паветы == * [[Каліскі павет]] * [[Кольскі павет]] * [[Канінскі павет]] * [[Лэнчыцкі павет]] * [[Сярадскі павет]] * [[Слупэцкі павет]] * [[Турэцкі павет]] * [[Вялюньскі павет]] == Спасылкі == {{Commons}} {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Расейскай імпэрыі}} [[Катэгорыя:Губэрні Царства Польскага]] [[Катэгорыя:Губэрні Расейскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1837 годзе]] i6jmeceteyz4x0s5lxrdpc43t2ajsk5 0 258669 2334645 2022-08-26T13:20:20Z W 11741 +Пачатак wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя = Валеры Славук |партрэт = Valery Slauk.jpg |памер партрэту = |апісаньне партрэту = 2015 год |імя пры нараджэньні = Валеры Пятровіч Славук |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|17|4|1947|1}} |месца нараджэньня = [[Коханаў]], [[Талачынскі раён]], [[Віцебская вобласьць]], [[Беларуская ССР]], [[Савецкі Саюз]] |заняткі = [[кніжная графіка]] |адукацыя = [[Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут]] (1977) |плынь = [[рамантызм]] |працы = ілюстрацыі кніг [[Казка|казак]] «[[Людзей слухай, а свой розум май]]» (1988) і «[[Залаты птах]]» (1993), «[[Шляхціц Завальня]]» (1990) і «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]», казкі «[[Лятучы цмок]]» (1995) і нізка «[[Псэўдазоалёгія]]» |пад уплывам = [[Васіль Пятровіч Шаранговіч]] |уплыў на = [[Надзея Макеева]]<ref>{{Навіна|аўтар=МГ|загаловак=Ілюстратарка Надзея Макеева – пра ад’езд у ЗША, супрацу з «Форбсам» і натхняльны беларускі пратэст|спасылка=https://belsat.eu/news/21-04-2021-ilyustratarka-nadzeya-makeeva-pra-ad-ezd-u-zsha-supratsu-z-forbes-i-nathnyalny-belaruski-pratest/|выдавец=Тэлеканал «[[Белсат]]»|дата публікацыі=22 красавіка 2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref> |узнагароды = [[Дзяржаўная прэмія Беларусі]] (2001), прэмія «[[Залаты фаліянт]]» (2008), прэмія [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]], спэцыяльная прэмія прэзыдэнта Беларусі (2017), [[прэмія Цёткі]] (2021) {{Блёк узнагародаў|{{Мэдаль Францішка Скарыны}}|{{Мэдаль За працоўныя заслугі}}}} |подпіс = |commons = }} '''Валеры Пятровіч Славук''' (нар. 1947, Коханаў, Талачынскі раён, Віцебская вобласьць, цяпер [[Беларусь]]) — беларускі кніжны графік-ілюстратар. [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі]] (2015), ляўрэат [[Дзяржаўная прэмія Беларусі|Дзяржаўнай прэміі Беларусі]] (2001), прэміі «[[Залаты фаліянт]]» (2008), спэцыяльнай прэміі прэзыдэнта Беларусі (2017), прэміі [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Каляндар знамянальных і памятных датаў на 2022 год|спасылка=https://borlib.by/be/kategoryi/170-resurs/6087-kalyandar-znamyanalnykh-i-pamyatnykh-dat-na-2022-god-2|выдавец=[[Барысаўская цэнтральная бібліятэка]] імя Івана Каладзеева|дата публікацыі=2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref> і [[Прэмія Цёткі|прэмію Цёткі]] (2021) ў намінацыі «Найлепшае мастацкае афармленьне» за аздабленьне зборніка казак «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]». Сябра [[Беларускі саюз мастакоў|Беларускага саюзу мастакоў]] (1981)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Славук Валеры Пятровіч, выяўленчае мастацтва|спасылка=https://bis.nlb.by/by/documents/168002|выдавец=Анлайн-энцыкляпэдыя «[[Беларусь у асобах і падзеях]]»|дата публікацыі=15 ліпеня 2020|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. [[Прафэсар]] (2009) катэдры графікі [[Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў|Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў]]<ref name="б"/>. Належаў да плыні мастакоў-[[Рамантызм|рамантыкаў]]<ref>{{Кніга|аўтар=[[Н. Шаранговіч]].|частка=Мастакі-рамантыкі і мастацкая практыка ў пераходную эпоху: 1970–1990-е гг.|загаловак=Дзесяць стагодзьдзяў мастацтва Беларусі: каталёг выстаўкі|арыгінал=|спасылка=https://files.knihi.com/Knihi/uploaded09/10_st_mastactva.pdf|адказны=[[дызайн]] [[Ігар Бандаровіч]], фатографы [[Аляксей Аляксандраў]], [[Алег Лукашэвіч]] і [[Зьміцер Казлоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Чатыры чвэрці]]|год=2014|старонкі=591|старонак=629|сэрыя=|isbn=|наклад=600}}</ref>. == Жыцьцяпіс == У 1977 годзе скончыў [[Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут]] паводле спэцыяльнасьці «[[кніжная графіка]]», на якую быў пры конкурс 7 чалавек на месца пры паступленьні. Навучаўся ў графіка [[Васіль Пятровіч Шаранговіч|Васіля Пятровіча Шаранговіча]]. У 1980—1990-я гады рабіў малюнкі на тэму [[Міталёгія|міталёгіі]], [[Фантасмагорыя|фантасмагорыі]] і [[Фантастыка|фантастыкі]], такія як «[[Пераможца]]» і «[[На дрэвах]]», «[[Гнёзды]]» і «[[Дрэва для вогнішча]]». Падрабязна прамалёўваў забаўных і мілых пачвараў. Усе тагачасныя графічныя аркушы былі ў выглядзе такой друкаванай графікі, як афорт, [[акватынта]] і [[шаўкаграфія]]. У 1991 годзе стварыў [[афорт]] «Шлях», на якім нямоглыя старэчы брыдуць у навакольлі засохлых дрэваў з [[Драпежнік|драпежнымі]] птушкамі і [[кажан]]амі. У 1997 годзе пачаў выкладаць у Беларуская дзяржаўнай акадэміі мастацтваў. У 2000-я гады стаў перадаваць у малюнках [[Эстэтыка|эстэтыку]] прыроды, сымвалізму і [[Мэтафара|мэтафары]]. Адпаведнымі творамі былі «[[Раніца (малюнак)|Раніца]]», нізка «[[Псэўдазоалёгія]]», «[[Дзіцячы сад (малюнак)|Дзіцячы сад]]», «[[Восеньскі сон]]» і «[[Маленькія сьнежныя людзі]]», «[[Адпачынак (малюнак)|Адпачынак]]» і «[[Рыбная лоўля (малюнак)|Рыбная лоўля]]». Сярод іншага, на малюнку [[туш]]шу «[[Дыялёг (малюнак)|Дыялёг]]» намаляваў 2-х людзей, якія размаўляюць седзячы ў атачэньні катоў і 12 сабакаў<ref name="б"/>. У 2008 годзе стаў ляўрэатам прэміі «[[Залаты фаліянт]]» ў намінацыі «Найлепшы майстар» Нацыянальнага конкурсу «[[Мастацтва кнігі]]»<ref name="а"/>. 21 траўня 2009 году быў уганараваны мэдалём «[[За працоўныя заслугі]]»<ref>{{Навіна|аўтар=А. Лукашэнка|загаловак=Указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь ад 21 траўня 2009 г. № 260 «Аб узнагароджаньні дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі Беларусь»|спасылка=https://pravo.by/document/?guid=2012&oldDoc=2009-131/2009-131(004-017).pdf&oldDocPage=13|выдавец=[[Нацыянальны прававы партал Беларусі]]|дата публікацыі=1 чэрвеня 2009|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. У 2010-м атрымаў дыплём 1-й ступені Міжнароднага конкурсу «Мастацтва кнігі», а таксама быў ўзнагароджаны 2-ма мэдалямі: [[Мэдаль Францішка Скарыны|Францішка Скарыны]] і «[[За заслугі ў выяўленчым мастацтве]]» [[Беларускі саюз мастакоў|Беларускага саюзу мастакоў]]<ref name="а"/>. У лютым—сакавіку 2014 году зладзіў у менскім [[Музэй сучаснага выяўленчага мастацтва|Музэі сучаснага выяўленчага мастацтва]] выставу больш як 30 сваіх твораў з 1980-х да 2012 году<ref name="б">{{Артыкул|аўтар=Вольга Чайкоўская.|загаловак=Дыялёг|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140301/1393632010-dyyalog|выданьне=Жырандоля|тып=|год=1 сакавіка 2014|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/02/1sak-5.indd_.pdf 5 (222)]|старонкі=|issn=}}</ref>. У кастрычніку 2015 году атрымаў ганаровую годнасьць [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі|заслужанага дзеяча мастацтваў Беларусі]]. У 2017-м за правядзеньне выставы «Плянэта Славук» атрымаў адмысловую прэмію прэзыдэнта Беларусі дзеячам культуры<ref name="б"/>. У 2019 годзе выдаў каляровы альбом на 141 старонку<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Валеры Славук: альбом|спасылка=https://kniganosha.by/catalog/valeryy_slavuk_albom|выдавец=Інтэрнэт-кнігарня «Кніганоша»|дата публікацыі=2019|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. == Творчасьць == [[Файл:Valery Slauk Oleg Soudlenkov 8.10.2015 Autumn Salon Minsk.JPG|значак|280пкс|На восеньскім салёне ў Палацы мастацтваў з калекцыянэрам Алегам Судлянковым (зьлева; Менск, 2015 год)]] Валеры Славук працаваў у кніжнай і станковай графіцы. Яго творчасьці была ўласьцівая контурнасьць выявы, мадэляваньне аб'ёмаў дробнымі штрыхамі, [[гратэск]]авасьць і [[Іронія|іранічнае]] [[шарж]]аваньне постацяў. Для станковых твораў былі ўласьцівыя адыход ад дакладнасьці сюжэтнага дзеяньня і абагульненьне вобразнай шматграннасьці зьместу, падрабязнае адлюстраваньне прадметаў [[побыт]]у і навакольнага асяродзьдзя: «[[Белы кот]]» (1995), «[[Начны візыт]]» і «Дарога» (1996), «[[Аднарог]]» і «[[Прыцемкі]]» (1997), «[[Запаволены рух]]», «Эдэм» і «[[Ператварэньне]]» (1998). Кніжная графіка вызначалася абвостраным успрыманьнем літаратурнага тэксту, пачуцьцёвым і глыбокім выяўленьнем характараў постацяў і своеасаблівасьцяў [[сюжэт]]у: народныя [[Казка|казкі]] «[[Удовін сын|Ўдовін сын]]» (1977—1980), «[[Піліпка-сынок]]» і «[[Курачка Раба]]» (1983), «[[Людзей слухай, а свой розум май]]» (1988), «[[Алёнка]]» (1989) і «[[Залаты птах]]» (1993), казка «[[Лятучы цмок]]» [[Уладзімер Ягоўдзік|Уладзімера Ягоўдзіка]] (1995), кнігі «[[Касмалёт]]» [[Мікола Ганчароў|Міколы Ганчарова]] (1979) і «[[Ад рэчыва да сутнасьці]]» [[Кірыл Шарыкаў|Кірыла Шарыкава]] (1982), «[[Шляхціц Завальня]]» [[Ян Баршчэўскі|Яна Баршчэўскага]] (1990) і «[[Вясна ўвосень]]» [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]] (2000)<ref>{{Кніга|аўтар=[[Міхась Баразна]].|частка=Славук Валеры Пятровіч|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=https://knihi.com/none/Bielaruskaja_encyklapiedyja_djvu.zip.html|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=2002|том=[https://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.14.djvu 14: Рэле — Слаявіна]|старонкі=[https://files.knihi.com/preview/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.14.djvu/500_996x9999.jpeg 500]|старонак=512|сэрыя=|isbn=985-11-0238-5|наклад=10 000}}</ref> Яго творы захоўвалі [[Нацыянальны мастацкі музэй Беларусі]] і [[Беларускі саюз мастакоў]], прыватныя зьбіральнікі мастацтва і музэі Аўстрыі, Італіі і [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Творчасьць пераважна тычылася беларускай і агульнаславянскай [[Міталёгія|міталёгіі]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Валеры Славук|спасылка=http://mythology.by/valery-slauk-by/|выдавец=Партал «Міталёгія Беларусі»|дата публікацыі=2018|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. У чэрвені 2017 году ў [[Палац мастацтваў Менску|Палацы мастацтваў Менску]] Валеры Славук зладзіў выставу да свайго 70-годзьдзя, дзе сярод іншых выставіў ілюстрацы да кніг «[[Айвэнга]]» [[Ўолтэр Скот|Ўолтэра Скота]], «[[Чорны млын]]» [[Юры Брэзан|Юрыя Брэзана]], «[[Шляхціч Завальня]]» Яна Баршчэўскага, «Вясна ўвосень» [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], да беларускіх народных казак «Удовін сын» і «Алёнка», да кнігі казак «Цудоўны сьвет»<ref>{{Артыкул|аўтар=Вікторыя Аскера.|загаловак=Энэргетычны запал ад Валерыя Славука|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20170915/1505497111-energetychny-zapal-ad-valeryya-slavuka|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=16 верасьня 2017|нумар=[https://zviazda.by/be/number/179-28543 179 (28543)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16ver-9_optim.pdf 9]|issn=1990-763x}}</ref>. У 2019 годзе на падставе ілюстрацыі Славука «Жалезны чалавек» вырабілі набор аднайменных дызайнэрскіх [[кофта]]ў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Худзі «Жалезны чалавек»|спасылка=https://lstr.by/xudzi-zhalezny-chalavek/|выдавец=Крама «Лстр адзеньне»|дата публікацыі=2019|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. [[Файл:Autumn Salon BelGazPromBank 8.10.2015 Valery Slauk Lev Alimov.JPG|значак|280пкс|У дзень атрыманьня ганаровай годнасьці [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі|заслужанага дзеяча мастацтваў Беларусі]] зь [[Леў Алімаў|Ільвом Алімавым]] (2015 год)]] У красавіку 2020 году [[Антон Брыль]] выдаў зборнік 30 беларускіх [[Чарадзейная казка|чарадзейных казак]] «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]», які аздобіў Валеры Славук<ref>{{Артыкул|аўтар=Ірына Кацяловіч.|загаловак=«Я добра арыентуюся ва ўяўным сьвеце, i прыдумляць мне нiчога ня трэба»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20200424/1587743175-ilyustratar-valeryy-slavuk-ya-dobra-aryentuyusya-va-uyaunym-svece-i|выданьне=Жырандоля|тып=|год=25 красавіка 2020|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/25kra-2020-8.pdf 15 (503)]|старонкі=|issn=}}</ref>. Пагатоў, Славук стварыш вобразы Злыдня, Зьніча і Дзікіх людзей за 30 гадоў да таго<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вядзьмар, які рабіўся ваўком: Беларускія чарадзейныя казкі|спасылка=https://januskevic.by/catalog/dzieciam/4169/|выдавец=Выдавецтва «[[Янушкевіч (выдавецтва)|Янушкевіч]]»|дата публікацыі=2020|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. 14 кастрычніка 2021 году [[Беларускі ПЭН-цэнтар]] і [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]] прысудзілі Славуку [[Прэмія Цёткі|прэмію Цёткі]] ў намінацыі «Найлепшае мастацкае афармленьне» за аздабленьне зборніка казак «Вядзьмар, якi рабiўся ваўком»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вольга Гапеева і Валерый Славук — пераможцы Прэміі Цёткі|спасылка=https://lit-bel.org/news/volga-gapeeva-i-valeryy-slavuk-peramozhtsy-premii-tsyetki/|выдавец=[[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]|дата публікацыі=14 кастрычніка 2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. 7 красавіка 2022 году ў мэсэнджэры «[[Вайбэр]]» разьмясьцілі набор «Беларускія міты» налепак на падставе твораў Славука<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьніч, дэманы і русалкі|спасылка=https://budzma.org/news/stykerpak-na-asnove-belaruskikh-mifau.html|выдавец=«[[Будзьма беларусамі]]»|дата публікацыі=7 красавіка 2022|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Залаты птах|спасылка=https://belnaviny.by/belorusskie-skazki/zalaty-ptax.html|выдавец=Партал «Белнавіны»|дата публікацыі=8 лістапада 2017|дата доступу=26 жніўня 2022}} ** [https://belnaviny.by/belorusskie-skazki/alyonka.html Алёнка] {{Накід:Асоба:Беларусь}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Талачынскім раёне]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў]] [[Катэгорыя:Беларускія графікі]] [[Катэгорыя:Беларускія мастакі]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь]] [[Катэгорыя:Заслужаныя дзеячы мастацтваў Беларусі]] gicqh470npdv3ep4bo3623o8vl427v2 2334646 2334645 2022-08-26T13:25:14Z W 11741 /* Вонкавыя спасылкі */ +[[Шаблён:Бібліяінфармацыя]] wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя = Валеры Славук |партрэт = Valery Slauk.jpg |памер партрэту = |апісаньне партрэту = 2015 год |імя пры нараджэньні = Валеры Пятровіч Славук |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|17|4|1947|1}} |месца нараджэньня = [[Коханаў]], [[Талачынскі раён]], [[Віцебская вобласьць]], [[Беларуская ССР]], [[Савецкі Саюз]] |заняткі = [[кніжная графіка]] |адукацыя = [[Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут]] (1977) |плынь = [[рамантызм]] |працы = ілюстрацыі кніг [[Казка|казак]] «[[Людзей слухай, а свой розум май]]» (1988) і «[[Залаты птах]]» (1993), «[[Шляхціц Завальня]]» (1990) і «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]», казкі «[[Лятучы цмок]]» (1995) і нізка «[[Псэўдазоалёгія]]» |пад уплывам = [[Васіль Пятровіч Шаранговіч]] |уплыў на = [[Надзея Макеева]]<ref>{{Навіна|аўтар=МГ|загаловак=Ілюстратарка Надзея Макеева – пра ад’езд у ЗША, супрацу з «Форбсам» і натхняльны беларускі пратэст|спасылка=https://belsat.eu/news/21-04-2021-ilyustratarka-nadzeya-makeeva-pra-ad-ezd-u-zsha-supratsu-z-forbes-i-nathnyalny-belaruski-pratest/|выдавец=Тэлеканал «[[Белсат]]»|дата публікацыі=22 красавіка 2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref> |узнагароды = [[Дзяржаўная прэмія Беларусі]] (2001), прэмія «[[Залаты фаліянт]]» (2008), прэмія [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]], спэцыяльная прэмія прэзыдэнта Беларусі (2017), [[прэмія Цёткі]] (2021) {{Блёк узнагародаў|{{Мэдаль Францішка Скарыны}}|{{Мэдаль За працоўныя заслугі}}}} |подпіс = |commons = }} '''Валеры Пятровіч Славук''' (нар. 1947, Коханаў, Талачынскі раён, Віцебская вобласьць, цяпер [[Беларусь]]) — беларускі кніжны графік-ілюстратар. [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі]] (2015), ляўрэат [[Дзяржаўная прэмія Беларусі|Дзяржаўнай прэміі Беларусі]] (2001), прэміі «[[Залаты фаліянт]]» (2008), спэцыяльнай прэміі прэзыдэнта Беларусі (2017), прэміі [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Каляндар знамянальных і памятных датаў на 2022 год|спасылка=https://borlib.by/be/kategoryi/170-resurs/6087-kalyandar-znamyanalnykh-i-pamyatnykh-dat-na-2022-god-2|выдавец=[[Барысаўская цэнтральная бібліятэка]] імя Івана Каладзеева|дата публікацыі=2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref> і [[Прэмія Цёткі|прэмію Цёткі]] (2021) ў намінацыі «Найлепшае мастацкае афармленьне» за аздабленьне зборніка казак «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]». Сябра [[Беларускі саюз мастакоў|Беларускага саюзу мастакоў]] (1981)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Славук Валеры Пятровіч, выяўленчае мастацтва|спасылка=https://bis.nlb.by/by/documents/168002|выдавец=Анлайн-энцыкляпэдыя «[[Беларусь у асобах і падзеях]]»|дата публікацыі=15 ліпеня 2020|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. [[Прафэсар]] (2009) катэдры графікі [[Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў|Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў]]<ref name="б"/>. Належаў да плыні мастакоў-[[Рамантызм|рамантыкаў]]<ref>{{Кніга|аўтар=[[Н. Шаранговіч]].|частка=Мастакі-рамантыкі і мастацкая практыка ў пераходную эпоху: 1970–1990-е гг.|загаловак=Дзесяць стагодзьдзяў мастацтва Беларусі: каталёг выстаўкі|арыгінал=|спасылка=https://files.knihi.com/Knihi/uploaded09/10_st_mastactva.pdf|адказны=[[дызайн]] [[Ігар Бандаровіч]], фатографы [[Аляксей Аляксандраў]], [[Алег Лукашэвіч]] і [[Зьміцер Казлоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Чатыры чвэрці]]|год=2014|старонкі=591|старонак=629|сэрыя=|isbn=|наклад=600}}</ref>. == Жыцьцяпіс == У 1977 годзе скончыў [[Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут]] паводле спэцыяльнасьці «[[кніжная графіка]]», на якую быў пры конкурс 7 чалавек на месца пры паступленьні. Навучаўся ў графіка [[Васіль Пятровіч Шаранговіч|Васіля Пятровіча Шаранговіча]]. У 1980—1990-я гады рабіў малюнкі на тэму [[Міталёгія|міталёгіі]], [[Фантасмагорыя|фантасмагорыі]] і [[Фантастыка|фантастыкі]], такія як «[[Пераможца]]» і «[[На дрэвах]]», «[[Гнёзды]]» і «[[Дрэва для вогнішча]]». Падрабязна прамалёўваў забаўных і мілых пачвараў. Усе тагачасныя графічныя аркушы былі ў выглядзе такой друкаванай графікі, як афорт, [[акватынта]] і [[шаўкаграфія]]. У 1991 годзе стварыў [[афорт]] «Шлях», на якім нямоглыя старэчы брыдуць у навакольлі засохлых дрэваў з [[Драпежнік|драпежнымі]] птушкамі і [[кажан]]амі. У 1997 годзе пачаў выкладаць у Беларуская дзяржаўнай акадэміі мастацтваў. У 2000-я гады стаў перадаваць у малюнках [[Эстэтыка|эстэтыку]] прыроды, сымвалізму і [[Мэтафара|мэтафары]]. Адпаведнымі творамі былі «[[Раніца (малюнак)|Раніца]]», нізка «[[Псэўдазоалёгія]]», «[[Дзіцячы сад (малюнак)|Дзіцячы сад]]», «[[Восеньскі сон]]» і «[[Маленькія сьнежныя людзі]]», «[[Адпачынак (малюнак)|Адпачынак]]» і «[[Рыбная лоўля (малюнак)|Рыбная лоўля]]». Сярод іншага, на малюнку [[туш]]шу «[[Дыялёг (малюнак)|Дыялёг]]» намаляваў 2-х людзей, якія размаўляюць седзячы ў атачэньні катоў і 12 сабакаў<ref name="б"/>. У 2008 годзе стаў ляўрэатам прэміі «[[Залаты фаліянт]]» ў намінацыі «Найлепшы майстар» Нацыянальнага конкурсу «[[Мастацтва кнігі]]»<ref name="а"/>. 21 траўня 2009 году быў уганараваны мэдалём «[[За працоўныя заслугі]]»<ref>{{Навіна|аўтар=А. Лукашэнка|загаловак=Указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь ад 21 траўня 2009 г. № 260 «Аб узнагароджаньні дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі Беларусь»|спасылка=https://pravo.by/document/?guid=2012&oldDoc=2009-131/2009-131(004-017).pdf&oldDocPage=13|выдавец=[[Нацыянальны прававы партал Беларусі]]|дата публікацыі=1 чэрвеня 2009|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. У 2010-м атрымаў дыплём 1-й ступені Міжнароднага конкурсу «Мастацтва кнігі», а таксама быў ўзнагароджаны 2-ма мэдалямі: [[Мэдаль Францішка Скарыны|Францішка Скарыны]] і «[[За заслугі ў выяўленчым мастацтве]]» [[Беларускі саюз мастакоў|Беларускага саюзу мастакоў]]<ref name="а"/>. У лютым—сакавіку 2014 году зладзіў у менскім [[Музэй сучаснага выяўленчага мастацтва|Музэі сучаснага выяўленчага мастацтва]] выставу больш як 30 сваіх твораў з 1980-х да 2012 году<ref name="б">{{Артыкул|аўтар=Вольга Чайкоўская.|загаловак=Дыялёг|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140301/1393632010-dyyalog|выданьне=Жырандоля|тып=|год=1 сакавіка 2014|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/02/1sak-5.indd_.pdf 5 (222)]|старонкі=|issn=}}</ref>. У кастрычніку 2015 году атрымаў ганаровую годнасьць [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі|заслужанага дзеяча мастацтваў Беларусі]]. У 2017-м за правядзеньне выставы «Плянэта Славук» атрымаў адмысловую прэмію прэзыдэнта Беларусі дзеячам культуры<ref name="б"/>. У 2019 годзе выдаў каляровы альбом на 141 старонку<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Валеры Славук: альбом|спасылка=https://kniganosha.by/catalog/valeryy_slavuk_albom|выдавец=Інтэрнэт-кнігарня «Кніганоша»|дата публікацыі=2019|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. == Творчасьць == [[Файл:Valery Slauk Oleg Soudlenkov 8.10.2015 Autumn Salon Minsk.JPG|значак|280пкс|На восеньскім салёне ў Палацы мастацтваў з калекцыянэрам Алегам Судлянковым (зьлева; Менск, 2015 год)]] Валеры Славук працаваў у кніжнай і станковай графіцы. Яго творчасьці была ўласьцівая контурнасьць выявы, мадэляваньне аб'ёмаў дробнымі штрыхамі, [[гратэск]]авасьць і [[Іронія|іранічнае]] [[шарж]]аваньне постацяў. Для станковых твораў былі ўласьцівыя адыход ад дакладнасьці сюжэтнага дзеяньня і абагульненьне вобразнай шматграннасьці зьместу, падрабязнае адлюстраваньне прадметаў [[побыт]]у і навакольнага асяродзьдзя: «[[Белы кот]]» (1995), «[[Начны візыт]]» і «Дарога» (1996), «[[Аднарог]]» і «[[Прыцемкі]]» (1997), «[[Запаволены рух]]», «Эдэм» і «[[Ператварэньне]]» (1998). Кніжная графіка вызначалася абвостраным успрыманьнем літаратурнага тэксту, пачуцьцёвым і глыбокім выяўленьнем характараў постацяў і своеасаблівасьцяў [[сюжэт]]у: народныя [[Казка|казкі]] «[[Удовін сын|Ўдовін сын]]» (1977—1980), «[[Піліпка-сынок]]» і «[[Курачка Раба]]» (1983), «[[Людзей слухай, а свой розум май]]» (1988), «[[Алёнка]]» (1989) і «[[Залаты птах]]» (1993), казка «[[Лятучы цмок]]» [[Уладзімер Ягоўдзік|Уладзімера Ягоўдзіка]] (1995), кнігі «[[Касмалёт]]» [[Мікола Ганчароў|Міколы Ганчарова]] (1979) і «[[Ад рэчыва да сутнасьці]]» [[Кірыл Шарыкаў|Кірыла Шарыкава]] (1982), «[[Шляхціц Завальня]]» [[Ян Баршчэўскі|Яна Баршчэўскага]] (1990) і «[[Вясна ўвосень]]» [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]] (2000)<ref>{{Кніга|аўтар=[[Міхась Баразна]].|частка=Славук Валеры Пятровіч|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=https://knihi.com/none/Bielaruskaja_encyklapiedyja_djvu.zip.html|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=2002|том=[https://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.14.djvu 14: Рэле — Слаявіна]|старонкі=[https://files.knihi.com/preview/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.14.djvu/500_996x9999.jpeg 500]|старонак=512|сэрыя=|isbn=985-11-0238-5|наклад=10 000}}</ref> Яго творы захоўвалі [[Нацыянальны мастацкі музэй Беларусі]] і [[Беларускі саюз мастакоў]], прыватныя зьбіральнікі мастацтва і музэі Аўстрыі, Італіі і [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Творчасьць пераважна тычылася беларускай і агульнаславянскай [[Міталёгія|міталёгіі]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Валеры Славук|спасылка=http://mythology.by/valery-slauk-by/|выдавец=Партал «Міталёгія Беларусі»|дата публікацыі=2018|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. У чэрвені 2017 году ў [[Палац мастацтваў Менску|Палацы мастацтваў Менску]] Валеры Славук зладзіў выставу да свайго 70-годзьдзя, дзе сярод іншых выставіў ілюстрацы да кніг «[[Айвэнга]]» [[Ўолтэр Скот|Ўолтэра Скота]], «[[Чорны млын]]» [[Юры Брэзан|Юрыя Брэзана]], «[[Шляхціч Завальня]]» Яна Баршчэўскага, «Вясна ўвосень» [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], да беларускіх народных казак «Удовін сын» і «Алёнка», да кнігі казак «Цудоўны сьвет»<ref>{{Артыкул|аўтар=Вікторыя Аскера.|загаловак=Энэргетычны запал ад Валерыя Славука|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20170915/1505497111-energetychny-zapal-ad-valeryya-slavuka|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=16 верасьня 2017|нумар=[https://zviazda.by/be/number/179-28543 179 (28543)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16ver-9_optim.pdf 9]|issn=1990-763x}}</ref>. У 2019 годзе на падставе ілюстрацыі Славука «Жалезны чалавек» вырабілі набор аднайменных дызайнэрскіх [[кофта]]ў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Худзі «Жалезны чалавек»|спасылка=https://lstr.by/xudzi-zhalezny-chalavek/|выдавец=Крама «Лстр адзеньне»|дата публікацыі=2019|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. [[Файл:Autumn Salon BelGazPromBank 8.10.2015 Valery Slauk Lev Alimov.JPG|значак|280пкс|У дзень атрыманьня ганаровай годнасьці [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі|заслужанага дзеяча мастацтваў Беларусі]] зь [[Леў Алімаў|Ільвом Алімавым]] (2015 год)]] У красавіку 2020 году [[Антон Брыль]] выдаў зборнік 30 беларускіх [[Чарадзейная казка|чарадзейных казак]] «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]», які аздобіў Валеры Славук<ref>{{Артыкул|аўтар=Ірына Кацяловіч.|загаловак=«Я добра арыентуюся ва ўяўным сьвеце, i прыдумляць мне нiчога ня трэба»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20200424/1587743175-ilyustratar-valeryy-slavuk-ya-dobra-aryentuyusya-va-uyaunym-svece-i|выданьне=Жырандоля|тып=|год=25 красавіка 2020|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/25kra-2020-8.pdf 15 (503)]|старонкі=|issn=}}</ref>. Пагатоў, Славук стварыш вобразы Злыдня, Зьніча і Дзікіх людзей за 30 гадоў да таго<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вядзьмар, які рабіўся ваўком: Беларускія чарадзейныя казкі|спасылка=https://januskevic.by/catalog/dzieciam/4169/|выдавец=Выдавецтва «[[Янушкевіч (выдавецтва)|Янушкевіч]]»|дата публікацыі=2020|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. 14 кастрычніка 2021 году [[Беларускі ПЭН-цэнтар]] і [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]] прысудзілі Славуку [[Прэмія Цёткі|прэмію Цёткі]] ў намінацыі «Найлепшае мастацкае афармленьне» за аздабленьне зборніка казак «Вядзьмар, якi рабiўся ваўком»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вольга Гапеева і Валерый Славук — пераможцы Прэміі Цёткі|спасылка=https://lit-bel.org/news/volga-gapeeva-i-valeryy-slavuk-peramozhtsy-premii-tsyetki/|выдавец=[[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]|дата публікацыі=14 кастрычніка 2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. 7 красавіка 2022 году ў мэсэнджэры «[[Вайбэр]]» разьмясьцілі набор «Беларускія міты» налепак на падставе твораў Славука<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьніч, дэманы і русалкі|спасылка=https://budzma.org/news/stykerpak-na-asnove-belaruskikh-mifau.html|выдавец=«[[Будзьма беларусамі]]»|дата публікацыі=7 красавіка 2022|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Залаты птах|спасылка=https://belnaviny.by/belorusskie-skazki/zalaty-ptax.html|выдавец=Партал «Белнавіны»|дата публікацыі=8 лістапада 2017|дата доступу=26 жніўня 2022}} ** [https://belnaviny.by/belorusskie-skazki/alyonka.html Алёнка] {{Накід:Асоба:Беларусь}} {{Бібліяінфармацыя}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Талачынскім раёне]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў]] [[Катэгорыя:Беларускія графікі]] [[Катэгорыя:Беларускія мастакі]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь]] [[Катэгорыя:Заслужаныя дзеячы мастацтваў Беларусі]] rxfmw0vfyj4y9c8lgmyzrrgx751jdyo 2334712 2334646 2022-08-27T06:53:41Z W 11741 . wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя = Валеры Славук |партрэт = Valery Slauk.jpg |памер партрэту = |апісаньне партрэту = 2015 год |імя пры нараджэньні = Валеры Пятровіч Славук |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|17|4|1947|1}} |месца нараджэньня = [[Коханаў]], [[Талачынскі раён]], [[Віцебская вобласьць]], [[Беларуская ССР]], [[Савецкі Саюз]] |заняткі = [[кніжная графіка]] |адукацыя = [[Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут]] (1977) |плынь = [[рамантызм]] |працы = ілюстрацыі кніг [[Казка|казак]] «[[Людзей слухай, а свой розум май]]» (1988) і «[[Залаты птах]]» (1993), «[[Шляхціц Завальня]]» (1990) і «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]», казкі «[[Лятучы цмок]]» (1995) і нізка «[[Псэўдазоалёгія]]» |пад уплывам = [[Васіль Пятровіч Шаранговіч]] |уплыў на = [[Надзея Макеева]]<ref>{{Навіна|аўтар=МГ|загаловак=Ілюстратарка Надзея Макеева – пра ад’езд у ЗША, супрацу з «Форбсам» і натхняльны беларускі пратэст|спасылка=https://belsat.eu/news/21-04-2021-ilyustratarka-nadzeya-makeeva-pra-ad-ezd-u-zsha-supratsu-z-forbes-i-nathnyalny-belaruski-pratest/|выдавец=Тэлеканал «[[Белсат]]»|дата публікацыі=22 красавіка 2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref> |узнагароды = [[Дзяржаўная прэмія Беларусі]] (2001), прэмія «[[Залаты фаліянт]]» (2008), прэмія [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]], спэцыяльная прэмія прэзыдэнта Беларусі (2017), [[прэмія Цёткі]] (2021) {{Блёк узнагародаў|{{Мэдаль Францішка Скарыны}}|{{Мэдаль За працоўныя заслугі}}}} |подпіс = |commons = }} '''Валеры Пятровіч Славук''' (нар. 1947, Коханаў, Талачынскі раён, Віцебская вобласьць, цяпер [[Беларусь]]) — беларускі кніжны графік-ілюстратар. [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі]] (2015). Ляўрэат [[Дзяржаўная прэмія Беларусі|Дзяржаўнай прэміі Беларусі]] (2001), прэміі «[[Залаты фаліянт]]» (2008), спэцыяльнай прэміі прэзыдэнта Беларусі (2017), прэміі [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Каляндар знамянальных і памятных датаў на 2022 год|спасылка=https://borlib.by/be/kategoryi/170-resurs/6087-kalyandar-znamyanalnykh-i-pamyatnykh-dat-na-2022-god-2|выдавец=[[Барысаўская цэнтральная бібліятэка]] імя Івана Каладзеева|дата публікацыі=2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref> і [[Прэмія Цёткі|прэміі Цёткі]] (2021) ў намінацыі «Найлепшае мастацкае афармленьне» за аздабленьне зборніка казак «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]». Сябра [[Беларускі саюз мастакоў|Беларускага саюзу мастакоў]] (1981)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Славук Валеры Пятровіч, выяўленчае мастацтва|спасылка=https://bis.nlb.by/by/documents/168002|выдавец=Анлайн-энцыкляпэдыя «[[Беларусь у асобах і падзеях]]»|дата публікацыі=15 ліпеня 2020|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. [[Прафэсар]] (2009) катэдры графікі [[Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў|Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў]]<ref name="б"/>. Належаў да плыні мастакоў-[[Рамантызм|рамантыкаў]]<ref>{{Кніга|аўтар=[[Н. Шаранговіч]].|частка=Мастакі-рамантыкі і мастацкая практыка ў пераходную эпоху: 1970–1990-е гг.|загаловак=Дзесяць стагодзьдзяў мастацтва Беларусі: каталёг выстаўкі|арыгінал=|спасылка=https://files.knihi.com/Knihi/uploaded09/10_st_mastactva.pdf|адказны=[[дызайн]] [[Ігар Бандаровіч]], фатографы [[Аляксей Аляксандраў]], [[Алег Лукашэвіч]] і [[Зьміцер Казлоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Чатыры чвэрці]]|год=2014|старонкі=591|старонак=629|сэрыя=|isbn=|наклад=600}}</ref>. == Жыцьцяпіс == У 1977 годзе скончыў [[Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут]] паводле спэцыяльнасьці «[[кніжная графіка]]», на якую быў пры конкурс 7 чалавек на месца пры паступленьні. Навучаўся ў графіка [[Васіль Пятровіч Шаранговіч|Васіля Пятровіча Шаранговіча]]. У 1980—1990-я гады рабіў малюнкі на тэму [[Міталёгія|міталёгіі]], [[Фантасмагорыя|фантасмагорыі]] і [[Фантастыка|фантастыкі]], такія як «[[Пераможца]]» і «[[На дрэвах]]», «[[Гнёзды]]» і «[[Дрэва для вогнішча]]». Падрабязна прамалёўваў забаўных і мілых пачвараў. Усе тагачасныя графічныя аркушы былі ў выглядзе такой друкаванай графікі, як афорт, [[акватынта]] і [[шаўкаграфія]]. У 1991 годзе стварыў [[афорт]] «Шлях», на якім нямоглыя старэчы брыдуць у навакольлі засохлых дрэваў з [[Драпежнік|драпежнымі]] птушкамі і [[кажан]]амі. У 1997 годзе пачаў выкладаць у Беларуская дзяржаўнай акадэміі мастацтваў. У 2000-я гады стаў перадаваць у малюнках [[Эстэтыка|эстэтыку]] прыроды, сымвалізму і [[Мэтафара|мэтафары]]. Адпаведнымі творамі былі «[[Раніца (малюнак)|Раніца]]», нізка «[[Псэўдазоалёгія]]», «[[Дзіцячы сад (малюнак)|Дзіцячы сад]]», «[[Восеньскі сон]]» і «[[Маленькія сьнежныя людзі]]», «[[Адпачынак (малюнак)|Адпачынак]]» і «[[Рыбная лоўля (малюнак)|Рыбная лоўля]]». Сярод іншага, на малюнку [[туш]]шу «[[Дыялёг (малюнак)|Дыялёг]]» намаляваў 2-х людзей, якія размаўляюць седзячы ў атачэньні катоў і 12 сабакаў<ref name="б"/>. У 2008 годзе стаў ляўрэатам прэміі «[[Залаты фаліянт]]» ў намінацыі «Найлепшы майстар» Нацыянальнага конкурсу «[[Мастацтва кнігі]]»<ref name="а"/>. 21 траўня 2009 году быў уганараваны мэдалём «[[За працоўныя заслугі]]»<ref>{{Навіна|аўтар=А. Лукашэнка|загаловак=Указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь ад 21 траўня 2009 г. № 260 «Аб узнагароджаньні дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі Беларусь»|спасылка=https://pravo.by/document/?guid=2012&oldDoc=2009-131/2009-131(004-017).pdf&oldDocPage=13|выдавец=[[Нацыянальны прававы партал Беларусі]]|дата публікацыі=1 чэрвеня 2009|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. У 2010-м атрымаў дыплём 1-й ступені Міжнароднага конкурсу «Мастацтва кнігі», а таксама быў ўзнагароджаны 2-ма мэдалямі: [[Мэдаль Францішка Скарыны|Францішка Скарыны]] і «[[За заслугі ў выяўленчым мастацтве]]» [[Беларускі саюз мастакоў|Беларускага саюзу мастакоў]]<ref name="а"/>. У лютым—сакавіку 2014 году зладзіў у менскім [[Музэй сучаснага выяўленчага мастацтва|Музэі сучаснага выяўленчага мастацтва]] выставу больш як 30 сваіх твораў з 1980-х да 2012 году<ref name="б">{{Артыкул|аўтар=Вольга Чайкоўская.|загаловак=Дыялёг|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140301/1393632010-dyyalog|выданьне=Жырандоля|тып=|год=1 сакавіка 2014|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/02/1sak-5.indd_.pdf 5 (222)]|старонкі=|issn=}}</ref>. У кастрычніку 2015 году атрымаў ганаровую годнасьць [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі|заслужанага дзеяча мастацтваў Беларусі]]. У 2017-м за правядзеньне выставы «Плянэта Славук» атрымаў адмысловую прэмію прэзыдэнта Беларусі дзеячам культуры<ref name="б"/>. У 2019 годзе выдаў каляровы альбом на 141 старонку<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Валеры Славук: альбом|спасылка=https://kniganosha.by/catalog/valeryy_slavuk_albom|выдавец=Інтэрнэт-кнігарня «Кніганоша»|дата публікацыі=2019|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. == Творчасьць == [[Файл:Valery Slauk Oleg Soudlenkov 8.10.2015 Autumn Salon Minsk.JPG|значак|280пкс|На восеньскім салёне ў Палацы мастацтваў з калекцыянэрам Алегам Судлянковым (зьлева; Менск, 2015 год)]] Валеры Славук працаваў у кніжнай і станковай графіцы. Яго творчасьці была ўласьцівая контурнасьць выявы, мадэляваньне аб'ёмаў дробнымі штрыхамі, [[гратэск]]авасьць і [[Іронія|іранічнае]] [[шарж]]аваньне постацяў. Для станковых твораў былі ўласьцівыя адыход ад дакладнасьці сюжэтнага дзеяньня і абагульненьне вобразнай шматграннасьці зьместу, падрабязнае адлюстраваньне прадметаў [[побыт]]у і навакольнага асяродзьдзя: «[[Белы кот]]» (1995), «[[Начны візыт]]» і «Дарога» (1996), «[[Аднарог]]» і «[[Прыцемкі]]» (1997), «[[Запаволены рух]]», «Эдэм» і «[[Ператварэньне]]» (1998). Кніжная графіка вызначалася абвостраным успрыманьнем літаратурнага тэксту, пачуцьцёвым і глыбокім выяўленьнем характараў постацяў і своеасаблівасьцяў [[сюжэт]]у: народныя [[Казка|казкі]] «[[Удовін сын|Ўдовін сын]]» (1977—1980), «[[Піліпка-сынок]]» і «[[Курачка Раба]]» (1983), «[[Людзей слухай, а свой розум май]]» (1988), «[[Алёнка]]» (1989) і «[[Залаты птах]]» (1993), казка «[[Лятучы цмок]]» [[Уладзімер Ягоўдзік|Уладзімера Ягоўдзіка]] (1995), кнігі «[[Касмалёт]]» [[Мікола Ганчароў|Міколы Ганчарова]] (1979) і «[[Ад рэчыва да сутнасьці]]» [[Кірыл Шарыкаў|Кірыла Шарыкава]] (1982), «[[Шляхціц Завальня]]» [[Ян Баршчэўскі|Яна Баршчэўскага]] (1990) і «[[Вясна ўвосень]]» [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]] (2000)<ref>{{Кніга|аўтар=[[Міхась Баразна]].|частка=Славук Валеры Пятровіч|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=https://knihi.com/none/Bielaruskaja_encyklapiedyja_djvu.zip.html|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=2002|том=[https://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.14.djvu 14: Рэле — Слаявіна]|старонкі=[https://files.knihi.com/preview/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.14.djvu/500_996x9999.jpeg 500]|старонак=512|сэрыя=|isbn=985-11-0238-5|наклад=10 000}}</ref> Яго творы захоўвалі [[Нацыянальны мастацкі музэй Беларусі]] і [[Беларускі саюз мастакоў]], прыватныя зьбіральнікі мастацтва і музэі Аўстрыі, Італіі і [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Творчасьць пераважна тычылася беларускай і агульнаславянскай [[Міталёгія|міталёгіі]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Валеры Славук|спасылка=http://mythology.by/valery-slauk-by/|выдавец=Партал «Міталёгія Беларусі»|дата публікацыі=2018|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. У чэрвені 2017 году ў [[Палац мастацтваў Менску|Палацы мастацтваў Менску]] Валеры Славук зладзіў выставу да свайго 70-годзьдзя, дзе сярод іншых выставіў ілюстрацы да кніг «[[Айвэнга]]» [[Ўолтэр Скот|Ўолтэра Скота]], «[[Чорны млын]]» [[Юры Брэзан|Юрыя Брэзана]], «[[Шляхціч Завальня]]» Яна Баршчэўскага, «Вясна ўвосень» [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], да беларускіх народных казак «Удовін сын» і «Алёнка», да кнігі казак «Цудоўны сьвет»<ref>{{Артыкул|аўтар=Вікторыя Аскера.|загаловак=Энэргетычны запал ад Валерыя Славука|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20170915/1505497111-energetychny-zapal-ad-valeryya-slavuka|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=16 верасьня 2017|нумар=[https://zviazda.by/be/number/179-28543 179 (28543)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16ver-9_optim.pdf 9]|issn=1990-763x}}</ref>. У 2019 годзе на падставе ілюстрацыі Славука «Жалезны чалавек» вырабілі набор аднайменных дызайнэрскіх [[кофта]]ў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Худзі «Жалезны чалавек»|спасылка=https://lstr.by/xudzi-zhalezny-chalavek/|выдавец=Крама «Лстр адзеньне»|дата публікацыі=2019|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. [[Файл:Autumn Salon BelGazPromBank 8.10.2015 Valery Slauk Lev Alimov.JPG|значак|280пкс|У дзень атрыманьня ганаровай годнасьці [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі|заслужанага дзеяча мастацтваў Беларусі]] зь [[Леў Алімаў|Ільвом Алімавым]] (2015 год)]] У красавіку 2020 году [[Антон Брыль]] выдаў зборнік 30 беларускіх [[Чарадзейная казка|чарадзейных казак]] «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]», які аздобіў Валеры Славук<ref>{{Артыкул|аўтар=Ірына Кацяловіч.|загаловак=«Я добра арыентуюся ва ўяўным сьвеце, i прыдумляць мне нiчога ня трэба»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20200424/1587743175-ilyustratar-valeryy-slavuk-ya-dobra-aryentuyusya-va-uyaunym-svece-i|выданьне=Жырандоля|тып=|год=25 красавіка 2020|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/25kra-2020-8.pdf 15 (503)]|старонкі=|issn=}}</ref>. Пагатоў, Славук стварыш вобразы Злыдня, Зьніча і Дзікіх людзей за 30 гадоў да таго<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вядзьмар, які рабіўся ваўком: Беларускія чарадзейныя казкі|спасылка=https://januskevic.by/catalog/dzieciam/4169/|выдавец=Выдавецтва «[[Янушкевіч (выдавецтва)|Янушкевіч]]»|дата публікацыі=2020|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. 14 кастрычніка 2021 году [[Беларускі ПЭН-цэнтар]] і [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]] прысудзілі Славуку [[Прэмія Цёткі|прэмію Цёткі]] ў намінацыі «Найлепшае мастацкае афармленьне» за аздабленьне зборніка казак «Вядзьмар, якi рабiўся ваўком»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вольга Гапеева і Валерый Славук — пераможцы Прэміі Цёткі|спасылка=https://lit-bel.org/news/volga-gapeeva-i-valeryy-slavuk-peramozhtsy-premii-tsyetki/|выдавец=[[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]|дата публікацыі=14 кастрычніка 2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. 7 красавіка 2022 году ў мэсэнджэры «[[Вайбэр]]» разьмясьцілі набор «Беларускія міты» налепак на падставе твораў Славука<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьніч, дэманы і русалкі|спасылка=https://budzma.org/news/stykerpak-na-asnove-belaruskikh-mifau.html|выдавец=«[[Будзьма беларусамі]]»|дата публікацыі=7 красавіка 2022|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Залаты птах|спасылка=https://belnaviny.by/belorusskie-skazki/zalaty-ptax.html|выдавец=Партал «Белнавіны»|дата публікацыі=8 лістапада 2017|дата доступу=26 жніўня 2022}} ** [https://belnaviny.by/belorusskie-skazki/alyonka.html Алёнка] {{Накід:Асоба:Беларусь}} {{Бібліяінфармацыя}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Талачынскім раёне]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў]] [[Катэгорыя:Беларускія графікі]] [[Катэгорыя:Беларускія мастакі]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь]] [[Катэгорыя:Заслужаныя дзеячы мастацтваў Беларусі]] tuy2zem3krechk2ar8nfo83otnrydxp 2334714 2334712 2022-08-27T06:55:42Z W 11741 . wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя = Валеры Славук |партрэт = Valery Slauk.jpg |памер партрэту = |апісаньне партрэту = 2015 год |імя пры нараджэньні = Валеры Пятровіч Славук |дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|17|4|1947|1}} |месца нараджэньня = [[Коханаў]], [[Талачынскі раён]], [[Віцебская вобласьць]], [[Беларуская ССР]], [[Савецкі Саюз]] |заняткі = [[кніжная графіка]] |адукацыя = [[Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут]] (1977) |плынь = [[рамантызм]] |працы = ілюстрацыі кніг [[Казка|казак]] «[[Людзей слухай, а свой розум май]]» (1988) і «[[Залаты птах]]» (1993), «[[Шляхціц Завальня]]» (1990) і «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]», казкі «[[Лятучы цмок]]» (1995) і нізка «[[Псэўдазоалёгія]]» |пад уплывам = [[Васіль Пятровіч Шаранговіч]] |уплыў на = [[Надзея Макеева]]<ref>{{Навіна|аўтар=МГ|загаловак=Ілюстратарка Надзея Макеева – пра ад’езд у ЗША, супрацу з «Форбсам» і натхняльны беларускі пратэст|спасылка=https://belsat.eu/news/21-04-2021-ilyustratarka-nadzeya-makeeva-pra-ad-ezd-u-zsha-supratsu-z-forbes-i-nathnyalny-belaruski-pratest/|выдавец=Тэлеканал «[[Белсат]]»|дата публікацыі=22 красавіка 2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref> |узнагароды = [[Дзяржаўная прэмія Беларусі]] (2001), прэмія «[[Залаты фаліянт]]» (2008), прэмія [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]], спэцыяльная прэмія прэзыдэнта Беларусі (2017), [[прэмія Цёткі]] (2021) {{Блёк узнагародаў|{{Мэдаль Францішка Скарыны}}|{{Мэдаль За працоўныя заслугі}}}} |подпіс = |commons = }} '''Валеры Пятровіч Славук''' (нар. 1947, Коханаў, Талачынскі раён, Віцебская вобласьць, цяпер [[Беларусь]]) — беларускі кніжны графік-ілюстратар. [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі]] (2015). Ляўрэат [[Дзяржаўная прэмія Беларусі|Дзяржаўнай прэміі Беларусі]] (2001), прэміі «[[Залаты фаліянт]]» (2008), спэцыяльнай прэміі прэзыдэнта Беларусі (2017), прэміі [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Каляндар знамянальных і памятных датаў на 2022 год|спасылка=https://borlib.by/be/kategoryi/170-resurs/6087-kalyandar-znamyanalnykh-i-pamyatnykh-dat-na-2022-god-2|выдавец=[[Барысаўская цэнтральная бібліятэка]] імя Івана Каладзеева|дата публікацыі=2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref> і [[Прэмія Цёткі|прэміі Цёткі]] (2021) ў намінацыі «Найлепшае мастацкае афармленьне» за аздабленьне зборніка казак «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]». Сябра [[Беларускі саюз мастакоў|Беларускага саюзу мастакоў]] (1981)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Славук Валеры Пятровіч, выяўленчае мастацтва|спасылка=https://bis.nlb.by/by/documents/168002|выдавец=Анлайн-энцыкляпэдыя «[[Беларусь у асобах і падзеях]]»|дата публікацыі=15 ліпеня 2020|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. [[Прафэсар]] (2009) катэдры графікі [[Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў|Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў]]<ref name="б"/>. Належаў да плыні мастакоў-[[Рамантызм|рамантыкаў]]<ref>{{Кніга|аўтар=[[Натальля Шаранговіч]].|частка=Мастакі-рамантыкі і мастацкая практыка ў пераходную эпоху: 1970–1990-я гг.|загаловак=Дзесяць стагодзьдзяў мастацтва Беларусі: каталёг выстаўкі|арыгінал=|спасылка=https://files.knihi.com/Knihi/uploaded09/10_st_mastactva.pdf|адказны=[[дызайн]] [[Ігар Бандаровіч]], фатографы [[Аляксей Аляксандраў]], [[Алег Лукашэвіч]] і [[Зьміцер Казлоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Чатыры чвэрці]]|год=2014|старонкі=591|старонак=629|сэрыя=|isbn=|наклад=600}}</ref>. == Жыцьцяпіс == У 1977 годзе скончыў [[Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут]] паводле спэцыяльнасьці «[[кніжная графіка]]», на якую быў пры конкурс 7 чалавек на месца пры паступленьні. Навучаўся ў графіка [[Васіль Пятровіч Шаранговіч|Васіля Пятровіча Шаранговіча]]. У 1980—1990-я гады рабіў малюнкі на тэму [[Міталёгія|міталёгіі]], [[Фантасмагорыя|фантасмагорыі]] і [[Фантастыка|фантастыкі]], такія як «[[Пераможца]]» і «[[На дрэвах]]», «[[Гнёзды]]» і «[[Дрэва для вогнішча]]». Падрабязна прамалёўваў забаўных і мілых пачвараў. Усе тагачасныя графічныя аркушы былі ў выглядзе такой друкаванай графікі, як афорт, [[акватынта]] і [[шаўкаграфія]]. У 1991 годзе стварыў [[афорт]] «Шлях», на якім нямоглыя старэчы брыдуць у навакольлі засохлых дрэваў з [[Драпежнік|драпежнымі]] птушкамі і [[кажан]]амі. У 1997 годзе пачаў выкладаць у Беларуская дзяржаўнай акадэміі мастацтваў. У 2000-я гады стаў перадаваць у малюнках [[Эстэтыка|эстэтыку]] прыроды, сымвалізму і [[Мэтафара|мэтафары]]. Адпаведнымі творамі былі «[[Раніца (малюнак)|Раніца]]», нізка «[[Псэўдазоалёгія]]», «[[Дзіцячы сад (малюнак)|Дзіцячы сад]]», «[[Восеньскі сон]]» і «[[Маленькія сьнежныя людзі]]», «[[Адпачынак (малюнак)|Адпачынак]]» і «[[Рыбная лоўля (малюнак)|Рыбная лоўля]]». Сярод іншага, на малюнку [[туш]]шу «[[Дыялёг (малюнак)|Дыялёг]]» намаляваў 2-х людзей, якія размаўляюць седзячы ў атачэньні катоў і 12 сабакаў<ref name="б"/>. У 2008 годзе стаў ляўрэатам прэміі «[[Залаты фаліянт]]» ў намінацыі «Найлепшы майстар» Нацыянальнага конкурсу «[[Мастацтва кнігі]]»<ref name="а"/>. 21 траўня 2009 году быў уганараваны мэдалём «[[За працоўныя заслугі]]»<ref>{{Навіна|аўтар=А. Лукашэнка|загаловак=Указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь ад 21 траўня 2009 г. № 260 «Аб узнагароджаньні дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі Беларусь»|спасылка=https://pravo.by/document/?guid=2012&oldDoc=2009-131/2009-131(004-017).pdf&oldDocPage=13|выдавец=[[Нацыянальны прававы партал Беларусі]]|дата публікацыі=1 чэрвеня 2009|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. У 2010-м атрымаў дыплём 1-й ступені Міжнароднага конкурсу «Мастацтва кнігі», а таксама быў ўзнагароджаны 2-ма мэдалямі: [[Мэдаль Францішка Скарыны|Францішка Скарыны]] і «[[За заслугі ў выяўленчым мастацтве]]» [[Беларускі саюз мастакоў|Беларускага саюзу мастакоў]]<ref name="а"/>. У лютым—сакавіку 2014 году зладзіў у менскім [[Музэй сучаснага выяўленчага мастацтва|Музэі сучаснага выяўленчага мастацтва]] выставу больш як 30 сваіх твораў з 1980-х да 2012 году<ref name="б">{{Артыкул|аўтар=Вольга Чайкоўская.|загаловак=Дыялёг|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140301/1393632010-dyyalog|выданьне=Жырандоля|тып=|год=1 сакавіка 2014|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/02/1sak-5.indd_.pdf 5 (222)]|старонкі=|issn=}}</ref>. У кастрычніку 2015 году атрымаў ганаровую годнасьць [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі|заслужанага дзеяча мастацтваў Беларусі]]. У 2017-м за правядзеньне выставы «Плянэта Славук» атрымаў адмысловую прэмію прэзыдэнта Беларусі дзеячам культуры<ref name="б"/>. У 2019 годзе выдаў каляровы альбом на 141 старонку<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Валеры Славук: альбом|спасылка=https://kniganosha.by/catalog/valeryy_slavuk_albom|выдавец=Інтэрнэт-кнігарня «Кніганоша»|дата публікацыі=2019|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. == Творчасьць == [[Файл:Valery Slauk Oleg Soudlenkov 8.10.2015 Autumn Salon Minsk.JPG|значак|280пкс|На восеньскім салёне ў Палацы мастацтваў з калекцыянэрам Алегам Судлянковым (зьлева; Менск, 2015 год)]] Валеры Славук працаваў у кніжнай і станковай графіцы. Яго творчасьці была ўласьцівая контурнасьць выявы, мадэляваньне аб'ёмаў дробнымі штрыхамі, [[гратэск]]авасьць і [[Іронія|іранічнае]] [[шарж]]аваньне постацяў. Для станковых твораў былі ўласьцівыя адыход ад дакладнасьці сюжэтнага дзеяньня і абагульненьне вобразнай шматграннасьці зьместу, падрабязнае адлюстраваньне прадметаў [[побыт]]у і навакольнага асяродзьдзя: «[[Белы кот]]» (1995), «[[Начны візыт]]» і «Дарога» (1996), «[[Аднарог]]» і «[[Прыцемкі]]» (1997), «[[Запаволены рух]]», «Эдэм» і «[[Ператварэньне]]» (1998). Кніжная графіка вызначалася абвостраным успрыманьнем літаратурнага тэксту, пачуцьцёвым і глыбокім выяўленьнем характараў постацяў і своеасаблівасьцяў [[сюжэт]]у: народныя [[Казка|казкі]] «[[Удовін сын|Ўдовін сын]]» (1977—1980), «[[Піліпка-сынок]]» і «[[Курачка Раба]]» (1983), «[[Людзей слухай, а свой розум май]]» (1988), «[[Алёнка]]» (1989) і «[[Залаты птах]]» (1993), казка «[[Лятучы цмок]]» [[Уладзімер Ягоўдзік|Уладзімера Ягоўдзіка]] (1995), кнігі «[[Касмалёт]]» [[Мікола Ганчароў|Міколы Ганчарова]] (1979) і «[[Ад рэчыва да сутнасьці]]» [[Кірыл Шарыкаў|Кірыла Шарыкава]] (1982), «[[Шляхціц Завальня]]» [[Ян Баршчэўскі|Яна Баршчэўскага]] (1990) і «[[Вясна ўвосень]]» [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]] (2000)<ref>{{Кніга|аўтар=[[Міхась Баразна]].|частка=Славук Валеры Пятровіч|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=https://knihi.com/none/Bielaruskaja_encyklapiedyja_djvu.zip.html|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=2002|том=[https://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.14.djvu 14: Рэле — Слаявіна]|старонкі=[https://files.knihi.com/preview/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.14.djvu/500_996x9999.jpeg 500]|старонак=512|сэрыя=|isbn=985-11-0238-5|наклад=10 000}}</ref> Яго творы захоўвалі [[Нацыянальны мастацкі музэй Беларусі]] і [[Беларускі саюз мастакоў]], прыватныя зьбіральнікі мастацтва і музэі Аўстрыі, Італіі і [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Творчасьць пераважна тычылася беларускай і агульнаславянскай [[Міталёгія|міталёгіі]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Валеры Славук|спасылка=http://mythology.by/valery-slauk-by/|выдавец=Партал «Міталёгія Беларусі»|дата публікацыі=2018|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. У чэрвені 2017 году ў [[Палац мастацтваў Менску|Палацы мастацтваў Менску]] Валеры Славук зладзіў выставу да свайго 70-годзьдзя, дзе сярод іншых выставіў ілюстрацы да кніг «[[Айвэнга]]» [[Ўолтэр Скот|Ўолтэра Скота]], «[[Чорны млын]]» [[Юры Брэзан|Юрыя Брэзана]], «[[Шляхціч Завальня]]» Яна Баршчэўскага, «Вясна ўвосень» [[Уладзімер Караткевіч|Уладзімера Караткевіча]], да беларускіх народных казак «Удовін сын» і «Алёнка», да кнігі казак «Цудоўны сьвет»<ref>{{Артыкул|аўтар=Вікторыя Аскера.|загаловак=Энэргетычны запал ад Валерыя Славука|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20170915/1505497111-energetychny-zapal-ad-valeryya-slavuka|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=16 верасьня 2017|нумар=[https://zviazda.by/be/number/179-28543 179 (28543)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16ver-9_optim.pdf 9]|issn=1990-763x}}</ref>. У 2019 годзе на падставе ілюстрацыі Славука «Жалезны чалавек» вырабілі набор аднайменных дызайнэрскіх [[кофта]]ў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Худзі «Жалезны чалавек»|спасылка=https://lstr.by/xudzi-zhalezny-chalavek/|выдавец=Крама «Лстр адзеньне»|дата публікацыі=2019|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. [[Файл:Autumn Salon BelGazPromBank 8.10.2015 Valery Slauk Lev Alimov.JPG|значак|280пкс|У дзень атрыманьня ганаровай годнасьці [[Заслужаны дзяяч мастацтваў Беларусі|заслужанага дзеяча мастацтваў Беларусі]] зь [[Леў Алімаў|Ільвом Алімавым]] (2015 год)]] У красавіку 2020 году [[Антон Брыль]] выдаў зборнік 30 беларускіх [[Чарадзейная казка|чарадзейных казак]] «[[Вядзьмар, якi рабiўся ваўком]]», які аздобіў Валеры Славук<ref>{{Артыкул|аўтар=Ірына Кацяловіч.|загаловак=«Я добра арыентуюся ва ўяўным сьвеце, i прыдумляць мне нiчога ня трэба»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20200424/1587743175-ilyustratar-valeryy-slavuk-ya-dobra-aryentuyusya-va-uyaunym-svece-i|выданьне=Жырандоля|тып=|год=25 красавіка 2020|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/25kra-2020-8.pdf 15 (503)]|старонкі=|issn=}}</ref>. Пагатоў, Славук стварыш вобразы Злыдня, Зьніча і Дзікіх людзей за 30 гадоў да таго<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вядзьмар, які рабіўся ваўком: Беларускія чарадзейныя казкі|спасылка=https://januskevic.by/catalog/dzieciam/4169/|выдавец=Выдавецтва «[[Янушкевіч (выдавецтва)|Янушкевіч]]»|дата публікацыі=2020|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. 14 кастрычніка 2021 году [[Беларускі ПЭН-цэнтар]] і [[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]] прысудзілі Славуку [[Прэмія Цёткі|прэмію Цёткі]] ў намінацыі «Найлепшае мастацкае афармленьне» за аздабленьне зборніка казак «Вядзьмар, якi рабiўся ваўком»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вольга Гапеева і Валерый Славук — пераможцы Прэміі Цёткі|спасылка=https://lit-bel.org/news/volga-gapeeva-i-valeryy-slavuk-peramozhtsy-premii-tsyetki/|выдавец=[[Саюз беларускіх пісьменьнікаў]]|дата публікацыі=14 кастрычніка 2021|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. 7 красавіка 2022 году ў мэсэнджэры «[[Вайбэр]]» разьмясьцілі набор «Беларускія міты» налепак на падставе твораў Славука<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьніч, дэманы і русалкі|спасылка=https://budzma.org/news/stykerpak-na-asnove-belaruskikh-mifau.html|выдавец=«[[Будзьма беларусамі]]»|дата публікацыі=7 красавіка 2022|дата доступу=26 жніўня 2022}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Залаты птах|спасылка=https://belnaviny.by/belorusskie-skazki/zalaty-ptax.html|выдавец=Партал «Белнавіны»|дата публікацыі=8 лістапада 2017|дата доступу=26 жніўня 2022}} ** [https://belnaviny.by/belorusskie-skazki/alyonka.html Алёнка] {{Накід:Асоба:Беларусь}} {{Бібліяінфармацыя}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Талачынскім раёне]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў]] [[Катэгорыя:Беларускія графікі]] [[Катэгорыя:Беларускія мастакі]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь]] [[Катэгорыя:Заслужаныя дзеячы мастацтваў Беларусі]] 8uexkm2xj92bt4tupu4bgcd27a8pdtx 10 258670 2334655 2022-08-26T17:52:57Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Марока на КАН-2017 |колер фону = #C1272D |колер тэксту = white |краіна = Марока |сьцяг = Марока |турнір = Кубак афрыканскіх нацыяў 2017 году |турнір_спасылка = Кубак афрыканскіх нацыяў 2017 году |н1 = [[Ясын Буну|Буну]] |н2 = [[Гамза Мэндыль|Мэндыль]] |н3 = [[Фуад Шафік|Шафік]] |н4 = [[Мануэл да Кошта|да Кошта]] |н5 = [[Мэдхі Бэнатыя|Бэнатыя]] |н6 = [[Рамэн Саіс|Саіс]] |н7 = [[Юсэф Эн-Нэсыры|Эн-Нэсыры]] |н8 = [[Карым Эль-Агмадзі|Эль-Агмадзі]] |н9 = [[Юсэф Эль-Арабі|Эль-Арабі]] |н10 = [[Файсаль Рэрас|Рэрас]] |н11 = [[Файсаль Фаджр|Фаджр]] |н12 = [[Мунір Маганд Магамэдзі|Мунір]] |н13 = [[Халід Бутаіб|Бутаіб]] |н14 = [[Мубарак Бусуфа|Бусуфа]] |н15 = [[Юсэф Аіт-Бэнасэр|Аіт-Бэнасэр]] |н16 = [[Амар Эль-Кадуры|Эль-Кадуры]] |н17 = [[Набіль Дырар|Дырар]] |н18 = [[Амін Атушы|Атушы]] |н19 = [[Мунір Абадзі|Абадзі]] |н20 = [[Азіз Бугадуз|Бугадуз]] |н21 = [[Мэгдзі Карсэля|Карсэля]] |н22 = [[Ясын Эль-Харубі|Эль-Харубі]] |н23 = [[Рашыд Аліюі|Аліюі]] |трэнэр = [[Эрвэ Рэнар|Рэнар]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КАН-2017|Марока]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Марока па футболе|Афрыка-2017]] </noinclude> 0baocopqkygqrfyg9jxrm2qlkil3yqn 10 258671 2334656 2022-08-26T17:53:48Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Марока на КАН-2019 |колер фону = #C1272D |колер тэксту = white |краіна = Марока |сьцяг = Марока |турнір = Кубак афрыканскіх нацыяў 2019 году |турнір_спасылка = Кубак афрыканскіх нацыяў 2019 году |н1 = [[Ясын Буну|Буну]] |н2 = [[Ашраф Гакімі|Гакімі]] |н3 = [[Нусаір Мазраўі|Мазраўі]] |н4 = [[Мануэл да Кошта|да Кошта]] |н5 = [[Мэдхі Бэнатыя|Бэнатыя]] |н6 = [[Рамэн Саіс|Саіс]] |н7 = [[Гакім Зіеш|Зіеш]] |н8 = [[Карым Эль-Агмадзі|Эль-Агмадзі]] |н9 = [[Сафіян Буфаль|Буфаль]] |н10 = [[Юнэс Бэлянда|Бэлянда]] |н11 = [[Файсаль Фаджр|Фаджр]] |н12 = [[Мунір Маганд Магамэдзі|Мунір]] |н13 = [[Халід Бутаіб|Бутаіб]] |н14 = [[Мубарак Бусуфа|Бусуфа]] |н15 = [[Юсэф Аіт-Бэнасэр|Аіт-Бэнасэр]] |н16 = [[Нардын Амрабат|Н. Амрабат]] |н17 = [[Набіль Дырар|Дырар]] |н18 = [[Мэгдзі Бурабія|Бурабія]] |н19 = [[Юсэф Эн-Нэсыры|Эн-Нэсыры]] |н20 = [[Усама Ідрысі|Ідрысі]] |н21 = [[Юніс Абдэльгамід|Абдэльгамід]] |н22 = [[Агмэд Рэда Тагнаўці|Тагнаўці]] |н23 = [[Абдэлькрым Баадзі|Баадзі]] |трэнэр = [[Эрвэ Рэнар|Рэнар]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КАН-2019|Марока]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Марока па футболе|Афрыка-2019]] </noinclude> mllbvawckyr3ecymt9nu4iry8d2xwc7 10 258672 2334657 2022-08-26T17:54:26Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Марока на КАН-2021 |колер фону = #C1272D |колер тэксту = white |краіна = Марока |сьцяг = Марока |турнір = Кубак афрыканскіх нацыяў 2021 году |турнір_спасылка = Кубак афрыканскіх нацыяў 2021 году |н1 = [[Ясын Буну|Буну]] |н2 = [[Ашраф Гакімі|Гакімі]] |н3 = [[Адам Мазына|Мазына]] |н4 = [[Саф’ян Амрабат|Амрабат]] |н5 = [[Наеф Агер|Агер]] |н6 = [[Рамэн Саіс|Саіс]] |н7 = [[Імран Люза|Люза]] |н8 = [[Азэдын Унаі|Унаі]] |н9 = [[Аюб Эль-Каабі|Эль-Каабі]] |н10 = [[Мунір Эль-Ададзі|Эль-Ададзі]] |н11 = [[Файсаль Фаджр|Фаджр]] |н12 = [[Мунір Маганд Магамэдзі|Мунір]] |н13 = [[Ільяс Шайр|Шайр]] |н14 = [[Закарыя Абухляль|Абухляль]] |н15 = [[Сэлім Амаляг|Амаляг]] |н16 = [[Аймэн Баркок|Баркок]] |н17 = [[Сафіян Буфаль|Буфаль]] |н18 = [[Сафіян Шакля|Шакля]] |н19 = [[Юсэф Эн-Нэсыры|Эн-Нэсыры]] |н20 = [[Сафіян Алякуш|Алякуш]] |н21 = [[Суфіян Эль-Каруані|Эль-Каруані]] |н22 = [[Агмэд Рэда Тагнаўці|Тагнаўці]] |н23 = [[Раян Маэ|Р. Маэ]] |н24 = [[Самі Маэ|С. Маэ]] |н25 = [[Магамэд Шыбі|Шыбі]] |н26 = [[Ашраф Бэншаркі|Бэншаркі]] |н27 = [[Суфіян Рагімі|Рагімі]] |н28 = [[Тарык Тысудалі|Тысудалі]] |трэнэр = [[Вахід Халілхаджыч|Халілхаджыч]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КАН-2021|Марока]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Марока па футболе|Афрыка-2021]] </noinclude> j8nr5nr9mj1r4k7zbqadc4l1q830yq5 0 258673 2334666 2022-08-26T19:21:38Z Ліцьвін 847 Перанакіроўвае на [[Лосеўка (Менская вобласьць)]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Лосеўка (Менская вобласьць)]] 1uqbjfo1ow847n4bhvqrigs6oii0fup 10 258674 2334674 2022-08-26T21:56:01Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Гана на КАН-2017 |колер фону = #CE1126 |колер тэксту = #FCD116 |краіна = Ганы |сьцяг = Ганы |турнір = Кубак афрыканскіх нацыяў 2017 году |турнір_спасылка = Кубак афрыканскіх нацыяў 2017 году |н1 = [[Брыма Разак|Разак]] |н2 = [[Эндзі Ядам|Ядам]] |н3 = [[Асамоа Г’ян|Г’ян]] |н4 = [[Джонатан Мэнса|Мэнса]] |н5 = [[Томас Партэй|Партэй]] |н6 = [[Афрыі Аква|Аква]] |н7 = [[Крыстыян Атсу|Атсу]] |н8 = [[Эмануэль Агеманг-Баду|Баду]] |н9 = [[Джордан Аю|Дж.&nbsp;Аю]] |н10 = [[Андрэ Аю|А.&nbsp;Аю]] |н11 = [[Вакаса Мубарак|Вакаса]] |н12 = [[Рычард Афоры (брамнік)|Р.&nbsp;Афоры]] |н13 = [[Эбэнэзэр Асыфуа|Асыфуа]] |н14 = [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] |н15 = [[Эбэнэзэр Афоры|Эб.&nbsp;Афоры]] |н16 = [[Фатаў Даўда|Даўда]] |н17 = [[Баба Рагман|Рагман]] |н18 = [[Даніел Амарці|Амарці]] |н19 = [[Эдўін Г’іма|Г’іма]] |н20 = [[Сэм’юэл Тэтэ|Тэтэ]] |н21 = [[Джон Бой|Бой]] |н22 = [[Франк Ачымпонг|Ачымпонг]] |н23 = [[Гарысан Эфул|Эфул]] |трэнэр = [[Аўрам Грант|Грант]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КАН-2017|Гана]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Ганы па футболе|Афрыка-2017]] </noinclude> mfly7yfxjm8vyblns15hqgf8liclazt 10 258675 2334675 2022-08-26T21:56:47Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Гана на КАН-2019 |колер фону = #CE1126 |колер тэксту = #FCD116 |краіна = Ганы |сьцяг = Ганы |турнір = Кубак афрыканскіх нацыяў 2019 году |турнір_спасылка = Кубак афрыканскіх нацыяў 2019 году |н1 = [[Рычард Афоры (брамнік)|Афоры]] |н2 = [[Джозэф Атама|Атама]] |н3 = [[Асамоа Г’ян|Г’ян]] |н4 = [[Джонатан Мэнса|Мэнса]] |н5 = [[Томас Партэй|Партэй]] |н6 = [[Афрыі Аква|Аква]] |н7 = [[Крыстыян Атсу|Атсу]] |н8 = [[Авусу Квабэна|Квабэна]] |н9 = [[Джордан Аю|Дж.&nbsp;Аю]] |н10 = [[Андрэ Аю|А.&nbsp;Аю]] |н11 = [[Вакаса Мубарак|Вакаса]] |н12 = [[Лоўрэнс Аці-Зыгі|Аці-Зыгі]] |н13 = [[Калеб Экубан|Экубан]] |н14 = [[Лумар Агбэньену|Агбэньену]] |н15 = [[Касым Адамз|Адамз]] |н16 = [[Фэлікс Анан|Анан]] |н17 = [[Баба Рагман|Рагман]] |н18 = [[Джозэф Айду|Айду]] |н19 = [[Сэм’юэл Авусу|Авусу]] |н20 = [[Квадва Асамоа|Асамоа]] |н21 = [[Джон Бой|Бой]] |н22 = [[Эндзі Ядам|Ядам]] |н23 = [[Томас Аг’епонг|Аг’епонг]] |трэнэр = [[Джэймз Апія|Апія]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КАН-2019|Гана]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Ганы па футболе|Афрыка-2019]] </noinclude> mqab8xpbt2pfffs183bx9xdwljr0f5q 10 258676 2334676 2022-08-26T21:57:37Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Гана на КАН-2021 |колер фону = #CE1126 |колер тэксту = #FCD116 |краіна = Ганы |сьцяг = Ганы |турнір = Кубак афрыканскіх нацыяў 2021 году |турнір_спасылка = Кубак афрыканскіх нацыяў 2021 году |н1 = [[Абдул Манаф Нурудын|Манаф]] |н2 = [[Эндзі Ядам|Ядам]] |н3 = [[Філімон Бафур|Бафур]] |н4 = [[Джонатан Мэнса|Дж.&nbsp;Мэнса]] |н5 = [[Томас Партэй|Партэй]] |н6 = [[Эдмунд Ада|Ада]] |н7 = [[Абдул Ісагаку|Ісагаку]] |н8 = [[Дэніел-Кофі К’ерэ|К’ерэ]] |н9 = [[Джордан Аю|Дж.&nbsp;Аю]] |н10 = [[Андрэ Аю|А.&nbsp;Аю]] |н11 = [[Вакаса Мубарак|Вакаса]] |н12 = [[Лоўрэнс Аці-Зыгі|Аці-Зыгі]] |н13 = [[Рычманд Баак’е|Баак’е]] |н14 = [[Гідэон Мэнса|Г.&nbsp;Мэнса]] |н15 = [[Джозэф Пэйнтсыл|Пэйнтсыл]] |н16 = [[Джо Ўолакат|Ўолакат]] |н17 = [[Баба Рагман|Рагман]] |н18 = [[Даніел Амарці|Амарці]] |н19 = [[Сэм’юэл Авусу|Авусу]] |н20 = [[Магамэд Кудус|Кудус]] |н21 = [[Ідрысу Баба|Баба]] |н22 = [[Камалдын Сулемана|Сулемана]] |н23 = [[Аляксандар Джыкю|Джыкю]] |н24 = [[Рычард Ата|Ата]] |н25 = [[Бэнджамін Тэтэ|Тэтэ]] |н26 = [[Абдул Мумін|Мумін]] |н27 = [[Максўэл Эбі Квай|Квай]] |н28 = [[Дэйвід Абанга|Абанга]] |трэнэр = [[Мілаван Раевац|Раевац]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КАН-2021|Гана]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Ганы па футболе|Афрыка-2021]] </noinclude> 01g77sgxssm0og6j7roqbz6pjpcav7v 10 258677 2334689 2022-08-26T22:31:17Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Альжыр на КАН-2021 |колер фону = white |колер тэксту = #006633 |краіна = Альжыру |сьцяг = Альжыру |турнір = Кубак афрыканскіх нацыяў 2021 году |турнір_спасылка = Кубак афрыканскіх нацыяў 2021 году |н1 = [[Мустафа Зэгба|Зэгба]] |н2 = [[Айса Мандзі|Мандзі]] |н3 = [[Мэгдзі Таграт|Таграт]] |н4 = [[Джамэль Бэнлямры|Бэнлямры]] |н5 = [[Магамэд Тугай|Тугай]] |н6 = [[Раміз Зэрукі|Зэрукі]] |н7 = [[Рыяд Марэз|Марэз]] |н8 = [[Юсэф Бэляйлі|Бэляйлі]] |н9 = [[Багдад Бунэджа|Бунэджа]] |н10 = [[Сафіян Фэгулі|Фэгулі]] |н11 = [[Ясын Браімі|Браімі]] |н12 = [[Гарыс Бэлькебла|Бэлькебла]] |н13 = [[Іслам Сьлімані|Сьлімані]] |н14 = [[Сафіян Бэндэбка|Бэндэбка]] |н15 = [[Фарыд Буляя|Буляя]] |н16 = [[Аляксандар Укіджа|Укіджа]] |н17 = [[Абдэлькадэр Бэдран|Бэдран]] |н18 = [[Адам Унас|Унас]] |н19 = [[Адэм Зарган|Зарган]] |н20 = [[Юсэф Аталь|Аталь]] |н21 = [[Рамі Бэнсэбаіні|Бэнсэбаіні]] |н22 = [[Ісмаэль Бэнасэр|Бэнасэр]] |н23 = [[Раіс М’Балі|М’Балі]] |н24 = [[Ільес Шэці|Шэці]] |н25 = [[Гусын Бэнаяда|Бэнаяда]] |н26 = [[Магамэд Эль-Амін Амура|Амура]] |н27 = [[Саід Бэнрама|Бэнрама]] |н28 = [[Рэда Галяймія|Галяймія]] |трэнэр = [[Джамэль Бэльмадзі|Бэльмадзі]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КАН-2021|Альжыр]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Альжыру па футболе|Афрыка-2021]] </noinclude> f2bxm4nwkakjztkj3t4k9ubwk5f3xr8 0 258678 2334696 2022-08-26T23:00:46Z Гарбацкі 13252 Створана старонка са зьместам ''''Ірына Банах-Твэрдахліб''' (укр. Ірина Банах-Твердохліб, анг. Irene Banach-Twerdochlib; 27 сакавіка 1918, Віньнікі, цяпер Львоўская вобласьць - 17 траўня 2013, Айрандэквойт, Нью-Ёрк, ЗША) ― украінская мастачка, графіца, ілюстратарка і майстрыца набіванкі. Дзяя...' wikitext text/x-wiki '''Ірына Банах-Твэрдахліб''' (укр. Ірина Банах-Твердохліб, анг. Irene Banach-Twerdochlib; 27 сакавіка 1918, Віньнікі, цяпер Львоўская вобласьць - 17 траўня 2013, Айрандэквойт, Нью-Ёрк, ЗША) ― украінская мастачка, графіца, ілюстратарка і майстрыца набіванкі. Дзяячка ўкраінскай дыяспары ў ЗША. {{Мастак|імя=Ірына Банах-Твэрдахліб|імя пры нараджэньні=Ірина Іванівна Банах|дата нараджэньня=27 сакавіка 1918|месца нараджэньня=Віньнікі, цяпер Львоўская вобласьць, Украіна|месца пахаваньня=Украінскія праваслаўныя могілкі сьв. Андрэя, Нью-Джэрсі|Дата сьмерці=17 траўня 2013|месца сьмерці=Айрандэквойт, Нью-Ёрк|заняткі=Мастачка, графіца, ілюстратарка|альма-матэр=Львоўская нацыянальная акадэмія мастацтва}} == Жыцьцяпіс == Пасьля заканчэньня гімназіі некаторы час брала заняткі жывапісу ў Фэлікса Выгжывальскага. У 1939 годзе паступіла у Дзяржаўны інстытут плястычных мастацтваў у Львове. Сярод настаўнікаў — Мікалай Федзюк, Мікалай Асінчук. Пасьля заканчэньня мастацтвазнаўства некаторы час выкладала маляваньне ў Сярэдняй прафэсійнай жаночай школе ў Львове. Адначасова ў 1944 годзе яна стала чаліцай Саюзу мастакоў выяўленчага мастацтва<ref>Байцар Андрій. Видатні винниківчани: Науково — краєзнавче видання / А. Л. Байцар. — Львів-Винники, 2012. </ref>. Мастацкую адукацыю атрымала ў Інстытуце прыкладнога і дэкаратыўнага мастацтва ў Львове — у 1943 годзе, потым у Рочэстэрскім тэхналягічным інстытуце на мастацкім адзьдзяленьні<ref>І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236 </ref>. Да 1949 года жыла ў Аўстрыі і Нямеччыне - у Аўгсбургу, дзе пачала ілюстраваць дзіцячыя кнігі, а з 1949 году - у ЗША<ref>І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236 </ref>. Пахаваная на ўкраінскіх праваслаўных могілках сьв. Андрэя ў Нью-Джэрсі (ЗША)<ref>І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236 </ref>. == Творчасьць == Аўтарка карцінаў на рэлігійную («Абраз Божай Маці», 1981) і сымбалічную («Два сьветы», 1975; «У віры жыцьця», 1986) тэмы; жанравых карцінаў («Украінская маці на мяжы двух сьветаў», 1976; «Голад ва Ўкраіне 1932—33 гг.», 1980, «Украіна сёньня», 1980; «Маці Божая вяртаецца ва Ўкраіну зь дзецьмі на Каляды), 1989 і інш.), пэйзажаў («Царква сьв. Мікалая ў Крыўчыцах», 1978), партрэтаў (дочкі Арысі, 1980; мужа, 1983), натурмортаў («Мае любімыя кветкі», 1979; «Макі ў садзе» , 1980)<ref>Роман Яців, «Вінниця» в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб, День, 21 серпня 2022, https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0</ref>. Працавала ў наступных тэхніках: эмаль, кераміка, лінагравюра, партрэт, фатаграфія, шаўкадрук<ref>Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987.</ref>. У 1987 годзе на ўкраінскай і ангельсккай мовах выйшла «Творчість І. Банах-Твердохліб» з рэпрадукцыямі карцінаў і іншых жанраў творчасьці<ref>Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987</ref>. Сярод ейных працаў: «Украіна сёньня», «Да волі», «Голад ва Ўкраіне. 1932—1933 гг.», «Крыжовы шлях Украінскай маці»<ref>Роман Яців, «Вінниця» в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб, День, 21 серпня 2022, https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0</ref>. Карціны выкананыя ў рэалістычных традыцыях з прыкметамі імпрэсыянізму, постімпрэсыянізму і абстрактнага мастацтва, характарызуюцца яскравыі калярытам<ref>Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987</ref>. Пэрсанальныя выставы ў Рочэстэры (1976), Філадэльфіі (1980), Таронта, Нью-Ёорку (абедзьве ў 1981), Манрэалі (1983)<ref>Роман Яців, «Вінниця» в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб, День, 21 серпня 2022, https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0</ref>. == Літаратура == • Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987; • Блюміна І. Які то чепурні писанки… // КіЖ. 1992, 25 лип.; • Творчий доробок Ірини Банах-Твердохліб присвячено Україні // Вітчизна. 2000. № 9–10; • Байцар Андрій. Видатні винниківчани: Науково — краєзнавче видання / А. Л. Байцар. — Львів-Винники, 2012. — 88с. == Крыніцы == 571yclalgfhqj2lbzmmnw88owgueqk8 2334709 2334696 2022-08-26T23:14:38Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя катэгорыі, націск і здымак. wikitext text/x-wiki [[Файл:Ірына Банах-Твэрдахлíб.jpg|значак]] '''Ірына Бáнах-Твэрдахлíб''' ([[Украінская мова|укр.]] ''Ірина Банах-Твердохліб'', [[Ангельская мова|анг.]] ''Irene Banach-Twerdochlib''; 27 сакавіка 1918, [[Віньнікі]], цяпер [[Львоўская вобласьць]], [[Украіна]] - 17 траўня 2013, Айрандэквойт, [[Нью-Ёрк]], [[ЗША]]) ― [[Украінцы|украінская]] [[мастачка]], графіца, ілюстратарка і майстрыца [[Набіванка|набіванкі]]. Дзяячка ўкраінскай [[Дыяспара|дыяспары]] ў [[ЗША]]. {{Мастак|імя=Ірына Банах-Твэрдахліб|імя пры нараджэньні=Ірина Іванівна Банах|дата нараджэньня=27 сакавіка 1918|месца нараджэньня=Віньнікі, цяпер Львоўская вобласьць, Украіна|месца пахаваньня=Украінскія праваслаўныя могілкі сьв. Андрэя, Нью-Джэрсі|Дата сьмерці=17 траўня 2013|месца сьмерці=Айрандэквойт, Нью-Ёрк|заняткі=Мастачка, графіца, ілюстратарка|альма-матэр=Львоўская нацыянальная акадэмія мастацтва}} == Жыцьцяпіс == Пасьля заканчэньня гімназіі некаторы час брала заняткі жывапісу ў Фэлікса Выгжывальскага. У 1939 годзе паступіла у Дзяржаўны інстытут плястычных мастацтваў у Львове. Сярод настаўнікаў — Мікалай Федзюк, Мікалай Асінчук. Пасьля заканчэньня [[мастацтвазнаўства]] некаторы час выкладала [[маляваньне]] ў Сярэдняй прафэсійнай жаночай школе ў Львове. Адначасова ў 1944 годзе яна стала чаліцай Саюзу мастакоў выяўленчага мастацтва<ref><small>Байцар Андрій. Видатні винниківчани: Науково — краєзнавче видання / А. Л. Байцар. — Львів-Винники, 2012.</small> </ref>. Мастацкую адукацыю атрымала ў Інстытуце прыкладнога і дэкаратыўнага мастацтва ў Львове — у 1943 годзе, потым у Рочэстэрскім тэхналягічным інстытуце на мастацкім адзьдзяленьні<ref><small>І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236</small> </ref>. Да 1949 года жыла ў [[Аўстрыя|Аўстрыі]] і [[Нямеччына|Нямеччыне]] - у [[Аўгсбург|Аўгсбургу]], дзе пачала ілюстраваць дзіцячыя кнігі, а з 1949 году - у [[ЗША]]<ref><small>І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236</small> </ref>. Пахаваная на ўкраінскіх праваслаўных могілках сьв. Андрэя ў [[Нью-Джэрзі]] (ЗША)<ref><small>І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236</small> </ref>. == Творчасьць == Аўтарка карцінаў на рэлігійную («Абраз Божай Маці», 1981) і сымбалічную («Два сьветы», 1975; «У віры жыцьця», 1986) тэмы; жанравых карцінаў («Украінская маці на мяжы двух сьветаў», 1976; «Голад ва Ўкраіне 1932—33 гг.», 1980, «[[Украіна]] сёньня», 1980; «Маці Божая вяртаецца ва Ўкраіну зь дзецьмі на Каляды), 1989 і інш.), [[Пэйзаж|пэйзажаў]] («Царква сьв. Мікалая ў Крыўчыцах», 1978), [[Партрэт|партрэтаў]] (дочкі Арысі, 1980; мужа, 1983), [[Натурморт|натурмортаў]] («Мае любімыя кветкі», 1979; «Макі ў садзе», 1980)<ref><small>Роман Яців, «Вінниця» в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб, День, 21 серпня 2022, https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0</small></ref>. Працавала ў наступных тэхніках: эмаль, [[кераміка]], [[лінагравюра]], [[партрэт]], [[фатаграфія]], [[шаўкадрук]]<ref><small>Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987.</small></ref>. У 1987 годзе на ўкраінскай і ангельсккай мовах выйшла «Творчість І. Банах-Твердохліб» з рэпрадукцыямі карцінаў і іншых жанраў творчасьці<ref><small>Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987.</small></ref>. Сярод ейных працаў: «Украіна сёньня», «Да волі», «Голад ва Ўкраіне. 1932—1933 гг.», «Крыжовы шлях Украінскай маці»<ref><small>Роман Яців, «Вінниця» в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб, День, 21 серпня 2022, https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0</small></ref>. Карціны выкананыя ў рэалістычных традыцыях з прыкметамі імпрэсыянізму, постімпрэсыянізму і [[Абстрактнае мастацтва|абстрактнага мастацтва]], характарызуюцца яскравыі калярытам<ref><small>Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987.</small></ref>. Пэрсанальныя выставы ў [[Рочэстэр (Нью-Ёрк)|Рочэстэры]] (1976), [[Філадэлфія|Філадэльфіі]] (1980), [[Таронта]], [[Нью-Ёрк|Нью-Ёрку]] (абедзьве ў 1981), [[Манрэаль|Манрэалі]] (1983)<ref><small>Роман Яців, «Вінниця» в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб, День, 21 серпня 2022, https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0</small></ref>. == Літаратура == • Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987; • Блюміна І. Які то чепурні писанки… // КіЖ. 1992, 25 лип.; • Творчий доробок Ірини Банах-Твердохліб присвячено Україні // Вітчизна. 2000. № 9–10; • Байцар Андрій. Видатні винниківчани: Науково — краєзнавче видання / А. Л. Байцар. — Львів-Винники, 2012. — 88с. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 27 сакавіка]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1918 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ва Ўкраіне]] [[Катэгорыя:Украінскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Украінскія графікі]] [[Катэгорыя:Асобы Львова]] [[Катэгорыя:Украінская дыяспара]] [[Катэгорыя:Украінцы ў ЗША]] [[Катэгорыя:Памерлі ў ЗША]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 2013 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 17 траўня]] 2bos2xsqaqdrpubje74xutuh78gc373 2334710 2334709 2022-08-27T06:33:10Z Dymitr 10914 вікіфікацыя wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя = Ірына Банах-Твэрдахліб |імя пры нараджэньні = Ірина Іванівна Банах |партрэт = Ірына Банах-Твэрдахлíб.jpg |месца нараджэньня = [[Віньнікі]], цяпер [[Львоўская вобласьць]], [[Украіна]] |месца пахаваньня = Украінскія праваслаўныя могілкі сьв. Андрэя, [[Нью-Джэрзі]] |месца сьмерці = Айрандэквойт, [[Нью-Ёрк]] |заняткі = Мастачка, графіца, ілюстратарка }} '''Ірына Бáнах-Твэрдахлíб''' ([[Украінская мова|укр.]] ''Ірина Банах-Твердохліб'', [[Ангельская мова|анг.]] ''Irene Banach-Twerdochlib''; 27 сакавіка 1918, [[Віньнікі]], цяпер [[Львоўская вобласьць]], [[Украіна]] - 17 траўня 2013, Айрандэквойт, [[Нью-Ёрк]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]) ― [[Украінцы|украінская]] [[мастачка]], графіца, ілюстратарка і майстрыца [[Набіванка|набіванкі]]. Дзяячка ўкраінскай [[Дыяспара|дыяспары]] ў ЗША. == Жыцьцяпіс == Пасьля заканчэньня гімназіі некаторы час брала заняткі жывапісу ў Фэлікса Выгжывальскага. У 1939 годзе паступіла у Дзяржаўны інстытут плястычных мастацтваў у Львове. Сярод настаўнікаў — Мікалай Федзюк, Мікалай Асінчук. Пасьля заканчэньня [[мастацтвазнаўства]] некаторы час выкладала [[маляваньне]] ў Сярэдняй прафэсійнай жаночай школе ў Львове. Адначасова ў 1944 годзе яна стала чаліцай Саюзу мастакоў выяўленчага мастацтва<ref>Байцар Андрій. Видатні винниківчани: Науково — краєзнавче видання / А. Л. Байцар. — Львів-Винники, 2012. </ref>. Мастацкую адукацыю атрымала ў Інстытуце прыкладнога і дэкаратыўнага мастацтва ў Львове — у 1943 годзе, потым у Рочэстэрскім тэхналягічным інстытуце на мастацкім адзьдзяленьні<ref>І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236 </ref>. Да 1949 года жыла ў [[Аўстрыя|Аўстрыі]] і [[Нямеччына|Нямеччыне]] - у [[Аўгсбург|Аўгсбургу]], дзе пачала ілюстраваць дзіцячыя кнігі, а з 1949 году - у [[ЗША]]<ref>І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236 </ref>. Пахаваная на ўкраінскіх праваслаўных могілках сьв. Андрэя ў [[Нью-Джэрзі]] (ЗША)<ref>І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013, https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236 </ref>. == Творчасьць == Аўтарка карцінаў на рэлігійную («Абраз Божай Маці», 1981) і сымбалічную («Два сьветы», 1975; «У віры жыцьця», 1986) тэмы; жанравых карцінаў («Украінская маці на мяжы двух сьветаў», 1976; «Голад ва Ўкраіне 1932—33 гг.», 1980, «[[Украіна]] сёньня», 1980; «Маці Божая вяртаецца ва Ўкраіну зь дзецьмі на Каляды), 1989 і інш.), [[Пэйзаж|пэйзажаў]] («Царква сьв. Мікалая ў Крыўчыцах», 1978), [[Партрэт|партрэтаў]] (дочкі Арысі, 1980; мужа, 1983), [[Натурморт|натурмортаў]] («Мае любімыя кветкі», 1979; «Макі ў садзе», 1980)<ref>Роман Яців, «Вінниця» в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб, День, 21 серпня 2022, https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0</ref>. Працавала ў наступных тэхніках: эмаль, [[кераміка]], [[лінагравюра]], [[партрэт]], [[фатаграфія]], [[шаўкадрук]]<ref>Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987.</ref>. У 1987 годзе на ўкраінскай і ангельсккай мовах выйшла «Творчість І. Банах-Твердохліб» з рэпрадукцыямі карцінаў і іншых жанраў творчасьці<ref>Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987.</ref>. Сярод ейных працаў: «Украіна сёньня», «Да волі», «Голад ва Ўкраіне. 1932—1933 гг.», «Крыжовы шлях Украінскай маці»<ref>Роман Яців, «Вінниця» в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб, День, 21 серпня 2022, https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0</ref>. Карціны выкананыя ў рэалістычных традыцыях з прыкметамі імпрэсыянізму, постімпрэсыянізму і [[Абстрактнае мастацтва|абстрактнага мастацтва]], характарызуюцца яскравыі калярытам<ref>Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987.</ref>. Пэрсанальныя выставы ў [[Рочэстэр (Нью-Ёрк)|Рочэстэры]] (1976), [[Філадэлфія|Філадэльфіі]] (1980), [[Таронта]], [[Нью-Ёрк|Нью-Ёрку]] (абедзьве ў 1981), [[Манрэаль|Манрэалі]] (1983)<ref>Роман Яців, «Вінниця» в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб, День, 21 серпня 2022, https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0</ref>. == Літаратура == * Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987; * Блюміна І. Які то чепурні писанки… // КіЖ. 1992, 25 лип.; * Творчий доробок Ірини Банах-Твердохліб присвячено Україні // Вітчизна. 2000. № 9–10; * Байцар Андрій. Видатні винниківчани: Науково — краєзнавче видання / А. Л. Байцар. — Львів-Винники, 2012. — 88с. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Банах-Твэрдахліб, Ірына}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ва Ўкраіне]] [[Катэгорыя:Украінскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Украінскія графікі]] [[Катэгорыя:Асобы Львова]] [[Катэгорыя:Украінская дыяспара]] [[Катэгорыя:Украінцы ў ЗША]] [[Катэгорыя:Памерлі ў ЗША]] fprjh9vjy0xb8f5fsrhvosxdv178ixn 2334711 2334710 2022-08-27T06:41:35Z Dymitr 10914 стыль wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя = Ірына Банах-Твэрдахліб |імя пры нараджэньні = Ірина Іванівна Банах |партрэт = Ірына Банах-Твэрдахлíб.jpg |месца нараджэньня = [[Віньнікі]], цяпер [[Львоўская вобласьць]], [[Украіна]] |месца пахаваньня = Украінскія праваслаўныя могілкі сьв. Андрэя, [[Нью-Джэрзі]] |месца сьмерці = Айрандэквойт, [[Нью-Ёрк]] |заняткі = Мастачка, графіца, ілюстратарка }} '''Ірына Бáнах-Твэрдахлíб''' ({{мова-uk|Ірина Банах-Твердохліб}}, {{мова-en|Irene Banach-Twerdochlib}}; 27 сакавіка 1918, [[Віньнікі]], цяпер [[Львоўская вобласьць]], [[Украіна]] - 17 траўня 2013, Айрандэквойт, [[Нью-Ёрк]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]) ― [[Украінцы|украінская]] [[мастачка]], графіца, ілюстратарка і майстрыца [[Набіванка|набіванкі]]. Дзяячка ўкраінскай [[Дыяспара|дыяспары]] ў ЗША. == Жыцьцяпіс == Пасьля заканчэньня гімназіі некаторы час брала заняткі жывапісу ў [[Фэлікс Выгжывальскі|Фэлікса Выгжывальскага]]. У 1939 годзе паступіла у [[Дзяржаўны інстытут плястычных мастацтваў (Львоў)|Дзяржаўны інстытут плястычных мастацтваў]] у [[Львоў|Львове]]. Сярод настаўнікаў — Мікалай Федзюк, Мікалай Асінчук. Пасьля заканчэньня [[мастацтвазнаўства]] некаторы час выкладала [[маляваньне]] ў Сярэдняй прафэсійнай жаночай школе ў Львове. Адначасова ў 1944 годзе яна стала чаліцай Саюзу мастакоў выяўленчага мастацтва<ref>Байцар Андрій. Видатні винниківчани: Науково — краєзнавче видання / А. Л. Байцар. — Львів-Винники, 2012. </ref>. Мастацкую адукацыю атрымала ў Інстытуце прыкладнога і дэкаратыўнага мастацтва ў Львове — у 1943 годзе, потым у [[Рочэстэрскі тэхналягічны інстытут|Рочэстэрскім тэхналягічным інстытуце]] на мастацкім адзьдзяленьні<ref name="энцыкляпэдыя">[https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236 «І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна»]. Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013.</ref>. Да 1949 года жыла ў [[Аўстрыя|Аўстрыі]] і [[Нямеччына|Нямеччыне]] — у [[Аўгсбург|Аўгсбургу]], дзе пачала ілюстраваць дзіцячыя кнігі, а з 1949 году — у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref name="энцыкляпэдыя"/>. Пахаваная на ўкраінскіх праваслаўных могілках сьв. Андрэя ў [[Нью-Джэрзі]] (ЗША)<ref name="энцыкляпэдыя"/>. == Творчасьць == Аўтарка карцінаў на рэлігійную («Абраз Божай Маці», 1981) і сымбалічную («Два сьветы», 1975; «У віры жыцьця», 1986) тэмы; жанравых карцінаў («Украінская маці на мяжы двух сьветаў», 1976; «Голад ва Ўкраіне 1932—33 гг.», 1980, «[[Украіна]] сёньня», 1980; «Маці Божая вяртаецца ва Ўкраіну зь дзецьмі на Каляды), 1989 і інш.), [[пэйзаж]]аў («Царква сьв. Мікалая ў Крыўчыцах», 1978), [[Партрэт|партрэтаў]] (дочкі Арысі, 1980; мужа, 1983), [[Натурморт|натурмортаў]] («Мае любімыя кветкі», 1979; «Макі ў садзе», 1980)<ref name="Яців">Роман Яців, [https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0 «„Вінниця“ в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб»]. 21 серпня 2022.</ref>. Працавала ў наступных тэхніках: эмаль, [[кераміка]], [[лінагравюра]], [[партрэт]], [[фатаграфія]], [[шаўкадрук]]<ref name="Торонто">Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987.</ref>. У 1987 годзе на ўкраінскай і ангельсккай мовах выйшла «Творчість І. Банах-Твердохліб» з рэпрадукцыямі карцінаў і іншых жанраў творчасьці<ref name="Торонто"/>. Сярод ейных працаў: «Украіна сёньня», «Да волі», «Голад ва Ўкраіне. 1932—1933 гг.», «Крыжовы шлях Украінскай маці»<ref name="Яців"/>. Карціны выкананыя ў рэалістычных традыцыях з прыкметамі імпрэсыянізму, постімпрэсыянізму і [[Абстрактнае мастацтва|абстрактнага мастацтва]], характарызуюцца яскравыі калярытам<ref name="Торонто"/>. Пэрсанальныя выставы ў [[Рочэстэр (Нью-Ёрк)|Рочэстэры]] (1976), [[Філадэлфія|Філадэлфіі]] (1980), [[Таронта]], [[Нью-Ёрк]]у (абедзьве ў 1981), [[Манрэаль|Манрэалі]] (1983)<ref name="Яців"/>. == Літаратура == * Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987; * Блюміна І. Які то чепурні писанки… // КіЖ. 1992, 25 лип.; * Творчий доробок Ірини Банах-Твердохліб присвячено Україні // Вітчизна. 2000. № 9–10; * Байцар Андрій. Видатні винниківчани: Науково — краєзнавче видання / А. Л. Байцар. — Львів-Винники, 2012. — 88с. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Банах-Твэрдахліб, Ірына}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ва Ўкраіне]] [[Катэгорыя:Украінскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Украінскія графікі]] [[Катэгорыя:Асобы Львова]] [[Катэгорыя:Украінская дыяспара]] [[Катэгорыя:Украінцы ў ЗША]] [[Катэгорыя:Памерлі ў ЗША]] hkw0f8s9utt6r49o9mn7mnmb6bqcz8e 2334722 2334711 2022-08-27T07:40:48Z Гарбацкі 13252 Прыбраны абдрук. wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя = Ірына Банах-Твэрдахліб |імя пры нараджэньні = Ірина Іванівна Банах |партрэт = Ірына Банах-Твэрдахлíб.jpg |месца нараджэньня = [[Віньнікі]], цяпер [[Львоўская вобласьць]], [[Украіна]] |месца пахаваньня = Украінскія праваслаўныя могілкі сьв. Андрэя, [[Нью-Джэрзі]] |месца сьмерці = Айрандэквойт, [[Нью-Ёрк]] |заняткі = Мастачка, графіца, ілюстратарка }} '''Ірына Бáнах-Твэрдахлíб''' ({{мова-uk|Ірина Банах-Твердохліб}}, {{мова-en|Irene Banach-Twerdochlib}}; 27 сакавіка 1918, [[Віньнікі]], цяпер [[Львоўская вобласьць]], [[Украіна]] - 17 траўня 2013, Айрандэквойт, [[Нью-Ёрк]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]) ― [[Украінцы|украінская]] [[мастачка]], графіца, ілюстратарка і майстрыца [[Набіванка|набіванкі]]. Дзяячка ўкраінскай [[Дыяспара|дыяспары]] ў ЗША. == Жыцьцяпіс == Пасьля заканчэньня гімназіі некаторы час брала заняткі жывапісу ў [[Фэлікс Выгжывальскі|Фэлікса Выгжывальскага]]. У 1939 годзе паступіла у [[Дзяржаўны інстытут плястычных мастацтваў (Львоў)|Дзяржаўны інстытут плястычных мастацтваў]] у [[Львоў|Львове]]. Сярод настаўнікаў — Мікалай Фэдзюк, Мікалай Асінчук. Пасьля заканчэньня [[мастацтвазнаўства]] некаторы час выкладала [[маляваньне]] ў Сярэдняй прафэсійнай жаночай школе ў Львове. Адначасова ў 1944 годзе яна стала чаліцай Саюзу мастакоў выяўленчага мастацтва<ref>Байцар Андрій. Видатні винниківчани: Науково — краєзнавче видання / А. Л. Байцар. — Львів-Винники, 2012. </ref>. Мастацкую адукацыю атрымала ў Інстытуце прыкладнога і дэкаратыўнага мастацтва ў Львове — у 1943 годзе, потым у [[Рочэстэрскі тэхналягічны інстытут|Рочэстэрскім тэхналягічным інстытуце]] на мастацкім адзьдзяленьні<ref name="энцыкляпэдыя">[https://esu.com.ua/search_articles.php?id=40236 «І. М. Блюміна. Банах-Твердохліб Ірина Іванівна»]. Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2013.</ref>. Да 1949 года жыла ў [[Аўстрыя|Аўстрыі]] і [[Нямеччына|Нямеччыне]] — у [[Аўгсбург|Аўгсбургу]], дзе пачала ілюстраваць дзіцячыя кнігі, а з 1949 году — у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref name="энцыкляпэдыя"/>. Пахаваная на ўкраінскіх праваслаўных могілках сьв. Андрэя ў [[Нью-Джэрзі]] (ЗША)<ref name="энцыкляпэдыя"/>. == Творчасьць == Аўтарка карцінаў на рэлігійную («Абраз Божай Маці», 1981) і сымбалічную («Два сьветы», 1975; «У віры жыцьця», 1986) тэмы; жанравых карцінаў («Украінская маці на мяжы двух сьветаў», 1976; «Голад ва Ўкраіне 1932—33 гг.», 1980, «[[Украіна]] сёньня», 1980; «Маці Божая вяртаецца ва Ўкраіну зь дзецьмі на Каляды), 1989 і інш.), [[пэйзаж]]аў («Царква сьв. Мікалая ў Крыўчыцах», 1978), [[Партрэт|партрэтаў]] (дочкі Арысі, 1980; мужа, 1983), [[Натурморт|натурмортаў]] («Мае любімыя кветкі», 1979; «Макі ў садзе», 1980)<ref name="Яців">Роман Яців, [https://day.kyiv.ua/uk/article/kultura/vinnycya-v-paradygmi-istorychnoyi-pamyati-iryny-banah-tverdohlib0 «„Вінниця“ в парадигмі історичної пам’яті Ірини Банах-Твердохліб»]. 21 серпня 2022.</ref>. Працавала ў наступных тэхніках: эмаль, [[кераміка]], [[лінагравюра]], [[партрэт]], [[фатаграфія]], [[шаўкадрук]]<ref name="Торонто">Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987.</ref>. У 1987 годзе на ўкраінскай і ангельсккай мовах выйшла «Творчість І. Банах-Твердохліб» з рэпрадукцыямі карцінаў і іншых жанраў творчасьці<ref name="Торонто"/>. Сярод ейных працаў: «Украіна сёньня», «Да волі», «Голад ва Ўкраіне. 1932—1933 гг.», «Крыжовы шлях Украінскай маці»<ref name="Яців"/>. Карціны выкананыя ў рэалістычных традыцыях з прыкметамі імпрэсыянізму, постімпрэсыянізму і [[Абстрактнае мастацтва|абстрактнага мастацтва]], характарызуюцца яскравыі калярытам<ref name="Торонто"/>. Пэрсанальныя выставы ў [[Рочэстэр (Нью-Ёрк)|Рочэстэры]] (1976), [[Філадэлфія|Філадэлфіі]] (1980), [[Таронта]], [[Нью-Ёрк]]у (абедзьве ў 1981), [[Манрэаль|Манрэалі]] (1983)<ref name="Яців"/>. == Літаратура == * Творчість Ірини Банах-Твердохліб. Торонто, 1987; * Блюміна І. Які то чепурні писанки… // КіЖ. 1992, 25 лип.; * Творчий доробок Ірини Банах-Твердохліб присвячено Україні // Вітчизна. 2000. № 9–10; * Байцар Андрій. Видатні винниківчани: Науково — краєзнавче видання / А. Л. Байцар. — Львів-Винники, 2012. — 88с. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Банах-Твэрдахліб, Ірына}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ва Ўкраіне]] [[Катэгорыя:Украінскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Украінскія графікі]] [[Катэгорыя:Асобы Львова]] [[Катэгорыя:Украінская дыяспара]] [[Катэгорыя:Украінцы ў ЗША]] [[Катэгорыя:Памерлі ў ЗША]] 48azoh58qjukzil1qvqurez014e22o4 10 258679 2334698 2022-08-26T23:01:26Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = ЗША на ЗК КОНКАКАФ-2021 |колер фону = white |колер тэксту = #3C3B6E |краіна = ЗША |сьцяг = ЗША |турнір = Залаты кубак КОНКАКАФ 2021 году — Чэмпіён |турнір_спасылка = Залаты кубак КОНКАКАФ 2021 году |н1 = [[Мэт Тэрнэр|Тэрнэр]] |н2 = [[Рэджы Кэнан|Кэнан]] |н3 = [[Сэм Вайнз|Вайнз]] |н4 = [[Дэнаван Пайнз|Пайнз]] |н5 = [[Ўокер Цымэрман|Цымэрман]] |н6 = [[Джанлюка Бузіё|Бузіё]] |н7 = [[Пол Арыёла|Арыёла]] |н8 = [[Нікалас Джаакіні|Джаакіні]] |н9 = [[Г’ясі Зардэс|Зардэс]] |н10 = [[Крыстыян Ролдан|Ролдан]] |н11 = [[Дэрыл Дайк|Дайк]] |н12 = [[Майлз Робінсан|Робінсан]] |н13 = [[Мэт’ю Гопі|Гопі]] |н14 = [[Джэксан Юл|Юл]] |н15 = [[Джонатан Льюіс|Льюіс]] |н16 = [[Джэймз Сэндс|Сэндс]] |н17 = [[Сэбастыян Лэгет|Лэгет]] |н18 = [[Шон Джонсан (футбаліст)|Джонсан]] |н19 = [[Эрык Ўільямсан|Ўільямсан]] |н20 = [[Шакел Мур|Мур]] |н21 = [[Джордж Бэла|Бэла]] |н22 = [[Брэд Гузан|Гузан]] |н23 = [[Келін Акоста|Акоста]] |н23 = [[Гэнры Кесьлер|Кесьлер]] |трэнэр = [[Грэг Бэргалтэр|Бэргалтэр]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных ЗК КОНКАКАФ-2021|ЗША]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай ЗША па футболе|КОНКАКАФ-2021]] </noinclude> hy51ygrhm4614p2yrvuh70muqgx837c 14 258680 2334701 2022-08-26T23:02:35Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыя]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Склады футбольных зборных|КОНКАКАФ-2021]] avmaxws1mazhn0rnufinymcxklocw4f 10 258681 2334716 2022-08-27T07:16:18Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Мэксыка на ЗК КОНКАКАФ-2021 |колер фону = #016549 |колер тэксту = white |краіна = Мэксыкі |сьцяг = Мэксыкі |турнір = Залаты кубак КОНКАКАФ 2021 году — 2-е месца |турнір_спасылка = Залаты кубак КОНКАКАФ 2021 году |н1 = [[Альфрэда Талявэра|Талявэра]] |н2 = [[Нэстар Араўха|Араўха]] |н3 = [[Карляс Сальсэда|Сальсэда]] |н4 = [[Эдсан Альварэс|Эд.&nbsp;Альварэс]] |н5 = [[Асвальда Радрыгес дэль Порталь|Ас.&nbsp;Радрыгес]] |н6 = [[Джонатан дос Сантас|дос&nbsp;Сантас]] |н7 = [[Эрык Даніель Санчэс|Санчэс]] |н8 = [[Кевін Наін Альварэс|К.&nbsp;Альварэс]] |н9 = [[Алян Пуліда|Пуліда]] |н10 = [[Арбэлін Пінэда|Пінэда]] |н11 = [[Рахэліё Фунэс Моры|Фунэс&nbsp;Моры]] |н12 = [[Радольфа Кота|Кота]] |н13 = [[Алян Сэрвантэс|Сэрвантэс]] |н14 = [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] |н15 = [[Эктар Марэна|Марэна]] |н16 = [[Эктар Эрэра|Эрэра]] |н17 = [[Хэсус Мануэль Карона|Карона]] |н18 = [[Эфраін Альварэс|Эф.&nbsp;Альварэс]] |н19 = [[Хільбэрта Сэпульвэда|Сэпульвэда]] |н20 = [[Хонатан Ароска|Ароска]] |н21 = [[Люіс Альфонса Радрыгес|Л.&nbsp;Радрыгес]] |н22 = [[Ірвінг Лясана|Лясана]] |н23 = [[Хэсус Гальярда|Гальярда]] |н24 = [[Радольфа Пісара|Пісара]] |трэнэр = [[Хэрарда Мартына|Мартына]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных ЗК КОНКАКАФ-2021|Мэксыка]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Мэксыкі па футболе|КОНКАКАФ-2021]] </noinclude> r13zzeojfvqfsbwozavkwoefrr0kusb 0 258682 2334719 2022-08-27T07:17:35Z W 11741 +Пачатак wikitext text/x-wiki {{Страва |назва = Грэцкая салата |выява = Greek Salad from Thessaloniki.jpg |памер_выявы = |подпіс_выявы = 2019 год, [[Тэсалёнікі]] |іншыя_назвы = салата па-грэцку |падобныя = |тып = [[салата]] |кухні = [[Грэцкая кухня|грэцкая]] |краіна = Грэцыя |рэгіён = [[Паўднёвая Эўропа]] |аўтар = |вытворца = |зьявілася = |складанасьць = |час = |складнік = [[тварожны сыр]] |складнікі = [[агуркі]], [[таматы]], [[баўгарскі перац]], [[масьліны]], [[аліўкавы алей]] |калёрыі = |бялкі = |тлушчы = |вугляводы = |глікемічны_індэкс = |commons = }} '''Грэцкая салата''' — агароднінная [[салата]] з тварожным сырам. == Складнікі == Для прыгатаваньня грэцкай салаты выкарыстоўвалі [[агуркі]] і [[таматы]], [[баўгарскі перац]] і [[тварожны сыр]] у брыкеце або скрынцы, [[масьліны]] бяз костак і [[аліўкавы алей]], [[базылік]], [[Мацярдушка|мацярдушку]] і [[Праванская трава|праванскую траву]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=Настасься Мясаедава|загаловак=Салаты на сьвяточны стол|спасылка=https://bel.24health.by/salaty-na-svyatochny-stol-top-8-smachnyx-receptau/|выдавец=Партал «[[Слушна]]»|дата публікацыі=12 жніўня 2022|дата доступу=27 жніўня 2022}}</ref>. == Прыгатаваньне == Спачатку наразаюць агуркі на чацьвярцінкі, таматы — дзелькамі або паўколамі, а перац — саломкай. Тварожны сыр наразаюць кубікамі см на см, а масьліны кружочкамі. Усе нарэзаныя складнікі зьмешваюць у [[Талерка|талерцы]] і дадаюць [[прыправы]]. Затым запраўляюць аліўкавым алеем. Часам на смак дадаюць салодкую або марынаваную [[Рэпчатая цыбуля|рэпчатую цыбулю]]<ref name="а"/>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Накід}} [[Катэгорыя:Салаты]] [[Катэгорыя:Стравы з гародніны]] [[Катэгорыя:Грэцкая кухня]] [[Катэгорыя:Стравы з сыра]] [[Катэгорыя:Кіпрская кухня]] otgi2agnu3aktdpu5uresm64s3qgu93 0 258683 2334721 2022-08-27T07:19:27Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Грэцкая салата]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Грэцкая салата]] r9366k6ugn160xubp7y8bwfbk16sqzq 1 258684 2334725 2022-08-27T08:08:05Z Dymitr 10914 /* Назва */ новы разьдзел wikitext text/x-wiki == Назва == Ці не ''Выртсьярв'' павінна быць? <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 11:08, 27 жніўня 2022 (+03) pejc0429shu7s5a11zee94l7jmkdvnk