Вікіпэдыя be_x_oldwiki https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0 MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Мэдыя Спэцыяльныя Абмеркаваньне Удзельнік Гутаркі ўдзельніка Вікіпэдыя Абмеркаваньне Вікіпэдыі Файл Абмеркаваньне файла MediaWiki Абмеркаваньне MediaWiki Шаблён Абмеркаваньне шаблёну Дапамога Абмеркаваньне дапамогі Катэгорыя Абмеркаваньне катэгорыі Партал Абмеркаваньне парталу TimedText TimedText talk Модуль Абмеркаваньне модулю Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 999 2334389 2202359 2022-08-24T15:00:00Z Stary Jolup 145 /* Падзеі */ wikitext text/x-wiki {{КаляндарСакавік}} {{Дзень|21|03}} == Падзеі == * [[Вясновае роўнадзеньне]] ў паўночным паўшар’і * [[630]] — імпэратар бізантыйскі [[Іраклі]] адбіў у пэрсаў крыж [[Ісус Хрыстос|Ісуса Хрыста]] і вярнуў яго ў [[Ерусалім]] * [[1562]] — [[Гомель]] атрымаў [[Герб Гомля|герб]] * [[1871]] — [[Ота фон Бісмарк|Бісмарк]] становіцца канцлерам [[Нямецкая імпэрыя|Германскай імпэрыі]] * [[1921]] — у [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] [[харчразьвёрстка|харчразьвёрстку]] замянілі натуральным падаткам * [[1927]] — польскі міністар унутраных справаў ген. [[Феліцыян Славой-Складкоўскі]] выдаў пастанову, што забараняла [[Беларуская сялянска-работніцкая грамада|Грамаду]] і [[Незалежная сялянская партыя|Незалежную сялянскую партыю]] * [[1945]] — выйшаў апошні нумар бэрлінскай газэты «[[Раніца (Бэрлін)|Раніца]]» * [[1964]] — [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1964|Конкурс песьні Эўрабачаньне]] * [[1970]] — [[Конкурс песьні Эўрабачаньне-1970|Конкурс песьні Эўрабачаньне]] * [[1980]] — прэзыдэнт ЗША [[Джэймз Эрл Картэр|Джэймз Картэр]] абвяшчае амэрыканскі байкот [[Летнія Алімпійскія гульні 1980 году|Летніх Алімпійскіх гульняў 1980 году]], якія праходзілі ў Маскве * [[1990]] — Намібія атрымала незалежнасьць * [[1992]] — на рэфэрэндуме ў [[Татарстан]]е 62% удзельнікаў выказалася за сувэрэнітэт * [[2006]] — Кампанія Google Inc. запусьціла сэрвіс [[Google Finance]] * [[2010]] — вывыяржэньне вулькану [[Эйяф’ядлаёкюдль]] * [[2014]] — у [[Расея|Расеі]] устаноўлена [[мэдаль «За вяртаньне Крыму»]] == Нараджэньні == * [[1227]] — [[Карл I Анжу]], кароль Сыцыліі, Нэапалю, Альбаніі * [[1752]] — [[Марыс д’Эльбэ]], францускі вайсковы дзяяч * [[1763]] — [[Жан Поль]], нямецкі пісьменьнік * [[1768]] — [[Жан Батыст Жазэф Фур’е]], францускі матэматык і фізык * [[1840]] — [[Францішак Багушэвіч]], беларускі паэт * [[1885]] — [[Уладзімер Вільнэр]], рэжысэр тэатру і кіно * [[1913]] — [[Станіслаў Пыртак]], вікарый, блаславёны * [[1920]] — [[Георг Отс]], эстонскі опэрны і эстрадны сьпявак * [[1932]] — [[Анджэй Бурса]], польскі паэт * [[1933]] — [[Ніна Жыбрык]], пісьменьніца * 1933 — [[Іржы Поліўка]], чэскі філёляг, этнограф * [[1935]] — [[Філарэт (Вахрамееў)|Філарэт]], мітрапаліт Менскі і Слуцкі, Патрыяршы экзарх усяе Беларусі * [[1940]] — [[Саламон Бэрк]], амэрыканскі сьпявак і кампазытар * [[1942]] — [[Алі Абдула Салех]], прэзыдэнт Емэна * [[1945]] — [[Аляксандар Патупа]], беларускі бізнэсовец, грамадзкі дзяяч, журналіст, пісьменьнік, публіцыст, фізык, філёзаф, эканаміст * [[1969]] — [[Алі Даеі]], іранскі футбаліст і трэнэр * [[1980]] — [[Раналдыньнё]], [[Бразылія|бразыльскі]] футбаліст * [[1980]] — [[Дэрык Ўіблі]], вакаліст, гітарыст, клявішнік, прадусар канадзкага рок-гурту [[Sum 41]] * 1980 — [[Марыт Б’ёрген]], нарвэская лыжніца, шасьціразовая Алімпійская чэмпіёнка * [[1984]] — [[Васіль Ганчароў]], расейскі музыка * [[1989]] — [[Жордзі Альба]], гішпанскі футбаліст * 1989 — [[Нікаляс Лядэйра]], уругвайскі футбаліст * [[1991]] — [[Антуан Грызман]], францускі футбаліст == Сьмерці == * [[1556]] — [[Томас Кранмэр]], лідэр ангельскай Рэфармацыі й арцыбіскуп Кэнтэрбэрыйскі * [[1608]] — [[Канстанцін Васіль Астроскі]], палітычны, вайсковы і культурны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, праваслаўны магнат, які задушыў [[паўстаньне Налівайкі]] * [[1729]] — [[Джон Ло]], шатляндзкі фінансіст * [[1762]] — [[Нікаля Люі дэ Лякайль]], францускі астраном * [[1781]] — [[Антоні Мацей Серакоўскі]], інфлянцкі біскуп * [[1843]] — [[Робэрт Саўці]], знакаміты ангельскі паэт-рамантык, выбітны прадстаўнік «[[Азёрная школа|азёрнай школы]]» * [[1959]] — [[Павал Растаргуеў]] (нар. 1881), беларускі й расейскі мовазнаўца * [[1970]] — [[Анатоль Сербантовіч]], беларускі паэт * [[1987]] — [[Адам Русак]], беларускі паэт * [[2003]] — [[Георгі Таразевіч]], савецкі і беларускі палітычны дзяяч * [[2007]] — [[Тахір Батаеў]], вайсковы дзяяч і ваявода Чачэнскай Рэспублікі Ічкерыя, брыгадны генэрал. * [[2011]] — [[Аляксандар Грыцанаў]], філёзаф * 2011 — [[Пайнтап Пэркінс]], амэрыканскі джазавы піяніст, сьпявак == Сьвяты == * {{KGZ}}: [[Навруз]] * [[Файл:Flag of UNESCO.svg|25px|frameless]] [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКО]]: [[Сусьветны дзень паэзіі]] {{Месяцы}} {{Commonscat|21 March}} [[Катэгорыя:21 сакавіка| ]] e4m29dfmgwysogccugknq4s7ggun8oc 0 7274 2334390 2278394 2022-08-24T15:00:22Z Stary Jolup 145 /* Падзеі */ wikitext text/x-wiki {{Навігацыя для году|2006}} {{Год у іншых календарох|2006}} {{Загаловак году|2006}} Гэты год — міжнародны год [[пустыня]]ў. == Падзеі == * [[1 студзеня]] — [[Расея]] спыніла пастаўкі [[газ]]у ва [[Украіна|Ўкраіну]] * [[10 лютага]] — адкрыцьцё зімовых [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]] у [[Турын (горад)|Турыне]] * [[21 сакавіка]] — Кампанія Google Inc. запусьціла сэрвіс [[Google Finance]] * [[25 красавіка]] — тэрарыстычны акт у эгіпецкім курортным горадзе [[Дахаб]], загінула 22 чалавекі, звыш 150 паранена * [[27 красавіка]] — нэпальскі кароль [[Гіянэндра]] прызначыў на вакантную пасаду прэм’ер-міністра апазыцыйнага палітыка [[Гірыя Прасад Кайрала|Гірыю Прасад Кайрала]] * [[10 траўня]] — [[Джорджа Напалітана]] абраны новым, адзінаццатым прэзыдэнтам [[Італія|Італіі]] * Утвораныя 11-ы і 12-ы [[Каледжы аб'яднанага сьвету|каледжы міжнароднай супольнасьці]] — у [[Коста-Рыка|Коста-Рыке]] і [[Мостар]]ы * [[5 чэрвеня]] — набыў моц [[Паветраны кодэкс Рэспублікі Беларусь]] == Нараджэньні == * == Сьмерці == * [[15 студзеня]] — [[Сэрафін Міхалеўскі]], беларускі і польскі філёзаф, філёляг, паэт * [[18 студзеня]] — ксёндз [[Ян Твардоўскі]], польскі паэт * [[14 сакавіка]] — [[Ленарт Мэры]], эстонскі пісьменьнік і палітык, былы прэзыдэнт [[Эстонія|Эстоніі]] * [[27 сакавіка]] — [[Станіслаў Лем]], польскі пісьменьнік-фантаст * [[27 красавіка]] — [[Міхал Вітушка]], кіраўнік беларускага нацыянальнага антысавецкага руху Супраціву ў [[Савецкі Саюз|Савецкім Саюзе]] * [[2 чэрвеня]] — [[Вячаслаў Клыкаў]], вядомы расейскі скульптар * [[25 ліпеня]] — [[Янка Брыль]], беларускі пісьменьнік * [[29 ліпеня]] — [[Уладзімер Дахно]], савецкі і ўкраінскі мастак-мультыплікатар, рэжысэр * [[26 жніўня]] — [[Іван Чыгрын]], беларускі літаратуразнаўца * [[4 верасьня]] — [[Стыў Ірвін]], [[Аўстралія|аўстралійскі]] тэлевядучы * [[7 кастрычніка]] — [[Ганна Паліткоўская]], расейская журналістка * [[20 лістапада]] — [[Робэрт Олтман]], амэрыканскі кінарэжысэр * [[24 лістапада]] — [[Філіп Нуарэ]], [[Францыя|францускі]] актор * [[24 лістапада]] — [[Аляксандар Літвіненка]], былы падпалкоўнік ФСБ Расеі, дысыдэнт * [[10 сьнежня]] — [[Аўгуста Піначэт]], чылійскі дыктатар * [[12 сьнежня]] — [[Ніна Тарас]], беларуская пісьменьніца * [[17 сьнежня]] — [[Іван Навуменка]], беларускі пісьменьнік, [[Народны пісьменьнік Беларусі]] * [[21 сьнежня]] — [[Сапармурат Ніязаў]], першы прэзыдэнт [[Туркмэністан]]у [[Катэгорыя:2006| ]] pssbjhlb5b40mytvuora8cduc1segbv 0 14708 2334375 2334360 2022-08-24T12:36:42Z Kazimier Lachnovič 1079 "састарэляга" - усё ж, ня варта сьлепа давяраць аўтаматычным канвэртарам wikitext text/x-wiki '''Дэ-юрэ''' ({{мова-la|de jure}}, у [[лацінская мова|клысычнай лаціне]]. ''de iure'', літаральна — «заснавана на [[закон]]насьці», «юрыдычна») — [[лацінская мова|лацінскі выраз]]. Звычайна выкарыстоўваецца як [[Антонімы|антонім]] да лацінскага тэрміну [[De facto]]. Тэрміны «дэ-юрэ» й «дэ-факта» выкарыстоўваюцца замест «у прынцыпе» і «на практыцы» адпаведна, пры апісаньні палітычнае сытуацыі. Правіла можа існаваць дэ-факта, напрыклад, калі людзі падпарадкоўваюцца дасягнутай дамове ў адсутнасьці законаў, якія абавязваюць іх гэта рабіць. Існуе таксама працэс скасаваньня састарэлага закону ({{мова-en|desuetude}}), напрыклад, калі практыка, якая дзейнічае дэ-факта, замяняе прыняты дэ-юрэ закон. Зь іншага боку, практыка можа існаваць дэ-юрэ й пры гэтым не прызнавацца грамадзянамі прававое прасторы краіны. Прыклад выкарыстаньня выразу «Дэ-юрэ»: «На амэрыканскім поўдні [[сэгрэгацыя]] існавала дэ-юрэ, на поўначы — дэ-факта». Лацінскае выказваньне ня варта блытаць з [[француская мова|францускім]] ''du jour'', якое азначае «гэтага дня» (напрыклад, «soupe du jour» — «суп дня»). == Глядзіце таксама == * [[Status quo]] * [[De facto]] == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20181224204715/https://www.dictionary.com/browse/de-jure De jure] Dictionary.com [[Катэгорыя:Лацінскія словы і выразы]] [[Катэгорыя:Дыпляматыя]] [[Катэгорыя:Міжнароднае права]] 95w9nrn9oknb0t6l3c1mw6tyxd568c9 0 14846 2334451 2298620 2022-08-25T09:20:02Z Boja02 53874 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Футбольны клюб |Назва = Барсэлёна |Лягатып = FC Barcelona.svg |ПоўнаяНазва = Futbol Club Barcelona |Горад = [[Барсэлёна]], [[Гішпанія]] |Заснаваны = 29 лістапада 1899 |Стадыён = [[Камп Ноў]] |Умяшчальнасьць = 99 354 |Прэзыдэнт = |Трэнэр = |Чэмпіянат = {{Папярэдні футбольны сэзон Гішпаніі|БарсэлёнаЛіга}} |Сэзон = {{Папярэдні футбольны сэзон Гішпаніі|ПапярэдніСэзон}} |Месца = {{Папярэдні футбольны сэзон Гішпаніі|Барсэлёна}} |Сайт = https://www.fcbarcelona.com/ |Прыналежнасьць = Гішпанскія | pattern_la1 = | pattern_b1 = _barcelona2223h | pattern_ra1 = | pattern_sh1 = _barcelona2223h | pattern_so1 = _barcelona2223h | leftarm1 = 000040 | body1 = 000040 | rightarm1 = 000040 | shorts1 = 000040 | socks1 = 000040 | pattern_la2 = _barcelona2223a | pattern_b2 = _barcelona2223a | pattern_ra2 = _barcelona2223a | pattern_sh2 = _barcelona2223a | pattern_so2 = _barcelona2223al | leftarm2 = DEB566 | body2 = DEB566 | rightarm2 = DEB566 | shorts2 = DEB566 | socks2 = DEB566 | pattern_la3 = _barcelona2223t | pattern_b3 = _barcelona2223t | pattern_ra3 = _barcelona2223t | pattern_sh3 = _barcelona2223t | pattern_so3 = _barcelona2223t | leftarm3 = C9CCCE | body3 = C9CCCE | rightarm3 = C9CCCE | shorts3 = C9CCCE | socks3 = C9CCCE }} «'''Барсэлёна'''» — каталёнскі спартовы клюб, які базуецца ў [[Барсэлёна|Барсэлёне]], у аўтаномнай супольнасьці [[Каталёнія]], [[Гішпанія]]. Болей за ўсё вядомы сваёй футбольнай камандай. Клюб стаў адным з сымбаляў [[Каталёнія|Каталёніі]]. «Барсэлёна» была заснавана ў 1899 годзе групоўкай швайцарскіх, ангельскіх і каталянскіх футбалістаў і стала сымбалем каталянскай культуры і каталянізму, дзякуючы чаму існуе памоўка «болей за клюб» ({{мова-ca|més que un club|скарочана}}). «Барсэлёна» была адным з клюбаў-заснавальнікаў [[Ля Ліга|Ля Лігі]] ў 1928 годзе, і, разам з [[Рэал Мадрыд|«Рэалам» з Мадрыду]] і [[Атлетык Більбао|«Атлетыкам» зь Більбао]], ніколі не пакідала яе. Клюб таксама быў першым яе пераможцам. «Барсэлёна» зьяўляецца адным з самых пасьпяховых клюбаў краіны. Клюб мае даўняе суперніцтва з мадрыдзкім клюбам «Рэал». Матчы паміж гэтымі дзьвюма камандамі называюць [[Эль-Клясыка]]. Клюб зьяўляецца адным з найбольш падтрымоўваных камандаў у сьвеце, маючы самы вялікі сярод усіх прыхільнікаў спартовых камандаў ва ўсіх асноўных [[сацыяльная сетка|сацыяльных сетках]]<ref>[http://www.marca.com/en/2014/11/13/en/football/barcelona/1415913827.html «Barça, the most loved club in the world»]. Marca.</ref>. У адрозьненьне ад многіх іншых футбольных клюбаў, «Барсэлёнай» кіруюць прыхільнікі клюбу. Гэта другі самы заможны футбольны клюб ў сьвеце з пункту гледжаньня прыбытку, з гадавым абаротам ў 613 млн даляраў і трэці самы каштоўны, з коштам у 2,6 мільярду даляраў<ref>[https://web.archive.org/web/20130730063842/http://www.deloitte.com/view/en_GB/uk/industries/sportsbusinessgroup/sports/football/deloitte-football-money-league/7c19cb03a366c310VgnVCM1000003256f70aRCRD.htm Deloitte Football Money League 2013]. Deloitte UK.</ref><ref>[http://www.forbes.com/soccer-valuations/ The World's Most Valuable Soccer Teams]. Forbes.</ref>. У 2009 годзе «Барсэлёна» стала першым гішпанскім клюбам, які зрабіў кантынэнтальны «трыплет», атрымаўшы перамогі ў Ля Лізе, [[Кубак Гішпаніі па футболе|кубку Гішпаніі]] і Лізе чэмпіёнаў, акрамя таго «Барсэлёна» таксама стала першым гішпанскім футбольным клюбам, які атрымаў перамогу ў шасьці з шасьці спаборніцтваў на працягу аднаго году, атрымаўшы перамогі ў [[Супэркубак Гішпані па футболе|Супэркубку Гішпані]], [[Супэркубак УЭФА|Супэркубку УЭФА]] і [[клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбным чэмпіянаце сьвету]]<ref>[http://arxiu.fcbarcelona.cat/web/english/club/historia/records/rec_colectius.html «FC Barcelona Records»]. FC Barcelona.</ref>. У 2011 годзе клюб стаў пераможцам Лігі чэмпіёнаў і зноў атрымаў пяць трафэяў. Гэтая каманда «Барсэлёны», якая за 4 гаты заваявала 14 трафэяў пад кіраўніцтвам [[Пэп Гвардыёля|Пэпа Гвардыёлі]], на думку некаторых, зьяўляецца найлепшай камандай усіх часоў<ref>[http://worldsport.blogs.cnn.com/2011/12/23/is-this-barcelona-team-the-best-of-all-time/ «Is this Barcelona team the best of all time?»]. CNN.</ref><ref>[https://www.theguardian.com/football/blog/2013/may/24/great-european-cup-teams-barcelona «The great European Cup teams: Barcelona 2009–2011»]. The Guardian.</ref>. Атрымаўшы пятую для сябе перамогу ў Лізе чэмпіёнаў 6 чэрвеня 2015 году, «Барсэлёна» стала першым эўрапейскім клюбам у гісторыі, які двойчы дасягнуў кантынентальнага «трыплету». «Барсэлёна» зьяўляецца самай высокааплатнай спартовай камандай у сьвеце, на лістапад 2018 году фонд заробнай платы складае больш за 13,8 млн даляраў<ref>[https://www.theguardian.com/football/2018/nov/25/barcelona-team-average-10m-year-wages-sporting-intelligence «Barcelona become first sports team to average £10m a year in wages»]. The Guardian.</ref><ref>[https://www.businessinsider.in/Barcelona-tops-the-2018-list-of-the-highest-paid-sports-teams-in-the-world-with-13-8-million-average-annual-salary/articleshow/66835942.cms «Barcelona tops the 2018 list of the highest-paid sports teams in the world with $13.8 million average annual salary»]. Business Insider.</ref>. == Гісторыя == === Пачатак === [[Файл:Barça campió 1903.jpg|міні|250пкс|«Барсэлёна» ў 1903 годзе.]] Клюб быў заснаваны ў 1899 годзе згуртаваньнем швайцарскіх, ангельскіх і каталянскіх футбалістаў на чале з [[Жаан Гампэр|Гансам Гампэрам]]. Гампэр, які ў Барсэлёне стаў называцца Жаанам, пераехаў у сталіцу Каталёніі ў 1898 годзе з-за бізнэсу. 22 кастрычніка 1899 году, ён даў абвестку ў газэту «Los Deportes» і, ужо празь месяц пасьля надрукаваньня ягонай абвесткі, 29 лістапада 1899 году ён узначальваў першае паседжаньне клюбу. На паседжаньні клюб быў заснаваны, а ангелец [[Гальтэры Ўайльд]] стаў ягоным першым прэзыдэнтам. З самага пачатку гульцы пачалі апранаць цяпер сусьветна вядомую блакітна-гранатавую форму. У першай гульні «Барса» супрацьстаяла камандзе ангельскіх імігрантаў і прайграла зь лікам 0:1. «Барсэлёна» хутка зрабілася адным з наймацнейшых клюбаў Каталёніі і Гішпаніі, прымаючы ўдзел і ў [[Чэмпіянат Каталёніі па футболе|чэмпіянаце Каталёніі]], і ў [[Кубак Гішпаніі па футболе|кубку Гішпаніі]]. У 1902 годзе клюб здабыў свой першы трафэй — [[Кубак Макаі]], а таксама прымаў удзел у фінале Кубка Караля, саступіўшы клюбу «[[Атлетык Більбао|Біская]]» зь лікам 1:2. === Эра Гампэра === У 1908 годзе Жаан Гампэр стаў прэзыдэнтам клюбу ў першы раз. Зрабіць гэта яго прымусіў стан справаў у клюбе. «Барсэлёна» нічога не выйгравала з часоў сваёй перамогі ў чэмпіянаце Каталёніі і з-за гэтага ў яе пачаліся фінансавыя праблемы. У далейшым Гампэр станавіўся прэзыдэнтам клюбу яшчэ чатыры разы ў пэрыяд з 1908 па 1925 гады. Адным з дасягненьняў ягоных прэзыдэнцтваў было тое, што клюб нарэшце атрымаў свой уласны стадыён. 14 сакавіка 1909 году «Барсэлёна» пераехала на стадыён «Карэр Індустрыя» ({{мова-ca|Carrer Indústria|скарочана}}), які быў у стане зьмясьціць 8 тысячаў чалавек. Гампэр пачаў кампанію па рэкрутаваньні новых сябраў клюбу і да 1922 году іх стала 10 тысячаў. Клюб быў вымушаны пераехаць зноўку, гэтым разам на «[[Ляс Кортс]]» ({{мова-ca|Les Corts|скарочана}}), які быў адчынены ў тым жа годзе. Першапачаткова стадыён умяшчаў 22 тысячы чалавек, потым быў пашыраны да 60 тысячаў. Гампэр таксама здолеў забясьпечыць пераход у «Барсэлёну» форварда [[Паўліна Алькантара|Паўліна Алькантары]], які стаў найлепшым бамбардзірам клюбу за ўсю гісторыю з 356 галамі, а ў 1917 годзе назначыў [[Джэк Грынўэл|Джэка Грынўэла]] галоўным трэнэрам каманды. Гэта палепшыла выступы каманды. За эру Гампэра «Барсэлёна» атрымала перамогу ў 11 чэмпіянатах Каталёніі, шасьці Кубкаў Караля і чатырох [[Пірэнэйскі кубак|Пірэнэйскіх кубкаў]]. Разам з Алькантарай за «Барсэлёну» ў той камандзе гулялі [[Сахібарба]], [[Рыкарда Замора]], [[Жазэп Саміт’ер]], [[Фэлікс Сэсумага]] і [[Франц Платка]]. === Перад і пасьля грамадзянскай вайны === [[Файл:Barcelona bombing (1938).jpg|міні|250пкс|зьлева|Паветранныя бамбаваньні Барсэлёны.]] 14 чэрвеня 1925 году публіка на стадыёне абсьвістала [[нацыянальны гімн Гішпаніі]], паказаўшы сваю нелюбоў да рэжыму дыктатара [[Прыма Дэ Рывэра|Прыма Дэ Рывэры]]. У выніку хатняя пляцоўка «Барсы» была зачынена на шэсьць месяцаў, а Гампэр быў вымушаны пакінуць пост прэзыдэнта клюбу. Па часе гэта супала зь пераходам да прафэсійнага футболу ў Гішпаніі, і ў 1926 годзе дырэктары «Барсы» сьцьвярджалі, што яны апэруюць прафэсійным футбольным клюбам. У 1928 годзе ў гонар перамогі ў кубку Гішпаніі [[Рафаэль Альбэрці]], сябра «Пакаленьня 27», напісаў паэму «Ода Платка», прысьвечаную гераічнаму выступу апошняга ў фінале спаборніцтва. 30 ліпеня 1930 году Жаан Гампэр учыніў самагубства праз пэрсанальныя і фінансавыя праблемы. Хаця «Барса» таго часу і мела гульцоў кшталту [[Жазэп Эсколя|Жазэпа Эсколі]], клюб увайшоў у пэрыяд крызісу па палітычных, фінансавых і спартовых прычынах. Клюб выйграў чэмпіянат Каталёніі ў 1930, 1931, 1932, 1934, 1936 і 1938 гадох, на ўзроўні краіны, акрамя выйгрышу Міжземнаморскай лігі ў 1937 годзе, посьпехаў не было. Празь месяц пасьля пачатку [[Грамадзянская вайна ў Гішпаніі|Грамадзянскай вайны]] некалькі гульцоў клюбу разам з гульцамі з басконскага «[[Атлетык Більбао|Атлетыку]]» далучыліся да рэспубліканскага войска. У тым жа 1936 годзе прэзыдэнт клюбу [[Жазэп Суньёль]] быў забіты жаўнерамі генэрала [[Франсіска Франка|Франка]]. Улетку 1937 году каманда паехала ў тур па [[Мэксыка|Мэксыцы]] й [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаных Штатах]], дзе іх прыняў пасол [[Другая Гішпанская Рэспубліка|Другой Гішпанскай Рэспублікі]]. Тур забясьпечыў фінансавую стабільнасьць клюбу на некаторы час, але палова гульцоў вырашылі не вяртацца ў Гішпанію і засталася ў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]]. 16 сакавіка 1938 году фалянгісты разбамбілі офіс клюбу. Празь некалькі месяцаў Барсэлёна была акупаваная фалянгістамі, якімі «Барса» разглядалася як сымбаль каталянізму. Колькасьць сябраў клюбу складала ў той час толькі 3486 чалавек. Пасьля Грамадзянскай вайны каталянскі сьцяг быў забаронены, а клюбам было забаронена выкарыстоўваць негішпанскія назвы. У выніку гэтага клюб быў гвалтоўна перайменаваны ў ''Club de Fútbol Barcelona'', а каталянскі сьцяг быў выдалены з клюбнай эмблемы. У 1943 годзе «Барсэлёна» праводзіла паўфінальныя гульні супраць адвечнага суперніка — мадрыдзкага «[[Рэал Мадрыд|Рэалу]]». Першую гульню на «Ляс Кортс» «Барса» выйграла зь лікам 3:0. Перад другой гульнёй у пераапранальню «Барсы» зайшоў дырэктар агенцтва бясьпекі пры рэжыме Франка, які нагадаў гульцам «Барсы», што яны гуляюць толькі з-за «шчодрасьці рэжыму». «Рэал» выйграў гульню зь лікам 11:1. Але ж нягледзячы на палітычную сытуацыю ў краіне «Барсэлёна» выступала пасьпяхова на працягу 1940-х і 1950-х гадоў. У 1945 годзе пад кіраўніцтвам [[Жазэп Саміт’ер|Жазэпа Саміт’ера]] і з такімі гульцамі, як то [[Сэзар Радрыгес Альварэс|Сэзар]], [[Антоні Рамальетс|Рамальетс]] і [[Жуан Вэляска|Вэляска]], клюб выйграў сваю першую Ля Лігу з 1929 году. У 1948 і 1949 гадох каманда таксама выйгравала гэты тытул, а ў 1950 годзе каманда заваявала першы [[Лацінскі кубак]]. У 1950 годзе ў каманду перайшоў [[Ладыслаў Кубала]], які стаў адным з самых уплывовых гульцоў за гісторыю клюбу. У дажджлівую нядзелю 1951 году натоўп пакінуў стадыён «Ляс Кортс» пасьля перамогі над сантандэрскім «[[Расінг Сантандэр|Расінгам]]» пехатою ў знак салідарнасьці з бастуючымі трамвайнымі працоўнымі, зьдзівіўшы паліцыю рэжыму. Такія выпадкі зрабілі з «Барсэлёны» клюб, які для шмат каго ў Гішпаніі быў сымбалем свабодаў і правоў, якія парушаў рэжым Франка. Трэнэр [[Фэрнанда Даўчык]] і гулец Ладыслаў Кубала (які шмат кім успрымаецца як найлепшы гулец клюбу за ўсю гісторыю) прывялі «Барсу» ў 1952 годзе да перамогі ў пяці турнірах — Ля Лізе, Кубку Генэралісімуса, Лацінскім кубку, Кубку Эвы Дуартэ і Кубку Мартыні Росі. У 1953 годзе «Барса» зноўку атрымала перамогу ў Кубку Генэралісімуса і чэмпіянаце Гішпаніі. === Пераезд на «Камп Ноў» і прыбыцьцё Кройфа === [[Файл:Halve finale Uefa-cup PSV tegen Barcelona 3-0, elftal Barcelona, Bestanddeelnr 929-6484.jpg|міні|250пкс|зьлева|«Барсэлёна» ў 1978 годзе.]] Посьпехі футбольнага клюбу вызначылі неабходнасьць будаўніцтва новага стадыёну, таму што «Ляс Кортс» страціў магчымасьць задавальняць усіх жадаючых паглядзець гульні каманды. [[Франсэск Міра-Санс]], прэзыдэнт клюбу з 1953 году быў адным з арганізатараў будоўлі «[[Камп Ноў]]», які быў уведзены ў эксплюатацыю 24 верасьня 1957 году. Новы стадыён быў здольны зьмяшчаць 90 тысяч гледачоў, сярод якіх было 49 тысяч сябраў клюбу. Перамогі ў чэміянатах Гішпаніі [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 1958—1959 гадоў|сэзонаў 1958—1959]] і [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 1959—1960 гадоў|1959—1960 гадоў]], а таксама ў [[Кубак кірмашоў 1957—1958 гадоў|Кубках кірмашоў 1957—1958]] і [[Кубак кірмашоў 1959—1960 гадоў|1959—1960 гадоў]] шмат у чым адбаліся з-за прысутнасьці ў камандзе трэнэра [[Эленія Эрэра|Эленія Эрэры]]. За тую каманду таксама гуляла шмат таленавітых гульцоў, як то [[Шандар Кочыш]], [[Золтан Цыбар]], [[Эварысту]], Кубала, [[Эўлёхіе Мартынэс]], [[Люіс Суарэс Мірамонтэс|Люіс Суарэс]] і іншых. Але гэтая плеяда гульцоў не захавалася ў камандзе да сярэдзіны 1960-х гадоў. Пройгрыш фіналу [[Кубак эўрапейскіх чэмпіёнаў|Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў]] у [[Бэрн]]е ў 1961 годзе стаў пачаткам кепскага пэрыяду для «Барсы», якая ў наступныя гады здолела выйграць толькі кубкі Гішпаніі 1963 і 1968 гадох, а таксам Кубак кірмашоў у 1966 годзе. Але нягледзячы на кепскія вынікі, колькасьць сябраў клюбу не спыняла росту. [[Нарцыс дэ Карэрас]] у 1968 годзе ў сваёй інаўгурацыйнай прамове ўпершыню прамовіў знакамітае «болей за клюб» ({{мова-ca|més que un club|скарочана}}). Прэзыдэнт [[Агусьці Монталь і Коста]] (1969—1977) у сваіх шматлікіх прамовах спрабаваў падкрэсьліць каталянскую прыналежнасьць клюбу, а таксама барацьбу за дэмакратыю на футбольнай пляцоўцы, якую ўяўляла сабой «Барсэлёна». З-за гэтага Монталь даволі часта канфліктаваў з найвышэйшымі чыноўнікамі франкісцкай Гішпаніі. У 1973 годзе пасьля доўгай затрымкі, выкліканай неадназначнымі адносінамі Гішпанскай фэдэрацыі футболу да «Барсы», у клюб пераходзіць [[Ёган Кройф]]. У першы ж свой сэзон галяндзец дапамагае «Барсе» атрымаць перамогу ў чэмпіянаце Гішпаніі. У ходзе гэтага сэзону «Барсэлёна» разграміла свайго найбольш прынцыповага суперніка, мадрыдзкі «Рэал», на ягонай пляцоўцы зь лікам 5:0, а Кройфу дапамагалі ў нападзе [[Карлес Рэшак]], [[Жуан Мануэль Асэнсі]], [[Уга Сотыл]] ды [[Марсыяль Мануэль Піна Маралес]]. Кройф адразу ж стаў лідэрам як на полі, гэтак і за ягонай мяжой. === Пасьля вяртаньня дэмакратыі === Дзякуючы пераходу Гішпаніі на дэмакратычную форму кіраваньня ў гішпанскім спорце таксама адбыліся зьмены. Спартовыя клюбы і фэдэрацыі адгэтуль павінны былі кіравацца дэмакратычна. Прэзыдэнт [[Агусьці Монталь]] кіраваў «Барсай» у час пераходу да дэмакратыі. Футбол зьмяняўся, падпісаньне кантрактаў з замежнымі гульцамі было канчаткова дазволена. З пункту гледжаньня фінансаў футбол перажываў вельмі добры пэрыяд дзякуючы «нестандартным прыбыткам», зь якіх асабліва вылучаліся тэлевізійныя правы. У 1978 годзе ў клюбе адбыліся прэзыдэнцкія выбары, на якіх перамог [[Жазэп Люіс Нуньес]]. Нуньес заставаўся прэзыдэнтам клюбу да 2000 году. У 1979 годзе «Барса» выйшла ў фінал [[Кубак уладальнікаў кубкаў УЭФА|Кубку ўладальнікаў кубкаў]], дзе перамагла нямецкую «[[Фартуна Дусэльдорф|Фартуну]]». Болей за 30 тысячаў заўзятараў падтрымалі «Барсу» ў [[Базэль|Базэлі]], дзе адбылася гульня. «Барса» таксама перамагла ў гэтым турніры ў 1982 і 1989 гадох. У гэты час клюб таксама павялічваўся. У 1974 годзе ў клюбе было 66 тысячаў сябраў, гэтая колькасьць павялічылася да 77 тысячаў у 1978 годзе і да 108 тысячаў у 1986 годзе. Таксама павялічвалася колькасьць арганізацыяў прыхільнікаў клюбу, гэтак званых «пэніяў» ({{мова-ca|Penya|скарочана}}). У 1979 годзе такіх «пэніяў» было 96, а ўжо ў 1993 годзе іх было амаль што 700. Да [[Чэмпіянат сьвету па футболе 1982 году|чэмпіянату сьвету 1982 году]] «Камп Ноў» быў пашыраны, а ў 1982 годзе быў пабудаваны «Мініэстадзі», на якім цяпер праводзіць свае хатнія гульні [[Барсэлёна Б|другая каманда «Барсы»]]. Але да [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 1984—1985 гадоў|сэзону 1984—1985 гадоў]] клюб ня здолеў заваяваць ніводнага тытулу чэмпіёнаў Гішпаніі. У 1985 годзе «Барса» заваявала чэмпіёнства дзякуючы адбітаму Ўруці пэнальці на апошніх хвілінах гульні супраць «[[Рэал Вальядалід|Вальядаліду]]». У той час у «Барсе» гулялі такія гульцы, як [[Жуліё Альбэрта]], [[Мігелі]], [[Стыў Арчыбальд]], [[Бэрнд Шустэр]] і [[Рамон Алексанка]]. У наступным годзе «Барсэлёна» прайграла фінал Кубку эўрапейскіх чэмпіёнаў у [[Сэвільля|Сэвільлі]] румынскай «[[Сьцяўа Бухарэст|Сьцяўа]]». Пасьля [[Чэмпіянат сьвету па футболе 1986 году|кубку сьвету 1986 году]] «Барсэлёна» набыла ангельца [[Гары Лінэкэр]]а і баска [[Андоні Субісарэта|Андоні Субісарэту]], але каманда ня здолела дамагчыся значных посьпехаў. Ангелец [[Тэры Вэнэйблс]] (які давёў каманду да фінала Кубку чэмпіёнаў 1986 году) быў звольнены. Новым трэнэрам «Барсы» стаў [[Люіс Араганэс]]. Гульцы ўзбунтаваліся супраць прэзыдэнта Нуньеса, а сэзон скончыўся перамогай «Барсы» ў фінале кубку Гішпаніі над «[[Рэал Сасьедад Сан-Сэбастыян|Рэал Сасьедад]]» зь лікам 1:0. У 1988 годзе ў каманду прыйшоў [[Ёган Кройф]], ужо ў якасьці галоўнага трэнэра, які стварыў каманду, якая стала вядома як «Дрым-тым». Кройф выкарыстоўваў гішпанскіх гульцоў ([[Пэп Гвардыёля|Жазэп Гвардыёля]], [[Хасэ Мары Бакера]] і [[Чыкі Бэгірыстайн]]), а таксама замежных зорак, як то [[Рональд Куман]], [[Мікаэль Ляўдруп]], [[Рамарыю]] і [[Хрыста Стоічкаў]]. Пад кіраўніцтвам Кройфа «Барса» выйграла чатыры тытулы Ля Лігі з 1991 па 1994 гады. У 1989 годзе каманда перамагла ў Кубку ўладальнікаў кубкаў, а таксама выйграла свой першы Кубак эўрапейскіх чэмпіёнаў у 1992 годзе, адолеўшы «[[Сампдорыя Генуя|Сампдорыю]]». Таксама «Барса» здабыла кубак Гішпаніі ў 1990 годзе, Супэркубак Эўропы ў 1992 годзе і тры Супэркубкі Гішпаніі. Кройф зрабіўся найпасьпяховейшым трэнэрам у гісторыі клюбу з 11 кубкамі (Жазэп Гвардыёля абыйшоў яго ў 2011 годзе). Таксама Кройф зрабіўся трэнэрам, які правёў найбольшую колькасьць гадоў у «Барсе» (8 гадоў). === Заканьчэньне эры Кройфа === У наступныя два гады пасьля перамогі ў [[Ля Ліга|Ля Лізе]] «Барса» выйграла яшчэ два тытулы чэмпіёнаў Гішпаніі, такім чынам давёўшы колькасьць перамогаў запар у чэмпіянаце да чатырох. Але ў 1994 годзе, пасьля буйной паразы ў фінале Лігі чэмпіёнаў ад італьянскага «[[Мілян (футбольны клюб)|Міляну]]» зь лікам 0:4, спартовае ды інстытуцыйнае становішча клюбу значна пагоршылася, што вылілася ў канфлікт паміж Ёганам Кройфам ды прэзыдэнтам клюбу Жазэпам Нуньесам. Траўматычная адстаўка Кройфа прывяла да сацыяльнага крызісу ў клюбе, які ўрэшце скончыўся адстаўкай Нуньеса ў 2000 годзе. Нягледзячы на ўнутраныя спрэчкі, «Барсэлёна» пад кіраўніцтвам [[Бобі Робсан]]а ў сэзоне 1996—1997 гадоў перамагла ў кубку Гішпаніі, Супэркубку Гішпаніі і Кубку ўладальнікаў кубкаў, а ў сэзонах 1997—1998 і 1998—1999 гадоў пад кіраўніцтвам [[Люі ван Гааль|Люі ван Гааля]] станавілася чэмпіёнам Гішпаніі. Таксама ў 1990-я гады баскетбольная каманда клюбу ўваходзіць у эліту эўрапейскага баскетболу, 4 разы выходзячы ў фінал [[Баскетбольная Эўраліга|Эўралігі]], а гандбольная каманда клюбу пераўтвараецца ў найлепшую каманду ў сьвеце, атрымаўшы перамогі ва ўсіх турнірах, у якіх яна брала ўдзел. === Адстаўка Нуньеса і зьяўленьне ў клюбе Ляпорты === [[Файл:Ronaldinho 11feb2007.jpg|міні|200пкс|Уладальнік залатога мяча 2005 году [[Раналдыньню]].]] 2000-я гады могуць быць падзеленыя на два этапы. Пасьля адстаўкі Нуньеса ў траўні 2000 году прэзыдэнтам клюбу быў абраны [[Жаан Гаспарт]]. На працягу трох гадоў ягонага кіраўніцтва клюбам футбольная каманда «Барсы» не выйграла аніводнага тытула, нягледзячы на вялізныя траты ў памеры 180 млн эўра на набыцьцё новых гульцоў. Баскетбольная каманда «Барсы» у 2003 годзе перамагла ў Эўралізе, але гэта не ўратавала Гаспарта ад адстаўкі. Прэзыдэнтам клюбу быў абраны [[Жаан Ляпорта]]. Клюб набыў новых гульцоў, як то [[Раналдыньню]], [[Самюэль Это’о]], [[Рафаэль Маркес]] і [[Дэку]], якія дапамаглі новай «Барсе» на чале з [[Франк Райкаард|Франкам Райкаардам]] здабыць два тытулы чэмпіёнаў Гішпаніі запар, а таксама стаць пераможцам Лігі чэмпіёнаў ў другі раз у гісторыі клюбу ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2005—2006 гадоў|сэзоне 2005—2006 гадоў]]. Колькасьць сябраў «Барсы» перавысіла 140 тысячаў асобаў. Гэты этап у жыцьці клюбу скончыўся ў канцы сэзону 2007—2008 гадоў, калі пасьля двух гадоў бяз тытулаў клюб пакінуў Франк Райкаард. === Эра Гвардыёлі === [[Файл:Lionel Messi Player of the Year 2011.jpg|міні|200пкс|зьлева|Адзін з найлепшых футбалістаў сьвету [[Ліянэль Мэсі]].]] У першы ж сэзон [[Жазэп Гвардыёля|Пэпа Гвардыёлі]] на чале каманды «Барса» увайшла ў гісторыю, здабыўшы гэтак званы «трыплет» (Ля Ліга, Кубак Гішпаніі ды Ліга чэмпіёнаў). Такім чынам Гвардыёля выйграў чэмпіянат Гішпаніі ў свой дэбютны сэзон у клюбе, зрабіўшы тое, што ня здолеў нават Франк Райкаард і Ёган Кройф. Пасьля перамогі ў фінале Лігі чэмпіёнаў у [[Рым]]е супраць «[[Манчэстэр Юнайтэд]]» каманда здабыла «трыплет», такім чынам стаўшы адзіным гішпанскім клюбам, што здолеў зрабіць гэта. «Барса» паўтарыла тое, што да яе рабілі «[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]]», «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]», [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] і «Манчэстэр Юнайтэд». «Барсэлёна» здабыла тытул эўрапейскіх чэмпіёнаў, меўшы ў сваім стартавым складзе ў фінале 7 дамарослых гульцоў. Каманда Пэпа Гвардыёлі таксама пабіла шэраг рэкордаў у чэмпіянаце Гішпаніі (рэкорд па колькасьці забітых галоў, колькасьць выйграных гульняў у гасьцёх і г. д.). На пачатку [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2009—2010 гадоў|сэзону 2009—2010 гадоў]] «Барсэлёна» здабыла Супэркубак Гішпаніі, перамогшы «[[Атлетык Більбао|Атлетык]]» у двух гульнях. Таксама каманда здабыла Супэркубак Эўропы, адолеўшы данецкі «[[Шахтар Данецк|Шахтар]]» зь лікам 1:0. Пасьля перамогі над «[[Эстудыянтэс дэ ля Плята|Эстудыянтэсам]]» зь лікам 2:1 у фінале чэмпіянату сьвету па футболе сярод клюбаў «Барса» ўвайшла ў гісторыю як першы клюб, які здолеў выйграць 6 тытулаў у адным календарным годзе. У траўні 2010 году каманда Гвардыёлі здабыла другі тытул чэмпіёнаў Гішпаніі запар, набраўшы 99 балаў, што дагэтуль таксама не рабіла аніводная каманда ў гісторыі. 11 ліпеня 2010 году [[зборная Гішпаніі па футболе|зборная Гішпаніі]] перамагла ў фінале чэмпіяната сьвету з 7 гульцамі «Барсэлёны» ў стартавым складзе, 6 зь якіх зьяўляліся дамарослымі гульцамі клюбу. 5 лютага 2011 году каманда пабіла новы рэкорд чэмпіянату Гішпаніі, перамогшы мадрыдзкі «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]» і такім чынам давёўшы сэрыю перамогаў запар да 16. 2 сакавіка 2011 году каманда пабіла яшчэ адзін рэкорд чэмпіянату Гішпаніі, перамогшы «[[Валенсія (футбольны клюб)|Валенсію]]» і, такім чынам, давёўшы сэрыю бяспройгрышных гульняў запар у гасьцёх да 20. [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2010—2011 гадоў|Сэзон 2010—2011 гадоў]] скончыўся перамогай «Барсы» у Ля Лізе трэці сэзон запар, а таксама здабычай перамогі ў Лізе чэмпіёнаў. У [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2011—2012 гадоў|сэзоне 2011—2012 гадоў]], які стаў апошнім для Гвардыёлі ў «Барсе», каманда здабыла Супэркубак Гішпаніі, Супэркубак Эўропы, тытул пераможцаў чэмпіянату сьвету па футболе сярод клюбаў і кубак Гішпаніі. Такім чынам «Барса» пад кіраўніцтвам Пэпа Гвардыёлі выйграла 14 з 18 магчымых турніраў на працягу 4 гадоў. === Апошнія дасягненьні === [[Файл:Luis Suarez FCB 2014.jpg|міні|[[Люіс Суарэс]] далучыўся да клюбу ў 2014 годзе і склаў трыё нападнікаў Мэсі, Суарэс і Нэймар, ўсталяваўшы некалькі рэкордаў паводле колькасьці забітых галоў.]] Зь лета 2012 году новым трэнэрам «Барсы» быў [[Тыта Вілянова]], які дагэтуль быў першым асыстэнтам Гвардыёлі, аднак 19 ліпеня 2013 году Вілянова выйшаў у адстаўку з-за рэцыдыву [[Рак (захворваньне)|рака]]. 22 ліпеня 2013 году каманду ачоліў [[Хэрарда Мартына]]. А першым афіцыйным матчах пад ягоным кіраўніцтвам каманда правяла ў рамках Супэрбука Гішпаніі супраць мадрыдзкага «Атлетыка». Паводле вынікаў двух матчаў супрацьстаяньне скончылася перамогай каталянскага клюбу, дзякуючы голу ў гасьцёх. 23 студзеня 2014 году [[Сандра Расэль]] сушоў з пасады прэзыдэнта клюбу праз абвінавачаньні ў меркаванай незаконнасьці трансфэра [[Нэймар]]а ў «Барсэлёну». Новым прэзыдэнтам стаў [[Жазэп Бартамэў]]. Паводле выніках сэзону «Барсэлёна» была вельмі блізкая да перамогі ў чэмпіянаце, аднак у апошняй гульні, дзе «Барсэлёна» сустракалася з «Атлетыкам», сіне-гранатавым была неабходна перамога, каб узьняцца на першы радок. Не зважаючы на тое, што ў першым тайме [[Алексіс Санчэс]] забясьпечыў перавагу гаспадароў, абаронца мадрыдцаў [[Дыега Гадын]] зрабіў лік роўным, і, такім чынам, чэмпіёнам стаўся гэты мадрыдзкі клюб. Праз дрэнныя вынікі і адсутнасьць тытулаў Мартына сышоў у адстаўку, а новым трэнэрам стаў былы капітан каманды і ў мінулым сэзоне трэнэр «[[Сэльта Віга|Сэльты]]» [[Люіс Энрыке]]. У сэзоне 2014—2015 гадоў «Барсэлёна» зноўку як некалі зрабіла «трыплет», атрымаўшы перамогі ў ля Лізе, кубку Гішпаніі і Лізе чэмпіёнаў, стаўшы першай эўрапейскай камандай, якая зрабіла гэты другі раз<ref>[http://www.espnfc.com/blog/the-match/60/post/2479474/johan-cruyffs-influence-barcelona-win-champions-league «Johan Cruyff's influence endures as Barcelona complete the „double-treble“]. ESPN.</ref>. Галоўная моц «Барсэлёны» сыходзіла ад трыё гульцоў нападу [[Ліянэль Мэсі]], [[Люіс Суарэс]] і Нэймар, які разам настралялі 122 галоў ва ўсіх спаборніцтвах, што зьяўляецца абсалютным рэкордам для трыё ў гісторыі футболу Гішпаніі<ref>[https://www.theguardian.com/football/2015/jun/06/barcelona-luis-suarez-lionel-messi-juventus-champions-league-final «Barcelona's Luis Suárez, Leo Messi and Neymar too good for Juventus»]. The Guardian.</ref>. 11 жніўня «Барсэлёна» распачала сэзон 2015—2016 гадоў зь перамогі ў Супэркубку Эўропы, адолеўшы «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільлю]]» зь лікам 5:4. Каляндарны год каманда скончыла перамогай зь лікам 3:0 над аргентынскім клюбам «[[Рывэр Плэйт Буэнас-Айрэс|Рывэр Плэйт]]» у фінале клюбнага чэмпіянату сьвету, а Суарэс, Мэсі і [[Андрэс Іньеста|Іньеста]] увайшлі ў тройку лепшых гульцоў турніру<ref>[https://web.archive.org/web/20151222193357/http://www.fcbarcelona.com/football/first-team/detail/article/iniesta-messi-and-suarez-make-up-club-world-cup-podium «Iniesta, Messi and Suárez make up Club World Cup Podium»]. FC Barcelona.</ref>. Пасьля перамогі над «[[Раё Вальекана Мадрыд|Раё Вальекана]]» 3 сакавіка 2016 году «Барсэлёна» давяла лік матчаў без паразаў да 34 гульняў, такім чынам, усталяваўшы новы рэкорд гішпанскага футболу. У наступным лік такіх матчаў быў даведзены да 39, калі 2 красавіка ў хатнім матчы супраць мадрыдзкага «Рэалу» клюб атрымаў паразу зь лікам 1:2<ref>[https://web.archive.org/web/20160604214825/http://www.thenational.ae/sport/primera-liga/cristiano-ronaldo-fires-late-winner-as-real-madrid-end-barcelonas-39-match-unbeaten-run «Cristiano Ronaldo fires late winner as Real Madrid end Barcelona's 39 match unbeaten run»]. The National.</ref>. 14 траўня 2016 году «Барсэлёна» атрымала шосты тытул пераможцы Ля Лігі ў васьмі сэзонах. А трыё Мэсі, Суарэс і Нэймар скончыў сэзон з 131 галамі, пабіўшы рэкорд, які яны ўсталявалі ў мінулым годзе<ref>[https://www.telegraph.co.uk/football/2016/05/13/barcelona-and-real-madrid-la-liga-final-day-live/ «14 May 2016»]. The Daily Telegraph.</ref>. 29 траўня 2017 году быў абраны новы галоўны трэнэр [[Эрнэстэ Вальвэрдэ]], які замяніў на пасадзе Люіса Энрыке. Скончыўшы [[чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2017—2018 гадоў|сэзон 2017—2018 гадоў]] перамогай у чэмпіянаце Гішпаніі, клюб таксама пераўзышоў свой рэкорд па колькасьці матчаў без паразаў, давёўшы лік на 43, калі 9 траўня 2018 году быў перайграны «[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]» зь лікам 5:1<ref>[https://www.fcbarcelona.com/football/first-team/match-archive/2017-2018/la-liga/round-34/fc-barcelona-vila-real-cf «FC Barcelona 5–1 Villarreal CF: Record breakers»]. FC Barcelona.</ref>. == Тытулы == * '''[[Ля Ліга]]: 25''' ** 1929, 1945, 1948, 1949, 1952, 1953, 1959, 1960, 1974, 1985, ** 1991, 1992, 1993, 1994, 1998, 1999, 2005, 2006, 2009, 2010, ** 2011, 2013, 2015, 2016, 2018 * '''[[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубак Гішпаніі]]: 30''' ** 1910, 1912, 1913, 1920, 1922, 1925, 1926, 1928, 1942, 1951, ** 1952, 1953, 1957, 1959, 1963, 1968, 1971, 1978, 1981, 1983, ** 1988, 1990, 1997, 1998, 2009, 2012, 2015, 2016, 2017, 2018 * '''[[Супэркубак Гішпаніі]]: 13''' ** 1983, 1991, 1992, 1994, 1996, 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, ** 2013, 2016, 2018 * '''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА]]: 5''' ** 1992, 2006, 2009, 2011, 2015 * '''[[Кубак уладальнікаў кубкаў УЭФА]]: 4''' ** 1979, 1982, 1989, 1997 * '''[[Кубак кірмашоў]]: 3 ''' ** 1958, 1960, 1966 * '''[[Супэркубак УЭФА|Супэркубак Эўропы]]: 5''' ** 1992, 1997, 2009, 2011, 2015 * '''[[Лацінскі кубак]]: 2''' ** 1949, 1952 * '''[[Кубак Эвы Дуартэ]]''' ** 1945, 1949, 1952, 1953 * '''[[Чэмпіянат Каталёніі па футболе|Чэмпіянат Каталёніі]]: 22''' ** 1902, 1905, 1909, 1910, 1911, 1913, 1916, 1919, 1920, 1921, ** 1922, 1924, 1925, 1926, 1927, 1928, 1930, 1931, 1932, 1935, ** 1936, 1938 * '''[[Кубак Мартыні Росі]]: 2''' ** 1952, 1953 * '''[[Пірэнэйскі кубак]] : 4''' ** 1910, 1911, 1912, 1913 * '''[[Міжземнаморская ліга]]: 1''' ** 1937 * '''[[Копа дэ ля Ліга]]: 2''' ** 1982, 1986 * '''[[Кубак Барсэлёны]]: 1''' ** 1903 * '''[[Ліга Каталяна]]: 1''' ** 1938 * '''[[Кубак Каталёніі]]: 7''' ** 1991, 1993, 2000, 2004, 2005, 2007, 2013 == Склад каманды == :''Актуальны на 10 лютага 2022 году'' {{Склад}} {{Гулец|1|{{Сьцяг Нямеччыны}}|Бр|[[Марк-Андрэ тэр Штэген]]||1992}} {{Гулец|2|{{Сьцяг ЗША}}|Аб|[[Сэржыньнё Дэст]]||2000}} {{Гулец|3|{{Сьцяг Гішпаніі}}|Аб|[[Жэрар Піке]]||1987}} {{Гулец|4|{{Сьцяг Уругваю}}|Аб|[[Рональд Арауха]]||1999}} {{Гулец|5|{{Сьцяг Гішпаніі}}|ПА|[[Сэрхіё Бускетс]]|капітан|1988}} {{Гулец|6|{{Сьцяг Гішпаніі}}|ПА|[[Рыкард Пуч]]||1999}} {{Гулец|7|{{Сьцяг Францыі}}|Нап|[[Усман Дэмбэле]]||1997}} {{Гулец|8|{{Сьцяг Бразыліі}}|Аб|[[Даніел Алвэс]]||1983}} {{Гулец|9|{{Сьцяг Нідэрляндаў}}|Нап|[[Мэмфіс Дэпай]]||1994}} {{Гулец|10|{{Сьцяг Гішпаніі}}|Нап|[[Ансу Фаці]]||2002}} {{Гулец|11|{{Сьцяг Гішпаніі}}|Нап|[[Адама Траарэ Дыяра|Адама Траарэ]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Ўулвэргэмптан Ўандэрэрз|Ўулвз]]|1996}} {{Гулец|12|{{Сьцяг Даніі}}|Нап|[[Мартын Брэтвэйт]]||1991}} {{Гулец|13|{{Сьцяг Бразыліі}}|Бр|[[Нэту]]||1989}} {{Гулец|14|{{Сьцяг Гішпаніі}}|ПА|[[Ніка Гансалес]]||2002}} {{Гулец|15|{{Сьцяг Францыі}}|Аб|[[Клеман Лянгле]]||1995}} {{Падзел складу}} {{Гулец|16|{{Сьцяг Гішпаніі}}|ПА|[[Пэдры]]||2002}} {{Гулец|17|{{Сьцяг Нідэрляндаў}}|Нап|[[Люўк дэ Ёнг]]|{{Падказка|ар.|арэнда}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]|1990}} {{Гулец|18|{{Сьцяг Гішпаніі}}|Аб|[[Жордзі Альба]]||1989}} {{Гулец|19|{{Сьцяг Гішпаніі}}|Нап|[[Фэран Торэс]]||2000}} {{Гулец|20|{{Сьцяг Гішпаніі}}|ПА|[[Сэрхі Рабэрта]]||1992}} {{Гулец|21|{{Сьцяг Нідэрляндаў}}|ПА|[[Фрэнкі дэ Ёнг]]||1997}} {{Гулец|22|{{Сьцяг Гішпаніі}}|Аб|[[Оскар Мінгеса]]||1999}} {{Гулец|23|{{Сьцяг Францыі}}|Аб|[[Самюэль Юмтыці]]||1993}} {{Гулец|24|{{Сьцяг Гішпаніі}}|Аб|[[Эрык Гарсія]]||2001}} {{Гулец|25|{{Сьцяг Габону}}|Нап|[[П’ер-Эмэрык Абамэянг]]||1989}} {{Гулец|29|{{Сьцяг Гішпаніі}}|Нап|[[Фэран Джугля]]||1999}} {{Гулец|30|{{Сьцяг Гішпаніі}}|ПА|[[Паблё Мартын Паэс Гавіра|Гаві]]||2004}} {{Гулец|31|{{Сьцяг Гішпаніі}}|Аб|[[Аляхандра Бальдэ]]||2003}} {{Гулец|33|{{Сьцяг Марока}}|Нап|[[Абдэ Эзальзулі]]||2001}} {{Гулец|—|{{Сьцяг Сэнэгалу}}|Аб|[[Муса Ваге]]||1998}} {{Канец складу}} == Заўзятары клюбу == Клюб афіцыйна належыць сябрам клюбу, так званым «соцыс» (ад [[Каталёнская мова|кат.]] ''Socis'' — «сябры»). На пачатак 2013 году па ўсім сьвеце 180 000 соцыс, аб’яднаныя ў 1888 афіцыйных «пэніяў» — фан-суполак. Неафіцыйная «пэнья» «Барсэлёны» ёсьць і ў Беларусі — гэта ''Blaugrana Frente Belaruso'' (з [[Гішпанская мова|гішп.]] — «Блакітна-гранатавы беларускі фронт»), якія часьцей за ўсё зьбіраюцца для прагляду гульняў у менскім рэстаране «Камяніца», а таксама арганізавана падтрымлівалі клюб на стадыёнах у [[Менск]]у, [[Кіеў|Кіеве]], [[Данецк]]у ды [[Казань|Казані]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.fcbarcelona.com/ Афіцыйны сайт] {{Склад ФК Барсэлёна}} {{ФК Барсэлёна}} {{Ля Ліга чэмпіянату Гішпаніі па футболе}} {{Пераможцы Лігі чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Барсэлёна (футбольны клюб)| ]] hgr3cywt0q60fokpk08v38biztmreaf 0 21432 2334429 2333782 2022-08-24T21:44:52Z Dymitr 10914 артаграфія wikitext text/x-wiki {{Краіна2 | СУП ППЗ = 43,474 млрд $ | Год падліку СУП ППЗ = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ = | СУП ППЗ на чалавека = 19 287 $ | Год падліку СУП ППЗ на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП ППЗ на чалавека = | СУП намінал = 16,948 млрд $ | Год падліку СУП намінал = 2022 | Месца паводле СУП намінал = | СУП намінал на чалавека = 7 519 $ | Год падліку СУП намінал на чалавека = 2022 | Месца паводле СУП намінал на чалавека = }} '''Рэспубліка Батсва́на''' ({{мова-en|Republic of Botswana}}) — дзяржава ў [[Паўднёвая Афрыка|Паўднёвай Афрыцы]], якая ня мае выхаду да [[мора]]. Мяжуе з [[Намібія]]й (1360 км) на поўначы, [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікай]] (1840 км) на поўдні, [[Зымбабвэ]] (813 км) на ўсходзе, [[Замбія]]й праз кароткую мяжу па рацэ [[Замбэзі]] на паўночным усходзе<ref>Darwa, P. Opoku (2011). [https://web.archive.org/web/20121114113821/http://www.afdb.org/fileadmin/uploads/afdb/Documents/Project-and-Operations/Multinational%20(Zambia-Bostwana)%20-%20AR%20-%20Kazungula%20Bridge%20Project.pdf «Kazungula Bridge Project»]. African Development Fund. — С. Appendix IV.</ref>. Да 1966 году Батсвана была [[Вялікабрытанія|брытанскім]] пратэктаратам пад назовам Бэчуаналэнд. Батсвана тапаграфічна ёсьць пляскатай краінай, а каля 70% ейнай тэрыторыі займае пустэльня [[Калахары]]. Колькасьць насельніцтва Батсваны складае крыху больш 2,3 мільёнаў чалавек<ref name="population">[https://population.un.org/wpp/ «World Population Prospects 2022»]. United Nations Department of Economic and Social Affairs.</ref>, улічваючы плошчу у 581 тысячы км², гэта робіць край адной з самых маланаселеных краінаў сьвету. Каля 11,6% насельніцтва жыве ў сталіцы і найбуйнейшым горадзе дзяржавы [[Габаронэ]]. Раней Батсвана ўваходзіла да ліку самых бедных краінаў сьвету, але зь цягам часу сталася хуткарослай эканомікай сьвету, дзякуючы чаму істотна падвысіда свой дабрабыт. У эканоміцы пераважаюць [[горная справа]], [[жывёлагадоўля]] і [[турызм]]. Слупом дабрабыту і крыніцай набыцьця валюты ёсьць [[алмаз|дыямэнты]], якія Батсвана экспартуе ў вялікай колькасьці. Батсвана ёсьць сябрам у такіх арганізацыях, як то [[Афрыканскі зьвяз]], [[Паўднёваафрыканскі мытны зьвяз]], [[Паўднёваафрыканская супольнасьць разьвіцьця]], [[Садружнасьць нацыяў]] і [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]]. У краіне маецца досыць вялікая праблема распаўсюду эпідэміі [[Вірус імунадэфіцыту чалавека|ВІЧ]]/[[СНІД]]у. Не зважаючы на пэўны ​​посьпех у прасоўваньні праграмаў, накіраваных на пашырэньне мэтадаў лячэньня і прафіляктыкі, Батсвана дасюль мае трэці паводле велічыні ўзровень распаўсюджанасьці ВІЧ/СНІДу ў сьвеце, бо хварэюць на гэтыя хваробы каля 20% насельніцтва<ref>[https://web.archive.org/web/20090228211140/http://www.avert.org/aidsbotswana.htm «HIV and Aids in Botswana»]. Avert International Aids Charity.</ref>. == Гісторыя == === Раньнія часы === [[Файл:Two Rhino.jpg|значак|зьлева|Старажытная выява двух насарогаў у [[Тсадыла]], якое ўлучанае да сьпісу [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО]].]] [[Файл:Domboshaba stone wall 3.jpg|значак|Парэшткі старажытнага муру ў [[Дамбашаба|Дамбашабе]].]] Археалягічныя зьвесткі выявілі, што гамініды жылі ў Батсване яшчэ каля двух мільёнаў гадоў таму. Каменныя інструмэнты і фаўна паказваюць на тое, што ўсе раёны краіны былі населеныя як найменш 400 тысяч гадоў таму<ref>Morton, F.; Ramsay, J. and Mgadla, T. (2008). «Historical Dictionary of Botswana». Scarecrow Press. — С. 34. — ISBN 9780810854673.</ref>. У кастрычніку 2019 году дасьледнікі паведамілі, што Батсвана была радзімай усіх сучасных людзей<ref>Chan, Eva KF; Timmermann, Axel; Baldi, Benedetta F.; Moore, Andy E.; Lyons, Ruth J.; Lee, Sun-Seon; Kalsbeek, Anton MF; Petersen, Desiree C.; Rautenbach, Hannes; Förtsch, Hagen EA; Bornman, MS Riana; Hayes, Vanessa M. (28 October 2019). [https://www.nature.com/articles/s41586-019-1714-1 «Human origins in a southern African palaeo-wetland and first migrations»]. Nature. Nature Research. 575 (7781): С. 185—189. — [[doi]]:[https://doi.org/10.1038%2Fs41586-019-1714-1 10.1038/s41586-019-1714-1]. [[:PMID:31659339|PMID 31659339]].</ref>. Першапачаткова жыхарамі Паўднёвай Афрыкі былі [[бушмэны]] і [[гатэнтоты]]. Невядома, калі народы мовы банту упершыню перасяліліся на поўнач сучаснае краіны, але паводле кансэнсусу лічыцца, што гэта адбылося ў 600 годзе нашай эры. Тубыльцы былі цесна зьвязаныя зь дзяржавамі, які месьціліся на тэрыторыі сучаснага [[Зымбабвэ]]. Як мяркуецца, яны трымалі буйныя статкі быдла, а пазьней пачалі разьвіваць сельскую гаспадарку, вырошчваючы [[сорга]] і [[проса]]<ref>Hall, Martin (1990). «Farmers, Kings, and Traders: The People of Southern Africa, 200—1860». — University of Chicago Press. — ISBN 0-226-31326-3.</ref>. Рэгіён квітнеў да 1300 году да заняпаду каралеўства [[Мапунгубвэ]]. У гэтую эпоху першыя [[тсвана (мова)|тсванамоўныя]] групы, як то [[бакгалагадзі]], перасяліліся ў паўднёвую частку пустэльні [[Калахары]]. На працягу многіх гадоў іншыя тсванамоўныя плямёны прабіраліся далей, то бок [[бангвакетсэ]] занялі захад сучаснае краіны, а [[бангвата]] засялілі паўночны ўсход Батсваны<ref>Magang, D. (2008) «The Magic of Perseverance: The Autobiography of David Magang». — Cape Town: CASAS. — С. 10—14. — ISBN 9781920287702.</ref>. Усе гэтыя розныя народы былі зьвязаны гандлёвымі шляхамі, якія пралягалі праз раку [[Лімпопа]] да [[Індыйскі акіян|Індыйскага акіяну]], празь які транспартаваліся тавары з [[Азія|Азіі]], як то [[пацеркі]]. У адваротным кірунку, хутчэй за ўсё, у абмен выпраўлялі слановую косьць, [[золата]] і рогі насарогу<ref>Denbow, James; Klehm, Carla; Dussubieux, Laure (April 2015). [https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/glass-beads-of-kaitshaa-and-early-indian-ocean-trade-into-the-far-interior-of-southern-africa/9BB659F4DA38A560EF64C4E8E3F49AFA «The glass beads of Kaitshàa and early Indian Ocean trade into the far interior of southern Africa»]. Antiquity. 89 (344): С. 361—377. — [[doi]]:[https://doi.org/10.15184%2Faqy.2014.50 10.15184/aqy.2014.50].</ref>. Першыя пісьмовыя згадкі, якія тычацца сучаснай Батсваны, зьявіліся ў 1824 годзе. Паводле гэтых крыніц бангвакетсэ сталі магутнай сілаў у рэгіёне. Пры ўладары [[Макаба II|Макабе II]], бангвакетсэ мелі велізарную колькасьць быдла ў добра абароненых пустэльных рэгіёнах і карысталі сваё вайсковае майстэрства дзеля набегаў на суседзяў<ref>Morton, Fred. [https://www.academia.edu/11134264 «The Rise of a Raiding State: Makaba II’s Ngwaketse, 1780—1824»].</ref>. Іншыя плямёны ў рэгіёне да гэтага часу мелі сталіцы з 10 тысячамі і болей жыхароў, і таксама няблага жылі<ref>Morton, B. (1993). «Pre-1904 Population Estimates of the Tswana». Botswana Notes and Records. 25: С. 89—99.</ref>. Гэтая ідылія скончылася ў пэрыяд [[Мфэканэ]] з 1823 па 1843 гады, калі сюды ўварваліся народы з Паўднёвай Афрыкі ды іншых рэгіёнаў. Не зважаючы на тое, што бангвакетсэ адбілі навалу [[макалола]] ў 1826 годзе, зь цягам часу ўсе асноўныя плямёны Батсваны былі аслабленыя. Макалола і [[амандэбеле]] неаднаразова спусташалі рэгіён і скрадалі вялікую колькасьць быдла, жанчын і дзяцей, а астатнія жыхары былі вымушаныя хавацца ў пустэльнях. Толькі пасьля 1843 году, калі амандэбеле мігравалі ў заходнюю частку сучаснага Зымбабвэ, гэтая пагроза амаль зьнікла<ref name="huntingTrade">Morton, Barry (14 January 2009). «The Hunting Trade and the Reconstruction of Northern Tswana Societies after the Difaqane, 1838—1880». South African Historical Journal. 36: С. 220—239. [[doi]]:[https://doi.org/10.1080%2F02582479708671276 10.1080/02582479708671276].</ref>. У 1840-х і 1850-х гадах распачаўся гандаль з гандлярамі з [[Капская калёнія|Капскае калёніі]], што дазволіла валадарствам Батсваны аднавіцца. [[Баквэна]], бангвакетсэ, бангвата і [[батавана]] пачалі супрацу паміж сабой з мэтай монапалізацыі рынку слановай косьці. Атрыманыя грошы плямёны выкарыстоўвалі дзеля набыцьця коняў і зброі, што, у сваю чаргу, дазволіла ім усталяваць поўны кантроль над сучаснай Батсванай. Гэты працэс быў у асноўным скончаны да 1880 году, і, такім чынам, бушмэны, [[каланга]], бакгалагадзі ды іншыя плямёны былі падпарадкаваныя тсванамоўным групам<ref name="huntingTrade"/>. Тым часам на поўнач з поўдня да [[Трансвааль|Трансваалю]] пачалі прасоўвацца [[афрыканэры]] з тае самае Капскае калёніі. У 1852 годзе кааліцыя правадыроў тсваны на чале з [[Сэчэле I]] перамагла афкрыканэраў у [[бітва пры Дымавэ|бітве пры Дымавэ]] і пасьля прыкладна васьмі гадоў пэрыядычнай напружанасьці і баявых дзеяньняў, у рэшце рэшт, прыйшла да складаньня мірнага пагадненьня ў Патчэфструме ў 1860 годзе. З таго часу была зацьверджаная сучасная мяжа паміж [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікай]] і Батсванай, а афрыканэры і народы Батсваны мелі адносным мір і супрацу<ref>Magang, D. (2008) «The Magic of Perseverance: The Autobiography of David Magang». Cape Town: CASAS. — С. 28—38. — ISBN 9781920287702</ref><ref>Ramsay, J. (1991). «The Botswana-Boer War of 1852—53: How the Batswana Achieved Victory». Botswana Notes and Records. 23: С. 193—208.</ref>. У 1884 годзе племя батавана, ачоленае [[Кгосі Марэмі]], адбіла напад [[ндэбеле]] ў Паўночную Батсвану ў бітве пры Хутыябасадзі. Гэта прывяло да заняпаду каралеўства [[Ндэбеле (каралеўства)|Ндэбеле]] ў Зымбабвэ і дапамагло зьяднаць тсванамоўныя групы на поўначы сучаснай краіны<ref>Ramsay, Jeff. [https://web.archive.org/web/20201124091704/https://www.mmegi.bw/index.php?aid=72905&dir=2017%2Fnovember%2F06 «Mmegi Blogs :: The Guns of Khutiyabasadi (II)»]. Mmegi Blogs.</ref>. Яшчэ ў 1856 годзе ў ваколіцах пачалі прыбываць [[лютэранства|лютэранскія]] ды іншыя пратэстанцкія місіянэры, як то прадстаўнікі [[Лёнданскае місіянэрскае таварыства|Лёнданскага місіянэрскага таварыства]], чыя праца дала свой плён крыху пазьней. Да 1880 году амаль у кожнай буйной вёсцы мелася хрысьціянскае прадстаўніцтва, а [[Хама III]] стаў першым з правадыроў тсваны, што зрабіў [[хрысьціянства]] фактычна дзяржаўнай рэлігіяй. Да пачатку [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] фактычна ўсе плямёны навярнуліся ў хрысьціянства<ref>Landau, P. (1995) «The Realm of the Word: Language, Gender, and Christianity in the Southern African Kingdom». Portsmouth, N.H.: Heinemann.</ref>. === Пратэктарат Бэчуаналэнд === {{Асноўны артыкул|Бэчуаналэнд}} [[Файл:SouthAfrica1885.svg|значак|зьлева|Палітычная мапа Паўднёвай Афрыкі паводле стану на 1885 год.]] [[Файл:Botswana, Gaborone 3 Dikgosi Monument.jpg|значак|Помнік героям стварэньня пратэктарату замест калёніі [[Хама III|Хаме III]], [[Сэбэле I]] і [[Батоэн I|Батоэну I]] у [[Габаронэ]].]] [[Файл:1960 6d Bechuanaland Protectorate stamp.jpg|значак|Паштовая марка прысьвечаная да 75-й гадавіны стварэньня [[Бэчуаналэнд]]у.]] Падчас [[каляніяльны падзел Афрыкі|каляніяльнага падзелу Афрыкі]] тэрыторыя Батсваны прывабілася як [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]], гэтак і [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]. Падчас [[Бэрлінская канфэрэнцыя (1884)|Бэрлінскай канфэрэнцыі]] Брытанія выказала намер анэксаваць Батсвану, каб абараніць Паўночны шлях і такім чынам злучыць Капскую калёнію зь іншымі сваімі тэрыторыямі далей на поўнач. Фактычна ў аднабаковым парадку брытанцы падпарадкавалі тэрыторыі плямёнаў тсвана ў студзені 1885 году, а затым накіравалі туды [[Ўорэнава экспэдыцыя|экспэдыцыю]] па чале з [[Чарлз Ўорэн|Чарлзам Ўорэнам]], каб умацаваць кантроль над тэрыторыяй і пераканаць правадыроў да прыняцьця брытанскага кіраваньня. Не зважаючы на засьцярогі, народы тсвана зьмірыліся з гэтым фактам<ref>Morton, Barry; Ramsay, Jeff. [https://www.academia.edu/15645705 «The Invention and Perpetuation of Botswana’s National Mythology, 1885—1966»]. — С. 4—7.</ref>. У 1890 годзе раёны на поўдзень ад 22 градусу раўналежніку былі дададзены да новага пратэктарату [[Бэчуаналэнд]]. На працягу 1890-х гадоў новая тэрыторыя была падзелена на восем розных рэзэрвацыяў, з даволі невялікімі аб’ёмамі зямлі, пакінутымі ва ўласнасьць для белых пасяленцаў. У пачатку 1890-х гадоў брытанскі ўрад вырашыў перадаць пратэктарат [[Брытанская Паўднёва-Афрыканская кампанія|Брытанскай Паўднёва-Афрыканскай кампаніі]] і нават перадаў права на адміністраваньне тэрыторыі Вярхоўнаму камісару ў справах Паўднёвай Афрыкі. Гэты плян, які быў ужо на шляху да ажыцьцяўленьня, не зважаючы на просьбу правадыроў тсваны, якія нават на знак пратэсту прыехалі ў [[Ангельшчына|Ангельшчыну]], у рэшце рэшт быў сарваны правалам [[рэйд Джэймсана|рэйду Джэймсана]] ў студзені 1896 году<ref>Morton, Barry; Ramsay, Jeff. [https://www.academia.edu/15645705 «The Invention and Perpetuation of Botswana’s National Mythology, 1885—1966»]. — С. 7—11.</ref><ref>Parsons, N. (1998). «King Khama, Emperor Joe, and the Great White Queen: Victorian Britain Through African Eyes». Chicago: University of Chicago Press.</ref>. Калі ў 1910 годзе паўстаў [[Паўднёва-Афрыканскі Зьвяз]] (ПАЗ) з галоўных брытанскіх калёніяў рэгіёну, пратэктараты Бэчуаналэнд, Басуталэнд (цяпер [[Лесота]]) і Свазылэнд (цяпер [[Эсўатыні]]) не былі далучаныя да гэтага дзяржаўнага ўтварэньня, але былі зробленыя захады да іхняга паглынаньня ў будучыні. Зважаючы на тое, што паўднёваафрыканскія ўрады імкнуліся ўлучыць гэтыя тэрыторыі пад сваю юрысдыкцыю, Вялікабрытанія марудзіла з вызначэньнем іхняга статусу. Кропка ў справе была пастаўленая, пасьля фармаваньня ў ПАЗ нацыяналістычнага ўраду ў 1948 годзе, які ўсталяваў у сваёй краіне [[апартэід]] і выйшаў з [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьці нацыяў]] у 1961 годзе, чым закрэсьліў любую пэрспэктыву на далучэньне памежных тэрыторыяў у свой склад<ref>Hayes, Frank (1980). «South Africa’s Departure from the Commonwealth, 1960—1961». The International History Review. 2 (3): С. 453—484. — [[doi]]:[https://doi.org/10.1080%2F07075332.1980.9640222 10.1080/07075332.1980.9640222].</ref>. Непасрэдна ў самім Бэчуаналэндзе таксама адбываліся палітычныя зьмены. Гэтак у 1920 годзе на тэрыторыі пратэктарату былі ўтвораныя два прадстаўнічыя органы, як то кансультатыўныя рады, які прадстаўлялі інтарэсы афрыканцаў і эўрапейцаў<ref name="eisa">[https://web.archive.org/web/20120603024427/http://www.eisa.org.za/WEP/botoverview4.htm «Botswana: Late British colonialism (1945—1966)»]. EISA.</ref>. Рада афрыканцаў складалася з васьмі правадыроў плямёнаў тсваны і некаторых абраных сябраў<ref name="eisa"/>. У 1951 годзе была створаная сумесная эўрапейска-афрыканская кансультатыўная рада, а згодна з зацьверджанай у 1961 годзе канстытуцыяй была закладзеная кансультатыўная заканадаўчая рада. === Незалежнасьць === У чэрвені 1964 году Вялікабрытанія прыняла прапановы па дэмакратычным самакіраваньні ў Батсване. Канфэрэнцыя прысьвечаная незалежнасьці ладзілася ў [[Лёндан]]е ў лютым 1966 году<ref>[https://www.britishpathe.com/video/VLVA1T4XABSD8UKW27D8CE76D4K2H-UK-BECHUANALAND-INDEPENDENCE-CONFERENCE-OPENS-IN-LONDON/query/Bechuanaland «U.K.: Bechuanaland independence conference opens in London 1966»]. British Pathé.</ref>. Месца ўраду да таго часу яшчэ ў 1965 годзе была перанесеная з паўднёваафрыканскага гораду [[Мафікенг]]у, у нядаўна пабудаваны [[Габаронэ]], які месьціцца паблізу да мяжы Батсваны з Паўднёва-Афрыканскім Зьвязам. Грунтуючыся на канстытуцыі 1965 году, краіна правяла свае першыя агульныя выбары паводле ўнівэрсальнага выбарчага права і атрымала незалежнасьць 30 верасьня 1966 году<ref>[https://web.archive.org/web/20161103054412/http://www.britishempire.co.uk/article/fireworksatmidnight.htm «Fireworks at Midnight»]. British Empire.</ref>. [[Сэрэтсэ Хама]], лідэр руху за незалежнасьць і прадстаўнік племені бангвата, быў абраны першым прэзыдэнтам дзяржавы, а пасьля пераабраны яшчэ некалькі разоў. Па сьмерці Хамы на пасаду ў 1984 годзе быў абраны былы віцэ-прэздэнт [[Квэт Кетуміле Масырэ]], які абіраўся яшчэ ў 1989 і 1994 гадах. Масырэ сышоў з пасады ў 1998 годзе. Яго замяніў [[Фэстус Магаэ]], які кіраваў дзяржавай дзесяць гадоў. У 2008 годзе краіну ачоліў сын першага прэзыдэнта [[Ен Хама]], які займаў пасаду віцэ-прэзыдэнта Магаэ з 1998 году. Да таго ён працаваў пілётам самалёту, а потым быў вайскаводам узброеных сілаў Батсваны. У 2018 годзе пасьля 10 гадоў на чале дзяржавы Хама сышоў з пасады і фактычна кіраваць дзяржавай стаў намесьнік прэзыдэнта [[Макгвэтсі Масысі]]. Новы часовы кіраўнік адхіліў ад пасады начальніка выведкі [[Айзэк Кгосі|Айзэка Кгосі]], паплечніка Хамы, чым раззлаваў былога прэзыдэнта. На прэзыдэнцкіх выбарах 2019 году Масысі быў абраны прэзыдэнтам Батсваны, а ягоная партыя [[Дэмакратычная партыя Батсваны|Дэмакратычную партыю Батсваны]] здабыла чарговую перамогу ў барацьбе за месцы ў парлямэнце. Цікава, што партыя здабывала большасьць на кожных парлямэнцкіх выбарах па атрыманьні незалежнасьці, як і ўсе папярэднія прэзыдэнты, якая таксама прадстаўлялі тую ж партыю<ref>[https://www.bbc.com/news/world-africa-13040376 «Botswana country profile»]. BBC News.</ref>. На гэтых выбарах Хама падтрымаў [[Батсванскі патрыятычны фронт]], які здабыў 3 дэпутацкія мандаты. == Геаграфія == [[Файл:Botswana map of Köppen climate classification.svg|значак|Кліматычная мапа Батсваны паводле [[кліматычная клясыфікацыя Кёпэна|клясыфікацыі Кёпэна]].]] Батсвана разьмяшчаецца ў [[Паўднёвая Афрыка|Паўднёвай Афрыцы]], ня мае выхаду да мора. Плошча дзяржавы складае 581 730 км², што ставіць Батсвану на 48 радок сярод усіх краін сьвету. Паводле памеру край падобны да [[Мадагаскар]]у ці [[Францыя|Францыі]]. Большую частку краіны займае [[паўпустэльня]], і вялікая бязстокавая катлавіна [[Калахары]], якая займае 70% усёй тэрыторыі краю. Батсвана пераважна пляскатая, а сярэдняя вышыня над узроўнем мора складае 800 м, на захадзе ўзвышаючыся да 1200 м. На поўначы цячэ самая вялікая рака краіны [[Акаванга (рака)|Акаванга]]. На паўночным захадзе знаходзіцца ейнае ніжняе цячэньне і вялікая ўнутрымацерыковая [[Дэльта Акавангі|дэльта]] плошчай 16 тысяч км². На паўднёвым усходзе паверхню краіны праразаюць прытокі ракі [[Лімпопа]], дзе канцэнтруецца асноўная частка насельніцтва краіны і [[сталіца]] краіны [[Габаронэ]]. Менавіта прыток Натванэ сілкуе сталіцу вадой праз [[Габаронская дамба|Габаронскую дамбу]]. Рака Чобэ пралягае на поўначы і ёсьць натуральнай мяжой паміж Батсванай і [[Намібія]]й. На поўначы краіны таксама месьціцца западзіна Макгадыкгадзі, дзе маюцца запасы солі. [[Клімат]] трапічны, на поўдні субтрапічны. Сярэдняя тэмпэратура [[студзень|студзеня]] складае 22—27°С, [[ліпень|ліпеня]] — 14°С. Сярэднегадавая колькасьць ападкаў складае 200—700 мм. Самымі вільготнымі ёсьць паўночныя і паўнёва-ўсходнія раёны краіны. === Біяразнастайнасьць === [[Файл:Cebras de Burchell (Equus quagga burchellii), vista aérea del delta del Okavango, Botsuana, 2018-08-01, DD 28.jpg|значак|зьлева|Статак [[зэбра]]ў ля дэльты ракі Акавангі.]] [[Файл:Giraffe crossing a road in Botswana.jpg|значак|[[Жырафа]] крочыць праз дарогу недзе ў рэгіёне дэльты ракі Акавангі.]] У Батсване маюцца разнастайныя зоны асяродзьдзя дзікай прыроды. У дадатак да дэльты і пустыльных рэгіёнаў, маюцца [[луг (расьліннасьць)|сенажаці]] і [[саванна|саванны]], якія ёсьць арэаламі пражываньня [[блакітны гну|блакітнага гну]], іншых [[антылёпа]]ў, а таксама [[сысуны|сысуноў]] і [[птушкі|птушак]]. Паўночная Батсвана ёсьць месцам зь нямногімі астатнімі вялікімі папуляцыямі зьнікаючых [[афрыканскі дзікі сабака|афрыканскіх дзікіх сабак]]. Нацыянальны парк [[Чобэ (нацыянальны парк)|Чобэ]] мае найбуйнейшую ў сьвеце канцэнтрацыю афрыканскіх [[слон|сланоў]]. Парк ахоплівае каля 11 тысяч км², дзе жывуць каля 350 відаў птушак. Нацыянальны парк Чобэ і запаведнік [[Марэмі (запаведнік)|Марэмі]], які месьціца ў дэльце Акавангі, ёсьць асноўнымі турыстычнымі напрамкамі. Аднак, у дадатак да іх да сьпісу запаведнікаў улучаюцца запаведнік [[Цэнтральны Калахары]], разьмешчаны ў пустэльні Калахары ў акрузе [[Ганзі (акруга)|Ганзі]]; нацыянальны парк [[Макгадыкгадзі (нацыянальны парк)|Макгадыкгадзі]] і нацыянальны парк [[Нксаі Пан]], абодва зь якіх месьцяцца ў [[Цэнтральная акруга (Батсвана)|Цэнтральнай акрузе]] ў западзіне [[Макгадыкгадзі (западзіна)|Макгадыкгадзі]]. Да таго ж, у Батсване маюцца і прыватныя і адмысловыя запаведнікі. Гэтак насарогавы запаведнік [[Хама (запаведнік)|Хама]] займаецца гадаваньнем [[насарогавыя|насарогаў]], а запаведнік Макгадыкгадзі — [[флямінга]]. Абодва яны разьмешчаныя ў Цэнтральнай акрузе. Батсвана пакутуе ад [[сухмень|сухмені]] і апустэльваньня, то бок дзьвюма галоўнымі экалягічнымі праблемамі, якія моцна зьвязаны адно з адным. Тры чвэрці насельніцтва краіны і жывёлаў у краіне залежаць ад падземных водаў праз суш. Выкарыстаньне падземных водаў пры дапамозе глыбокага сьвідраваньня некалькі паслабіла наступствы гэтае праблемы. Певерхневай вады ў Батсване зусім недастатока, што гістарычна прывяло да таго, што большасьць насельніцтва займаецца [[жывёлагадоўля]]й, а не сельскай гаспадаркай. Прыблізна 71% зямлі краіны выкарыстоўваецца дзеля [[выган]]у, што стала асноўнай прычынай апустэльваньня і паскарэньня [[эрозія глебы|эрозіі глебы]]<ref>[https://web.archive.org/web/20101010191509/http://www.rala.is/rade/ralareport/darkoh.pdf «Darkoh»]. IS: Rala.</ref>. Эколягі паведамляюць, што дэльта Акавангі высыхае праз павялічаны выган быдла, не зважаючы на тое, што дэльта ёсьць важнай экасыстэмай дзеля выжываньня многіх жывёлаў<ref name="afrol">[https://web.archive.org/web/20091201140712/http://www.afrol.com/articles/21794 «Botswana, US sign 'Debt-for-Nature' agreement»]. Afrol.</ref>. Дэпартамэнт рэсурсаў лясной гаспадаркі краіны пачаў рэалізоўваць праект па вяртаньні расьліннасьці ў рэгіёны ў шэрагу акругаў<ref>[https://web.archive.org/web/20100724145917/http://www.unccd.int/IYDD/documents/NOTCDIB.pdf «NOTCDIB»]. UNCCD.</ref>. Гэта дапаможа зьнізіць дэградацыю глебы. Урад [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаных Штатаў]] таксама склаў угоду з Батсванай, выдаткаваўшы на пакрыцьцё зьнешняй запазычанасьці краіны 7 млн даляраў. Гэтая дамову дапаможа засяродзіцца Батсване на захаваньні глебы<ref name="afrol"/>. == Палітыка == === Дзяржаўны лад === Батсвана ёсьць найстарэйшай [[дэмакратыя]]й на кантынэнце. Галоўным закон краіны ёсьць канстытуцыя Батсваны, якая абараняе правы грамадзянаў. Палітыка краю ладзіцца ў рамках шматпартыйнай прадстаўнічай дэмакратычнай рэспублікі, у якой прэзыдэнт адначасова ёсьць кіраўніком дзяржавы і кіраўніком ураду, абіраючыся парлямэнтам і падсправаздачны яму. Выканаўчую ўладу ажыцьцяўляе ўрад. Заканадаўчая ўлада належыць як ураду, гэтак і парлямэнту Батсваны. Ад абвяшчэньня незалежнасьці краіны дамінуючай партыяй ёсьць [[Дэмакратычная партыя Батсваны]]<ref>[https://www.reuters.com/article/us-botswana-election-idUSKBN1X40KS «Botswana’s Masisi retains presidency as BDP wins election»]. Reuters.</ref>. Паводле [[індэкс дэмакратыі|індэксу дэмакратыі]] Батсвана клясыфікуецца як «дэмакратыя зь недахопамі», заняўшы 33 радок з 167 краінаў паводле рэйтынгу 2020 году. Такім чынам, у рэйтынгу гэтая афрыканская дзяржава апярэдзіла [[Італія|Італію]] і [[Бэльгія|Бэльгію]], знаходзячыся крыху ніжэй [[Чэхія|Чэхіі]]. Батсвана ў выніку сталася другой дзяржавай Афрыкі пасьля [[Каба-Вэрдэ]], і першай калі лічыць толькі кантынэнтальную частку мацерыка. Паводле зьвестак арганізацыі [[Транспарэнсі Інтэрнэйшнл]] Батсвана ёсьць найменш карумпаванай краінай Афрыкі, займаючы паводле гэтага паказьніку месца крыху ніжэй [[Партугалія|Партугаліі]] і [[Рэспубліка Карэя|Рэспублікі Карэі]]. === Судовая ўлада === [[Файл:Gaborone, Botswana High Court.jpg|значак|Будынак Высокага суду ў [[Габаронэ]].]] Судовая ўлада незалежная ад выканаўчай і заканадаўчай уладаў<ref>[https://web.archive.org/web/20150414180706/https://www.constituteproject.org/constitution/Botswana_2002?lang=en «Botswana 1996 (rev. 2002)»]. Constitute.</ref>. Ейны склад мае на ўзор брытанскую сыстэму, складаючыся зь мясцовых міравых судоў, высокага суду і апэляцыйнага суду. Высокі суд ёсьць найвышэйшай судовай інстанцыяй зь неабмежаванай юрысдыкцыяй у разгляданьні і разьвязаньня любых крымінальныя, грамадзянскіх альбо канстытуцыйных справаў у адпаведнасьці з законамі краіны і канстытуцыяй. Апэляцыі могуць быць разгледжаныя апэляцыйным судом, які ёсьць судом апошняе інстанцыі. Кіраўніком Высокага суду ёсьць галоўны судзьдзя<ref>[https://web.archive.org/web/20150929023917/http://www.justice.gov.bw/about%20us/background-judiciary «Administration of Justice»]. Republic of Botswana Administration of Justice.</ref>. === Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел === [[Файл:Districts of Botswana (image map).svg|значак|Мапа акругаў Батсваны.]] Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Батсвана падзяляецца на 10 акругаў: * [[Ганзі (акруга)|Ганзі]] * [[Кгалагадзі]] * [[Кгатлэнг]] * [[Квэнэнг]] * [[Паўднёва-ўсходняя акруга (Батсвана)|Паўднёва-ўсходняя]] * [[Паўднёвая акруга (Батсвана)|Паўднёвая]] * [[Паўночна-ўсходняя акруга (Батсвана)|Паўночна-ўсходняя]] * [[Паўночна-заходняя акруга (Батсвана)|Паўночна-заходняя]] * [[Цэнтральная акруга (Батсвана)|Цэнтральная]] * [[Чобэ (акруга)|Чобэ]] == Эканоміка == [[Файл:CBD flats in Gaborone.jpg|значак|зьлева|Будынкі Ай-Таўэрз у бізнэсовым раёне [[Габаронэ]].]] У Батсване па атрыманьні незалежнасьці назіраўся самы высокі прырост [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] на асобу ў сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20190604183438/https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/1830.htm#econ «Background Note: Botswana»]. US Department of State.</ref>. Батсвана ператварылася з адной з самых бедных краінаў сьвету ў краіну з высокім узроўнем прыбытку, СУП на душу насельніцтва вырас з 1,34 тысяч даляраў ЗША ў 1950 годзе да 15 тысяч даляраў ЗША ў 2016 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20190720172734/https://ourworldindata.org/grapher/maddison-data-gdp-per-capita-in-2011us «GDP per capita»]. Our World in Data.</ref>. Паводле адной з ацэнак, край мае чацьверты паводле велічыні нацыянальны прыбытак паводле парытэту пакупніцкай здольнасьці ў Афрыцы, што ставіць Батсвану на адзін узровень жыцьця з [[Мэксыка]]й<ref>[https://web.archive.org/web/20100115190433/http://www.nationsonline.org/oneworld/GNI_PPP_of_countries.htm «GNI PPP table»]. Nationsonline.</ref>. Паводле зьвестак [[Міжнародны валютны фонд|Міжнароднага валютнага фонду]] сярэдні рост ў 1966—1999 гадах складаў болей за 9%. Аднак, у апошнія гады рост эканомікі краіны запаволіўся ў выніку неабходнасьці барацьбы са [[СНІД]]ам, бо згодна зь некаторымі ацэнкамі кожны трэці батсванец заражаны вірусам [[ВІЧ]]. Эканоміка Батсваны забясьпечваецца галоўным чынам за кошт здабычы [[алмаз|дыямэнтаў]]. Найвялікшыя радовішчы гэтых карысных выкапняў знаходзяцца ля гарадоў [[Апара]] і [[Джванэнг]]. Дзякуючы гэтаму Батсвана ёсьць асноўным пастаўшчыком дыямэнтаў на міжнародны рынак. Прыбытак ад ягонага продажу дасягае 80% ад [[экспарт]]у краіны. Не зважаючы на горную галіну, большасьць насельніцтва, усё ж такі, занятая ў [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]]. Толькі 2% паверхні краіны апрацоўваецца, а 70% адданыя пад пашы. Тым ня менш, сельская гаспадарка забясьпечвае толькі палову неабходнага харчаваньня. Асноўнымі сельскагаспадарчымі культурамі ёсьць [[кукуруза]], [[сланечнік]], [[сорга]], [[садавіна]], [[гародніна]], [[бавоўна]]. 17% тэрыторыі краіны займаюць [[нацыянальны парк|нацыянальныя паркі]] і [[запаведнік]]і дзікай прыроды. У Батсване знаходзяцца таксама і багатыя радовішчы [[нікель|нікелю]] і [[медзь|медзі]]. Батсвана мае высокі ўзровень эканамічнай свабоды ў параўнаньні зь іншымі афрыканскімі краінамі<ref>[https://web.archive.org/web/20170822145230/http://www.mmegi.bw/index.php?sid=4&aid=99&dir=2007%2FSeptember%2FThursday6%2F «Botswana ranked Africa’s leader in economic freedom»]. Mmegi Online.</ref>. Урад праводзіў здаровую фіскальную палітыку, не зважаючы на дэфіцыт бюджэту ў 2002 і 2003 гадах і нязначны ўзровень замежнай запазычанасьці. Краіна мае высокія сувэрэнныя крэдытныя рэйтынгі, а залатавалютныя рэзэрвы на 2006 год складалі каля 7 млрд даляраў ЗША, што мусіць забясьпечыць краіну імпартам на два з паловай гады<ref>Mugoti, Godfrey (2009). [https://www.worldcat.org/oclc/946180025 «Africa (a—z)»]. Lulu Com. — ISBN 978-1-4357-2890-5.</ref>. Канстытуцыя прадугледжвае незалежную судовую сыстэму, што дэманструецца на практыцы. Добра працуе ў Батсване абарона правоў [[інтэлектуальная ўласнасьць|інтэлектуальнай уласнасьці]]. Паводле [[Міжнародны індэкс абароны правоў уласнасьці|Міжнароднаму індэксу абароны правоў уласнасьці]] па стане на 2014 год Батсвана займала другое месца сярод краінаў Афрыкі на поўдзень ад [[Сахара|Сахары]]<ref>[https://web.archive.org/web/20151208141240/http://internationalpropertyrightsindex.org/countries?r=A&f=ipri&o=desc «The International Property Rights Index 2014: Africa by Score»]. The International Property Rights Index.</ref>. Батсвана імпартуе нафтапрадукты і электраэнергію з суседняй [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі]], але ў краіне існуе нутраная вытворчасьць электраэнэргіі з вугалю. Поруч з ПАР, [[Лесота]], [[Эсўатыні]] і [[Намібія]]й Батсвана сфармавалі [[Паўднёваафрыканскі мытны зьвяз]]. === Транспарт === [[Файл:Puente internacional de Kazungula.jpg|значак|[[Казунгульскі мост]] злучае Батсвану з [[Замбія]]й.]] На 2020 год было абвешчана, што сетка аўтамабільных дарог у Батсване складае каля 31,7 тысячы км, пры гэтым каля 20 тысяч зь іх былі асфальтаванымі<ref>[http://worldcat.org/oclc/50939190 «Motoring in Botswana»]. Automobile Association of South (1994).</ref>. Сетка дарог злучае паміж сабой ня толькі асноўныя гарады краіны, але і замежжа, то бок Батсвану перасякаюць аўтадарогі з [[Зымбабвэ]] да [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі]] (аўрадарога А1), з [[Намібія|Намібіі]] да ПАР (аўтадарога А2) ды іншымі дзяржавамі. Паводле зьвестак на канец чэрвеня 2019 году ў Батсване было зарэгістравана 584 тысяч транспартных сродкаў<ref>[https://www.mmegi.bw/index.php?aid=83310&dir=2019/november/01 «Vehicle population nears 600,000»]. Mmegi Online.</ref>. Такім чынам, іхняя колькасьць падвоілася за апошнія 10 гадоў. Асноўнай крыніцай імпарту самаходаў ёсьць рынак патрыманых аўтамабіляў з [[Азія|Азіі]] і [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]. Традыцыйна дарожнія знакі маюць звычайна блакітнае тло, але апошнім часам вядуцца працы да пераходу на міжнародныя стандарты<ref>[https://archive.today/20121129021003/http://72.167.255.126/index.php?sid=1&aid=821&dir=2011/December/Wednesday21 «Old road signs are being phased out»]. Mmegi Online.</ref>. Чыгуначная сетка ня досыць разьвіта ў краіне, то бок такі тып спалучэньня функцыянуе толькі на ўсходзе краіны. На сёньня Батсвана злучана чыгункай толькі з ПАР і Зымбабвэ, але маюцца пляны на стварэньне чыгуначнага спалучэньня з [[Замбія]]й. Галоўным аэрапортам краіны ёсьць [[Міжнародны аэрапорт імя Сэрэтсэ Хамы]] ў Габаронэ, дзе базуецца дзяржаўная авіякампанія [[Эйр Батсвана]]. Рэгулярныя рэйсы ажыцьцяўляюцца паміж сталіцай і гарадамі [[Фрэнсістаўн]], [[Маун]] і [[Сэлебі-Пгіквэ]]. Міжнародныя пералёты ажыцьцяўляюцца ў [[Яганэсбург]], [[Мбабанэ]] і [[Харарэ]]. == Дэмаграфія == {| class="wikitable" style="float: right; margin-left: 10px" ! colspan=4 align="center" style="background-color: #cfb;" | Насельніцтва Батсваны<ref name="population"/> |- ! style="background-color: #cfb;" | Год ! style="background-color: #cfb;" | Мільёнаў |---- | align="right" | 1950 || align="right"| 0,4 |---- | align="right" | 2000 || align="right"| 1,7 |---- | align="right" | 2021 || align="right"| 2,6 |---- |} Насельніцтва Батсваны на 2022 год складала прыкладна 2,35 млн чалавек, але шчыльнасьць насельніцтва сягала толькі 4,1 чалавек на км². Гэта зьвязана з тым, што большая частка паверхні краіны непрыдатная для чалавека. Прырост насельніцтва складае 0,18% штогод. Паводле стану на 2012 год народ тсвана складаў большасьць сярод усіх этнічных групаў Батсваны, улучаючы да свайго складу прыблізна 79% насельніцтва. Іншымі этнічнымі групамі былі [[каланга]] (11%) і [[бушмэны]] (3%). Астатнія 7% насельніцтва прыпадаюць на эўрапейцаў<ref name="cia">[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/botswana/ «Botswana»]. The World Factbook.</ref>, [[індыйцы|індыйцаў]]<ref name="cia"/> і шэрагу іншых этнічных групаў Паўднёвай Афрыкі. Індыйская меншасьць складаецца як мігрантаў з самой Індыі, гэтак і з нашчадкаў індыйскіх мігрантаў, якія прыбылі ў краіну з [[Мазамбік]]у, [[Кенія|Кеніі]], [[Танзанія|Танзаніі]], [[Маўрыцы]]ю і [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі]]. З 2000 году праз пагаршэньне эканамічных умоваў у [[Зымбабвэ]], колькасьць зымбабвійцаў у Батсване павысілася да дзясяткаў тысяч. Менш за 10 тысяч бушмэнаў па-ранейшаму жывуць традыцыйным паляўніча-зьбіральніцкім ладам жыцьця. Зь сярэдзіны 1990-х гадоў батсванскі ўрад спрабуе высіліць іх з традыцыйных гістарычных земляў<ref>[https://web.archive.org/web/20160808232807/http://news.nationalgeographic.com/news/2004/09/0914_040914_labushmen_2.html «African Bushmen Tour U.S. to Fund Fight for Land»]. National Geographic News.</ref>. [[Джэймз Аная]], адмысловы камісар у справах абароны правоў тубыльцаў пры [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], назваў страту сваіх галоўнай праблемай, якія стаяць перад карэннымі народнасьцямі Батсваны, спасылаючыся на выгнаньне бушмэнаў з тэрыторыі запаведніка [[Цэнтральны Калахары]]. Сярод рэкамендацыяў Аная адзначыў, што мусіць быць распрацаваная адмысловая праграма па кансультацыях з карэннымі супольнасьцямі<ref>Anaya, James (2 June 2010). [https://web.archive.org/web/20181006041536/http://unsr.jamesanaya.org/docs/countries/2010_report_botswana_en.pdf «Addendum — The situation of indigenous peoples in Botswana»]. United Nations Human Rights Council.</ref>. === Мовы === Афіцыйнай мовай Батсваны ёсьць [[ангельская мова|ангельская]], але найболей пашыранай мовай штодзённых зносінаў ёсьць [[тсвана (мова)|тсвана]]<ref>[https://www.gov.bw/about-our-country «About Our Country»]. GOV.bw.</ref>. Тсвана, як і іншая мовы групы [[банту]], асаблівую значнасьць надае прыстаўкам. Іншымі мовамі, распаўсюджанымі ў краіне, ёсьць каланга, [[тсоа]], [[ндэбэле (мова)|ндэбэле]], кгалагадзі, тсвапонг, [[кгонг]], еі і, у некаторых рэгіёнах, [[афрыкаанс]]. === Рэлігія === Паводле ацэнак, 77% грамадзянаў краіны адносяцца да [[хрысьціянства|хрысьціянаў]], пры гэтым большасьць іх належаць да [[англіканства|англіканцаў]], мэтадыстаў і [[Аб’яднаная кангрэгацыйная царква Паўднёвай Афрыкі|Аб’яднанай кангрэгацыйнай царквы Паўднёвай Афрыкі]]. Да іншых хрысьціянскіх групаў, чые прадстаўніцтвы маюцца ў Батсване, адносяцца кангрэгацыі [[лютэранства|лютэранаў]], [[баптызм|баптыстаў]], [[Каталіцкая Царква|рыма-каталікаў]], [[мармонская царква|мармонаў]], [[Нідэрляндзкая рэфарматаская царква|Нідэрляндзкай рэфарматаскай царквы]], [[мэнаніцтва|мэнанітаў]], [[адвэнтызм сёмага дня|адвэнтыстаў сёмага дня]] і [[сьведкі Яговы|сьведкаў Яговы]]. Паводле перапісу насельніцтва 2001 году ў краю налічваецца каля 5 тысячаў [[іслам|мусульманаў]], якія ў асноўным паходзяць з Паўднёвай Азіі, а таксама 3 тысячы [[індуізм|індуістаў]] і 700 чалавек веры [[Багаі]]. Прыблізна 20% грамадзян не атаясняюць сябе зь якой-небудзь рэлігіяй. == Культура == Не зважаючы на тое, што традыцыйна краіну насяляе безьліч плямёнаў розных этнічных групаў, апошнім часам празь дзяржаўную еднасьць і зьмяшаныя шлюбы культура краіны набывае асаблівы калярыт. === Літаратура і кіно === [[Файл:Unity Dow - PopTech 2011 - Camden Maine USA (cropped).jpg|значак|Сучасная батсванская пісьменьніца і праўніца [[Юніці Доў]].]] Батсванская літаратура ўваходзіць да ліку самых разьвітых на афрыканскім кантынэнце. Выдатныя пісьменьнікі былі зьвязаныя з краінай, а іхныя жанры вар’іраваліся ад гістарычнага ці палітычнага жанру да мастацкай літаратуры. Сярод іх найвыбітнейшая літаратаркай лічыцца паўднёваафрыканская пісьменьніца [[Бэсі Гэд]], якая жыла ў батсванскім месьце [[Сэровэ]]. Сярод ейных знакамітых працаў вылучаюцца ''«[[Калі зьбіраюцца дажджавыя хмары]]»'' (1968), ''«Мару»'' (1971) і ''«Пытаньне ўлады»'' (1973). Усе яны ёсьць біяграфічнымі і апісваюць пэўныя аспэкты жыцьця літаратаркі. Першы твор з гэтага сьпісу заснаваны на ейным досьведзе жыцьця на гаспадарцы. ''«Мару»'' апавядае пра расавыя стасункі і адносіны да яе, бо Гэд была дачкой белай заможнай гаспадыні і афрыканскага раба, што лічылася па-за законам у Паўднёвай Афрыцы. ''«Пытаньне ўлады»'' абапіраецца на ейнага разуменьне таго, што адбываецца, пры пакутах на востры [[псыхалягічны дыстрэс]]. Пісьменьніца таксама апублікаваў шэраг апавяданьняў, сярод якіх вылучаецца ''«Зьбіральнік скарбаў»'' (1977). Яна таксама выдала кнігу пра гісторыю Сэровэ пад назовам ''«Сэровэ: вёска дажджавых вятроў»''. Дзея ейнага апошняга рамана ''«Зачараванае скрыжаваньне»'' (1984) адбываецца ў Батсване XIX стагодзьдзя. Іншымі асобамі, зьвязанымі з Батсванай, былі і ёсьць [[Эндру Сэсыньі]], [[Юніці Доў]], [[Галесыці Баруці]], [[Кейтлін Дэвіс]], [[Лоры Кубуэтсыле]], [[Альбэрт Маліконгва]], [[Тора Масыці]], [[Матэанэ Мэламу]] і [[Баралонг Сэбоні]]<ref>[https://medium.com/@africadialogue/the-history-and-future-of-literature-in-botswana-dc0120b34561 «The History and Future of Literature in Botswana»]. Medium.</ref>. Творы апошняга ўлучаюць ''«Выявы сонца»'', ''«Крыкі і просьбы»'', ''«Песьні каханьня»'', ''«Песьні вятроў Кгалагадзі»'' і ''«Запаліць агонь»'' ды шэраг п’есаў. Падзеі сэрыі папулярных дэтэктыўных раманаў ''«[[Жаночая дэтэктыўная агенцыя №1]]»'' працы брытанскага пісьменьніка [[Аляксандар Макол Сьміт|Аляксандра Макола Сьміта]] адбываюцца ў [[Габаронэ]]. Сьміт нарадзіўся і гадаваўся ў [[Зымбабвэ|Паўднёвай Радэзіі]] (цяпер Зымбабвэ), але праз працяглы час жыцьця ў Эўропе пераехаў у Батсвану, дзе выкладаў ва ўнівэрсытэце. Шэраг прыкметных фільмаў ці былі зьнятыя пры ўдзеле Батсваны, ці апавядаюць пра яе. Камэдыя 1981 году ''«[[Багі, мабыць, вар’яты]]»'' была вырабленая сумесна з [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікай]] і сталася міжнародным гітом. У 2000 годзе фільм ''«[[Шэпты: Прыгоды слана]]»'' вытворчасьці [[студыя Дыснэй|студыі Дыснэй]] здымаўся ў Батсване. А брытанская гістарычная кінастужка ''«[[Злучанае каралеўства (фільм)|Злучанае каралеўства]]»'' (2016) распавядала існую гісторыю каханьня батсванскага шляхціча Сэрэтсэ Хамы і брытанкі Рут Ўільямз<ref>[https://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780199846733/obo-9780199846733-0110.xml «Botswana (Bechuanaland) — African Studies»]. Oxford Bibliographies.</ref>. === Спорт === [[Футбол]] ёсьць самым папулярным відам спорту ў Батсване, а першым прыкметным дасягненьнем была кваліфікацыя [[зборная Батсваны па футболе|зборнай Батсваны]] на [[Кубак афрыканскіх нацыяў 2012 году]]. Да ліку іншых папулярных відаў спорту ўлучаюць [[сафтбол]], [[крыкет]], [[тэніс]], [[рэгбі]], [[бадмінтон]], [[гандбол]], [[гольф]] і [[лёгкая атлетыка|лёгкую атлетыку]]<ref>[https://web.archive.org/web/20090114095524/http://www.gov.bw/cgi-bin/news.cgi?d=20060126 «Sparks to fly at Diamond»]. Botswana Press Agency.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20061003050400/http://www.gov.bw/cgi-bin/news.cgi?d=20040813 «Opinion the Academic World»]. Botswana Press Agency.</ref>. Батсвана ёсьць асацыяваным сябрам [[Міжнародная рада крыкету|Міжнароднай рады крыкету]]. Першы алімпійскі мэдаль на рахунак краіны здабыў бягун на 800 мэтраў [[Найджэл Эймас]], які на [[Летнія Алімпійскія гульні 2012 году|Летняй Алімпіядзе 2012 годзе]] заняў другое месца ў забегу. У 2011 годзе [[Амантле Монтсга]] стала чэмпіёнкай сьвету ў спрынце на 400 мэтраў, здабыўшы першы залаты мэдаль Батсваны на міжнародных спаборніцтвах. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [http://www.government.co.bw/ Афіцыйны сайт]. * [https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13040376 Батсвана] на BBC News. * {{Curlie|Regional/Africa/Botswana}}. {{Краіны Афрыкі}} jvf22x2wce61no71ard1txe4ica7mtv 0 53922 2334439 367281 2022-08-25T05:55:39Z EmausBot 10296 Робат: выпраўленьне падвойнага перанакіраваньня → [[Ліцьвякі]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Ліцьвякі]] pvs2cepg1511wzkjzc7w30h9a9hoalw 0 53930 2334440 1258111 2022-08-25T05:55:49Z EmausBot 10296 Робат: выпраўленьне падвойнага перанакіраваньня → [[Ліцьвякі]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Ліцьвякі]] pvs2cepg1511wzkjzc7w30h9a9hoalw 0 74486 2334433 2334345 2022-08-24T22:47:51Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Старалітоўцы */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў у дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] XVII—XVIII стагодзьдзяў. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцечы]], [[Старажымавічы|Старажымавічаў]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліцы]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]]{{Заўвага|Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі традыцыйнае разуменьне пад «яцьвягамі» [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных]] [[Беларусы|беларусаў]]: у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічвалася 1616 яцьвягаў, у [[Бельскі павет (Гарадзенская губэрня)|Бельскім]] — 3741 яцьвягаў, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім]] — 2854 яцьвягаў, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім]], увогуле, 22&nbsp;725 яцьвягаў, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету. Паводле веры ўсе гэтыя яцьвягі вызначаліся як праваслаўныя<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. [https://books.google.by/books?id=AgXe1pyCfzsC&pg=RA1-PA133&dq=%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjgzIvBmdr5AhXGxqQKHUfiBCAQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 153].</ref>}} або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Паспаліты люд іншы, усе рускай рэлігіі, альбо Яцьвягі Старая Літва, хоць гэтых меней, каторыя сьвяты і пасты захоўваюць паводле рускага абраду, многія, аднак, зь іх і здаровыя, і хворыя споведзь і камунію ў рымскім абрадзе адпраўляюць''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. Прытым, як засьведчыў у сваёй кнізе 1906 году віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928), калі «літваманы» называлі [[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]] на Літве (г. зн. беларускамоўных сялянаў) «''літоўцамі бяз мовы''», то іншыя называлі гэтых тутэйшых «старалітоўцамі», а летувіскамоўнае насельніцтва — «младалітоўцамі»<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] oxt4h3qrp7f9k89lw77nui3z9pr9mo0 2334434 2334433 2022-08-24T22:51:48Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Старалітоўцы */ стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў у дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] XVII—XVIII стагодзьдзяў. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцечы]], [[Старажымавічы|Старажымавічаў]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліцы]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]]{{Заўвага|Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі традыцыйнае разуменьне пад «яцьвягамі» [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных]] [[Беларусы|беларусаў]]: у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічвалася 1616 яцьвягаў, у [[Бельскі павет (Гарадзенская губэрня)|Бельскім]] — 3741 яцьвягаў, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім]] — 2854 яцьвягаў, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім]], увогуле, 22&nbsp;725 яцьвягаў, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету. Паводле веры ўсе гэтыя яцьвягі вызначаліся як праваслаўныя<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. [https://books.google.by/books?id=AgXe1pyCfzsC&pg=RA1-PA133&dq=%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjgzIvBmdr5AhXGxqQKHUfiBCAQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 153].</ref>}} або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Паспаліты люд іншы, усе рускай рэлігіі, альбо Яцьвягі Старая Літва, хоць гэтых меней, каторыя сьвяты і пасты захоўваюць паводле рускага абраду, многія, аднак, зь іх і здаровыя, і хворыя споведзь і камунію ў рымскім абрадзе адпраўляюць''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. Прытым, як засьведчыў у сваёй кнізе 1906 году віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928), калі «літваманы» называлі [[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]] на Літве (г. зн. беларускамоўных сялянаў) «''літоўцамі бяз мовы''», то існаваў і іншы погляд, калі гэтых тутэйшых называлі «старалітоўцамі» — у адрозьненьні ад летувіскамоўнага насельніцтва — «младалітоўцаў»<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 9qhxtpbdu8azphx1flbbhz37wg9ty1z 2334437 2334434 2022-08-24T23:04:18Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Старалітоўцы */ стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў у дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] XVII—XVIII стагодзьдзяў. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцечы]], [[Старажымавічы|Старажымавічаў]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліцы]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]]{{Заўвага|Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі традыцыйнае разуменьне пад «яцьвягамі» [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных]] [[Беларусы|беларусаў]]: у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічвалася 1616 яцьвягаў, у [[Бельскі павет (Гарадзенская губэрня)|Бельскім]] — 3741 яцьвягаў, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім]] — 2854 яцьвягаў, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім]], увогуле, 22&nbsp;725 яцьвягаў, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету. Паводле веры ўсе гэтыя яцьвягі вызначаліся як праваслаўныя<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. [https://books.google.by/books?id=AgXe1pyCfzsC&pg=RA1-PA133&dq=%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjgzIvBmdr5AhXGxqQKHUfiBCAQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 153].</ref>}} або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Паспаліты люд іншы, усе рускай рэлігіі, альбо Яцьвягі Старая Літва, хоць гэтых меней, каторыя сьвяты і пасты захоўваюць паводле рускага абраду, многія, аднак, зь іх і здаровыя, і хворыя споведзь і камунію ў рымскім абрадзе адпраўляюць''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. Прытым як засьведчыў у сваёй кнізе 1906 году віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928), «старалітоўцамі» ў адрозьненьні ад летувіскамоўнага насельніцтва — «младалітоўцаў» — таксама называлі [[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]] на Літве (г. зн. беларускамоўных сялянаў){{Заўвага|Тым часам «літваманы» называлі гэтых тутэйшых беларускамоўных сялянаў «''літоўцамі бяз мовы''»}}<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] clldysvfl8kzg2b62nf8ywe22bgq207 2334458 2334437 2022-08-25T09:43:12Z Kazimier Lachnovič 1079 стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў у дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] XVII—XVIII стагодзьдзяў. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцечы]], [[Старажымавічы|Старажымавічаў]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліцы]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]]{{Заўвага|Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі традыцыйнае разуменьне пад «яцьвягамі» [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных]] [[Беларусы|беларусаў]]: у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічвалася 1616 яцьвягаў, у [[Бельскі павет (Гарадзенская губэрня)|Бельскім]] — 3741 яцьвягаў, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім]] — 2854 яцьвягаў, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім]], увогуле, 22&nbsp;725 яцьвягаў, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету. Паводле веры ўсе гэтыя яцьвягі вызначаліся як праваслаўныя<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. [https://books.google.by/books?id=AgXe1pyCfzsC&pg=RA1-PA133&dq=%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjgzIvBmdr5AhXGxqQKHUfiBCAQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 153].</ref>}} або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Паспаліты люд іншы, усе рускай рэлігіі, альбо Яцьвягі Старая Літва, хоць гэтых меней, каторыя сьвяты і пасты захоўваюць паводле рускага абраду, многія, аднак, зь іх і здаровыя, і хворыя споведзь і камунію ў рымскім абрадзе адпраўляюць''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. А ў 1906 годзе віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928) засьведчыў, што «старалітоўцамі» (у адрозьненьні ад [[Летувісы|летувісаў]]-«младалітоўцаў») часам, увогуле, называлі «[[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]]» [[Літва|Літвы]] — г. зн. беларускамоўных сялянаў<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 0a9vmqtv0xs3jm6hz7ickgpssirrplh 0 79270 2334380 2274836 2022-08-24T13:39:29Z Kazimier Lachnovič 1079 дзеля пераносу файлаў wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Летува |Назва = Майшагола |Статус = мястэчка |Назва ў родным склоне = Майшаголы |Назва летувіскай мовай = Maišiagala |Герб = Maisiagala COA.gif |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1254 |Статус з = |Магдэбурскае права = 23 лютага 1792 |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Павет = [[Віленскі павет|Віленскі]] |Раён = [[Віленскі раён|Віленскі]] |Староства = |Мэр = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 1636 |Год падліку колькасьці = 2011 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Maišiagala, Lithuania - panoramio (37).jpg |Апісаньне выявы = Агульны выгляд |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 52 |Шырата сэкундаў = 20 |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 4 |Даўгата сэкундаў = 0 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Майшагола''', '''Мейшагола'''<ref name="evkl">{{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 347.</ref> ({{мова-lt|Maišiagala|скарочана}}) — [[мястэчка]] ў [[Летува|Летуве]], на рацэ [[Муса|Мусе]]. Цэнтар [[Майшагольскае староства|староства]] [[Віленскі раён|Віленскага раёну]] [[Віленскі павет|Віленскага павету]]. Насельніцтва на 2011 год — 1636 чал. Знаходзіцца за 25 км на поўнач ад [[Вільня|Вільні]], каля аўтамабільнай дарогі [[Вільня]] — [[Панявеж]]. Майшагола — даўняе [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] [[места]] [[Віленскі павет (ВКЛ)|гістарычнай Віленшчыны]], старажытны замак [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. Да нашага часу тут захаваліся касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і сядзіба Гоўвальтаў, помнікі архітэктуры XIX ст. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Maišiagala coats of arms in 1792.jpg|міні|150пкс|зьлева|Мескі герб, 1792 г.]] Паводле паданьня, Майшагола існавала яшчэ ў 1254 годзе, калі тут былі драўляны княскі замак і «вясковы двор. Тым часам першы пісьмовы ўпамін пра Майшаголу датуецца 1365<ref name="evkl"/> годам, калі крыжакі спалілі аднайменныя двор і замак. У 1377 годзе па адмове ад стальцу на карысьць свайго сына [[Ягайла|Ягайлы]] ў Майшаголе жыў і памёр у глыбокай старасьці вялікі князь [[Альгерд]]. Як сьведчаць летапісныя крыніцы, тут яго пахавалі паводле паганскіх звычаяў. Майшагола значыцца ў [[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх|Сьпісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]], складзеным у канцы XIV стагодьдзя<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917) 1 ліпеня 2009 г., № 27 (918) 8 ліпеня 2009 г.</ref>. У канцы XV ст. вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] фундаваў тут будаваньне касьцёла Найсьвяцейшай Тройцы, а Станіслаў і Сымон Багдановічы ў 1495 годзе ахвяравалі сродкі на стварэньне ў ім алтара. Алтар рабіў майстар «Пётар Алтарыста». У 1503 годзе вялікі князь Аляксандар надаў месту прывілей на пэўныя вольнасьці, пацьверджаны 27 сьнежня 1571 году [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонтам Аўгустам]]. У XVI ст. дзяржаўцам майшагольскім быў староста гарадзенскі [[Юры Радзівіл (гетман вялікі літоўскі)|Юрай Мікалаевіч, князь Радзівіл]]. Ён лічыўся таксама «гараднічым майшагольскага двара яго каралеўскай міласьці»<ref name="cit">{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 195.</ref>. У 1773—1775 гадох [[Сойм Рэчы Паспалітай|вальны сойм]] пастанавіў парадаць Майшаголу і шэраг іншых старостваў віленскаму біскупу Масальскаму ў абмен на [[Ляхавіцкае староства]], якое мела на той час добра ўмацаваны замак. На 1789 год у Майшаголе было 35 [[Дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымоў]]. 23 лютага 1792 году кароль і вялікі князь [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіслаў Аўгуст]] надаў месту прывілей на [[Магдэбурскае права]] і герб «''у чорным полі выява сьвятога Антонія''». Гэтым прывілеем усе [[юрыдыка|юрыдыкі]] ў Майшаголе скасоўваліся і падпарадкоўваліся магістрату, мяшчанам прадпісвалася збудаваць у месьце ратушу, цагельню да паспалітых патрэбаў і гасьціны двор для заезных купцоў<ref name="cit"/>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === У выніку [[трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Майшагола апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Віленскім павеце Віленскай губэрні. Каля 1885 году ў Майшаголе было 59 будынкаў. Паводле этнаграфічнай мапы, складзенай [[Яўхім Карскі|Я. Карскім]], на захадзе ад мястэчка праходзіла мяжа расьсяленьня [[беларусы|беларусаў]]. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў 1915 годзе Майшаголу занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Майшагола абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. У 1920 годзе мястэчка апынулася ў складзе [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]], у 1922 годзе — у складзе міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], дзе стала цэнтрам гміны. З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў верасьні 1939 году ўлады СССР перадалі мястэчка Летуве. <gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths="150px" heights="150px" class="center"> Majšagoła, Vilenskaja. Майшагола, Віленская (1915-17).jpg|Вуліца каля касьцёла, {{nowrap|1915—17 гг.}} Majšagoła, Vilenskaja, Uniebaŭziaćcia. Майшагола, Віленская, Унебаўзяцьця (1916).jpg|Касьцёл, 1916 г. Majšagoła, Vilenskaja, Uniebaŭziaćcia. Майшагола, Віленская, Унебаўзяцьця (1917).jpg|Касьцёл, 1917 г. Majšagoła, Uniebaŭziaćcia. Майшагола, Унебаўзяцьця (1915-18).jpg|Інтэр'ер касьцёла, {{nowrap|1915—18 гг.}} </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === * '''XVIII стагодзьдзе''': 1789 год — каля 245 чал. * '''XIX стагодзьдзе''': каля 1885 году — 715 чал.<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|6к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VI/244 244].</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2011 год — 1636 чал. == Турыстычная інфармацыя == [[Файл:Maisiagala church.jpg|значак|Касьцёл]] === Славутасьці === * Гарадзішча * Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (1865) * Могілкі: вайсковыя германскія часоў 1-й сусьветнай вайны, габрэйскія, каталіцкія, старыя каталіцкія * Сядзіба Гоўвальтаў (XIX ст.) == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|6}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.radzima.org/be/miesca/mayshagola.html Майшагола], [[Radzima.org]] {{Месты і мястэчкі гістарычнай Віленшчыны}} [[Катэгорыя:Населеныя пункты Віленскага павету (Летува)]] [[Катэгорыя:Мястэчкі Летувы]] jow9qvfrmkws6xhic8y94xpbkh3ygpb 10 87020 2334400 2333521 2022-08-24T18:39:10Z Dymitr 10914 стыль wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Картка2 |кляса карткі = |стыль карткі = |шапка = |назва = {{{Назва|{{БАЗАВАЯ_СТАРОНКА}}}}} |кляса назвы = fn |назва2 = {{{Арыгінальная назва|}}} |выява = {{#if:{{{Выява|}}}|{{#invoke:ВыяваЎКартцы|InfoboxImage|image={{{Выява|}}}|size={{{Шырыня|250пкс}}}|alt={{{Подпіс выявы|}}}|sizedefault=frameless}}|{{Вікізьвесткі|p18}}}} |кляса выявы = |стыль выявы = |памер выявы = |апісаньне выявы = {{{Подпіс выявы|}}} |стыль апісаньня = font-size:95%; |зьмест = {{Картка2/зьмест |стыль метак = text-align:left;background:#eee; |стыль загалоўкаў = |стыль значэньняў = | Спаборніцтва | {{Вікізьвесткі|p3450|{{Першы непусты|{{{Спаборніцтва|}}} }} }} | Сэзон | {{#if:{{{Сэзон|}}} | {{{Сэзон|}}} }} | Даты | {{Вікізьвесткі|p580|{{Першы непусты|{{{Дата пачатку|}}} }} }} — {{Вікізьвесткі|p582|{{Першы непусты|{{{Дата заканчэньня|}}} }} }} | Колькасьць удзельнікаў | {{Вікізьвесткі|p1132|{{Першы непусты|{{{Колькасьць удзельнікаў|}}} }} }} | Пераможца | {{Вікізьвесткі|p1346|{{Першы непусты|{{{Пераможца|}}} }} }} | Другое месца | {{#if:{{{Другое месца|}}} | {{{Другое месца|}}} }} | Згуляных матчаў | {{Вікізьвесткі|p1350|{{Першы непусты|{{{Згуляных матчаў|}}} }} }} | Забітых галоў | {{Вікізьвесткі|p1351|{{Першы непусты|{{{Забітых галоў|}}} }} }} | Найлепшы бамбардзір | {{#if:{{{Найлепшы бамбардзір|}}} | {{{Найлепшы бамбардзір|}}} }} | тэкст унізе = {{#if:{{{Папярэдні сэзон|}}}|{{Выроўніваньне|зьлева|← {{{Папярэдні сэзон|}}} }}}}{{#if:{{{Наступны сэзон|}}}|{{Выроўніваньне|справа|{{{Наступны сэзон|}}} → }}}} | стыль тэксту ўнізе = }} }}</includeonly><noinclude> {{Дакумэнтацыя}}</noinclude> 33sflnyce2te7shu3g6enqyj0picisx 4 91685 2334447 2334359 2022-08-25T08:35:56Z DymitrBot 56484 робат: абнаўленьне зьвестак wikitext text/x-wiki <noinclude>{{/Уступ|25.08.2022 08:35 UTC|38.42|38.51|+0.09 }}</noinclude> # [[Мастацкая выдумка]] (<span style="color: #909090;">0 сымб. → </span>0 сымб.) # [[Плаваньне]] (<span style="color: #909090;">570 сымб. → </span>798 сымб.) # [[Гандаль]] (<span style="color: #909090;">1673 сымб. → </span>2342 сымб.) # [[Кругазварот вады]] (<span style="color: #909090;">1777 сымб. → </span>2488 сымб.) # [[Ліпіды]] (<span style="color: #909090;">2506 сымб. → </span>3508 сымб.) # [[Плязма]] (<span style="color: #909090;">2516 сымб. → </span>3522 сымб.) # [[Вадкасьць]] (<span style="color: #909090;">2544 сымб. → </span>3562 сымб.) # [[Політэізм]] (<span style="color: #909090;">2563 сымб. → </span>3588 сымб.) # [[Дыялектыка]] (<span style="color: #909090;">2564 сымб. → </span>3590 сымб.) # [[Дыхальная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">2569 сымб. → </span>3597 сымб.) # [[Электрычны ток]] (<span style="color: #909090;">2579 сымб. → </span>3611 сымб.) # [[Жыцьцё]] (<span style="color: #909090;">2584 сымб. → </span>3618 сымб.) # [[Пераклад]] (<span style="color: #909090;">2588 сымб. → </span>3623 сымб.) # [[Любоў]] (<span style="color: #909090;">2591 сымб. → </span>3627 сымб.) # [[Гармоны]] (<span style="color: #909090;">2601 сымб. → </span>3641 сымб.) # [[Кансэрватызм]] (<span style="color: #909090;">2613 сымб. → </span>3658 сымб.) # [[Прамысловая вытворчасьць]] (<span style="color: #909090;">2614 сымб. → </span>3660 сымб.) # [[Рухавік унутранага згараньня]] (<span style="color: #909090;">2617 сымб. → </span>3664 сымб.) # [[Вецер]] (<span style="color: #909090;">2622 сымб. → </span>3671 сымб.) # [[Соль]] (<span style="color: #909090;">2633 сымб. → </span>3686 сымб.) # [[Хуткасьць сьвятла]] (<span style="color: #909090;">2646 сымб. → </span>3704 сымб.) # [[Вугляводы]] (<span style="color: #909090;">2651 сымб. → </span>3711 сымб.) # [[Застуда]] (<span style="color: #909090;">2661 сымб. → </span>3725 сымб.) # [[Хвароба]] (<span style="color: #909090;">2661 сымб. → </span>3725 сымб.) # [[Хуткасьць]] (<span style="color: #909090;">2675 сымб. → </span>3745 сымб.) # [[Клімат]] (<span style="color: #909090;">2680 сымб. → </span>3752 сымб.) # [[Адзеньне]] (<span style="color: #909090;">2684 сымб. → </span>3758 сымб.) # [[Веды]] (<span style="color: #909090;">2687 сымб. → </span>3762 сымб.) # [[Сьпірт]] (<span style="color: #909090;">2690 сымб. → </span>3766 сымб.) # [[Сусьвет]] (<span style="color: #909090;">2700 сымб. → </span>3780 сымб.) # [[Азартная гульня]] (<span style="color: #909090;">2715 сымб. → </span>3801 сымб.) # [[Дрэва]] (<span style="color: #909090;">2728 сымб. → </span>3819 сымб.) # [[Каліграфія]] (<span style="color: #909090;">2731 сымб. → </span>3823 сымб.) # [[Фільм]] (<span style="color: #909090;">2742 сымб. → </span>3839 сымб.) # [[Тэатар]] (<span style="color: #909090;">2749 сымб. → </span>3849 сымб.) # [[Сэрца]] (<span style="color: #909090;">2759 сымб. → </span>3863 сымб.) # [[Слабое ўзаемадзеяньне]] (<span style="color: #909090;">2760 сымб. → </span>3864 сымб.) # [[Гук]] (<span style="color: #909090;">2761 сымб. → </span>3865 сымб.) # [[Страўнікава-кішачны тракт]] (<span style="color: #909090;">2762 сымб. → </span>3867 сымб.) # [[Сок]] (<span style="color: #909090;">2775 сымб. → </span>3885 сымб.) # [[Мір]] (<span style="color: #909090;">2801 сымб. → </span>3921 сымб.) # [[Электроніка]] (<span style="color: #909090;">2806 сымб. → </span>3928 сымб.) # [[Літар]] (<span style="color: #909090;">2808 сымб. → </span>3931 сымб.) # [[Піраміда (архітэктура)]] (<span style="color: #909090;">2814 сымб. → </span>3940 сымб.) # [[Кут]] (<span style="color: #909090;">2815 сымб. → </span>3941 сымб.) # [[Сьвятло]] (<span style="color: #909090;">2820 сымб. → </span>3948 сымб.) # [[Гіндустані]] (<span style="color: #909090;">2822 сымб. → </span>3951 сымб.) # [[Горная парода]] (<span style="color: #909090;">2824 сымб. → </span>3954 сымб.) # [[Фотасынтэз]] (<span style="color: #909090;">2826 сымб. → </span>3956 сымб.) # [[Граматыка]] (<span style="color: #909090;">2865 сымб. → </span>4011 сымб.) # [[Кампутар]] (<span style="color: #909090;">2865 сымб. → </span>4011 сымб.) # [[Стаматалёгія]] (<span style="color: #909090;">2882 сымб. → </span>4035 сымб.) # [[Свабода волі]] (<span style="color: #909090;">2890 сымб. → </span>4046 сымб.) # [[Конь свойскі]] (<span style="color: #909090;">2895 сымб. → </span>4053 сымб.) # [[Землятрус]] (<span style="color: #909090;">2901 сымб. → </span>4061 сымб.) # [[Ежа]] (<span style="color: #909090;">2912 сымб. → </span>4077 сымб.) # [[Электрычнасьць]] (<span style="color: #909090;">2917 сымб. → </span>4084 сымб.) # [[Вірус]] (<span style="color: #909090;">2923 сымб. → </span>4092 сымб.) # [[Тэрарызм]] (<span style="color: #909090;">2926 сымб. → </span>4096 сымб.) # [[Сіла (фізычная велічыня)]] (<span style="color: #909090;">2944 сымб. → </span>4122 сымб.) # [[Магабгарата]] (<span style="color: #909090;">2947 сымб. → </span>4126 сымб.) # [[Комікс]] (<span style="color: #909090;">2950 сымб. → </span>4130 сымб.) # [[Робат]] (<span style="color: #909090;">2955 сымб. → </span>4137 сымб.) # [[Інфрачырвонае выпраменьваньне]] (<span style="color: #909090;">2956 сымб. → </span>4138 сымб.) # [[Пандэмія]] (<span style="color: #909090;">2957 сымб. → </span>4140 сымб.) # [[Цэнтральны працэсар]] (<span style="color: #909090;">2968 сымб. → </span>4155 сымб.) # [[Сыма Цянь]] (<span style="color: #909090;">2973 сымб. → </span>4162 сымб.) # [[Опэра]] (<span style="color: #909090;">2973 сымб. → </span>4162 сымб.) # [[Арабскі альфабэт]] (<span style="color: #909090;">2985 сымб. → </span>4179 сымб.) # [[Фанэма]] (<span style="color: #909090;">3031 сымб. → </span>4243 сымб.) # [[Электронная пошта]] (<span style="color: #909090;">3031 сымб. → </span>4243 сымб.) # [[Мова праграмаваньня]] (<span style="color: #909090;">3032 сымб. → </span>4245 сымб.) # [[Плуг]] (<span style="color: #909090;">3040 сымб. → </span>4256 сымб.) # [[Печань]] (<span style="color: #909090;">3049 сымб. → </span>4269 сымб.) # [[Тадж Магал]] (<span style="color: #909090;">3053 сымб. → </span>4274 сымб.) # [[Скалістыя горы]] (<span style="color: #909090;">3058 сымб. → </span>4281 сымб.) # [[Электронная музыка]] (<span style="color: #909090;">3064 сымб. → </span>4290 сымб.) # [[Камэта]] (<span style="color: #909090;">3068 сымб. → </span>4295 сымб.) # [[Танганьіка]] (<span style="color: #909090;">3082 сымб. → </span>4315 сымб.) # [[Ібн Хальдун]] (<span style="color: #909090;">3086 сымб. → </span>4320 сымб.) # [[Прапаганда]] (<span style="color: #909090;">3098 сымб. → </span>4337 сымб.) # [[Статыстыка]] (<span style="color: #909090;">3103 сымб. → </span>4344 сымб.) # [[Гісторыя]] (<span style="color: #909090;">3105 сымб. → </span>4347 сымб.) # [[Ідэалёгія]] (<span style="color: #909090;">3107 сымб. → </span>4350 сымб.) # [[Інфармацыя]] (<span style="color: #909090;">3119 сымб. → </span>4367 сымб.) # [[Энэргія]] (<span style="color: #909090;">3121 сымб. → </span>4369 сымб.) # [[Індыйскі акіян]] (<span style="color: #909090;">3123 сымб. → </span>4372 сымб.) # [[Малекула]] (<span style="color: #909090;">3125 сымб. → </span>4375 сымб.) # [[Джайнізм]] (<span style="color: #909090;">3128 сымб. → </span>4379 сымб.) # [[Мэдыцына]] (<span style="color: #909090;">3130 сымб. → </span>4382 сымб.) # [[Крыкет]] (<span style="color: #909090;">3132 сымб. → </span>4385 сымб.) # [[Агульная тэорыя рэлятыўнасьці]] (<span style="color: #909090;">3143 сымб. → </span>4400 сымб.) # [[Тэктоніка пліт]] (<span style="color: #909090;">3144 сымб. → </span>4402 сымб.) # [[Паводка]] (<span style="color: #909090;">3156 сымб. → </span>4418 сымб.) # [[Баявыя мастацтвы]] (<span style="color: #909090;">3160 сымб. → </span>4424 сымб.) # [[Мовазнаўства]] (<span style="color: #909090;">3164 сымб. → </span>4430 сымб.) # [[Дзяленьне ядра]] (<span style="color: #909090;">3170 сымб. → </span>4438 сымб.) # [[Журналістыка]] (<span style="color: #909090;">3181 сымб. → </span>4453 сымб.) # [[Эпоха Асьветніцтва]] (<span style="color: #909090;">3197 сымб. → </span>4476 сымб.) # [[Плястмаса]] (<span style="color: #909090;">3198 сымб. → </span>4477 сымб.) # [[Джаз]] (<span style="color: #909090;">3198 сымб. → </span>4477 сымб.) # [[Рэпрадукцыйная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">3201 сымб. → </span>4481 сымб.) # [[Пісьменства]] (<span style="color: #909090;">3206 сымб. → </span>4488 сымб.) # [[Садружнасьць нацыяў]] (<span style="color: #909090;">3207 сымб. → </span>4490 сымб.) # [[Малюскі]] (<span style="color: #909090;">3211 сымб. → </span>4495 сымб.) # [[Солі]] (<span style="color: #909090;">3211 сымб. → </span>4495 сымб.) # [[Мода]] (<span style="color: #909090;">3214 сымб. → </span>4500 сымб.) # [[Сымэтрыя]] (<span style="color: #909090;">3220 сымб. → </span>4508 сымб.) # [[Антыбіётык]] (<span style="color: #909090;">3221 сымб. → </span>4509 сымб.) # [[Рэстаўрацыя Мэйдзі]] (<span style="color: #909090;">3237 сымб. → </span>4532 сымб.) # [[Скульптура]] (<span style="color: #909090;">3254 сымб. → </span>4556 сымб.) # [[Бог]] (<span style="color: #909090;">3261 сымб. → </span>4565 сымб.) # [[Ёга]] (<span style="color: #909090;">3262 сымб. → </span>4567 сымб.) # [[Чжу Сі]] (<span style="color: #909090;">3273 сымб. → </span>4582 сымб.) # [[Лягарытм]] (<span style="color: #909090;">3278 сымб. → </span>4589 сымб.) # [[Амазонка]] (<span style="color: #909090;">3278 сымб. → </span>4589 сымб.) # [[Сахара]] (<span style="color: #909090;">3291 сымб. → </span>4607 сымб.) # [[Склад]] (<span style="color: #909090;">3295 сымб. → </span>4613 сымб.) # [[Шыізм]] (<span style="color: #909090;">3298 сымб. → </span>4617 сымб.) # [[Эпістэмалёгія]] (<span style="color: #909090;">3300 сымб. → </span>4620 сымб.) # [[Монатэізм]] (<span style="color: #909090;">3303 сымб. → </span>4624 сымб.) # [[Грэцкі альфабэт]] (<span style="color: #909090;">3314 сымб. → </span>4640 сымб.) # [[Суахілі]] (<span style="color: #909090;">3318 сымб. → </span>4645 сымб.) # [[Флейта]] (<span style="color: #909090;">3346 сымб. → </span>4684 сымб.) # [[Тэорыя лікаў]] (<span style="color: #909090;">3347 сымб. → </span>4686 сымб.) # [[Жывёлы]] (<span style="color: #909090;">3349 сымб. → </span>4689 сымб.) # [[Фэмінізм]] (<span style="color: #909090;">3354 сымб. → </span>4696 сымб.) # [[Жанчына]] (<span style="color: #909090;">3354 сымб. → </span>4696 сымб.) # [[Псыхалёгія]] (<span style="color: #909090;">3357 сымб. → </span>4700 сымб.) # [[Машына]] (<span style="color: #909090;">3358 сымб. → </span>4701 сымб.) # [[Матэматычны доказ]] (<span style="color: #909090;">3374 сымб. → </span>4724 сымб.) # [[Гадзіньнік]] (<span style="color: #909090;">3376 сымб. → </span>4726 сымб.) # [[Біятэхналёгія]] (<span style="color: #909090;">3377 сымб. → </span>4728 сымб.) # [[Страваваньне]] (<span style="color: #909090;">3378 сымб. → </span>4729 сымб.) # [[Гастраэнтэрыт]] (<span style="color: #909090;">3385 сымб. → </span>4739 сымб.) # [[Вымярэньне]] (<span style="color: #909090;">3393 сымб. → </span>4750 сымб.) # [[Сымфонія]] (<span style="color: #909090;">3393 сымб. → </span>4750 сымб.) # [[Флямэнка]] (<span style="color: #909090;">3397 сымб. → </span>4756 сымб.) # [[Біялягічная клясыфікацыя]] (<span style="color: #909090;">3410 сымб. → </span>4774 сымб.) # [[Лікавы аналіз]] (<span style="color: #909090;">3410 сымб. → </span>4774 сымб.) # [[Павукі]] (<span style="color: #909090;">3411 сымб. → </span>4775 сымб.) # [[Марскія сысуны]] (<span style="color: #909090;">3424 сымб. → </span>4794 сымб.) # [[Магніт]] (<span style="color: #909090;">3427 сымб. → </span>4798 сымб.) # [[Паўправаднік]] (<span style="color: #909090;">3431 сымб. → </span>4803 сымб.) # [[Сунізм]] (<span style="color: #909090;">3435 сымб. → </span>4809 сымб.) # [[Рыс]] (<span style="color: #909090;">3438 сымб. → </span>4813 сымб.) # [[Арка]] (<span style="color: #909090;">3441 сымб. → </span>4817 сымб.) # [[Камунізм]] (<span style="color: #909090;">3447 сымб. → </span>4826 сымб.) # [[Сьлепата]] (<span style="color: #909090;">3461 сымб. → </span>4845 сымб.) # [[Чорная дзірка]] (<span style="color: #909090;">3465 сымб. → </span>4851 сымб.) # [[Мухамад Аль-Харэзьмі]] (<span style="color: #909090;">3472 сымб. → </span>4861 сымб.) # [[Жалезны век]] (<span style="color: #909090;">3479 сымб. → </span>4871 сымб.) # [[Этыка]] (<span style="color: #909090;">3480 сымб. → </span>4872 сымб.) # [[Кветка]] (<span style="color: #909090;">3480 сымб. → </span>4872 сымб.) # [[Біяхімія]] (<span style="color: #909090;">3482 сымб. → </span>4875 сымб.) # [[Паскарэньне]] (<span style="color: #909090;">3491 сымб. → </span>4887 сымб.) # [[Паўзуны]] (<span style="color: #909090;">3496 сымб. → </span>4894 сымб.) # [[Ібн Батута]] (<span style="color: #909090;">3509 сымб. → </span>4913 сымб.) # [[Аповесьць пра Гэндзі]] (<span style="color: #909090;">3511 сымб. → </span>4915 сымб.) # [[Эвалюцыя]] (<span style="color: #909090;">3513 сымб. → </span>4918 сымб.) # [[Закон захаваньня энэргіі]] (<span style="color: #909090;">3523 сымб. → </span>4932 сымб.) # [[Раўнаньне]] (<span style="color: #909090;">3542 сымб. → </span>4959 сымб.) # [[Інфармацыйныя тэхналёгіі]] (<span style="color: #909090;">3542 сымб. → </span>4959 сымб.) # [[Чалавек]] (<span style="color: #909090;">3545 сымб. → </span>4963 сымб.) # [[Драўніна]] (<span style="color: #909090;">3555 сымб. → </span>4977 сымб.) # [[Сусьветная арганізацыя здароўя]] (<span style="color: #909090;">3558 сымб. → </span>4981 сымб.) # [[Нэматоды]] (<span style="color: #909090;">3565 сымб. → </span>4991 сымб.) # [[Сродак масавай інфармацыі]] (<span style="color: #909090;">3573 сымб. → </span>5002 сымб.) # [[Шкло]] (<span style="color: #909090;">3573 сымб. → </span>5002 сымб.) # [[Вікінгі]] (<span style="color: #909090;">3576 сымб. → </span>5006 сымб.) # [[Сельская гаспадарка]] (<span style="color: #909090;">3581 сымб. → </span>5013 сымб.) # [[Мёд]] (<span style="color: #909090;">3582 сымб. → </span>5015 сымб.) # [[Вусякі]] (<span style="color: #909090;">3591 сымб. → </span>5027 сымб.) # [[Цяжарнасьць чалавека]] (<span style="color: #909090;">3595 сымб. → </span>5033 сымб.) # [[Тэхналёгія]] (<span style="color: #909090;">3595 сымб. → </span>5033 сымб.) # [[Аўстралія і Акіянія]] (<span style="color: #909090;">3602 сымб. → </span>5043 сымб.) # [[Шлюб]] (<span style="color: #909090;">3603 сымб. → </span>5044 сымб.) # [[Цунамі]] (<span style="color: #909090;">3617 сымб. → </span>5064 сымб.) # [[Плоць]] (<span style="color: #909090;">3619 сымб. → </span>5067 сымб.) # [[Сон у чырвоным цераме]] (<span style="color: #909090;">3624 сымб. → </span>5074 сымб.) # [[Мора]] (<span style="color: #909090;">3630 сымб. → </span>5082 сымб.) # [[Моцнае ўзаемадзеяньне]] (<span style="color: #909090;">3658 сымб. → </span>5121 сымб.) # [[СНІД]] (<span style="color: #909090;">3676 сымб. → </span>5146 сымб.) # [[Барабан]] (<span style="color: #909090;">3680 сымб. → </span>5152 сымб.) # [[Тэарэма Пітагора]] (<span style="color: #909090;">3685 сымб. → </span>5159 сымб.) # [[Вялікая кітайская сьцяна]] (<span style="color: #909090;">3685 сымб. → </span>5159 сымб.) # [[Саладын]] (<span style="color: #909090;">3689 сымб. → </span>5165 сымб.) # [[Сталь]] (<span style="color: #909090;">3696 сымб. → </span>5174 сымб.) # [[Проза]] (<span style="color: #909090;">3697 сымб. → </span>5176 сымб.) # [[Умар ібн аль-Хатаб]] (<span style="color: #909090;">3698 сымб. → </span>5177 сымб.) # [[Манархія]] (<span style="color: #909090;">3703 сымб. → </span>5184 сымб.) # [[Нанатэхналёгіі]] (<span style="color: #909090;">3707 сымб. → </span>5190 сымб.) # [[Баскетбол]] (<span style="color: #909090;">3709 сымб. → </span>5193 сымб.) # [[Пётар Чайкоўскі]] (<span style="color: #909090;">3716 сымб. → </span>5202 сымб.) # [[Тоўстая кішка]] (<span style="color: #909090;">3719 сымб. → </span>5207 сымб.) # [[Тарнада]] (<span style="color: #909090;">3721 сымб. → </span>5209 сымб.) # [[Абрам]] (<span style="color: #909090;">3748 сымб. → </span>5247 сымб.) # [[Чорнае мора]] (<span style="color: #909090;">3748 сымб. → </span>5247 сымб.) # [[Акулы]] (<span style="color: #909090;">3757 сымб. → </span>5260 сымб.) # [[Дэзоксырыбануклійная кісьля]] (<span style="color: #909090;">3760 сымб. → </span>5264 сымб.) # [[Нос]] (<span style="color: #909090;">3766 сымб. → </span>5272 сымб.) # [[Нігер (рака)]] (<span style="color: #909090;">3767 сымб. → </span>5274 сымб.) # [[Арганізм]] (<span style="color: #909090;">3775 сымб. → </span>5285 сымб.) # [[Эндакрынная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">3778 сымб. → </span>5289 сымб.) # [[Мангольская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">3783 сымб. → </span>5296 сымб.) # [[Лацінскі альфабэт]] (<span style="color: #909090;">3787 сымб. → </span>5302 сымб.) # [[Раман]] (<span style="color: #909090;">3798 сымб. → </span>5317 сымб.) # [[Ганчарства]] (<span style="color: #909090;">3800 сымб. → </span>5320 сымб.) # [[Дыёд]] (<span style="color: #909090;">3801 сымб. → </span>5321 сымб.) # [[Газ]] (<span style="color: #909090;">3803 сымб. → </span>5324 сымб.) # [[Грамадзянская вайна]] (<span style="color: #909090;">3805 сымб. → </span>5327 сымб.) # [[Мастацтва вайны]] (<span style="color: #909090;">3808 сымб. → </span>5331 сымб.) # [[Хмара]] (<span style="color: #909090;">3822 сымб. → </span>5351 сымб.) # [[Фізычная хімія]] (<span style="color: #909090;">3826 сымб. → </span>5356 сымб.) # [[Расьліны]] (<span style="color: #909090;">3829 сымб. → </span>5361 сымб.) # [[Юдаізм]] (<span style="color: #909090;">3866 сымб. → </span>5412 сымб.) # [[Цьвёрдае цела]] (<span style="color: #909090;">3866 сымб. → </span>5412 сымб.) # [[Адамашненьне]] (<span style="color: #909090;">3871 сымб. → </span>5419 сымб.) # [[Каляндар]] (<span style="color: #909090;">3878 сымб. → </span>5429 сымб.) # [[Частасьць]] (<span style="color: #909090;">3886 сымб. → </span>5440 сымб.) # [[Галаўны мозаг]] (<span style="color: #909090;">3890 сымб. → </span>5446 сымб.) # [[Дзюдо]] (<span style="color: #909090;">3901 сымб. → </span>5461 сымб.) # [[Халодная вайна]] (<span style="color: #909090;">3902 сымб. → </span>5463 сымб.) # [[Яблык]] (<span style="color: #909090;">3904 сымб. → </span>5466 сымб.) # [[Глухата]] (<span style="color: #909090;">3910 сымб. → </span>5474 сымб.) # [[Гітара]] (<span style="color: #909090;">3915 сымб. → </span>5481 сымб.) # [[Усеагульная дэклярацыя правоў чалавека]] (<span style="color: #909090;">3926 сымб. → </span>5496 сымб.) # [[Выбуховае рэчыва]] (<span style="color: #909090;">3930 сымб. → </span>5502 сымб.) # [[Вялікі бар’ерны рыф]] (<span style="color: #909090;">3931 сымб. → </span>5503 сымб.) # [[Камплексны лік]] (<span style="color: #909090;">3938 сымб. → </span>5513 сымб.) # [[Рэальнасьць]] (<span style="color: #909090;">3964 сымб. → </span>5550 сымб.) # [[Кўамэ Нкрума]] (<span style="color: #909090;">3971 сымб. → </span>5559 сымб.) # [[Лацінская мова]] (<span style="color: #909090;">3977 сымб. → </span>5568 сымб.) # [[Сьмяротная кара]] (<span style="color: #909090;">3995 сымб. → </span>5593 сымб.) # [[Ісьціна]] (<span style="color: #909090;">4001 сымб. → </span>5601 сымб.) # [[Самба]] (<span style="color: #909090;">4005 сымб. → </span>5607 сымб.) # [[Бясконцасьць]] (<span style="color: #909090;">4006 сымб. → </span>5608 сымб.) # [[Джэймз Прэскат Джоўль]] (<span style="color: #909090;">4012 сымб. → </span>5617 сымб.) # [[Трэці Райх]] (<span style="color: #909090;">4018 сымб. → </span>5625 сымб.) # [[Курыца]] (<span style="color: #909090;">4019 сымб. → </span>5627 сымб.) # [[Права]] (<span style="color: #909090;">4029 сымб. → </span>5641 сымб.) # [[Давід Гільбэрт]] (<span style="color: #909090;">4034 сымб. → </span>5648 сымб.) # [[Грызуны]] (<span style="color: #909090;">4034 сымб. → </span>5648 сымб.) # [[Дунай]] (<span style="color: #909090;">4035 сымб. → </span>5649 сымб.) # [[Цывілізацыя]] (<span style="color: #909090;">4067 сымб. → </span>5694 сымб.) # [[Акбар Вялікі]] (<span style="color: #909090;">4086 сымб. → </span>5720 сымб.) # [[Рок-музыка]] (<span style="color: #909090;">4086 сымб. → </span>5720 сымб.) # [[Лёгіка]] (<span style="color: #909090;">4094 сымб. → </span>5732 сымб.) # [[Эмпайр-Стэйт-Білдынг]] (<span style="color: #909090;">4095 сымб. → </span>5733 сымб.) # [[Агонь]] (<span style="color: #909090;">4101 сымб. → </span>5741 сымб.) # [[Інфаркт міякарда]] (<span style="color: #909090;">4103 сымб. → </span>5744 сымб.) # [[Сафокл]] (<span style="color: #909090;">4110 сымб. → </span>5754 сымб.) # [[Дзьмітры Мендзялееў]] (<span style="color: #909090;">4128 сымб. → </span>5779 сымб.) # [[Дымны порах]] (<span style="color: #909090;">4129 сымб. → </span>5781 сымб.) # [[Сат’яджыт Рай]] (<span style="color: #909090;">4143 сымб. → </span>5800 сымб.) # [[Мяса]] (<span style="color: #909090;">4147 сымб. → </span>5806 сымб.) # [[Статуя Свабоды]] (<span style="color: #909090;">4153 сымб. → </span>5814 сымб.) # [[Электрамагнітнае выпраменьваньне]] (<span style="color: #909090;">4156 сымб. → </span>5818 сымб.) # [[Арктычны акіян]] (<span style="color: #909090;">4157 сымб. → </span>5820 сымб.) # [[Матэрыялізм]] (<span style="color: #909090;">4160 сымб. → </span>5824 сымб.) # [[Тэорыя мностваў]] (<span style="color: #909090;">4162 сымб. → </span>5827 сымб.) # [[Скура]] (<span style="color: #909090;">4175 сымб. → </span>5845 сымб.) # [[Грып]] (<span style="color: #909090;">4188 сымб. → </span>5863 сымб.) # [[Квантавая мэханіка]] (<span style="color: #909090;">4188 сымб. → </span>5863 сымб.) # [[Клясычная мэханіка]] (<span style="color: #909090;">4198 сымб. → </span>5877 сымб.) # [[Гара]] (<span style="color: #909090;">4199 сымб. → </span>5879 сымб.) # [[Трансфарматар]] (<span style="color: #909090;">4212 сымб. → </span>5897 сымб.) # [[Антанін Леапольд Дворжак]] (<span style="color: #909090;">4227 сымб. → </span>5918 сымб.) # [[Кіліманджара]] (<span style="color: #909090;">4227 сымб. → </span>5918 сымб.) # [[Спэцыяльная тэорыя рэлятыўнасьці]] (<span style="color: #909090;">4240 сымб. → </span>5936 сымб.) # [[Трымурці]] (<span style="color: #909090;">4247 сымб. → </span>5946 сымб.) # [[Фэрмэнты]] (<span style="color: #909090;">4252 сымб. → </span>5953 сымб.) # [[Плошча]] (<span style="color: #909090;">4255 сымб. → </span>5957 сымб.) # [[Шкілет]] (<span style="color: #909090;">4268 сымб. → </span>5975 сымб.) # [[Даасізм]] (<span style="color: #909090;">4272 сымб. → </span>5981 сымб.) # [[Зносіны]] (<span style="color: #909090;">4272 сымб. → </span>5981 сымб.) # [[Вялікая дэпрэсія]] (<span style="color: #909090;">4272 сымб. → </span>5981 сымб.) # [[Неарганічная хімія]] (<span style="color: #909090;">4273 сымб. → </span>5982 сымб.) # [[Функцыя (матэматыка)]] (<span style="color: #909090;">4275 сымб. → </span>5985 сымб.) # [[Кандэнсатар]] (<span style="color: #909090;">4275 сымб. → </span>5985 сымб.) # [[Бактэрыі]] (<span style="color: #909090;">4276 сымб. → </span>5986 сымб.) # [[Вайна]] (<span style="color: #909090;">4281 сымб. → </span>5993 сымб.) # [[Віктор Юго]] (<span style="color: #909090;">4286 сымб. → </span>6000 сымб.) # [[Кітайскае пісьмо]] (<span style="color: #909090;">4287 сымб. → </span>6002 сымб.) # [[Аснова (хімія)]] (<span style="color: #909090;">4287 сымб. → </span>6002 сымб.) # [[Халіфат Абасыдаў]] (<span style="color: #909090;">4298 сымб. → </span>6017 сымб.) # [[Мастацтва]] (<span style="color: #909090;">4300 сымб. → </span>6020 сымб.) # [[Сярэдні Ўсход]] (<span style="color: #909090;">4305 сымб. → </span>6027 сымб.) # [[Шумэр]] (<span style="color: #909090;">4306 сымб. → </span>6028 сымб.) # [[Партугальская мова]] (<span style="color: #909090;">4307 сымб. → </span>6030 сымб.) # [[Нэкропаль Гізы]] (<span style="color: #909090;">4316 сымб. → </span>6042 сымб.) # [[Акіян]] (<span style="color: #909090;">4326 сымб. → </span>6056 сымб.) # [[Срэбра]] (<span style="color: #909090;">4327 сымб. → </span>6058 сымб.) # [[Тонкая кішка]] (<span style="color: #909090;">4333 сымб. → </span>6066 сымб.) # [[Кантынэнт]] (<span style="color: #909090;">4346 сымб. → </span>6084 сымб.) # [[Палітыка]] (<span style="color: #909090;">4355 сымб. → </span>6097 сымб.) # [[Кніга]] (<span style="color: #909090;">4363 сымб. → </span>6108 сымб.) # [[Гародніна]] (<span style="color: #909090;">4369 сымб. → </span>6117 сымб.) # [[Кампутарная гульня]] (<span style="color: #909090;">4370 сымб. → </span>6118 сымб.) # [[Рэгі]] (<span style="color: #909090;">4377 сымб. → </span>6128 сымб.) # [[Конга (рака)]] (<span style="color: #909090;">4380 сымб. → </span>6132 сымб.) # [[Янцзы]] (<span style="color: #909090;">4389 сымб. → </span>6145 сымб.) # [[Музыка]] (<span style="color: #909090;">4395 сымб. → </span>6153 сымб.) # [[Віды пад пагрозай выміраньня]] (<span style="color: #909090;">4408 сымб. → </span>6171 сымб.) # [[Грыгарыянскі каляндар]] (<span style="color: #909090;">4420 сымб. → </span>6188 сымб.) # [[Эмоцыя]] (<span style="color: #909090;">4424 сымб. → </span>6194 сымб.) # [[Арганічная хімія]] (<span style="color: #909090;">4436 сымб. → </span>6210 сымб.) # [[Іліяда]] (<span style="color: #909090;">4437 сымб. → </span>6212 сымб.) # [[Камары]] (<span style="color: #909090;">4440 сымб. → </span>6216 сымб.) # [[Імунная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">4443 сымб. → </span>6220 сымб.) # [[Гамэр]] (<span style="color: #909090;">4444 сымб. → </span>6222 сымб.) # [[Алмаз]] (<span style="color: #909090;">4450 сымб. → </span>6230 сымб.) # [[Пальная зброя]] (<span style="color: #909090;">4453 сымб. → </span>6234 сымб.) # [[Час]] (<span style="color: #909090;">4463 сымб. → </span>6248 сымб.) # [[Падводная лодка]] (<span style="color: #909090;">4464 сымб. → </span>6250 сымб.) # [[Апартэід]] (<span style="color: #909090;">4469 сымб. → </span>6257 сымб.) # [[Зьмеі]] (<span style="color: #909090;">4473 сымб. → </span>6262 сымб.) # [[Паўночнае мора]] (<span style="color: #909090;">4474 сымб. → </span>6264 сымб.) # [[Мігель Сэрвантэс]] (<span style="color: #909090;">4489 сымб. → </span>6285 сымб.) # [[Вялікія азёры]] (<span style="color: #909090;">4496 сымб. → </span>6294 сымб.) # [[Фрыдрых Ніцшэ]] (<span style="color: #909090;">4497 сымб. → </span>6296 сымб.) # [[Вуза]] (<span style="color: #909090;">4527 сымб. → </span>6338 сымб.) # [[Шпуля індуктыўнасьці]] (<span style="color: #909090;">4527 сымб. → </span>6338 сымб.) # [[Літаратура]] (<span style="color: #909090;">4536 сымб. → </span>6350 сымб.) # [[Глябалізацыя]] (<span style="color: #909090;">4545 сымб. → </span>6363 сымб.) # [[Кот]] (<span style="color: #909090;">4547 сымб. → </span>6366 сымб.) # [[Паэзія]] (<span style="color: #909090;">4557 сымб. → </span>6380 сымб.) # [[Цынь Шыхуандзі]] (<span style="color: #909090;">4563 сымб. → </span>6388 сымб.) # [[Арэхі]] (<span style="color: #909090;">4567 сымб. → </span>6394 сымб.) # [[Абу Нувас]] (<span style="color: #909090;">4589 сымб. → </span>6425 сымб.) # [[Адам Сьміт]] (<span style="color: #909090;">4603 сымб. → </span>6444 сымб.) # [[Поліяміеліт]] (<span style="color: #909090;">4611 сымб. → </span>6455 сымб.) # [[Афрыканскі зьвяз]] (<span style="color: #909090;">4622 сымб. → </span>6471 сымб.) # [[Кацусіка Хакусай]] (<span style="color: #909090;">4631 сымб. → </span>6483 сымб.) # [[Мультыплікацыя]] (<span style="color: #909090;">4638 сымб. → </span>6493 сымб.) # [[Сэкунда]] (<span style="color: #909090;">4643 сымб. → </span>6500 сымб.) # [[Матэматыка]] (<span style="color: #909090;">4643 сымб. → </span>6500 сымб.) # [[Зброя]] (<span style="color: #909090;">4681 сымб. → </span>6553 сымб.) # [[Мэтабалізм]] (<span style="color: #909090;">4686 сымб. → </span>6560 сымб.) # [[Вікторыя (возера)]] (<span style="color: #909090;">4696 сымб. → </span>6574 сымб.) # [[Батаніка]] (<span style="color: #909090;">4716 сымб. → </span>6602 сымб.) # [[Сьмерць]] (<span style="color: #909090;">4723 сымб. → </span>6612 сымб.) # [[Матэматычны аналіз]] (<span style="color: #909090;">4742 сымб. → </span>6639 сымб.) # [[Праграмнае забесьпячэньне]] (<span style="color: #909090;">4744 сымб. → </span>6642 сымб.) # [[Мэталюргія]] (<span style="color: #909090;">4755 сымб. → </span>6657 сымб.) # [[Грамадзтва]] (<span style="color: #909090;">4766 сымб. → </span>6672 сымб.) # [[Ёган Гутэнбэрг]] (<span style="color: #909090;">4769 сымб. → </span>6677 сымб.) # [[Міталёгія]] (<span style="color: #909090;">4802 сымб. → </span>6723 сымб.) # [[Геамэтрыя]] (<span style="color: #909090;">4802 сымб. → </span>6723 сымб.) # [[Гольф]] (<span style="color: #909090;">4804 сымб. → </span>6726 сымб.) # [[Мінэрал]] (<span style="color: #909090;">4807 сымб. → </span>6730 сымб.) # [[Слова]] (<span style="color: #909090;">4819 сымб. → </span>6747 сымб.) # [[Райн]] (<span style="color: #909090;">4823 сымб. → </span>6752 сымб.) # [[Розум]] (<span style="color: #909090;">4827 сымб. → </span>6758 сымб.) # [[Мурашкі (вусякі)]] (<span style="color: #909090;">4834 сымб. → </span>6768 сымб.) # [[Мэнструацыя]] (<span style="color: #909090;">4842 сымб. → </span>6779 сымб.) # [[Паўднёвы полюс]] (<span style="color: #909090;">4853 сымб. → </span>6794 сымб.) # [[Папера]] (<span style="color: #909090;">4854 сымб. → </span>6796 сымб.) # [[Мова]] (<span style="color: #909090;">4856 сымб. → </span>6798 сымб.) # [[Археі]] (<span style="color: #909090;">4885 сымб. → </span>6839 сымб.) # [[Атам]] (<span style="color: #909090;">4905 сымб. → </span>6867 сымб.) # [[Інваліднасьць]] (<span style="color: #909090;">4919 сымб. → </span>6887 сымб.) # [[Сьнег]] (<span style="color: #909090;">4951 сымб. → </span>6931 сымб.) # [[Мая]] (<span style="color: #909090;">4978 сымб. → </span>6969 сымб.) # [[Вулькан]] (<span style="color: #909090;">4991 сымб. → </span>6987 сымб.) # [[Рабіндранат Тагор]] (<span style="color: #909090;">4996 сымб. → </span>6994 сымб.) # [[Міжземнае мора]] (<span style="color: #909090;">5031 сымб. → </span>7043 сымб.) # [[Ячмень звычайны]] (<span style="color: #909090;">5037 сымб. → </span>7052 сымб.) # [[Цына]] (<span style="color: #909090;">5059 сымб. → </span>7083 сымб.) # [[Часавы пас]] (<span style="color: #909090;">5083 сымб. → </span>7116 сымб.) # [[Лёгкая атлетыка]] (<span style="color: #909090;">5086 сымб. → </span>7120 сымб.) # [[Пісьменнасьць]] (<span style="color: #909090;">5101 сымб. → </span>7141 сымб.) # [[Сакрат]] (<span style="color: #909090;">5102 сымб. → </span>7143 сымб.) # [[Чарлз Дарвін]] (<span style="color: #909090;">5123 сымб. → </span>7172 сымб.) # [[Лінейная альгебра]] (<span style="color: #909090;">5126 сымб. → </span>7176 сымб.) # [[Леў Талстой]] (<span style="color: #909090;">5135 сымб. → </span>7189 сымб.) # [[Эрнэст Рэзэрфорд]] (<span style="color: #909090;">5138 сымб. → </span>7193 сымб.) # [[Джавагарлал Нэру]] (<span style="color: #909090;">5138 сымб. → </span>7193 сымб.) # [[Ганг]] (<span style="color: #909090;">5139 сымб. → </span>7195 сымб.) # [[Трапічны цыклён]] (<span style="color: #909090;">5144 сымб. → </span>7202 сымб.) # [[Нагарджуна]] (<span style="color: #909090;">5145 сымб. → </span>7203 сымб.) # [[Кола]] (<span style="color: #909090;">5155 сымб. → </span>7217 сымб.) # [[Жыта пасяўное]] (<span style="color: #909090;">5156 сымб. → </span>7218 сымб.) # [[Вежа]] (<span style="color: #909090;">5160 сымб. → </span>7224 сымб.) # [[Дыктатура]] (<span style="color: #909090;">5179 сымб. → </span>7251 сымб.) # [[Расізм]] (<span style="color: #909090;">5186 сымб. → </span>7260 сымб.) # [[Сьвіньня]] (<span style="color: #909090;">5190 сымб. → </span>7266 сымб.) # [[Соя культурная]] (<span style="color: #909090;">5194 сымб. → </span>7272 сымб.) # [[Сысуны]] (<span style="color: #909090;">5211 сымб. → </span>7295 сымб.) # [[Маса]] (<span style="color: #909090;">5220 сымб. → </span>7308 сымб.) # [[Місысыпі (рака)]] (<span style="color: #909090;">5228 сымб. → </span>7319 сымб.) # [[Вэнэрычныя хваробы]] (<span style="color: #909090;">5239 сымб. → </span>7335 сымб.) # [[Вінаград (ягада)]] (<span style="color: #909090;">5256 сымб. → </span>7358 сымб.) # [[Сэнсорная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">5263 сымб. → </span>7368 сымб.) # [[Газэта]] (<span style="color: #909090;">5264 сымб. → </span>7370 сымб.) # [[Альпы]] (<span style="color: #909090;">5309 сымб. → </span>7433 сымб.) # [[Сусьветнае павуціньне]] (<span style="color: #909090;">5310 сымб. → </span>7434 сымб.) # [[Пчолы]] (<span style="color: #909090;">5317 сымб. → </span>7444 сымб.) # [[Брагмагупта]] (<span style="color: #909090;">5358 сымб. → </span>7501 сымб.) # [[Вакцына]] (<span style="color: #909090;">5385 сымб. → </span>7539 сымб.) # [[Лекі]] (<span style="color: #909090;">5414 сымб. → </span>7580 сымб.) # [[Рэспубліка]] (<span style="color: #909090;">5415 сымб. → </span>7581 сымб.) # [[Хімічнае злучэньне]] (<span style="color: #909090;">5452 сымб. → </span>7633 сымб.) # [[Эль Ніньнё]] (<span style="color: #909090;">5459 сымб. → </span>7643 сымб.) # [[Карыбскае мора]] (<span style="color: #909090;">5465 сымб. → </span>7651 сымб.) # [[Тамаш Аквінскі]] (<span style="color: #909090;">5487 сымб. → </span>7682 сымб.) # [[Індуізм]] (<span style="color: #909090;">5490 сымб. → </span>7686 сымб.) # [[Штучны інтэлект]] (<span style="color: #909090;">5492 сымб. → </span>7689 сымб.) # [[Руаль Амундсэн]] (<span style="color: #909090;">5504 сымб. → </span>7706 сымб.) # [[Мужчына]] (<span style="color: #909090;">5506 сымб. → </span>7708 сымб.) # [[Галакост]] (<span style="color: #909090;">5519 сымб. → </span>7727 сымб.) # [[Плод]] (<span style="color: #909090;">5521 сымб. → </span>7729 сымб.) # [[Прыматы]] (<span style="color: #909090;">5568 сымб. → </span>7795 сымб.) # [[Ультрафіялетавае выпраменьваньне]] (<span style="color: #909090;">5596 сымб. → </span>7834 сымб.) # [[Грыбы]] (<span style="color: #909090;">5611 сымб. → </span>7855 сымб.) # [[Труба]] (<span style="color: #909090;">5615 сымб. → </span>7861 сымб.) # [[Падатак]] (<span style="color: #909090;">5676 сымб. → </span>7946 сымб.) # [[Ёган Сэбастыян Бах]] (<span style="color: #909090;">5680 сымб. → </span>7952 сымб.) # [[Нацыяналізм]] (<span style="color: #909090;">5698 сымб. → </span>7977 сымб.) # [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты]] (<span style="color: #909090;">5739 сымб. → </span>8035 сымб.) # [[Лес]] (<span style="color: #909090;">5745 сымб. → </span>8043 сымб.) # [[Хімічны элемэнт]] (<span style="color: #909090;">5753 сымб. → </span>8054 сымб.) # [[Надвор’е]] (<span style="color: #909090;">5753 сымб. → </span>8054 сымб.) # [[Сыкхізм]] (<span style="color: #909090;">5755 сымб. → </span>8057 сымб.) # [[Імпэрыя Гупта]] (<span style="color: #909090;">5771 сымб. → </span>8079 сымб.) # [[Інгмар Бэргман]] (<span style="color: #909090;">5876 сымб. → </span>8226 сымб.) # [[Жывапіс]] (<span style="color: #909090;">5880 сымб. → </span>8232 сымб.) # [[Радыё]] (<span style="color: #909090;">5921 сымб. → </span>8289 сымб.) # [[Пустэльня]] (<span style="color: #909090;">5924 сымб. → </span>8294 сымб.) # [[Балтыйскае мора]] (<span style="color: #909090;">5924 сымб. → </span>8294 сымб.) # [[Інтэрнэт]] (<span style="color: #909090;">5942 сымб. → </span>8319 сымб.) # [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]] (<span style="color: #909090;">5979 сымб. → </span>8371 сымб.) # [[Урад]] (<span style="color: #909090;">6011 сымб. → </span>8415 сымб.) # [[Капіталізм]] (<span style="color: #909090;">6024 сымб. → </span>8434 сымб.) # [[Месяц (спадарожнік)]] (<span style="color: #909090;">6025 сымб. → </span>8435 сымб.) # [[Інсульт]] (<span style="color: #909090;">6064 сымб. → </span>8490 сымб.) # [[Абрагам Лінкальн]] (<span style="color: #909090;">6065 сымб. → </span>8491 сымб.) # [[Кулямёт]] (<span style="color: #909090;">6065 сымб. → </span>8491 сымб.) # [[Нэрва]] (<span style="color: #909090;">6115 сымб. → </span>8561 сымб.) # [[Санскрыт]] (<span style="color: #909090;">6152 сымб. → </span>8613 сымб.) # [[Медзь]] (<span style="color: #909090;">6152 сымб. → </span>8613 сымб.) # [[Марксізм]] (<span style="color: #909090;">6188 сымб. → </span>8663 сымб.) # [[Рабства]] (<span style="color: #909090;">6194 сымб. → </span>8672 сымб.) # [[Арабская мова]] (<span style="color: #909090;">6202 сымб. → </span>8683 сымб.) # [[Каляніялізм]] (<span style="color: #909090;">6220 сымб. → </span>8708 сымб.) # [[Парасілавая ўстаноўка]] (<span style="color: #909090;">6226 сымб. → </span>8716 сымб.) # [[Амэрыканскі даляр]] (<span style="color: #909090;">6247 сымб. → </span>8746 сымб.) # [[Паводзіны]] (<span style="color: #909090;">6252 сымб. → </span>8753 сымб.) # [[Птушкі]] (<span style="color: #909090;">6265 сымб. → </span>8771 сымб.) # [[Песьня]] (<span style="color: #909090;">6279 сымб. → </span>8791 сымб.) # [[Жытло]] (<span style="color: #909090;">6326 сымб. → </span>8856 сымб.) # [[Содні]] (<span style="color: #909090;">6371 сымб. → </span>8919 сымб.) # [[Вада]] (<span style="color: #909090;">6440 сымб. → </span>9016 сымб.) # [[Імпэрыя інкаў]] (<span style="color: #909090;">6440 сымб. → </span>9016 сымб.) # [[Індустрыяльная рэвалюцыя]] (<span style="color: #909090;">6441 сымб. → </span>9017 сымб.) # [[Плаціна]] (<span style="color: #909090;">6444 сымб. → </span>9022 сымб.) # [[Збожжа]] (<span style="color: #909090;">6446 сымб. → </span>9024 сымб.) # [[Хрыстафор Калюмб]] (<span style="color: #909090;">6457 сымб. → </span>9040 сымб.) # [[Лібэралізм]] (<span style="color: #909090;">6460 сымб. → </span>9044 сымб.) # [[Цацка]] (<span style="color: #909090;">6461 сымб. → </span>9045 сымб.) # [[Авечка]] (<span style="color: #909090;">6471 сымб. → </span>9059 сымб.) # [[Дыханьне]] (<span style="color: #909090;">6472 сымб. → </span>9061 сымб.) # [[Валюта]] (<span style="color: #909090;">6500 сымб. → </span>9100 сымб.) # [[Клясычная музыка]] (<span style="color: #909090;">6501 сымб. → </span>9101 сымб.) # [[Скрыпка]] (<span style="color: #909090;">6504 сымб. → </span>9106 сымб.) # [[Дзіця]] (<span style="color: #909090;">6512 сымб. → </span>9117 сымб.) # [[Марк Твэн]] (<span style="color: #909090;">6517 сымб. → </span>9124 сымб.) # [[Недаяданьне]] (<span style="color: #909090;">6523 сымб. → </span>9132 сымб.) # [[Люі Пастэр]] (<span style="color: #909090;">6547 сымб. → </span>9166 сымб.) # [[Грошы]] (<span style="color: #909090;">6573 сымб. → </span>9202 сымб.) # [[Лао-Цзы]] (<span style="color: #909090;">6656 сымб. → </span>9318 сымб.) # [[Брытанская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">6680 сымб. → </span>9352 сымб.) # [[Жалеза]] (<span style="color: #909090;">6713 сымб. → </span>9398 сымб.) # [[Цукровы дыябэт]] (<span style="color: #909090;">6720 сымб. → </span>9408 сымб.) # [[Хуанхэ]] (<span style="color: #909090;">6741 сымб. → </span>9437 сымб.) # [[Беднасьць]] (<span style="color: #909090;">6750 сымб. → </span>9450 сымб.) # [[Го]] (<span style="color: #909090;">6807 сымб. → </span>9530 сымб.) # [[Тытунь]] (<span style="color: #909090;">6813 сымб. → </span>9538 сымб.) # [[Залежнасьць]] (<span style="color: #909090;">6865 сымб. → </span>9611 сымб.) # [[Рэзыстар]] (<span style="color: #909090;">6881 сымб. → </span>9633 сымб.) # [[Аднаўляльная энэргія]] (<span style="color: #909090;">6929 сымб. → </span>9701 сымб.) # [[Атлусьценьне]] (<span style="color: #909090;">6939 сымб. → </span>9715 сымб.) # [[Кроў]] (<span style="color: #909090;">6957 сымб. → </span>9740 сымб.) # [[Джэймз Ўат]] (<span style="color: #909090;">6958 сымб. → </span>9741 сымб.) # [[Культура]] (<span style="color: #909090;">6992 сымб. → </span>9789 сымб.) # [[Лік]] (<span style="color: #909090;">7026 сымб. → </span>9836 сымб.) # [[Марсэль Пруст]] (<span style="color: #909090;">7041 сымб. → </span>9857 сымб.) # [[Мікалай Капэрнік]] (<span style="color: #909090;">7083 сымб. → </span>9916 сымб.) # [[Кітайская мова]] (<span style="color: #909090;">7097 сымб. → </span>9936 сымб.) # [[Спорт]] (<span style="color: #909090;">7097 сымб. → </span>9936 сымб.) # [[Бронзавы век]] (<span style="color: #909090;">7123 сымб. → </span>9972 сымб.) # [[Майсей]] (<span style="color: #909090;">7159 сымб. → </span>10023 сымб.) # [[Гафіз]] (<span style="color: #909090;">7176 сымб. → </span>10046 сымб.) # [[Джакама Пучыні]] (<span style="color: #909090;">7211 сымб. → </span>10095 сымб.) # [[Дынастыя Хань]] (<span style="color: #909090;">7227 сымб. → </span>10118 сымб.) # [[Імпэрыялізм]] (<span style="color: #909090;">7239 сымб. → </span>10135 сымб.) # [[Малійская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">7241 сымб. → </span>10137 сымб.) # [[Млечны Шлях]] (<span style="color: #909090;">7253 сымб. → </span>10154 сымб.) # [[Фартэпіяна]] (<span style="color: #909090;">7254 сымб. → </span>10156 сымб.) # [[Дагістарычны час]] (<span style="color: #909090;">7258 сымб. → </span>10161 сымб.) # [[Панамскі канал]] (<span style="color: #909090;">7261 сымб. → </span>10165 сымб.) # [[Сабака]] (<span style="color: #909090;">7279 сымб. → </span>10191 сымб.) # [[Марка Полё]] (<span style="color: #909090;">7280 сымб. → </span>10192 сымб.) # [[Макс Вэбэр]] (<span style="color: #909090;">7291 сымб. → </span>10207 сымб.) # [[Сярэднявечча]] (<span style="color: #909090;">7298 сымб. → </span>10217 сымб.) # [[Нагіб Махфуз]] (<span style="color: #909090;">7302 сымб. → </span>10223 сымб.) # [[Канфуцыянства]] (<span style="color: #909090;">7323 сымб. → </span>10252 сымб.) # [[Лё Карбюзье]] (<span style="color: #909090;">7360 сымб. → </span>10304 сымб.) # [[Мэтал]] (<span style="color: #909090;">7360 сымб. → </span>10304 сымб.) # [[Джаваньні П’ерлюіджы да Палестрына]] (<span style="color: #909090;">7366 сымб. → </span>10312 сымб.) # [[Дыпляматыя]] (<span style="color: #909090;">7373 сымб. → </span>10322 сымб.) # [[Джэймз Кларк Максўэл]] (<span style="color: #909090;">7374 сымб. → </span>10324 сымб.) # [[Інжынэрная справа]] (<span style="color: #909090;">7387 сымб. → </span>10342 сымб.) # [[Байкал]] (<span style="color: #909090;">7387 сымб. → </span>10342 сымб.) # [[Рака]] (<span style="color: #909090;">7391 сымб. → </span>10347 сымб.) # [[Геаграфія]] (<span style="color: #909090;">7399 сымб. → </span>10359 сымб.) # [[Аўгустын]] (<span style="color: #909090;">7401 сымб. → </span>10361 сымб.) # [[Псыхічны разлад]] (<span style="color: #909090;">7409 сымб. → </span>10373 сымб.) # [[Душа]] (<span style="color: #909090;">7411 сымб. → </span>10375 сымб.) # [[Эпас пра Гільгамэша]] (<span style="color: #909090;">7415 сымб. → </span>10381 сымб.) # [[Ангкор-Ват]] (<span style="color: #909090;">7421 сымб. → </span>10389 сымб.) # [[Меч]] (<span style="color: #909090;">7425 сымб. → </span>10395 сымб.) # [[Імануіл Кант]] (<span style="color: #909090;">7438 сымб. → </span>10413 сымб.) # [[Вярблюд]] (<span style="color: #909090;">7442 сымб. → </span>10419 сымб.) # [[Нэрвовая сыстэма]] (<span style="color: #909090;">7447 сымб. → </span>10426 сымб.) # [[Тэлебачаньне]] (<span style="color: #909090;">7459 сымб. → </span>10443 сымб.) # [[Гален]] (<span style="color: #909090;">7473 сымб. → </span>10462 сымб.) # [[Цьвёрды дыск]] (<span style="color: #909090;">7473 сымб. → </span>10462 сымб.) # [[Сорга двухколернае]] (<span style="color: #909090;">7478 сымб. → </span>10469 сымб.) # [[Аналітычная хімія]] (<span style="color: #909090;">7481 сымб. → </span>10473 сымб.) # [[Стыхійнае бедзтва]] (<span style="color: #909090;">7498 сымб. → </span>10497 сымб.) # [[ГЭС Тры цясьніны]] (<span style="color: #909090;">7519 сымб. → </span>10527 сымб.) # [[Філязофія]] (<span style="color: #909090;">7527 сымб. → </span>10538 сымб.) # [[Карл Лінэй]] (<span style="color: #909090;">7550 сымб. → </span>10570 сымб.) # [[Канстытуцыя]] (<span style="color: #909090;">7562 сымб. → </span>10587 сымб.) # [[Паветранае судна]] (<span style="color: #909090;">7570 сымб. → </span>10598 сымб.) # [[Актавіян Аўгуст]] (<span style="color: #909090;">7576 сымб. → </span>10606 сымб.) # [[Выкапнёвае паліва]] (<span style="color: #909090;">7591 сымб. → </span>10627 сымб.) # [[Правы чалавека]] (<span style="color: #909090;">7596 сымб. → </span>10634 сымб.) # [[Сулейман I]] (<span style="color: #909090;">7600 сымб. → </span>10640 сымб.) # [[Дынастыя Цын]] (<span style="color: #909090;">7621 сымб. → </span>10669 сымб.) # [[Аль-Газалі]] (<span style="color: #909090;">7635 сымб. → </span>10689 сымб.) # [[Каталіцкая Царква]] (<span style="color: #909090;">7646 сымб. → </span>10704 сымб.) # [[Джон Лок]] (<span style="color: #909090;">7648 сымб. → </span>10707 сымб.) # [[Джузэпэ Вэрдзі]] (<span style="color: #909090;">7653 сымб. → </span>10714 сымб.) # [[Вакуўм]] (<span style="color: #909090;">7668 сымб. → </span>10735 сымб.) # [[Імавернасьць]] (<span style="color: #909090;">7687 сымб. → </span>10762 сымб.) # [[Сунь Ятсэн]] (<span style="color: #909090;">7692 сымб. → </span>10769 сымб.) # [[Трыганамэтрыя]] (<span style="color: #909090;">7695 сымб. → </span>10773 сымб.) # [[Фрыда Калё]] (<span style="color: #909090;">7730 сымб. → </span>10822 сымб.) # [[Бэйсбол]] (<span style="color: #909090;">7739 сымб. → </span>10835 сымб.) # [[Сацыялізм]] (<span style="color: #909090;">7753 сымб. → </span>10854 сымб.) # [[Пратысты]] (<span style="color: #909090;">7760 сымб. → </span>10864 сымб.) # [[Стэнлі Кубрык]] (<span style="color: #909090;">7764 сымб. → </span>10870 сымб.) # [[Атлянтычны акіян]] (<span style="color: #909090;">7786 сымб. → </span>10900 сымб.) # [[Франц Шубэрт]] (<span style="color: #909090;">7799 сымб. → </span>10919 сымб.) # [[Яганэс Брамс]] (<span style="color: #909090;">7813 сымб. → </span>10938 сымб.) # [[Віно]] (<span style="color: #909090;">7814 сымб. → </span>10940 сымб.) # [[Транзыстар]] (<span style="color: #909090;">7814 сымб. → </span>10940 сымб.) # [[Арыстотэль]] (<span style="color: #909090;">7817 сымб. → </span>10944 сымб.) # [[Ёзэф Гайдн]] (<span style="color: #909090;">7818 сымб. → </span>10945 сымб.) # [[Жанна д’Арк]] (<span style="color: #909090;">7843 сымб. → </span>10980 сымб.) # [[Канфуцый]] (<span style="color: #909090;">7858 сымб. → </span>11001 сымб.) # [[Галубовыя]] (<span style="color: #909090;">7879 сымб. → </span>11031 сымб.) # [[Карл Вялікі]] (<span style="color: #909090;">7891 сымб. → </span>11047 сымб.) # [[Сыстэма каардынат]] (<span style="color: #909090;">7898 сымб. → </span>11057 сымб.) # [[Рыбы]] (<span style="color: #909090;">7904 сымб. → </span>11066 сымб.) # [[Гімалаі]] (<span style="color: #909090;">7906 сымб. → </span>11068 сымб.) # [[Вуха]] (<span style="color: #909090;">7910 сымб. → </span>11074 сымб.) # [[Земнаводныя]] (<span style="color: #909090;">7925 сымб. → </span>11095 сымб.) # [[Радыяактыўнасьць]] (<span style="color: #909090;">7928 сымб. → </span>11099 сымб.) # [[Адраджэньне]] (<span style="color: #909090;">7941 сымб. → </span>11117 сымб.) # [[Арабская ліга]] (<span style="color: #909090;">7956 сымб. → </span>11138 сымб.) # [[Ціхі акіян]] (<span style="color: #909090;">7968 сымб. → </span>11155 сымб.) # [[Алюмін]] (<span style="color: #909090;">7971 сымб. → </span>11159 сымб.) # [[Кіляграм]] (<span style="color: #909090;">7981 сымб. → </span>11173 сымб.) # [[Пнэўманія]] (<span style="color: #909090;">7997 сымб. → </span>11196 сымб.) # [[Хлеб]] (<span style="color: #909090;">8006 сымб. → </span>11208 сымб.) # [[Кукуруза]] (<span style="color: #909090;">8039 сымб. → </span>11255 сымб.) # [[Астэроід]] (<span style="color: #909090;">8049 сымб. → </span>11269 сымб.) # [[Горад]] (<span style="color: #909090;">8049 сымб. → </span>11269 сымб.) # [[Гравітацыя]] (<span style="color: #909090;">8059 сымб. → </span>11283 сымб.) # [[Кітападобныя]] (<span style="color: #909090;">8063 сымб. → </span>11288 сымб.) # [[Арашэньне]] (<span style="color: #909090;">8070 сымб. → </span>11298 сымб.) # [[Жан-Поль Сартр]] (<span style="color: #909090;">8075 сымб. → </span>11305 сымб.) # [[Сафійскі сабор (Канстантынопаль)]] (<span style="color: #909090;">8075 сымб. → </span>11305 сымб.) # [[Мэтар]] (<span style="color: #909090;">8089 сымб. → </span>11325 сымб.) # [[Людвіг Вітгенштайн]] (<span style="color: #909090;">8090 сымб. → </span>11326 сымб.) # [[Азот]] (<span style="color: #909090;">8102 сымб. → </span>11343 сымб.) # [[Размнажэньне]] (<span style="color: #909090;">8113 сымб. → </span>11358 сымб.) # [[Ўінстан Чэрчыль]] (<span style="color: #909090;">8116 сымб. → </span>11362 сымб.) # [[Філіпіны]] (<span style="color: #909090;">8118 сымб. → </span>11365 сымб.) # [[Плянэта]] (<span style="color: #909090;">8126 сымб. → </span>11376 сымб.) # [[Фэрнан Магелан]] (<span style="color: #909090;">8138 сымб. → </span>11393 сымб.) # [[Ядзерная энэргетыка]] (<span style="color: #909090;">8148 сымб. → </span>11407 сымб.) # [[Юры Гагарын]] (<span style="color: #909090;">8150 сымб. → </span>11410 сымб.) # [[Электрамагнітнае ўзаемадзеяньне]] (<span style="color: #909090;">8155 сымб. → </span>11417 сымб.) # [[Шруба]] (<span style="color: #909090;">8169 сымб. → </span>11437 сымб.) # [[Партэнон]] (<span style="color: #909090;">8193 сымб. → </span>11470 сымб.) # [[Чарлз Дыкенз]] (<span style="color: #909090;">8211 сымб. → </span>11495 сымб.) # [[Экалёгія]] (<span style="color: #909090;">8214 сымб. → </span>11500 сымб.) # [[Вайна ў Віетнаме]] (<span style="color: #909090;">8221 сымб. → </span>11509 сымб.) # [[Інд]] (<span style="color: #909090;">8224 сымб. → </span>11514 сымб.) # [[Тымур]] (<span style="color: #909090;">8229 сымб. → </span>11521 сымб.) # [[Японская мова]] (<span style="color: #909090;">8286 сымб. → </span>11600 сымб.) # [[Блюз]] (<span style="color: #909090;">8290 сымб. → </span>11606 сымб.) # [[Пшаніца]] (<span style="color: #909090;">8294 сымб. → </span>11612 сымб.) # [[Фізыка]] (<span style="color: #909090;">8295 сымб. → </span>11613 сымб.) # [[Касьмічны палёт]] (<span style="color: #909090;">8300 сымб. → </span>11620 сымб.) # [[Дождж]] (<span style="color: #909090;">8302 сымб. → </span>11623 сымб.) # [[Чэ Гевара]] (<span style="color: #909090;">8336 сымб. → </span>11670 сымб.) # [[Фундамэнталізм]] (<span style="color: #909090;">8338 сымб. → </span>11673 сымб.) # [[Адукацыя]] (<span style="color: #909090;">8356 сымб. → </span>11698 сымб.) # [[Плятон]] (<span style="color: #909090;">8362 сымб. → </span>11707 сымб.) # [[Марыя Складоўская-Кюры]] (<span style="color: #909090;">8403 сымб. → </span>11764 сымб.) # [[Самагубства]] (<span style="color: #909090;">8410 сымб. → </span>11774 сымб.) # [[Шарль дэ Голь]] (<span style="color: #909090;">8415 сымб. → </span>11781 сымб.) # [[Франц Кафка]] (<span style="color: #909090;">8424 сымб. → </span>11794 сымб.) # [[Нэльсан Мандэла]] (<span style="color: #909090;">8434 сымб. → </span>11808 сымб.) # [[Макс Плянк]] (<span style="color: #909090;">8444 сымб. → </span>11822 сымб.) # [[Базыліка Сьвятога Пятра]] (<span style="color: #909090;">8449 сымб. → </span>11829 сымб.) # [[Гай Юліюс Цэзар]] (<span style="color: #909090;">8453 сымб. → </span>11834 сымб.) # [[Ровар]] (<span style="color: #909090;">8460 сымб. → </span>11844 сымб.) # [[Гэнры Форд]] (<span style="color: #909090;">8496 сымб. → </span>11894 сымб.) # [[Тым Бэрнэрз-Лі]] (<span style="color: #909090;">8507 сымб. → </span>11910 сымб.) # [[Іслам]] (<span style="color: #909090;">8512 сымб. → </span>11917 сымб.) # [[Арытмэтыка]] (<span style="color: #909090;">8513 сымб. → </span>11918 сымб.) # [[Гішпанская мова]] (<span style="color: #909090;">8537 сымб. → </span>11952 сымб.) # [[Свойскі бык]] (<span style="color: #909090;">8538 сымб. → </span>11953 сымб.) # [[Кароткія нарды]] (<span style="color: #909090;">8546 сымб. → </span>11964 сымб.) # [[Хорхэ Люіс Борхэс]] (<span style="color: #909090;">8588 сымб. → </span>12023 сымб.) # [[Рыхард Вагнэр]] (<span style="color: #909090;">8598 сымб. → </span>12037 сымб.) # [[Грэцкая мова]] (<span style="color: #909090;">8629 сымб. → </span>12081 сымб.) # [[Цукар]] (<span style="color: #909090;">8631 сымб. → </span>12083 сымб.) # [[Палітычная партыя]] (<span style="color: #909090;">8656 сымб. → </span>12118 сымб.) # [[Грамадзянская вайна ў ЗША]] (<span style="color: #909090;">8678 сымб. → </span>12149 сымб.) # [[Паўночны полюс]] (<span style="color: #909090;">8697 сымб. → </span>12176 сымб.) # [[Бавоўна]] (<span style="color: #909090;">8713 сымб. → </span>12198 сымб.) # [[Густаў Малер]] (<span style="color: #909090;">8715 сымб. → </span>12201 сымб.) # [[Сынан]] (<span style="color: #909090;">8722 сымб. → </span>12211 сымб.) # [[Каменны век]] (<span style="color: #909090;">8723 сымб. → </span>12212 сымб.) # [[Культурная рэвалюцыя ў Кітаі]] (<span style="color: #909090;">8742 сымб. → </span>12239 сымб.) # [[Хранічная абструктыўная хвароба лёгкіх]] (<span style="color: #909090;">8750 сымб. → </span>12250 сымб.) # [[Тэмпэратура]] (<span style="color: #909090;">8756 сымб. → </span>12258 сымб.) # [[Брусэльскі сталічны рэгіён]] (<span style="color: #909090;">8790 сымб. → </span>12306 сымб.) # [[Эрнан Картэс]] (<span style="color: #909090;">8835 сымб. → </span>12369 сымб.) # [[Шакаляд]] (<span style="color: #909090;">8879 сымб. → </span>12431 сымб.) # [[Ніл Армстранг]] (<span style="color: #909090;">8889 сымб. → </span>12445 сымб.) # [[Эндзі Ўоргал]] (<span style="color: #909090;">8974 сымб. → </span>12564 сымб.) # [[Фатаграфія]] (<span style="color: #909090;">8982 сымб. → </span>12575 сымб.) # [[Чанак’я]] (<span style="color: #909090;">8999 сымб. → </span>12599 сымб.) # [[Гульня]] (<span style="color: #909090;">9004 сымб. → </span>12606 сымб.) # [[Дыфэрэнцыйнае раўнаньне]] (<span style="color: #909090;">9028 сымб. → </span>12639 сымб.) # [[Эвэрэст]] (<span style="color: #909090;">9046 сымб. → </span>12664 сымб.) # [[Вялікі выбух]] (<span style="color: #909090;">9078 сымб. → </span>12709 сымб.) # [[Дэмакратыя]] (<span style="color: #909090;">9097 сымб. → </span>12736 сымб.) # [[Кава]] (<span style="color: #909090;">9102 сымб. → </span>12743 сымб.) # [[Рафаэль]] (<span style="color: #909090;">9109 сымб. → </span>12753 сымб.) # [[Вінцэнт ван Гог]] (<span style="color: #909090;">9141 сымб. → </span>12797 сымб.) # [[Сям’я]] (<span style="color: #909090;">9154 сымб. → </span>12816 сымб.) # [[Від (біялёгія)]] (<span style="color: #909090;">9165 сымб. → </span>12831 сымб.) # [[Сымон Балівар]] (<span style="color: #909090;">9184 сымб. → </span>12858 сымб.) # [[Мэсапатамія]] (<span style="color: #909090;">9187 сымб. → </span>12862 сымб.) # [[Волга]] (<span style="color: #909090;">9213 сымб. → </span>12898 сымб.) # [[Джэймз Джойс]] (<span style="color: #909090;">9245 сымб. → </span>12943 сымб.) # [[Суставаногія]] (<span style="color: #909090;">9252 сымб. → </span>12953 сымб.) # [[Ганс Крыстыян Андэрсэн]] (<span style="color: #909090;">9267 сымб. → </span>12974 сымб.) # [[Вуглярод]] (<span style="color: #909090;">9292 сымб. → </span>13009 сымб.) # [[Архітэктура]] (<span style="color: #909090;">9376 сымб. → </span>13126 сымб.) # [[Нямецкая мова]] (<span style="color: #909090;">9393 сымб. → </span>13150 сымб.) # [[Бэнгальская мова]] (<span style="color: #909090;">9419 сымб. → </span>13187 сымб.) # [[Кровазварот]] (<span style="color: #909090;">9419 сымб. → </span>13187 сымб.) # [[Прырода]] (<span style="color: #909090;">9428 сымб. → </span>13199 сымб.) # [[Зыгмунд Фройд]] (<span style="color: #909090;">9435 сымб. → </span>13209 сымб.) # [[Тэлефон]] (<span style="color: #909090;">9454 сымб. → </span>13236 сымб.) # [[Мысьленьне]] (<span style="color: #909090;">9462 сымб. → </span>13247 сымб.) # [[Рымская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">9512 сымб. → </span>13317 сымб.) # [[Джэфры Чосэр]] (<span style="color: #909090;">9604 сымб. → </span>13446 сымб.) # [[Асманская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">9724 сымб. → </span>13614 сымб.) # [[Джэймз Кук]] (<span style="color: #909090;">9725 сымб. → </span>13615 сымб.) # [[Рэгбі]] (<span style="color: #909090;">9741 сымб. → </span>13637 сымб.) # [[Паўднёвы акіян]] (<span style="color: #909090;">9750 сымб. → </span>13650 сымб.) # [[Хімія]] (<span style="color: #909090;">9796 сымб. → </span>13714 сымб.) # [[Іўрыт]] (<span style="color: #909090;">9806 сымб. → </span>13728 сымб.) # [[Агрэгатны стан]] (<span style="color: #909090;">9844 сымб. → </span>13782 сымб.) # [[Сяргей Эйзэнштэйн]] (<span style="color: #909090;">9864 сымб. → </span>13810 сымб.) # [[Крыжовыя паходы]] (<span style="color: #909090;">9905 сымб. → </span>13867 сымб.) # [[Вэнэра]] (<span style="color: #909090;">9926 сымб. → </span>13896 сымб.) # [[Аборт]] (<span style="color: #909090;">9937 сымб. → </span>13912 сымб.) # [[Суэцкі канал]] (<span style="color: #909090;">9982 сымб. → </span>13975 сымб.) # [[Марлен Дытрых]] (<span style="color: #909090;">10059 сымб. → </span>14083 сымб.) # [[Дзяржава]] (<span style="color: #909090;">10070 сымб. → </span>14098 сымб.) # [[Нобэлеўская прэмія]] (<span style="color: #909090;">10102 сымб. → </span>14143 сымб.) # [[Кісьля]] (<span style="color: #909090;">10141 сымб. → </span>14197 сымб.) # [[Ота фон Бісмарк]] (<span style="color: #909090;">10145 сымб. → </span>14203 сымб.) # [[Друк]] (<span style="color: #909090;">10145 сымб. → </span>14203 сымб.) # [[Эўра]] (<span style="color: #909090;">10171 сымб. → </span>14239 сымб.) # [[Дыега Вэляскес]] (<span style="color: #909090;">10226 сымб. → </span>14316 сымб.) # [[Магнітнае поле]] (<span style="color: #909090;">10236 сымб. → </span>14330 сымб.) # [[Міжнародны Суд ААН]] (<span style="color: #909090;">10257 сымб. → </span>14360 сымб.) # [[Прыгажосьць]] (<span style="color: #909090;">10263 сымб. → </span>14368 сымб.) # [[Кірыліца]] (<span style="color: #909090;">10281 сымб. → </span>14393 сымб.) # [[Капітал]] (<span style="color: #909090;">10319 сымб. → </span>14447 сымб.) # [[Натуральная воспа]] (<span style="color: #909090;">10335 сымб. → </span>14469 сымб.) # [[Год]] (<span style="color: #909090;">10348 сымб. → </span>14487 сымб.) # [[Майкл Фарадэй]] (<span style="color: #909090;">10453 сымб. → </span>14634 сымб.) # [[Карэйская мова]] (<span style="color: #909090;">10491 сымб. → </span>14687 сымб.) # [[Акіра Курасава]] (<span style="color: #909090;">10496 сымб. → </span>14694 сымб.) # [[Вадарод]] (<span style="color: #909090;">10526 сымб. → </span>14736 сымб.) # [[Пэрыядычная сыстэма хімічных элемэнтаў]] (<span style="color: #909090;">10551 сымб. → </span>14771 сымб.) # [[Луіс Армстранг]] (<span style="color: #909090;">10552 сымб. → </span>14773 сымб.) # [[Этаноль]] (<span style="color: #909090;">10559 сымб. → </span>14783 сымб.) # [[Пі]] (<span style="color: #909090;">10609 сымб. → </span>14853 сымб.) # [[Джордж Вашынгтон]] (<span style="color: #909090;">10612 сымб. → </span>14857 сымб.) # [[Анархізм]] (<span style="color: #909090;">10617 сымб. → </span>14864 сымб.) # [[Анды]] (<span style="color: #909090;">10647 сымб. → </span>14906 сымб.) # [[Калідаса]] (<span style="color: #909090;">10706 сымб. → </span>14988 сымб.) # [[Ігар Стравінскі]] (<span style="color: #909090;">10767 сымб. → </span>15074 сымб.) # [[Эпілепсія]] (<span style="color: #909090;">10786 сымб. → </span>15100 сымб.) # [[Купал]] (<span style="color: #909090;">10798 сымб. → </span>15117 сымб.) # [[Карл Маркс]] (<span style="color: #909090;">10854 сымб. → </span>15196 сымб.) # [[Альбрэхт Дурэр]] (<span style="color: #909090;">10888 сымб. → </span>15243 сымб.) # [[Галілео Галілей]] (<span style="color: #909090;">10907 сымб. → </span>15270 сымб.) # [[Грудзі]] (<span style="color: #909090;">10920 сымб. → </span>15288 сымб.) # [[Альгарытм]] (<span style="color: #909090;">10920 сымб. → </span>15288 сымб.) # [[Сара Бэрнар]] (<span style="color: #909090;">10942 сымб. → </span>15319 сымб.) # [[Золата]] (<span style="color: #909090;">10978 сымб. → </span>15369 сымб.) # [[Шагнамэ]] (<span style="color: #909090;">10981 сымб. → </span>15373 сымб.) # [[Фашызм]] (<span style="color: #909090;">11058 сымб. → </span>15481 сымб.) # [[Футбол]] (<span style="color: #909090;">11083 сымб. → </span>15516 сымб.) # [[Ніл]] (<span style="color: #909090;">11093 сымб. → </span>15530 сымб.) # [[Галаўны боль]] (<span style="color: #909090;">11099 сымб. → </span>15539 сымб.) # [[Вока]] (<span style="color: #909090;">11177 сымб. → </span>15648 сымб.) # [[Дзэн]] (<span style="color: #909090;">11209 сымб. → </span>15693 сымб.) # [[Эўклід]] (<span style="color: #909090;">11362 сымб. → </span>15907 сымб.) # [[Навука]] (<span style="color: #909090;">11382 сымб. → </span>15935 сымб.) # [[Нэптун]] (<span style="color: #909090;">11382 сымб. → </span>15935 сымб.) # [[Касьпійскае мора]] (<span style="color: #909090;">11383 сымб. → </span>15936 сымб.) # [[Габрыель Гарсія Маркес]] (<span style="color: #909090;">11416 сымб. → </span>15982 сымб.) # [[Астраномія]] (<span style="color: #909090;">11522 сымб. → </span>16131 сымб.) # [[Пэрсыдзкая мова]] (<span style="color: #909090;">11577 сымб. → </span>16208 сымб.) # [[Гарбата]] (<span style="color: #909090;">11651 сымб. → </span>16311 сымб.) # [[Магатма Гандзі]] (<span style="color: #909090;">11653 сымб. → </span>16314 сымб.) # [[Нікалё Мак’явэльлі]] (<span style="color: #909090;">11713 сымб. → </span>16398 сымб.) # [[Сухоты]] (<span style="color: #909090;">11747 сымб. → </span>16446 сымб.) # [[Тэрмадынаміка]] (<span style="color: #909090;">11780 сымб. → </span>16492 сымб.) # [[Адольф Гітлер]] (<span style="color: #909090;">11821 сымб. → </span>16549 сымб.) # [[Малако]] (<span style="color: #909090;">11878 сымб. → </span>16629 сымб.) # [[Людвіг ван Бэтговэн]] (<span style="color: #909090;">11961 сымб. → </span>16745 сымб.) # [[Ум Кульсум]] (<span style="color: #909090;">11990 сымб. → </span>16786 сымб.) # [[Паўднёвая Амэрыка]] (<span style="color: #909090;">12061 сымб. → </span>16885 сымб.) # [[Мэрылін Манро]] (<span style="color: #909090;">12075 сымб. → </span>16905 сымб.) # [[Чарлі Чаплін]] (<span style="color: #909090;">12173 сымб. → </span>17042 сымб.) # [[Сонца]] (<span style="color: #909090;">12211 сымб. → </span>17095 сымб.) # [[Альгебра]] (<span style="color: #909090;">12215 сымб. → </span>17101 сымб.) # [[Геалёгія]] (<span style="color: #909090;">12454 сымб. → </span>17436 сымб.) # [[Франсіска Гоя]] (<span style="color: #909090;">12578 сымб. → </span>17609 сымб.) # [[Атэізм]] (<span style="color: #909090;">12641 сымб. → </span>17697 сымб.) # [[Танец]] (<span style="color: #909090;">13068 сымб. → </span>18295 сымб.) # [[Зорка]] (<span style="color: #909090;">13336 сымб. → </span>18670 сымб.) # [[Джордж Байран]] (<span style="color: #909090;">13398 сымб. → </span>18757 сымб.) # [[Рэлігія]] (<span style="color: #909090;">13404 сымб. → </span>18766 сымб.) # [[Готфрыд Ляйбніц]] (<span style="color: #909090;">13468 сымб. → </span>18855 сымб.) # [[Уладзімер Ленін]] (<span style="color: #909090;">13554 сымб. → </span>18976 сымб.) # [[Томас Эдысан]] (<span style="color: #909090;">13808 сымб. → </span>19331 сымб.) # [[Мацуо Басё]] (<span style="color: #909090;">13820 сымб. → </span>19348 сымб.) # [[Колер]] (<span style="color: #909090;">13942 сымб. → </span>19519 сымб.) # [[Алімпійскія гульні]] (<span style="color: #909090;">14021 сымб. → </span>19629 сымб.) # [[Рак (захворваньне)]] (<span style="color: #909090;">14078 сымб. → </span>19709 сымб.) # [[Георг Вільгельм Фрыдрых Гэгель]] (<span style="color: #909090;">14139 сымб. → </span>19795 сымб.) # [[Хвароба Альцгаймэра]] (<span style="color: #909090;">14222 сымб. → </span>19911 сымб.) # [[Гіп-гоп]] (<span style="color: #909090;">14384 сымб. → </span>20138 сымб.) # [[Зямля]] (<span style="color: #909090;">14523 сымб. → </span>20332 сымб.) # [[Роза Люксэмбург]] (<span style="color: #909090;">14582 сымб. → </span>20415 сымб.) # [[Тэніс]] (<span style="color: #909090;">14624 сымб. → </span>20474 сымб.) # [[Канал]] (<span style="color: #909090;">14761 сымб. → </span>20665 сымб.) # [[Сыр]] (<span style="color: #909090;">14883 сымб. → </span>20836 сымб.) # [[Ацтэкі]] (<span style="color: #909090;">15037 сымб. → </span>21052 сымб.) # [[Альфрэд Гічкок]] (<span style="color: #909090;">15429 сымб. → </span>21601 сымб.) # [[Тысяча і адна ноч]] (<span style="color: #909090;">15461 сымб. → </span>21645 сымб.) # [[Ядзерная зброя]] (<span style="color: #909090;">15748 сымб. → </span>22047 сымб.) # [[Ўолт Дыснэй]] (<span style="color: #909090;">15987 сымб. → </span>22382 сымб.) # [[Ёган Вольфганг фон Гётэ]] (<span style="color: #909090;">16008 сымб. → </span>22411 сымб.) # [[Міжнародны валютны фонд]] (<span style="color: #909090;">16011 сымб. → </span>22415 сымб.) # [[Леанарда да Вінчы]] (<span style="color: #909090;">16107 сымб. → </span>22550 сымб.) # [[Фёдар Дастаеўскі]] (<span style="color: #909090;">16150 сымб. → </span>22610 сымб.) # [[Фэдэрыка Фэліні]] (<span style="color: #909090;">16351 сымб. → </span>22891 сымб.) # [[Цытрус]] (<span style="color: #909090;">16596 сымб. → </span>23234 сымб.) # [[Асацыяцыя дзяржаваў Паўднёва-Ўсходняй Азіі]] (<span style="color: #909090;">17137 сымб. → </span>23992 сымб.) # [[Мартын Гайдэгер]] (<span style="color: #909090;">17788 сымб. → </span>24903 сымб.) # [[Дантэ Аліг’еры]] (<span style="color: #909090;">17851 сымб. → </span>24991 сымб.) # [[Аўстрыя]] (<span style="color: #909090;">18041 сымб. → </span>25257 сымб.) # [[Японія]] (<span style="color: #909090;">18347 сымб. → </span>25686 сымб.) # [[Ізраіль]] (<span style="color: #909090;">18577 сымб. → </span>26008 сымб.) # [[Аўстралія]] (<span style="color: #909090;">18674 сымб. → </span>26144 сымб.) # [[Этыёпія]] (<span style="color: #909090;">18748 сымб. → </span>26247 сымб.) # [[Танзанія]] (<span style="color: #909090;">18792 сымб. → </span>26309 сымб.) # [[Сынгапур]] (<span style="color: #909090;">19228 сымб. → </span>26919 сымб.) # [[Азія]] (<span style="color: #909090;">19343 сымб. → </span>27080 сымб.) # [[Здароўе]] (<span style="color: #909090;">19351 сымб. → </span>27091 сымб.) # [[Вэнэсуэла]] (<span style="color: #909090;">19399 сымб. → </span>27159 сымб.) # [[Анры Матыс]] (<span style="color: #909090;">19411 сымб. → </span>27175 сымб.) # [[Куба]] (<span style="color: #909090;">19702 сымб. → </span>27583 сымб.) # [[Жак Карт’е]] (<span style="color: #909090;">19846 сымб. → </span>27784 сымб.) # [[Ёсіф Сталін]] (<span style="color: #909090;">19912 сымб. → </span>27877 сымб.) # [[Пакістан]] (<span style="color: #909090;">20427 сымб. → </span>28598 сымб.) # [[Інданэзія]] (<span style="color: #909090;">20513 сымб. → </span>28718 сымб.) # [[Сымона дэ Бавуар]] (<span style="color: #909090;">20812 сымб. → </span>29137 сымб.) # [[Віетнам]] (<span style="color: #909090;">20818 сымб. → </span>29145 сымб.) # [[Эканоміка]] (<span style="color: #909090;">20948 сымб. → </span>29327 сымб.) # [[Дэмакратычная Рэспубліка Конга]] (<span style="color: #909090;">21249 сымб. → </span>29749 сымб.) # [[Людовік XIV]] (<span style="color: #909090;">21287 сымб. → </span>29802 сымб.) # [[Элан Т’юрынг]] (<span style="color: #909090;">21566 сымб. → </span>30192 сымб.) # [[Армія]] (<span style="color: #909090;">21582 сымб. → </span>30215 сымб.) # [[Аўганістан]] (<span style="color: #909090;">21624 сымб. → </span>30274 сымб.) # [[Пітэр Паўль Рубэнс]] (<span style="color: #909090;">21654 сымб. → </span>30316 сымб.) # [[Гаўтама Буда]] (<span style="color: #909090;">21729 сымб. → </span>30421 сымб.) # [[Ашока]] (<span style="color: #909090;">21735 сымб. → </span>30429 сымб.) # [[Фрыдэрык Шапэн]] (<span style="color: #909090;">21756 сымб. → </span>30458 сымб.) # [[Фрэнк Лойд Райт]] (<span style="color: #909090;">21773 сымб. → </span>30482 сымб.) # [[Паблё Пікаса]] (<span style="color: #909090;">21774 сымб. → </span>30484 сымб.) # [[Вэргіліюс]] (<span style="color: #909090;">21827 сымб. → </span>30558 сымб.) # [[Апэрацыйная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">21835 сымб. → </span>30569 сымб.) # [[Саудаўская Арабія]] (<span style="color: #909090;">21849 сымб. → </span>30589 сымб.) # [[Міжнародны рух Чырвонага Крыжа і Чырвонага Паўмесяца]] (<span style="color: #909090;">21866 сымб. → </span>30612 сымб.) # [[Польшча]] (<span style="color: #909090;">21927 сымб. → </span>30698 сымб.) # [[Сонечная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">21959 сымб. → </span>30743 сымб.) # [[Ерусалім]] (<span style="color: #909090;">21976 сымб. → </span>30766 сымб.) # [[Малярыя]] (<span style="color: #909090;">22000 сымб. → </span>30800 сымб.) # [[Лагас]] (<span style="color: #909090;">22016 сымб. → </span>30822 сымб.) # [[Каір]] (<span style="color: #909090;">22064 сымб. → </span>30890 сымб.) # [[Іран]] (<span style="color: #909090;">22065 сымб. → </span>30891 сымб.) # [[Марс]] (<span style="color: #909090;">22073 сымб. → </span>30902 сымб.) # [[Багдад]] (<span style="color: #909090;">22085 сымб. → </span>30919 сымб.) # [[Сатурн]] (<span style="color: #909090;">22092 сымб. → </span>30929 сымб.) # [[Дыназаўр]] (<span style="color: #909090;">22093 сымб. → </span>30930 сымб.) # [[Леанард Ойлер]] (<span style="color: #909090;">22121 сымб. → </span>30969 сымб.) # [[Галяктыка]] (<span style="color: #909090;">22131 сымб. → </span>30983 сымб.) # [[Энцыкляпэдыя]] (<span style="color: #909090;">22141 сымб. → </span>30997 сымб.) # [[Канстантын I Вялікі]] (<span style="color: #909090;">22167 сымб. → </span>31034 сымб.) # [[Мао Дзэ-дун]] (<span style="color: #909090;">22175 сымб. → </span>31045 сымб.) # [[Дака]] (<span style="color: #909090;">22176 сымб. → </span>31046 сымб.) # [[Банглядэш]] (<span style="color: #909090;">22183 сымб. → </span>31056 сымб.) # [[Хрысьціянства]] (<span style="color: #909090;">22190 сымб. → </span>31066 сымб.) # [[Турэцкая мова]] (<span style="color: #909090;">22206 сымб. → </span>31088 сымб.) # [[Танк]] (<span style="color: #909090;">22222 сымб. → </span>31111 сымб.) # [[Француская рэвалюцыя]] (<span style="color: #909090;">22239 сымб. → </span>31135 сымб.) # [[Лізавета I]] (<span style="color: #909090;">22285 сымб. → </span>31199 сымб.) # [[Кіншаса]] (<span style="color: #909090;">22294 сымб. → </span>31212 сымб.) # [[Піва]] (<span style="color: #909090;">22323 сымб. → </span>31252 сымб.) # [[Авідыюс]] (<span style="color: #909090;">22343 сымб. → </span>31280 сымб.) # [[Сыднэй]] (<span style="color: #909090;">22348 сымб. → </span>31287 сымб.) # [[Ёган Кеплер]] (<span style="color: #909090;">22358 сымб. → </span>31301 сымб.) # [[Джон Мэйнард Кейнз]] (<span style="color: #909090;">22366 сымб. → </span>31312 сымб.) # [[Дынастыя Тан]] (<span style="color: #909090;">22373 сымб. → </span>31322 сымб.) # [[Франклін Дэлана Рузвэлт]] (<span style="color: #909090;">22377 сымб. → </span>31328 сымб.) # [[Мухамад]] (<span style="color: #909090;">22384 сымб. → </span>31338 сымб.) # [[Француская мова]] (<span style="color: #909090;">22412 сымб. → </span>31377 сымб.) # [[Кейптаўн]] (<span style="color: #909090;">22425 сымб. → </span>31395 сымб.) # [[Мэркур]] (<span style="color: #909090;">22456 сымб. → </span>31438 сымб.) # [[Уран]] (<span style="color: #909090;">22456 сымб. → </span>31438 сымб.) # [[Ірак]] (<span style="color: #909090;">22457 сымб. → </span>31440 сымб.) # [[Мадрыд]] (<span style="color: #909090;">22461 сымб. → </span>31445 сымб.) # [[Бразылія]] (<span style="color: #909090;">22503 сымб. → </span>31504 сымб.) # [[Атэны]] (<span style="color: #909090;">22574 сымб. → </span>31604 сымб.) # [[Транспарт]] (<span style="color: #909090;">22578 сымб. → </span>31609 сымб.) # [[Міжнародная сыстэма СІ]] (<span style="color: #909090;">22603 сымб. → </span>31644 сымб.) # [[Рэнэ Дэкарт]] (<span style="color: #909090;">22619 сымб. → </span>31667 сымб.) # [[Лі Бо]] (<span style="color: #909090;">22671 сымб. → </span>31739 сымб.) # [[Сэул]] (<span style="color: #909090;">22698 сымб. → </span>31777 сымб.) # [[Карачы]] (<span style="color: #909090;">22703 сымб. → </span>31784 сымб.) # [[Мумбаі]] (<span style="color: #909090;">22706 сымб. → </span>31788 сымб.) # [[Шанхай]] (<span style="color: #909090;">22735 сымб. → </span>31829 сымб.) # [[Юпітэр]] (<span style="color: #909090;">22740 сымб. → </span>31836 сымб.) # [[Вена]] (<span style="color: #909090;">22788 сымб. → </span>31903 сымб.) # [[Нідэрлянды]] (<span style="color: #909090;">22835 сымб. → </span>31969 сымб.) # [[Карл Фрыдрых Гаўс]] (<span style="color: #909090;">22847 сымб. → </span>31986 сымб.) # [[Авіцэна]] (<span style="color: #909090;">22874 сымб. → </span>32024 сымб.) # [[Джэйн Остын]] (<span style="color: #909090;">22887 сымб. → </span>32042 сымб.) # [[Архімэд]] (<span style="color: #909090;">22919 сымб. → </span>32087 сымб.) # [[Рэвалюцыя 1917 году ў Расеі]] (<span style="color: #909090;">22945 сымб. → </span>32123 сымб.) # [[Амстэрдам]] (<span style="color: #909090;">22964 сымб. → </span>32150 сымб.) # [[Токіё]] (<span style="color: #909090;">23081 сымб. → </span>32313 сымб.) # [[Калката]] (<span style="color: #909090;">23084 сымб. → </span>32318 сымб.) # [[Мартын Лютэр Кінг]] (<span style="color: #909090;">23098 сымб. → </span>32337 сымб.) # [[Мартын Лютэр]] (<span style="color: #909090;">23104 сымб. → </span>32346 сымб.) # [[Старажытны Эгіпет]] (<span style="color: #909090;">23186 сымб. → </span>32460 сымб.) # [[Анатомія]] (<span style="color: #909090;">23243 сымб. → </span>32540 сымб.) # [[Дэлі]] (<span style="color: #909090;">23254 сымб. → </span>32556 сымб.) # [[Антарктыда]] (<span style="color: #909090;">23271 сымб. → </span>32579 сымб.) # [[Антон Чэхаў]] (<span style="color: #909090;">23280 сымб. → </span>32592 сымб.) # [[Бангкок]] (<span style="color: #909090;">23308 сымб. → </span>32631 сымб.) # [[Ісак Ньютан]] (<span style="color: #909090;">23318 сымб. → </span>32645 сымб.) # [[Джакарта]] (<span style="color: #909090;">23323 сымб. → </span>32652 сымб.) # [[Тайлянд]] (<span style="color: #909090;">23337 сымб. → </span>32672 сымб.) # [[Бізантыйская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">23370 сымб. → </span>32718 сымб.) # [[Партугалія]] (<span style="color: #909090;">23377 сымб. → </span>32728 сымб.) # [[Багата]] (<span style="color: #909090;">23410 сымб. → </span>32774 сымб.) # [[Эрвін Шрэдынгер]] (<span style="color: #909090;">23411 сымб. → </span>32775 сымб.) # [[Расейская мова]] (<span style="color: #909090;">23565 сымб. → </span>32991 сымб.) # [[Ватыкан]] (<span style="color: #909090;">23572 сымб. → </span>33001 сымб.) # [[Дынастыя Мін]] (<span style="color: #909090;">23580 сымб. → </span>33012 сымб.) # [[Ўільям Шэксьпір]] (<span style="color: #909090;">23591 сымб. → </span>33027 сымб.) # [[Мэксыка]] (<span style="color: #909090;">23598 сымб. → </span>33037 сымб.) # [[Мальер]] (<span style="color: #909090;">23651 сымб. → </span>33111 сымб.) # [[Пэкін]] (<span style="color: #909090;">23666 сымб. → </span>33132 сымб.) # [[Дамаск]] (<span style="color: #909090;">23676 сымб. → </span>33146 сымб.) # [[Аргентына]] (<span style="color: #909090;">23834 сымб. → </span>33368 сымб.) # [[Старажытная Грэцыя]] (<span style="color: #909090;">23896 сымб. → </span>33454 сымб.) # [[Рыю-дэ-Жанэйру]] (<span style="color: #909090;">23983 сымб. → </span>33576 сымб.) # [[Найробі]] (<span style="color: #909090;">23996 сымб. → </span>33594 сымб.) # [[Мост]] (<span style="color: #909090;">24003 сымб. → </span>33604 сымб.) # [[Ангельская мова]] (<span style="color: #909090;">24025 сымб. → </span>33635 сымб.) # [[Сан-Паўлу]] (<span style="color: #909090;">24028 сымб. → </span>33639 сымб.) # [[Вальтэр]] (<span style="color: #909090;">24047 сымб. → </span>33666 сымб.) # [[Лос-Анджэлес]] (<span style="color: #909090;">24100 сымб. → </span>33740 сымб.) # [[Першая сусьветная вайна]] (<span style="color: #909090;">24122 сымб. → </span>33771 сымб.) # [[Сальвадор Далі]] (<span style="color: #909090;">24137 сымб. → </span>33792 сымб.) # [[Мэхіка]] (<span style="color: #909090;">24321 сымб. → </span>34049 сымб.) # [[Турэччына]] (<span style="color: #909090;">24367 сымб. → </span>34114 сымб.) # [[Будызм]] (<span style="color: #909090;">24434 сымб. → </span>34208 сымб.) # [[Эўропа]] (<span style="color: #909090;">24498 сымб. → </span>34297 сымб.) # [[Банан (плод)]] (<span style="color: #909090;">24555 сымб. → </span>34377 сымб.) # [[Рэспубліка Карэя]] (<span style="color: #909090;">24599 сымб. → </span>34439 сымб.) # [[Чжэн Хэ]] (<span style="color: #909090;">24600 сымб. → </span>34440 сымб.) # [[Арабска-ізраільскі канфлікт]] (<span style="color: #909090;">24647 сымб. → </span>34506 сымб.) # [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)]] (<span style="color: #909090;">24650 сымб. → </span>34510 сымб.) # [[Мікелянджэлё]] (<span style="color: #909090;">24652 сымб. → </span>34513 сымб.) # [[Біялёгія]] (<span style="color: #909090;">24688 сымб. → </span>34563 сымб.) # [[Бялкі]] (<span style="color: #909090;">24765 сымб. → </span>34671 сымб.) # [[Аўтамабіль]] (<span style="color: #909090;">24802 сымб. → </span>34723 сымб.) # [[Індыя]] (<span style="color: #909090;">25039 сымб. → </span>35055 сымб.) # [[Мэка]] (<span style="color: #909090;">25148 сымб. → </span>35207 сымб.) # [[Мустафа Кемаль Ататурк]] (<span style="color: #909090;">25391 сымб. → </span>35547 сымб.) # [[Карабель]] (<span style="color: #909090;">25428 сымб. → </span>35599 сымб.) # [[Зараастрызм]] (<span style="color: #909090;">25469 сымб. → </span>35657 сымб.) # [[Майкл Джэксан]] (<span style="color: #909090;">25479 сымб. → </span>35671 сымб.) # [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка]] (<span style="color: #909090;">25547 сымб. → </span>35766 сымб.) # [[Эгіпет]] (<span style="color: #909090;">25596 сымб. → </span>35834 сымб.) # [[Тлен]] (<span style="color: #909090;">25773 сымб. → </span>36082 сымб.) # [[Парыж]] (<span style="color: #909090;">25916 сымб. → </span>36282 сымб.) # [[Антоніё Вівальдзі]] (<span style="color: #909090;">26135 сымб. → </span>36589 сымб.) # [[Тэгеран]] (<span style="color: #909090;">26267 сымб. → </span>36774 сымб.) # [[Рым]] (<span style="color: #909090;">26877 сымб. → </span>37628 сымб.) # [[Кітай]] (<span style="color: #909090;">26885 сымб. → </span>37639 сымб.) # [[Георг Фрыдрых Гэндэль]] (<span style="color: #909090;">26975 сымб. → </span>37765 сымб.) # [[Альбэрт Айнштайн]] (<span style="color: #909090;">26993 сымб. → </span>37790 сымб.) # [[Нігерыя]] (<span style="color: #909090;">27134 сымб. → </span>37988 сымб.) # [[Буэнас-Айрэс]] (<span style="color: #909090;">27404 сымб. → </span>38366 сымб.) # [[Швайцарыя]] (<span style="color: #909090;">27604 сымб. → </span>38646 сымб.) # [[Вашку да Гама]] (<span style="color: #909090;">27703 сымб. → </span>38784 сымб.) # [[Нью-Ёрк]] (<span style="color: #909090;">27951 сымб. → </span>39131 сымб.) # [[Жан-Жак Русо]] (<span style="color: #909090;">28053 сымб. → </span>39274 сымб.) # [[Нямеччына]] (<span style="color: #909090;">28139 сымб. → </span>39395 сымб.) # [[Судан]] (<span style="color: #909090;">29091 сымб. → </span>40727 сымб.) # [[Паўночная Амэрыка]] (<span style="color: #909090;">29316 сымб. → </span>41042 сымб.) # [[Бульба]] (<span style="color: #909090;">30496 сымб. → </span>42694 сымб.) # [[Гішпанія]] (<span style="color: #909090;">31064 сымб. → </span>43490 сымб.) # [[Аляксандар Пушкін]] (<span style="color: #909090;">31506 сымб. → </span>44108 сымб.) # [[Энрыка Фэрмі]] (<span style="color: #909090;">31606 сымб. → </span>44248 сымб.) # [[Эўрапейскі Зьвяз]] (<span style="color: #909090;">31650 сымб. → </span>44310 сымб.) # [[Санкт-Пецярбург]] (<span style="color: #909090;">31768 сымб. → </span>44475 сымб.) # [[The Beatles]] (<span style="color: #909090;">31828 сымб. → </span>44559 сымб.) # [[Дубай]] (<span style="color: #909090;">32164 сымб. → </span>45030 сымб.) # [[Цягліцы]] (<span style="color: #909090;">32174 сымб. → </span>45044 сымб.) # [[Чынгісхан]] (<span style="color: #909090;">32950 сымб. → </span>46130 сымб.) # [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры]] (<span style="color: #909090;">33045 сымб. → </span>46263 сымб.) # [[Масква]] (<span style="color: #909090;">33890 сымб. → </span>47446 сымб.) # [[Вольфганг Амадэй Моцарт]] (<span style="color: #909090;">34027 сымб. → </span>47638 сымб.) # [[Эйфэлева вежа]] (<span style="color: #909090;">34690 сымб. → </span>48566 сымб.) # [[Афрыка]] (<span style="color: #909090;">35133 сымб. → </span>49186 сымб.) # [[Кір II]] (<span style="color: #909090;">35642 сымб. → </span>49899 сымб.) # [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя]] (<span style="color: #909090;">35838 сымб. → </span>50173 сымб.) # [[Стамбул]] (<span style="color: #909090;">36149 сымб. → </span>50609 сымб.) # [[Ісус Хрыстос]] (<span style="color: #909090;">36498 сымб. → </span>51097 сымб.) # [[Нікола Тэсла]] (<span style="color: #909090;">36571 сымб. → </span>51199 сымб.) # [[Францыя]] (<span style="color: #909090;">37395 сымб. → </span>52353 сымб.) # [[Глябальнае пацяпленьне]] (<span style="color: #909090;">37689 сымб. → </span>52765 сымб.) # [[Ганконг]] (<span style="color: #909090;">38289 сымб. → </span>53605 сымб.) # [[Калізэй]] (<span style="color: #909090;">38926 сымб. → </span>54496 сымб.) # [[Сусьветны банк]] (<span style="color: #909090;">41549 сымб. → </span>58169 сымб.) # [[Расея]] (<span style="color: #909090;">44065 сымб. → </span>61691 сымб.) # [[Рэмбрант]] (<span style="color: #909090;">44369 сымб. → </span>62117 сымб.) # [[Канада]] (<span style="color: #909090;">46867 сымб. → </span>65614 сымб.) # [[Сьвятая Рымская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">49352 сымб. → </span>69093 сымб.) # [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]] (<span style="color: #909090;">51268 сымб. → </span>71775 сымб.) # [[Шахматы]] (<span style="color: #909090;">52535 сымб. → </span>73549 сымб.) # [[Бэрлін]] (<span style="color: #909090;">53872 сымб. → </span>75421 сымб.) # [[Напалеон I Банапарт]] (<span style="color: #909090;">54321 сымб. → </span>76049 сымб.) # [[Італія]] (<span style="color: #909090;">54997 сымб. → </span>76996 сымб.) # [[Альжыр]] (<span style="color: #909090;">55897 сымб. → </span>78256 сымб.) # [[Рэфармацыя]] (<span style="color: #909090;">57521 сымб. → </span>80529 сымб.) # [[Аляксандар Македонскі]] (<span style="color: #909090;">63234 сымб. → </span>88528 сымб.) # [[Вялікабрытанія]] (<span style="color: #909090;">63309 сымб. → </span>88633 сымб.) # [[Украіна]] (<span style="color: #909090;">63810 сымб. → </span>89334 сымб.) # [[Лёндан]] (<span style="color: #909090;">70448 сымб. → </span>98627 сымб.) # [[Пётар I]] (<span style="color: #909090;">72172 сымб. → </span>101041 сымб.) # [[Другая сусьветная вайна]] (<span style="color: #909090;">75044 сымб. → </span>105062 сымб.) # [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]] (<span style="color: #909090;">79371 сымб. → </span>111119 сымб.) # [[Цягнік]] (<span style="color: #909090;">100969 сымб. → </span>141357 сымб.) s04fhbulfzwmdwrbklh9l2hkc7mn2a8 0 113833 2334381 2332379 2022-08-24T13:53:05Z Kazimier Lachnovič 1079 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1920-29).jpg]] → [[File:Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1928).jpg]] name unification by uploader wikitext text/x-wiki [[Файл:Hłybokaje, Kahalnaje. Глыбокае, Кагальнае (1869).jpg|значак|Панарама мястэчка, 1869 год]] '''[[Глыбокае]]''' — даўняе [[мястэчка]] на мяжы гістарычных [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыны]] (частка [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]]) і [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыны]]. Да нашага часу тут захаваўся [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Глыбокае)|комплекс кляштару кармэлітаў з касьцёлам Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] ў стылі сармацкага і [[Віленскае барока|віленскага]] [[барока]], [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|часткова зруйнаваны расейскімі ўладамі]], а таксама [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Глыбокае)|касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] ў стылі віленскага барока, капліца Сьвятога Ільлі ў стылі [[клясыцызм]]у і калёна ў гонар [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня]], помнікі гісторыі і архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучалася [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Беразьвечча)|царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла пры манастыры базылянаў]] ў [[Беразьвечча|Беразьвеччы]], адзін з найвыдатнейшых узораў віленскага барока, які па [[Другая сусьветная вайна|апошняй вайне]] [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зруйнавалі савецкія ўлады]], а таксама палац Радзівілаў, сынагога і капліцы Сьвятога Крыжа і Сьвятога Язафата, помнікі архітэктуры XVIII ст. [[Файл:Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (1896).jpg|значак|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла, 1896 год]] [[Файл:Hłybokaje. Глыбокае (1934).jpg|значак|Плян мястэчка, 1934]] == Вялікае Княства Літоўскае == [[Файл:Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1878).jpg|значак|Касьцёл і кляштар кармэлітаў да [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньня]], 1878 год]] Згодна з сучаснымі энцыкляпэдычнымі даведнікамі<ref name="evkl">[[Язэп Бунто|Бунто Я.]] Глыбокае // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 539.</ref><ref name="ehb51">[[Язэп Бунто|Бунто Я.]] Глыбокае // {{Літаратура/ЭГБ|3к}} С. 51.</ref> першы пісьмовы ўпамін пра Глыбокае (двор, цэнтар маёнтку [[Зяновічы|Зяновічаў]]) зьмяшчаецца ў [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]] і датуецца [[1514]]. Аднак афіцыйна<ref>[https://web.archive.org/web/20120526170012/http://glubokoe.vitebsk-region.gov.by/ru/region/new_3 История], [http://glubokoe.vitebsk-region.gov.by/ Глубокский районный исполнительный комитет]</ref> паселішча вядзе сваю гісторыю ад 1414 году, калі яно ўпамінаецца як зямля, што належала Зяновію Братошычу. Апошні атрымаў ад [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Вітаўт]]а дазвол на права валоданьня спадчынай свайго бацькі. На 1556 год Глыбокае мела статус [[мястэчка]]. Рэчка Бярозаўка падзяляла яго на 2 часткі: паўднёва-заходняя належала Зяновічам і ўваходзіла ў склад [[Ашмянскі павет|Ашмянскага павету]] [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага ваяводзтва]]; паўночна-ўсходняя — [[Корсакі|Корсакам]] і ўваходзіла ў склад [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага ваяводзтва]]. Цэнтрам паўднёва-заходняй часткі быў Рынак з крамамі, сьвірнамі, царквой з плябаніяй, шпіталем; тут знаходзіўся [[Глыбоцкі замак|замак]]. Паўночна-ўсходняя частка таксама мела ў цэнтры Рынак, ад якога пачыналіся шляхі на [[Дзісна|Дзісну]], Полацак і мястэчка [[Беразьвечча]]. У [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкую вайну]] (1563—1579) [[Масковія|маскоўскія захопнікі]] ўчынілі ў Глыбокім і ваколіцах значную шкоду<ref name="evkl"/>. У канцы вайны празь мястэчка праходзіла войска [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]] ў часе яго вызваленчых выправаў на Полацак і [[Пскоў]]. [[Файл:Hłybokaje, Dokšyckaja. Глыбокае, Докшыцкая (1900).jpg|значак|Сынагога, [[XIX стагодзьдзе|XIX ст.]]]] У канцы [[16 стагодзьдзе|XVI ст.]] у Глыбокім заснавалі кальвінскі збор, бібліятэку і школу; аднак у пач. [[17 стагодзьдзе|XVІI ст.]] на месцы збора збудавалі касьцёл Сьвятога Міхала (праіснаваў да 1650 году). У 1628 годзе пачаў дзейнічаць Траецкі касьцёл, а ў 1636 годзе ваявода амсьціслаўскі і староста дзісенскі [[Язэп Корсак]] заснаваў на сваёй частцы Глыбокага касьцёл і кляштар ордэна кармэлітаў; пры кляштары дзейнічала школа. У сярэдзіне [[17 стагодзьдзе|XVІI ст.]] у мястэчку збудавалі царкву Сьвятой Тройцы (па пажары ў 1838 годзе адноўленая, зноў згарэла ў 1880 годзе). З пачаткам [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) Глыбокае захапілі маскоўскія войскі. Яны збудавалі тут невялікую драўляную фартэцыю — «острог», у якой разьмяшчалася залога. У студзені 1659 году мястэчка вызваліў аддзел войска Вялікага Княства Літоўскага. 6 лістапада 1661 году каля Глыбокага войскі Рэчы Паспалітай на чале з С. Чарнецкім разьбілі маскоўскіх захопнікаў пад камандай І. Хаванскага (больш за 18 тыс. чал.), захапіўшы 6 гарматаў, вялікі запас пораху, больш за 6 тыс. павозак з правіянтам. У бітве загінула больш за 6 тыс. маскавітаў, ацалелыя ўцяклі ў Полацак<ref name="evkl"/>. 24 ліпеня 1667 году [[паспалітае рушаньне]] глыбачанаў у некалькі соцень чалавек дало адпор марадзёрам [[Вугоршчына|вугорскай]] [[харугва|харугвы]] польнага гетмана В. Валовіча, якія ня вытрымалі атакі і адступілі ад Глыбокага, страціўшы трох забітых і шмат параненых. [[Файл:Hłybokaje, Połackaja. Глыбокае, Полацкая (1896).jpg|значак|Касьцёл і кляштар кармэлітаў, 1896 год]] У 1661 і 1700 гадах Глыбокае моцна пацярпела ад пажараў. У 1668 годзе паўднёва-заходняя частка мястэчка перайшла да [[Радзівілы|Радзівілаў]]. На 1702 год, паводле інвэнтару, сядзібны комплекс Радзівілаў улучаў галоўны 1-павярховы драўляны будынак, флігель, пякарню, 2-павярховы лямус з галерэямі, сьвірны, стайні, вазоўні, сажалку, ставок з вадзяным млынам, іншыя гаспадарчыя будынкі; у маёнтку налічвалася 263 двары. У [[18 стагодзьдзе|XVІІI ст.]] у Глыбокім было два Рынкі з крамамі; пераважала драўляная 1-павярховая жылая забудова. У 1742 годзе ў мястэчку збудавалі сынагогу. На 1775 год тут было 310 дамоў, у Корсакавай частцы — 100 двароў<ref name="evkl"/>. У [[18 стагодзьдзе|XVІІI]]—[[19 стагодзьдзе|XІХ]] стагодзьдзяў пры кляштары кармэлітаў працавалі школа, бібліятэка, фізычны кабінэт, аптэка, шпіталь; было 40 музыкаў. У канцы [[18 стагодзьдзе|XVІІI ст.]] на мясцовых могілках збудавалі Ільлінскую капліцу і мэмарыяльную калёну ў гонар [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня]]. == Пад уладай Расейскай імпэрыі == [[Файл:Hłybokaje, Padłaznaje-Bieraźviečča. Глыбокае, Падлазнае-Беразьвечча (1896).jpg|значак|Беразьвечча, 1896 год]] У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793) Глыбокае апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у [[Дзісенскі павет|Дзісенскім павеце]]. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] мястэчка займалі францускія войскі; тут стварылі этапны пункт, буйныя харчовыя склады. З 18 ліпеня на працягу 6 дзён у мястэчку знаходзіўся [[Напалеон I Банапарт|Напалеон]]. За часамі [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] ў красавіку — траўні 1831 году каля Глыбокага адбыліся баі з царскімі войскамі. На 1861 год у мястэчку было 212 двароў. У 1886 годзе — працавалі народнае вучэльня, піваварны, вінакурны, цагельны заводы; было некалькі складоў з таварамі і прыватных крамаў; у нядзелі зьбіраліся таргі, штогод — 2 кірмашы. З пачаткам [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] да Глыбокага праклалі чыгунку. На 1917 год у выніку ваенных спусташэньняў у мястэчку засталося толькі 111 двароў. У лютым 1918 году Глыбокае занялі нямецкія войскі. == Найноўшы час == [[Файл:Glubokoe (Vitebsk Region) - synagogue 1956 Anatoly Nalivaev.jpg|значак|Сынагога. А. Наліваеў, 1956 год]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Глыбокае абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яно ўвайшло ў склад [[БССР|Беларускай ССР]]<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. У сьнежні 1918 году Глыбокае занялі бальшавікі, а ў жніўні 1919 — ліпені, кастрычніку 1920 году — польскія войскі. 5 ліпеня 1920 году ў ваколіцах мястэчка адбыліся баі савецкіх і польскіх войскаў, у якіх загінула 1,5 тыс. чалавек. Згодна з умовамі [[Рыская дамова 1921 году|Рыскай дамовы]] (1921) Глыбокае апынулася ў складзе міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], дзе стала цэнтрам Дзісенскага павету [[Віленскае ваяводзтва (1923—1939)|Віленскага ваяводзтва]]. 10 лістапада 1933 году да мястэчка далучылі населеныя пункты з аднайменнай гміны — калёнію Глінішчы й маёнтак Глыбокае<ref>[http://isap.sejm.gov.pl/Download?id=WDU19330890691&type=2 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 października 1933 r. o zmianie granic miasta Głębokiego w powiecie dziśnieńskim, województwie wileńskiem, Dz. U. Nr 89, poz. 691]{{Недаступная спасылка|date=May 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-pl}}</ref>. На 1939 год у Глыбокім працавалі цукеркавая фабрыка, гарбарны завод, млын, павятовая ўправа, польская гімназія, прыватныя крамы, склады тавараў; кожны чацьвер праводзіліся таргі, штогод — 4 кірмашы. У 1939 годзе Глыбокае ўвайшло ў [[БССР]], дзе 15 студзеня 1940 году атрымала статус [[места]] і стала цэнтрам раёну. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 2 ліпеня 1941 да 3 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад нямецкай акупацыяй і было цэнтрам акругі райхскамісарыяту «[[Остлянд]]». Тут разьмяшчаліся ўправа акругі, нямецкі гарнізон, вайсковыя склады. Нацысты зьнішчылі ў Глыбокім і раёне 10&nbsp;133 чал., у 3 лягерах сьмерці — больш за 37 тыс. чалавек. У 2012 годзе да [[Дзень беларускага пісьменства|Дня беларускага пісьменства]] на гістарычным Рынку паставілі 8 бронзавых бюстаў славутым глыбачанам [[Язэп Корсак|Язэпу Корсаку]], [[Элізэр Бэн-Егуда|Элізэру Бэн-Егуду]] (Дэвід Пэрэльман), [[Язэп Драздовіч|Язэпу Драздовічу]], [[Ігнат Буйніцкі|Ігнату Буйніцкаму]], [[Алесь Дубровіч|Алесю Дубровічу]], [[Пётр Казлоў|Пятру Казлову]], [[Павел Сухі|Паўлу Сухому]] і [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]]<ref>[https://web.archive.org/web/20160304204903/http://kultura.gov.by/news/ab-vyn-kakh-konkursu-na-stvarenne-esk-znykh-praekta-pomn-ka-vyal-kamu-knyazyu-m-ndo-gu Аб выніках конкурсу на стварэнне эскізных праектаў помніка вялікаму князю Міндоўгу]</ref>. == Галерэя == === Малюнкі Язэпа Драздовіча === <gallery caption="Малюнкі [[Язэп Драздовіч|Я. Драздовіча]], 1925 год" widths=150 heights=150 class="center"> Hłybokaje, Rynak. Глыбокае, Рынак (J. Drazdovič, 1925).jpg|Рынак Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Drazdovič, 1925).jpg|Кляштар кармэлітаў Hłybokaje, Połackaja. Глыбокае, Полацкая (J. Drazdovič, 1925).jpg|Кляштар з боку Полацкай вуліцы Hłybokaje, Kopcieŭka. Глыбокае, Копцеўка (J. Drazdovič, 1925).jpg|Копцеўка </gallery> === Возера Кагальнае === <center><gallery caption="Краявіды з боку возера Кагальнага" widths=150 heights=150 perrow="4"> Hłybokaje, Kahalnaje, Fara. Глыбокае, Кагальнае, Фара (1915).jpg|[[1915]] Hłybokaje, Kahalnaje. Глыбокае, Кагальнае (1921-39) (2).jpg|[[1930]] Hłybokaje, Kahalnaje. Глыбокае, Кагальнае (1930).jpg|[[1930]] Hłybokaje, Kahalnaje. Глыбокае, Кагальнае (10.1934).jpg|[[1930]] Hłybokaje, Kahalnaje. Глыбокае, Кагальнае (1937).jpg|[[1937]] Hłybokaje, Kahalnaje. Глыбокае, Кагальнае (J. Bułhak, 1930).jpg|[[Ян Булгак|Я. Булгак]], [[1930]] Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Bułhak, 1926).jpg|[[Ян Булгак|Я. Булгак]], [[1930]] Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1934).jpg|Я. Дулевіч, [[1930]] </gallery></center> === Рынак === <center><gallery caption="Рынак" widths=150 heights=150 perrow="4"> Hłybokaje, Rynak-Połackaja. Глыбокае, Рынак-Полацкая (1900).jpg|каля 1900 г. Hłybokaje, Rynak-Vialikaja. Глыбокае, Рынак-Вялікая (1900).jpg|каля 1900 г. Hłybokaje, Fara. Глыбокае, Фара (H. Vinča, 1903).jpg|Г. Вінча, 1903 г. Hłybokaje, Rynak-Połackaja. Глыбокае, Рынак-Полацкая (1918).jpg|1918 г. Hłybokaje, Rynak-Vialikaja. Глыбокае, Рынак-Вялікая (1915-18).jpg|1915—1918 гг. Hłybokaje, Fara. Глыбокае, Фара (A. Visłocki, 1923).jpg|А. Віслоцкі, 1923 г. Hłybokaje, Rynak-Vialikaja. Глыбокае, Рынак-Вялікая (1930-39) (2).jpg|1930-я гг. Hłybokaje, Rynak. Глыбокае, Рынак (1930-39) (3).jpg|1930-я гг. Hłybokaje, Rynak-Połackaja. Глыбокае, Рынак-Полацкая (J. Kłos, 1930).jpg|Ю. Клос, [[1930 г. Hłybokaje, Fara. Глыбокае, Фара (J. Kłos, 1930).jpg|Ю. Клос, 1930 г. Hłybokaje, Rynak. Глыбокае, Рынак (J. Hopen, 1930-39).jpg|Ю. Гопэн, 1930-я гг. Hłybokaje, Rynak, Fara. Глыбокае, Рынак, Фара (J. Bułhak, 1919-39).jpg|Я. Булгак, да 1939 г. Hłybokaje, Rynak-Vialikaja. Глыбокае, Рынак-Вялікая (1930).jpg|1930 г. Hłybokaje, Rynak, Karmelicki. Глыбокае, Рынак, Кармэліцкі (1930).jpg|каля 1930 г. Hłybokaje, Rynak. Глыбокае, Рынак (1919-39).jpg|1930-я гг. Hłybokaje, Rynak-Vialikaja. Глыбокае, Рынак-Вялікая (10.1934).jpg|1934 г. Hłybokaje, Rynak-Połackaja. Глыбокае, Рынак-Полацкая (1935).jpg|1935 г. Hłybokaje, Rynak-Vialikaja. Глыбокае, Рынак-Вялікая (1935).jpg|1935 г. Hłybokaje, Rynak. Глыбокае, Рынак (1930).jpg|1930 г. Hłybokaje, Rynak, Fara. Глыбокае, Рынак, Фара (P. Bahdzievič, 1939).jpg|П. Багдзевіч, 1939 г. </gallery></center> === Вуліца Кармэліцкая === <center><gallery caption="Кляштар кармэлітаў" widths=150 heights=150 perrow="4"> Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1892).jpg|1892 г. Hłybokaje, Rynak, Karmelicki. Глыбокае, Рынак, Кармэліцкі (1905-14).jpg|да 1915 г. Hłybokaje, Karmelickaja, Kaplica. Глыбокае, Кармэліцкая, Капліца (J. Kłos, 1929).jpg|1929 г. Hłybokaje, Karmelicki. Глыбокае, Кармэліцкі (1929).jpg|Інтэр'ер колішняга касьцёла кармэлітаў, 1929 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Bułhak, 1934).jpg|Я. Булгак, 1934 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1933).jpg|1933 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1920-29).jpg|1920-я гг. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1935).jpg|1935 г. Hłybokaje, Rynak-Połackaja. Глыбокае, Рынак-Полацкая (1935) (3).jpg|1935 г. Hłybokaje, Karmelicki. Глыбокае, Кармэліцкі (L. Račycki, 1935).jpg|Л. Рачыцкі, 1935 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1930).jpg|1930 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1928).jpg|1920-я гг. </gallery></center> === Вуліца Полацкая === <gallery caption="Полацкая вуліца" widths=215 heights=180 class="center"> Hłybokaje, Biarozaŭka. Глыбокае, Бярозаўка (1928).jpg|1929 г. Hłybokaje, Połackaja. Глыбокае, Полацкая (1919-39).jpg|да 1939 г. Hłybokaje, Połackaja, Karmelicki. Глыбокае, Полацкая, Кармэліцкі (1920-29).jpg|1920-я гг. </gallery> === Вуліца Замкавая === <center><gallery caption="Замкавая вуліца" perrow="5"> Hłybokaje, Zamkavaja. Глыбокае, Замкавая (1917).jpg|[[1918]] Hłybokaje, Zamkavaja. Глыбокае, Замкавая (1918).jpg|[[1918]] Hłybokaje, Zamkavaja. Глыбокае, Замкавая (1930) (2).jpg|да [[1939]] Hłybokaje, Zamkavaja. Глыбокае, Замкавая (1930).jpg|да [[1939]] Hłybokaje, Zamkavaja. Глыбокае, Замкавая (1930-39) (2).jpg|да [[1944]] </gallery></center> === Вуліца Докшыцкая === <center><gallery caption="Докшыцкая вуліца і сынагога" widths=225 heights=170 perrow="3"> Hłybokaje, Dokšyckaja. Глыбокае, Докшыцкая (1915).jpg|1915 г. Hłybockaja synagoga. Глыбоцкая сынагога (1916).jpg|1916 г. Hłybokaje, Dokšyckaja. Глыбокае, Докшыцкая (1924).jpg|1924 г. Hłybokaje, Dokšyckaja. Глыбокае, Докшыцкая (1920-29).jpg|1920-я гг. Hłybokaje, Dokšyckaja. Глыбокае, Докшыцкая (J. Dulevič, 1934).jpg|Ю. Дулевіч, 1934 г. Hłybokaje, Dokšyckaja. Глыбокае, Докшыцкая (1935).jpg|1935 г. </gallery></center> === Іншае === <center><gallery caption="Места на старых здымках" perrow="5"> Hłybokaje. Глыбокае (1900).jpg|Панарама места, каля 1900 г. Hłybokaje, Vialikaja, Kaplica. Глыбокае, Вялікая, Капліца (H. Vinča, 1903).jpg|Вуліца Вялікая. Капліца Сьвятога Язафата, 1903 г. Hłybokaje, Fara. Глыбокае, Фара (1919-39) (2).jpg|Траецкі касьцёл з боку Вялікай, да 1939 г. Hłybokaje, Rynak Kaściuški. Глыбокае, Рынак Касьцюшкі (1901-18).jpg|Рынак Касьцюшкі, да 1918 г. Hłybokaje, Rynak Kaściuški. Глыбокае, Рынак Касьцюшкі (10.1934).jpg|Рынак Касьцюшкі, 1934 г. Hłybokaje, Kalonija, Volnaja. Глыбокае, Калёнія, Вольная (L. Račycki, 1930-39).jpg|Вуліца Вольная. Л. Рачынскі, 1930-я гг. Hłybokaje, Karmelicki, Korsak. Глыбокае, Кармэліцкі, Корсак (M. Giedrojc, 1935).jpg|Надмагільле Я. Корсака, 1935 г. Hłybokaje, Vilenskaja. Глыбокае, Віленская (1919-39).jpg|Вуліца Віленская, да 1939 г. Hłybokaje, Tatarskaja. Глыбокае, Татарская (1932).jpg|Вуліца Татарская. Мячэт, 1932 г. Hłybokaje, Tatarskaja. Глыбокае, Татарская (1932) (2).jpg|Вуліца Татарская. Мячэт, 1932 г. </gallery></center> === Копцеўка === <center><gallery caption="Копцеўка" widths=150 heights=150 perrow="4"> Hłybokaje, Kopcieŭka. Глыбокае, Копцеўка (1930) (2).jpg|Копцеўскія могілкі. Капліца і калёна, 1930 г. Hłybokaje, Kopcieŭka. Глыбокае, Копцеўка (1930-39).jpg|Капліца і калёна, 1930-я г. Hłybokaje, Kopcieŭka, Karmelicki. Глыбокае, Копцеўка, Кармэліцкі (1920-29).jpg|Капліца Сьвятога Ільлі, 1920-я гг. Hłybokaje, Kopcieŭka, Karmelicki. Глыбокае, Копцеўка, Кармэліцкі (1901-39).jpg|Капліца, да 1939 г. Hłybokaje, Kopcieŭka, Karmelicki. Глыбокае, Копцеўка, Кармэліцкі (1929).jpg|Капліца, 1929 г. Hłybokaje, Kopcieŭka, Kalona. Глыбокае, Копцеўка, Калёна (1920-29).jpg|Калёна ў гонар Канстытуцыі 3 траўня, 1920-я гг. Hłybokaje, Kopcieŭka, Kalona. Глыбокае, Копцеўка, Калёна (1920-29) (2).jpg|Калёна, 1920-я гг. Hłybokaje, Kopcieŭka, Kalona. Глыбокае, Копцеўка, Калёна (1935).jpg|Калёна, 1935 г. </gallery></center> === Беразьвечча === <center><gallery caption="[[Беразьвечча]]" perrow="5"> Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (1900).jpg|каля [[1900]] Hłybokaje, Bieraźviečča. Глыбокае, Беразьвечча (1901-17).jpg|да [[1918]] Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (1915-18).jpg|[[1918]] Hłybokaje, Bieraźviečča. Глыбокае, Беразьвечча (1919-39).jpg|[[1920]] Hłybokaje, Bieraźviečča. Глыбокае, Беразьвечча (1923).jpg|[[1923]] Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (A. Visłocki, 1923) (3).jpg|А. Віслоцкі, [[1923]] Hłybokaje, Bieraźviečča. Глыбокае, Беразьвечча (1928).jpg|[[1928]] Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (A. Visłocki, 1930).jpg|А. Віслоцкі, [[1930]] Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (J. Kłos, 1930).jpg|Ю. Клос, [[1930]] Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (J. Bułhak, 1919-30).jpg|Я. Булгак, [[1930]] Hłybokaje, Bieraźviečča. Глыбокае, Беразьвечча (J. Bułhak, 1919-39).jpg|Я. Булгак, [[1930]] Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (J. Dulevič, 1934).jpg|Я. Дулевіч, [[1930]] Петрапаўлаўская базыльянская царква.jpg|Л. Рачыцкі, [[1930]] Hłybokaje, Padłaznaje-Bieraźviečča. Глыбокае, Падлазнае-Беразьвечча (1920-29) (2).jpg|[[1930]] Hłybokaje, Bieraźviečča. Глыбокае, Беразьвечча (1930).jpg|[[1930]] Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (1930-39).jpg|[[1930]] Hłybokaje, Padłaznaje-Bieraźviečča. Глыбокае, Падлазнае-Беразьвечча (1935).jpg|[[1935]] Hłybokaje, Padłaznaje-Bieraźviečča. Глыбокае, Падлазнае-Беразьвечча (J. Bułhak, 1930).jpg|Я. Булгак, [[1938]] Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (1917) (3).jpg|да [[1939]] Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (J. Bułhak, 1938).jpg|да [[1939]] </gallery></center> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|5}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * Гедэман О. Глыбокае: гістарычны нарыс / Отан Гедэман; перакл. з польск. М. Гіля. — Паставы; Глыбокае: [б. в.], 2012. — 59, [1] с.: іл. * {{Літаратура/Памяць/Глыбоцкі раён}} * {{Літаратура/ЭГБ|3}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} [[Катэгорыя:Гісторыя Глыбокага| ]] glnxqstmuadic6df4k15s0qfqig1m8t 0 114919 2334442 1101726 2022-08-25T05:56:09Z EmausBot 10296 Робат: выпраўленьне падвойнага перанакіраваньня → [[Паўднёва-ўсходняя акруга (Батсвана)]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Паўднёва-ўсходняя акруга (Батсвана)]] dmlojxltc2zxcl1rrl5olghckj2eepv 0 127608 2334421 1875790 2022-08-24T21:12:43Z Stary Jolup 145 wikitext text/x-wiki {{адміністрацыйная адзінка}} '''Дуле́бскі сельсавет''' — былая [[адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка]] ў складзе [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскага раёну]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]. Адміністрацыйны цэнтар — вёска [[Дулебы (Менская вобласьць)|Дулебы]]. == Гісторыя == 20 жніўня 1924 году створаны ў складзе Бярэзінскага раёну [[Барысаўская акруга|Барысаўскай акругі]]. 16 ліпеня 1954 году сельсавет скасаваны, населеныя пункты перададзеныя [[Мачаскі сельсавет|Мачаскаму сельсавету]]. == Населеныя пункты == * 1 студзеня 1947 году — 10 == Літаратура == * {{Літаратура/ЭГБ|2}} С. 175 * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|8-1}} С. 221, 222 * {{Літаратура/БССР. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел на 1.1.1947}} С. 136 {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Былыя сельсаветы Бярэзінскага раёну]] [[Катэгорыя:Сельсаветы, створаныя ў 1924 годзе]] [[Катэгорыя:Сельсаветы, скасаваныя ў 1954 годзе]] jd76346xoonebga5zk14oav848tpbbl 0 160502 2334367 2318169 2022-08-24T12:01:23Z Dymitr 10914 крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Raheem_Sterling?oldid=1106203467 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Рагім Стэрлінг |клюб = [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |нумар = 17 |гады = 2012—2015<br/>2015—2022<br/>2022— |клюбы = [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]<br/>[[Манчэстэр Сіці]]<br/>[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |гульні(галы) = 95 (18)<br/>225 (91)<br/>3 (0) |нац гады = 2012— |нац зборная = {{Футбол Ангельшчына|няма}} |нац гульні(галы) = 77 (19) |абнаўленьне(клюб) = 21 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 14 чэрвеня 2022 }} '''Рагі́м Стэ́рлінг''' ({{мова-en|Raheem Sterling}}; нарадзіўся 8 сьнежня 1994 году, [[Кінгстан]], [[Ямайка]]) — [[Ангельшчына|ангельскі]] футбаліст [[Ямайка|ямайскага]] паходжаньня, атакуючы паўабаронца клюбу «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» і [[зборная Ангельшчыны па футболе|нацыянальнай зборнай Ангельшчыны]]. Нарадзіўся на Ямайцы, але гадаваўся зь пяці гадоў ужо ў Ангельчыне, куды пераехаў разам з бацькамі. Доўгі час правёў у падрыхтоўчай акадэміі сталічнага клюбу «[[Кўінз Парк Рэйнджарз Лёндан|Кўінз Парк Рэйнджарз]]», але прафэсійную кар’еру распачаў у «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпулі]]». Ягоны пераход у «[[Манчэстэр Сіці]]» зрабіў Стэрлінга самым дарагім ангельскім гульцом у гісторыі футболу. Але ў тым ліку дзякуючы ягоным намаганьням «мяшчаны» двойчы запар у [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2017—2018 гадоў|сэзонах 2017—2018]] і [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2018—2019 гадоў|2018—2019 гадоў]] здабывалі тытул чэмпіёнаў Ангельшчыны. У апошнім са згаданых сэзонаў футбаліст быў улучаны ў сымбалічную зборную розыгрышу. == Кар’ера == === Клюбная === ==== «Лівэрпул» ==== Да пераходу ў «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]» Стэрлінг сем гадоў прабыў у акадэміі лёнданскага клюбу «[[Кўінз Парк Рэйнджарз Лёндан|Кўінз Парк Рэйнджарз]]». У лютым 2010 году Стэрлінг быў падпісаны «Лівэрпулам», які выклаў за гульца 600 тысяч фунтаў стэрлінгаў, але гэтая сума магла вырасьці да 5 мільёнаў у залежнасьці ад колькасці гульняў за асноўную каманду<ref>[http://www.mirrorfootball.co.uk/opinion/blogs/mirror-football-blog/Liverpool-starlet-Raheem-Sterling-10-things-you-need-to-know-about-the-wonder-kid-from-QPR-plus-video-of-him-in-action-article217597.html 10 things you need to know about Raheem Sterling plus video of him in action]. Mirror Football</ref>. За асноўны склад Рагім дэбютаваў 1 жніўня 2010 году ў таварыскім матчы на перадсэзонных зборах супраць мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіі]]». Аднак у матчах лігі дэбютаваў толькі 24 сакавіка 2012 году, калі выйшаў на замену ў матчы супраць «[[Ўіган Атлетык]]» ва ўзросьце 17 гадоў і 107 дзён, стаўшы другім самым маладым гульцом у гісторыі клюбу<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/17412511 [«Liverpool 1–2 Wigan Athletic»]. BBC Sport</ref>. У жніўні гуляў за «чырвоных» у матчы супраць «[[Гомель (футбольны клюб)|Гомелю]]», а ўжо да кастрычніка здолеў замацавацца ў асноўным складзе каманды, стала прагрэсуючы ў наступныя гады. [[Файл:Raheem Sterling v PNE.jpg|значак|зьлева|Стэрлінг у кашульцы «Лівэрпулу» ў 2013 годзе.]] 26 жніўня 2012 гулец упершыню выйшаў у стартавым складзе клюбу ў нічыйным матчы супраць «[[Манчэстэр Сіці]]» (2:2)<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/19310450 «Liverpool 2–2 Man City»]. BBC Sport.</ref>. 2 верасьня ён правёў на пляцоўцы ўсе 90 хвілін матчу ў паядынку супраць «[[Арсэнал Лёндан|Арсэналу]]», а 15 верасьня запісаў на свой рахунак асыстэнцкі пункт у матчы супраць «[[Сандэрлэнд (футбольны клюб)|Сандэрлэнду]]», чым быў абраны гульцом гэннай сустрэчы. 20 кастрычніка гулец улучыў мяч у браму «[[Рэдынг (футбольны клюб)|Рэдынгу]]» (1:0) з боку штрафной плошчы, распачаўшы лік сваім галам за клюб. 21 сьнежня 2012 году гулец падоўжыў кантракт з «чырвонымі»<ref>[https://web.archive.org/web/20121224005944/http://www.liverpoolfc.com/news/latest-news/sterling-commits-future-to-lfc «Sterling commits future to LFC»]. Liverpool F.C.</ref>. У новым сэзоне Стэрлінг адзначыўся матчы [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка лігі]] супраць «[[Нотс Каўнці Нотынггэм|Нотс Каўнці]]». 24 сьнежня трапна пацэліў спартовы ладунак за сьпіну брамніка «[[Норыдж Сіці]]». У выніку мэрсысайдцы сьвяткавалі перамогу зь лікам 5:1. У гэтым месяцы адзначыўся яшчэ двойчы, засмуціўшы гульцоў «Манчэстэр Сіці» і «[[Кардыф Сіці]]»<ref>[http://www.liverpoolfc.com/news/latest-news/150488-suarez-makes-history-with-norwich-haul «Suarez makes history with Norwich haul»]. Liverpool F. C.</ref><ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/25376976 «Liverpool 3–1 Cardiff City»]. BBC Sport.</ref>. На пачатку наступнага году таксама вызначаўся ў некаторых матчах, агулам правёўшы добры сэзон, трывала замацаваўшыся ў асноўным складзе. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2014—2015 гадоў|Сэзон 2014—2015 гадоў]] стаў вельмі пасьпяховым для гульца. 17 жніўня ў матчы адкрыцьця сэзону ён дапамог голам свайму клюбу здабыць перамогу ў «[[Саўтгэмптан (футбольны клюб)|Саўтгэмптана]]» (2:1). 31 жніўня ён распачаў лік галам «чырвоных» у гасьцявым матчы супраць «[[Тотэнгэм Готспур]]» (3:0)<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/28917060 «Tottenham Hotspur 0–3 Liverpool»]. BBC Sport.</ref>. У выніку ён быў абраны гульцом клюбу ў гэтым месяцы. 14 сьнежня спартовец згуляў свой соты матч у колерах «Лівэрпула», 17 сьнежня двойчы адзначыўся ў матчы Кубка лігі супраць клюбу «[[Борнмут (футбольны клюб)|Борнмут]]». 20 студзеня 2015 году Стэрлінг шыкоўна ўлучыў мяч у браму «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» перад гэтым эфэктоўна перагуляўшы [[Неманья Маціч|Неманью Маціча]] і [[Гэры Кэгіл]]а<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/32147641 «Sterling not the finished article»]. BBC Sport.</ref>. Матч скончыўся ўнічыю 1:1. 31 студзеня забіў першы гол у браму «[[Ўэст Гэм Юнайтэд|Ўэст Гэму]]» (2:0)<ref>[http://www.foxsports.com.au/football/premier-league/premier-league-daniel-sturridge-scores-on-return-as-liverpool-prove-too-strong-for-west-ham/story-e6frf4a3-1227203834165?nk=a236f042cb7d1cab8ff8a84934c51d43 «Premier League: Daniel Sturridge scores on return as Liverpool prove too strong for West Ham»]. Fox Sports.</ref>. Па сканчэньні сэзону гулец, аднак, больш не жадаў гуляць за клюб. Як яшчэ 9 лютага паведаміў галоўны трэнэр дружыны [[Брэндан Роджэрз]], Стэрлінг запатрабаваў звышвысокі заробак у 100 тысяч фунтаў на месяц<ref>[http://www.liverpoolecho.co.uk/sport/rodgers-raheem-sterling-been-offered-8608794 «Rodgers: Raheem Sterling has been offered 'incredible deal' to stay at Liverpool FC»]. Liverpool Echo.</ref>. Сам гулец у інтэрвію [[BBC|Бі-бі-сі]] паведаміў, што атрымаў быў новую прапанову, але вырашыў адмовіць не з прычыну грошай. 11 чэрвеня клюб адмовіў «Манчэстэр Сіці» ў правох на гульца, бо палічыў прапанаваныя 30 млн фунтаў замалымі грошамі. Наступная прапанова ў 40 млн фунтаў таксама была адхіленая. Толькі 15 ліпеня стала вядома, што «Манчэстэр Сіці» ўсё ж такі прыдбаў гульца за 44 млн фунтаў з опцыяў павелічэньня сумы яшчэ на 5 млн у выніку задавальненьня некаторых крэтэраў. Стэрлінг, такім чынам, стаў самым дарагім ангельскім футбалістам на той час<ref name="bbc-49m">[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/33497488 «Raheem Sterling: Man City sign Liverpool winger in £49m deal»]. BBC Sport.</ref><ref>[http://www.manchestereveningnews.co.uk/sport/football/football-news/man-city-transfers-blues-agree-9640924 «Man City transfers: Blues agree £49m Raheem Sterling deal»]. Manchester Evening News.</ref>. Дамовы з гульцом была складзеная на 5 гадоў<ref name="bbc-49m"/>. ==== «Манчэстэр Сіці» ==== [[Файл:Raheem Sterling (24366304179) (cropped).jpg|значак|У складзе «Манчэстэр Сіці» ў 2016 годзе.]] Дэбют у новым клюбе прыпаў на матч супраць «[[Ўэст Бромўіч Альбіён]]у». Празь 19 дзён футбаліст забіў свой першым гол у складзе «мяшчанаў» у хатнім матчы супраць «[[Ўотфард (футбольны клюб)|Ўотфарду]]» (2:0)<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220111/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/teams/manchester-city/11834076/Raheem-Sterling-scores-his-first-goal-for-Manchester-City-but-doesnt-want-to-talk-about-it-afterwards.html «Raheem Sterling scores his first goal for Manchester City — but doesn’t want to talk about it afterwards»]. The Daily Telegraph.</ref>. А 17 кастрычніка гулец упешыню ў прафэсійнай кар’еры здабыў хет-трык у матчы супраць «Борнмуту» (5:1)<ref>[https://www.theguardian.com/football/2015/oct/17/manchester-city-bournemouth-premier-league-match-report «Manchester City’s Raheem Sterling hits hat-trick in rout of Bournemouth»]. The Guardian.</ref>. 3 лістапада Стэрлінг улучыў мяч у браму «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільлі]]» ў матчы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]], а 8 сьнежня двойчы трапна стрэліў у браму мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіі]]», дапамогшы ператварыць паразу 1:2 у перамогу зь лікам 4:2. 20 сакавіка 2016 году футбаліст атрымаў пашкоджаньне ў матчы супраць «[[Манчэстэр Юнайтэд]]» і быў вымушаны прапусьціць наступныя 8 тыдняў<ref>[http://www.espnfc.com/manchester-city/story/2835554/raheem-sterling-could-miss-rest-of-man-city-season-source «Raheem Sterling could miss rest of Manchester City’s season — source»]. ESPN FC.</ref>. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2016—2017 гадоў|Сэзон 2016—2017 гадоў]] з новым трэнэрам [[Пэп Гвардыёля|Пэпам Гвардыёлям]] гулец ня страціў месца ў старце<ref>[http://www.goal.com/en-us/news/85/england/2016/09/09/27340512/raheems-rebirth-how-pep-has-turned-sterling-into-a-star «Raheem’s rebirth — how Pep has turned Sterling into a star again»]. Goal.com</ref>. На пачатку ён адразу стаў футбалістам месяцу Прэм’ер-лігі. А [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2017—2018 гадоў|сэзон 2017—2018 гадоў]] для гульца і зусім стаў рэкордным. Стэрлінг за сэзон ангельскага першынства здолеў зарабіць на свой рахунак 18 гадоў. Абышоў яго сярод партнэраў па камандзе толькі [[Сэрхіё Агуэра]] з 21 галом на рахунку. «Манчэстэр Сіці» з такімі выканаўцамі стаў чэмпіёнам Ангельшчыны. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2018—2019 гадоў|Сэзон 2018—2019 гадоў]] Стэрлінг распачаў голам у браму «Арсэналу» (2:0) адразу па вяртаньні з [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянату сьвету 2018 году]]. Гэты трапны стрэл стаў для гульца 50-м у матчах Прэм’ер-лігі. 4 лістапада атлет двойчы забіў і столькі ж разоў зрабіў галявую перадачу ў матчы супраць «Саўтгэмптану». У тым жа месяцы ён узгадніў новую дамову з клюбам, паводле якой працягваў выступаць у кашулі манчэстэрцаў да 2023 году<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/46157225 «Raheem Sterling: Manchester City forward signs three-year contract extension»]. BBC Sport.</ref>. Напачатку 2019 году гулец адзначыўся асыстэнцкім балам у пераможным матчы супраць «Лівэрпула» (2:1). 3 лютага ён таксама аддаў галявы пас гэтым разам на Сэрхіё Агуэра ў пераможным матчы супраць «Арсэналу» (3:1), што дазволіла «мяшчанам» адарвацца ад «Лівэрпула» на 2 пункты. 10 лютага на хатнім стадыёне Стэрлінг двойчы улучыў мяч у браму «Чэлсі» (6:0)<ref>[https://www.skysports.com/football/man-city-vs-chelsea/391012 «Man City 6–0 Chelsea»]. Sky Sports.</ref>. Празь дзесяць дзён гулец забіў пераможны гол на 90-й хвіліне матчу ў браму «[[Шальке-04 Гельзэнкірхэн|Шальке-04]]» (3:2). Яшчэ праз чатыры дні ён здабыў з клюбам Кубка лігі. 9 сакавіка Стэрлінг усяго за 13 хвілін здабыў хет-трык, усталяваўшы асабісты рэкорд, у матчы супраць «[[Ўотфард (футбольны клюб)|Ўотфарду]]» (3:1)<ref>[«Man City 3–1 Watford: Sterling hat-trick lifts leaders clear of Liverpool»]. BBC Sport.</ref>. «Манчэстэр Сіці» быў выкінуты зь Лігі чэмпіёнаў «Тотэнгэмам», але клюб здабыў [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубак Ангельшчыны]] і перамогу ў чэмпіянаце. Стэрлінг быў улучаны ў сымбалічную зборную сэзону. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2019—2020 гадоў|Сэзон 2019—2020 гадоў]] ангелец пачаў голам у браму «Лівэрпула» ў матчы на [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубак Ангельшчыны]]. Не зважаючы на нічыю 1:1 у асноўны час, «мяшчаны» сьвяткавалі перамогу ў сэрыі пэнальці<ref>[https://www.theguardian.com/football/live/2019/aug/04/liverpool-v-manchester-city-community-shield-live «Liverpool 1 Man City 1 (Man city win 5–4 on penalties): as it happened»]. The Guardian.</ref>. Стэрлінг правёў шыкоўны сэзон, тройчы адзначыўшыся хет-трыкамі. Першы зь іх прыпаў на ўступны матч клюбу ў Прэм’ер-лізе, дзе быў зьнішчаны «Ўэст Гэм Юнайтэд» зь лікам 5:0. Другі быў здабыты 22 кастрычніка ў матчы Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Аталянта Бэргама|Аталянты]]», а трэці 11 ліпеня 2020 году ў сустрэчы з «[[Брайтан энд Гоўв Альбіён|Брайтанам]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/53286321 «Brighton 0–5 Manchester City: Raheem Sterling treble as City ease to victory»]. BBC Sport.</ref>. Агулам у розыгрышу ангельскага першынства гулец здабыў 20 галоў. У наступным Стэрлінг дасягнуў з клюбам фіналу [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2020—2021 гадоў]], дзе, аднак, ягоная дружына трывала паразу ад «Чэлсі» зь мінімальным лікам 1:0<ref>[https://www.cbssports.com/soccer/news/champions-league-final-man-citys-raheem-sterling-hints-behind-scenes-issues-played-role-in-his-down-season/ «Champions League final: Man City's Raheem Sterling hints 'behind scenes' issues played role in his down season»]. CBS Sports.</ref>. 11 сьнежня 2021 году спартовец забіў свой соты гол у Прэм’ер-лізе, пачэліўшы мяч з 11-мэтровай адзнакі ў браму «[[Ўулвэргэмптан Ўандэрэрз|Ўулвэргэмптану]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/59529640 «Man City 1–0 Wolves: Raheem Sterling scores penalty as Raul Jiménez sent off»]. BBC Sport.</ref>. Галявыя паказьнікі ангельца, аднак, пачалі спадаць. ==== «Чэлсі» ==== 13 ліпеня 2022 году Стэрлінг падпісаў з «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» пяцігадовы кантракт, што каштавала лёнданцам 47,5 млн фунтаў стэрлінгаў<ref>[https://www.skysports.com/football/news/11668/12647321/raheem-sterling-chelsea-sign-forward-from-manchester-city-for-47-5m «Raheem Sterling: Chelsea sign forward from Man City for £47.5m, with Thomas Tuchel saying he was their number one transfer priority»]. Sky Sports.</ref>. 6 жніўня гулец дэбютаваў у клюбе ў пераможным матчы супраць «[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртану]]» (1:0)<ref>[https://www.bbc.com/sport/football/62358042 «Chelsea opened the Premier League season with victory over Everton as Jorginho’s penalty decided a scrappy contest at Goodison Park»]. BBC Sport.</ref>. === Міжнародная === [[Файл:Raheem Sterling 2018-07-14 1.jpg|значак|У кашулі [[зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны]] на [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянаце сьвету 2018 году]].]] Праз сваё ямайскае паходжаньне Стэрлінг меў магчымасьць абараняць колеры [[зборнай Ямайкі па футболе|зборнай Ямайкі]], чаго нават жадала ягоная маці Надын<ref>[https://www.webcitation.org/6IHbkzgwG?url=http://jamaica-gleaner.com/gleaner/20100302/sports/sports2.html «I’d Love To See Him Play For Jamaica»]. Jamaica Gleaner.</ref>, аднак Рагім абраў зборную Ангельшчыну. Дэбютаваў за [[Зборная Ангельшчыны па футболе|нацыянальную зборную Ангельшчыны]] 14 лістапада 2012 году ў таварыскім матчы супраць [[Зборная Швэцыі па футболе|зборнай Швэцыі]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/20306158 Sweden 4 England 2]. BBC Sport</ref>. 5 сакавіка 2014 году ангелец другі раз у кар’еры згуляў у колерах зборнай, калі ягоная зборная перамагла [[зборная Даніі па футболе|зборную Даніі]] зь лікам 1:0 у яшчэ адным таварыскім паядынку на ​​[[Ўэмблі]]. Стэрлінг быў абраны гульцом матчу<ref>[http://www.sbs.com.au/news/article/2014/03/06/hodgson-impressed-englands-young-lions «Hodgson impressed by England’s young lions»]. Special Broadcasting Service.</ref><ref>[http://www.liverpoolecho.co.uk/sport/football/football-news/jordan-henderson-hails-raheem-sterling-6778138 «Henderson hails 'fearless' Sterling after winger’s man-of-the-match performance for England»]. Liverpool Echo.</ref>. У 2014 годзе Стэрлінг быў далучаны да складу нацыянальнай зборнай на чэмпіянат сьвету і браў удзел ува ўсіх трох матчах групавога этапу, аднак, ангельцы ня здолелі прабіцца з групы. 27 сакавіка 2015 году гулец забіў свой першы гол за зборную ў кваліфікацыйным матчы да чэмпіянату Эўропы 2016 году супраць [[зборная Летувы па футболе|зборнай Летувы]] (4:0) на Ўэмблі<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/31968091 «England 4–0 Lithuania»]. BBC Sport.</ref>. Другі свой трапны стрэл Стэрлінг зрабіў 9 кастрычніка таго ж году, але гэтым разам у браму [[зборная Эстоніі па футболе|зборнай Эстоніі]], дзякуючы гэтаму Ангельшчына кваліфікавалася на эўрапейскае першынство. На [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2012 году|Эўра-2016]] футбаліст правёў дзьве гульні на групавым этапе і ў матчы 1/8 фіналу, дзе ангельцы трывалі паразу ад [[зборная Ісьляндыі па футболе|зборнай Ісьляндыі]]. На [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянаце сьвету 2018 году]] Стэрлінг звычайна пачынаў у старце, але часта яго зьмяняў на пляцоўцы партнэр па дружыне. Гэтым разам ангельцы дасягнулі паўфіналу, дзе саступілі [[зборная Харватыі па футболе|зборнай Харватыі]]. Пасьля працяглай паўзы Стэрлінг двойчы забіў у матчы супраць [[зборная Баўгарыі па футболе|зборнай Баўгарыі]] (6:0) ў кастрычніку 2019 году. Крыху пазьней у лістападзе гулец быў адхілены ад матчаў зборнай пасьля бойкі з парнэрам па зборнай [[Джо Гомэс]]ам<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/50383693 «Raheem Sterling dropped by England after Joe Gomez clash before Euro 2020 qualifier»]. BBC Sport. </ref>. Тым ня менш, на [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2020 году|чэмпіянат Эўропы 2020 году]] гулец патрапіў і правёў фантастычную кампанію, дзе ягоная дружына дасягнула фіналу, але прагуляла супернікам з [[зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]]. == Дасягненьні == '''«Манчэстэр Сіці»''': * [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе|Чэмпіён Ангельшчыны]]: 2018, 2019, 2021, 2022 * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2019 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка футбольнай лігі]]: 2016, 2019, 2020, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2019 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.liverpoolfc.tv/team/first-team/player/raheem-sterling Профіль на афіцыйным сайце ФК «Лівэрпул»] * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} * {{Worldfootball}} {{Склад ФК Чэлсі}} {{Навігацыйная група |назоў = Стэрлінг у складзе [[Зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Ангельшчына}}; |Ангельшчына на ЧС-2014 |Ангельшчына на ЧЭ-2016 |Ангельшчына на ЧС-2018 |Ангельшчына на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Стэрлінг, Рагім}} [[Катэгорыя:Ангельскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Ангельшчыны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Лівэрпул»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манчэстэр Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чэлсі» Лёндан]] 0ipqbas49yk5wvr0n8sk39lqj7zqsao 2334374 2334367 2022-08-24T12:23:02Z Dymitr 10914 артаграфія wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Рагім Стэрлінг |клюб = [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |нумар = 17 |гады = 2012—2015<br/>2015—2022<br/>2022— |клюбы = [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]<br/>[[Манчэстэр Сіці]]<br/>[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |гульні(галы) = 95 (18)<br/>225 (91)<br/>3 (0) |нац гады = 2012— |нац зборная = {{Футбол Ангельшчына|няма}} |нац гульні(галы) = 77 (19) |абнаўленьне(клюб) = 21 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 14 чэрвеня 2022 }} '''Рагі́м Стэ́рлінг''' ({{мова-en|Raheem Sterling}}; нарадзіўся 8 сьнежня 1994 году, [[Кінгстан]], [[Ямайка]]) — [[Ангельшчына|ангельскі]] футбаліст [[Ямайка|ямайскага]] паходжаньня, атакуючы паўабаронца клюбу «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» і [[зборная Ангельшчыны па футболе|нацыянальнай зборнай Ангельшчыны]]. Нарадзіўся на Ямайцы, але гадаваўся зь пяці гадоў ужо ў Ангельчыне, куды пераехаў разам з бацькамі. Доўгі час правёў у падрыхтоўчай акадэміі сталічнага клюбу «[[Кўінз Парк Рэйнджарз Лёндан|Кўінз Парк Рэйнджарз]]», але прафэсійную кар’еру распачаў у «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпулі]]». Ягоны пераход у «[[Манчэстэр Сіці]]» зрабіў Стэрлінга самым дарагім ангельскім гульцом у гісторыі футболу. Але ў тым ліку дзякуючы ягоным намаганьням «мяшчане» двойчы запар у [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2017—2018 гадоў|сэзонах 2017—2018]] і [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2018—2019 гадоў|2018—2019 гадоў]] здабывалі тытул чэмпіёнаў Ангельшчыны. У апошнім са згаданых сэзонаў футбаліст быў улучаны ў сымбалічную зборную розыгрышу. == Кар’ера == === Клюбная === ==== «Лівэрпул» ==== Да пераходу ў «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]» Стэрлінг сем гадоў прабыў у акадэміі лёнданскага клюбу «[[Кўінз Парк Рэйнджарз Лёндан|Кўінз Парк Рэйнджарз]]». У лютым 2010 году Стэрлінг быў падпісаны «Лівэрпулам», які выклаў за гульца 600 тысяч фунтаў стэрлінгаў, але гэтая сума магла вырасьці да 5 мільёнаў у залежнасьці ад колькасці гульняў за асноўную каманду<ref>[http://www.mirrorfootball.co.uk/opinion/blogs/mirror-football-blog/Liverpool-starlet-Raheem-Sterling-10-things-you-need-to-know-about-the-wonder-kid-from-QPR-plus-video-of-him-in-action-article217597.html 10 things you need to know about Raheem Sterling plus video of him in action]. Mirror Football</ref>. За асноўны склад Рагім дэбютаваў 1 жніўня 2010 году ў таварыскім матчы на перадсэзонных зборах супраць мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіі]]». Аднак у матчах лігі дэбютаваў толькі 24 сакавіка 2012 году, калі выйшаў на замену ў матчы супраць «[[Ўіган Атлетык]]» ва ўзросьце 17 гадоў і 107 дзён, стаўшы другім самым маладым гульцом у гісторыі клюбу<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/17412511 [«Liverpool 1–2 Wigan Athletic»]. BBC Sport</ref>. У жніўні гуляў за «чырвоных» у матчы супраць «[[Гомель (футбольны клюб)|Гомелю]]», а ўжо да кастрычніка здолеў замацавацца ў асноўным складзе каманды, стала прагрэсуючы ў наступныя гады. [[Файл:Raheem Sterling v PNE.jpg|значак|зьлева|Стэрлінг у кашульцы «Лівэрпулу» ў 2013 годзе.]] 26 жніўня 2012 гулец упершыню выйшаў у стартавым складзе клюбу ў нічыйным матчы супраць «[[Манчэстэр Сіці]]» (2:2)<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/19310450 «Liverpool 2–2 Man City»]. BBC Sport.</ref>. 2 верасьня ён правёў на пляцоўцы ўсе 90 хвілін матчу ў паядынку супраць «[[Арсэнал Лёндан|Арсэналу]]», а 15 верасьня запісаў на свой рахунак асыстэнцкі пункт у матчы супраць «[[Сандэрлэнд (футбольны клюб)|Сандэрлэнду]]», чым быў абраны гульцом гэннай сустрэчы. 20 кастрычніка гулец улучыў мяч у браму «[[Рэдынг (футбольны клюб)|Рэдынгу]]» (1:0) з боку штрафной плошчы, распачаўшы лік сваім галам за клюб. 21 сьнежня 2012 году гулец падоўжыў кантракт з «чырвонымі»<ref>[https://web.archive.org/web/20121224005944/http://www.liverpoolfc.com/news/latest-news/sterling-commits-future-to-lfc «Sterling commits future to LFC»]. Liverpool F.C.</ref>. У новым сэзоне Стэрлінг адзначыўся матчы [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка лігі]] супраць «[[Нотс Каўнці Нотынггэм|Нотс Каўнці]]». 24 сьнежня трапна пацэліў спартовы ладунак за сьпіну брамніка «[[Норыдж Сіці]]». У выніку мэрсысайдцы сьвяткавалі перамогу зь лікам 5:1. У гэтым месяцы адзначыўся яшчэ двойчы, засмуціўшы гульцоў «Манчэстэр Сіці» і «[[Кардыф Сіці]]»<ref>[http://www.liverpoolfc.com/news/latest-news/150488-suarez-makes-history-with-norwich-haul «Suarez makes history with Norwich haul»]. Liverpool F. C.</ref><ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/25376976 «Liverpool 3–1 Cardiff City»]. BBC Sport.</ref>. На пачатку наступнага году таксама вызначаўся ў некаторых матчах, агулам правёўшы добры сэзон, трывала замацаваўшыся ў асноўным складзе. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2014—2015 гадоў|Сэзон 2014—2015 гадоў]] стаў вельмі пасьпяховым для гульца. 17 жніўня ў матчы адкрыцьця сэзону ён дапамог голам свайму клюбу здабыць перамогу ў «[[Саўтгэмптан (футбольны клюб)|Саўтгэмптана]]» (2:1). 31 жніўня ён распачаў лік галам «чырвоных» у гасьцявым матчы супраць «[[Тотэнгэм Готспур]]» (3:0)<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/28917060 «Tottenham Hotspur 0–3 Liverpool»]. BBC Sport.</ref>. У выніку ён быў абраны гульцом клюбу ў гэтым месяцы. 14 сьнежня спартовец згуляў свой соты матч у колерах «Лівэрпула», 17 сьнежня двойчы адзначыўся ў матчы Кубка лігі супраць клюбу «[[Борнмут (футбольны клюб)|Борнмут]]». 20 студзеня 2015 году Стэрлінг шыкоўна ўлучыў мяч у браму «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» перад гэтым эфэктоўна перагуляўшы [[Неманья Маціч|Неманью Маціча]] і [[Гэры Кэгіл]]а<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/32147641 «Sterling not the finished article»]. BBC Sport.</ref>. Матч скончыўся ўнічыю 1:1. 31 студзеня забіў першы гол у браму «[[Ўэст Гэм Юнайтэд|Ўэст Гэму]]» (2:0)<ref>[http://www.foxsports.com.au/football/premier-league/premier-league-daniel-sturridge-scores-on-return-as-liverpool-prove-too-strong-for-west-ham/story-e6frf4a3-1227203834165?nk=a236f042cb7d1cab8ff8a84934c51d43 «Premier League: Daniel Sturridge scores on return as Liverpool prove too strong for West Ham»]. Fox Sports.</ref>. Па сканчэньні сэзону гулец, аднак, больш не жадаў гуляць за клюб. Як яшчэ 9 лютага паведаміў галоўны трэнэр дружыны [[Брэндан Роджэрз]], Стэрлінг запатрабаваў звышвысокі заробак у 100 тысяч фунтаў на месяц<ref>[http://www.liverpoolecho.co.uk/sport/rodgers-raheem-sterling-been-offered-8608794 «Rodgers: Raheem Sterling has been offered 'incredible deal' to stay at Liverpool FC»]. Liverpool Echo.</ref>. Сам гулец у інтэрвію [[BBC|Бі-бі-сі]] паведаміў, што атрымаў быў новую прапанову, але вырашыў адмовіць не з прычыну грошай. 11 чэрвеня клюб адмовіў «Манчэстэр Сіці» ў правох на гульца, бо палічыў прапанаваныя 30 млн фунтаў замалымі грошамі. Наступная прапанова ў 40 млн фунтаў таксама была адхіленая. Толькі 15 ліпеня стала вядома, што «Манчэстэр Сіці» ўсё ж такі прыдбаў гульца за 44 млн фунтаў з опцыяў павелічэньня сумы яшчэ на 5 млн у выніку задавальненьня некаторых крэтэраў. Стэрлінг, такім чынам, стаў самым дарагім ангельскім футбалістам на той час<ref name="bbc-49m">[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/33497488 «Raheem Sterling: Man City sign Liverpool winger in £49m deal»]. BBC Sport.</ref><ref>[http://www.manchestereveningnews.co.uk/sport/football/football-news/man-city-transfers-blues-agree-9640924 «Man City transfers: Blues agree £49m Raheem Sterling deal»]. Manchester Evening News.</ref>. Дамовы з гульцом была складзеная на 5 гадоў<ref name="bbc-49m"/>. ==== «Манчэстэр Сіці» ==== [[Файл:Raheem Sterling (24366304179) (cropped).jpg|значак|У складзе «Манчэстэр Сіці» ў 2016 годзе.]] Дэбют у новым клюбе прыпаў на матч супраць «[[Ўэст Бромўіч Альбіён]]у». Празь 19 дзён футбаліст забіў свой першым гол у складзе «мяшчанаў» у хатнім матчы супраць «[[Ўотфард (футбольны клюб)|Ўотфарду]]» (2:0)<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220111/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/teams/manchester-city/11834076/Raheem-Sterling-scores-his-first-goal-for-Manchester-City-but-doesnt-want-to-talk-about-it-afterwards.html «Raheem Sterling scores his first goal for Manchester City — but doesn’t want to talk about it afterwards»]. The Daily Telegraph.</ref>. А 17 кастрычніка гулец упешыню ў прафэсійнай кар’еры здабыў хет-трык у матчы супраць «Борнмуту» (5:1)<ref>[https://www.theguardian.com/football/2015/oct/17/manchester-city-bournemouth-premier-league-match-report «Manchester City’s Raheem Sterling hits hat-trick in rout of Bournemouth»]. The Guardian.</ref>. 3 лістапада Стэрлінг улучыў мяч у браму «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільлі]]» ў матчы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]], а 8 сьнежня двойчы трапна стрэліў у браму мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіі]]», дапамогшы ператварыць паразу 1:2 у перамогу зь лікам 4:2. 20 сакавіка 2016 году футбаліст атрымаў пашкоджаньне ў матчы супраць «[[Манчэстэр Юнайтэд]]» і быў вымушаны прапусьціць наступныя 8 тыдняў<ref>[http://www.espnfc.com/manchester-city/story/2835554/raheem-sterling-could-miss-rest-of-man-city-season-source «Raheem Sterling could miss rest of Manchester City’s season — source»]. ESPN FC.</ref>. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2016—2017 гадоў|Сэзон 2016—2017 гадоў]] з новым трэнэрам [[Пэп Гвардыёля|Пэпам Гвардыёлям]] гулец ня страціў месца ў старце<ref>[http://www.goal.com/en-us/news/85/england/2016/09/09/27340512/raheems-rebirth-how-pep-has-turned-sterling-into-a-star «Raheem’s rebirth — how Pep has turned Sterling into a star again»]. Goal.com</ref>. На пачатку ён адразу стаў футбалістам месяцу Прэм’ер-лігі. А [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2017—2018 гадоў|сэзон 2017—2018 гадоў]] для гульца і зусім стаў рэкордным. Стэрлінг за сэзон ангельскага першынства здолеў зарабіць на свой рахунак 18 гадоў. Абышоў яго сярод партнэраў па камандзе толькі [[Сэрхіё Агуэра]] з 21 галом на рахунку. «Манчэстэр Сіці» з такімі выканаўцамі стаў чэмпіёнам Ангельшчыны. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2018—2019 гадоў|Сэзон 2018—2019 гадоў]] Стэрлінг распачаў голам у браму «Арсэналу» (2:0) адразу па вяртаньні з [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянату сьвету 2018 году]]. Гэты трапны стрэл стаў для гульца 50-м у матчах Прэм’ер-лігі. 4 лістапада атлет двойчы забіў і столькі ж разоў зрабіў галявую перадачу ў матчы супраць «Саўтгэмптану». У тым жа месяцы ён узгадніў новую дамову з клюбам, паводле якой працягваў выступаць у кашулі манчэстэрцаў да 2023 году<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/46157225 «Raheem Sterling: Manchester City forward signs three-year contract extension»]. BBC Sport.</ref>. Напачатку 2019 году гулец адзначыўся асыстэнцкім балам у пераможным матчы супраць «Лівэрпула» (2:1). 3 лютага ён таксама аддаў галявы пас гэтым разам на Сэрхіё Агуэра ў пераможным матчы супраць «Арсэналу» (3:1), што дазволіла «мяшчанам» адарвацца ад «Лівэрпула» на 2 пункты. 10 лютага на хатнім стадыёне Стэрлінг двойчы улучыў мяч у браму «Чэлсі» (6:0)<ref>[https://www.skysports.com/football/man-city-vs-chelsea/391012 «Man City 6–0 Chelsea»]. Sky Sports.</ref>. Празь дзесяць дзён гулец забіў пераможны гол на 90-й хвіліне матчу ў браму «[[Шальке-04 Гельзэнкірхэн|Шальке-04]]» (3:2). Яшчэ праз чатыры дні ён здабыў з клюбам Кубка лігі. 9 сакавіка Стэрлінг усяго за 13 хвілін здабыў хет-трык, усталяваўшы асабісты рэкорд, у матчы супраць «[[Ўотфард (футбольны клюб)|Ўотфарду]]» (3:1)<ref>[«Man City 3–1 Watford: Sterling hat-trick lifts leaders clear of Liverpool»]. BBC Sport.</ref>. «Манчэстэр Сіці» быў выкінуты зь Лігі чэмпіёнаў «Тотэнгэмам», але клюб здабыў [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубак Ангельшчыны]] і перамогу ў чэмпіянаце. Стэрлінг быў улучаны ў сымбалічную зборную сэзону. [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2019—2020 гадоў|Сэзон 2019—2020 гадоў]] ангелец пачаў голам у браму «Лівэрпула» ў матчы на [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубак Ангельшчыны]]. Не зважаючы на нічыю 1:1 у асноўны час, «мяшчане» сьвяткавалі перамогу ў сэрыі пэнальці<ref>[https://www.theguardian.com/football/live/2019/aug/04/liverpool-v-manchester-city-community-shield-live «Liverpool 1 Man City 1 (Man city win 5–4 on penalties): as it happened»]. The Guardian.</ref>. Стэрлінг правёў шыкоўны сэзон, тройчы адзначыўшыся хет-трыкамі. Першы зь іх прыпаў на ўступны матч клюбу ў Прэм’ер-лізе, дзе быў зьнішчаны «Ўэст Гэм Юнайтэд» зь лікам 5:0. Другі быў здабыты 22 кастрычніка ў матчы Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Аталянта Бэргама|Аталянты]]», а трэці 11 ліпеня 2020 году ў сустрэчы з «[[Брайтан энд Гоўв Альбіён|Брайтанам]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/53286321 «Brighton 0–5 Manchester City: Raheem Sterling treble as City ease to victory»]. BBC Sport.</ref>. Агулам у розыгрышу ангельскага першынства гулец здабыў 20 галоў. У наступным Стэрлінг дасягнуў з клюбам фіналу [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2020—2021 гадоў]], дзе, аднак, ягоная дружына трывала паразу ад «Чэлсі» зь мінімальным лікам 1:0<ref>[https://www.cbssports.com/soccer/news/champions-league-final-man-citys-raheem-sterling-hints-behind-scenes-issues-played-role-in-his-down-season/ «Champions League final: Man City's Raheem Sterling hints 'behind scenes' issues played role in his down season»]. CBS Sports.</ref>. 11 сьнежня 2021 году спартовец забіў свой соты гол у Прэм’ер-лізе, пачэліўшы мяч з 11-мэтровай адзнакі ў браму «[[Ўулвэргэмптан Ўандэрэрз|Ўулвэргэмптану]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/59529640 «Man City 1–0 Wolves: Raheem Sterling scores penalty as Raul Jiménez sent off»]. BBC Sport.</ref>. Галявыя паказьнікі ангельца, аднак, пачалі спадаць. ==== «Чэлсі» ==== 13 ліпеня 2022 году Стэрлінг падпісаў з «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» пяцігадовы кантракт, што каштавала лёнданцам 47,5 млн фунтаў стэрлінгаў<ref>[https://www.skysports.com/football/news/11668/12647321/raheem-sterling-chelsea-sign-forward-from-manchester-city-for-47-5m «Raheem Sterling: Chelsea sign forward from Man City for £47.5m, with Thomas Tuchel saying he was their number one transfer priority»]. Sky Sports.</ref>. 6 жніўня гулец дэбютаваў у клюбе ў пераможным матчы супраць «[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртану]]» (1:0)<ref>[https://www.bbc.com/sport/football/62358042 «Chelsea opened the Premier League season with victory over Everton as Jorginho’s penalty decided a scrappy contest at Goodison Park»]. BBC Sport.</ref>. === Міжнародная === [[Файл:Raheem Sterling 2018-07-14 1.jpg|значак|У кашулі [[зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны]] на [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянаце сьвету 2018 году]].]] Праз сваё ямайскае паходжаньне Стэрлінг меў магчымасьць абараняць колеры [[зборнай Ямайкі па футболе|зборнай Ямайкі]], чаго нават жадала ягоная маці Надын<ref>[https://www.webcitation.org/6IHbkzgwG?url=http://jamaica-gleaner.com/gleaner/20100302/sports/sports2.html «I’d Love To See Him Play For Jamaica»]. Jamaica Gleaner.</ref>, аднак Рагім абраў зборную Ангельшчыну. Дэбютаваў за [[Зборная Ангельшчыны па футболе|нацыянальную зборную Ангельшчыны]] 14 лістапада 2012 году ў таварыскім матчы супраць [[Зборная Швэцыі па футболе|зборнай Швэцыі]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/20306158 Sweden 4 England 2]. BBC Sport</ref>. 5 сакавіка 2014 году ангелец другі раз у кар’еры згуляў у колерах зборнай, калі ягоная зборная перамагла [[зборная Даніі па футболе|зборную Даніі]] зь лікам 1:0 у яшчэ адным таварыскім паядынку на ​​[[Ўэмблі]]. Стэрлінг быў абраны гульцом матчу<ref>[http://www.sbs.com.au/news/article/2014/03/06/hodgson-impressed-englands-young-lions «Hodgson impressed by England’s young lions»]. Special Broadcasting Service.</ref><ref>[http://www.liverpoolecho.co.uk/sport/football/football-news/jordan-henderson-hails-raheem-sterling-6778138 «Henderson hails 'fearless' Sterling after winger’s man-of-the-match performance for England»]. Liverpool Echo.</ref>. У 2014 годзе Стэрлінг быў далучаны да складу нацыянальнай зборнай на чэмпіянат сьвету і браў удзел ува ўсіх трох матчах групавога этапу, аднак, ангельцы ня здолелі прабіцца з групы. 27 сакавіка 2015 году гулец забіў свой першы гол за зборную ў кваліфікацыйным матчы да чэмпіянату Эўропы 2016 году супраць [[зборная Летувы па футболе|зборнай Летувы]] (4:0) на Ўэмблі<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/31968091 «England 4–0 Lithuania»]. BBC Sport.</ref>. Другі свой трапны стрэл Стэрлінг зрабіў 9 кастрычніка таго ж году, але гэтым разам у браму [[зборная Эстоніі па футболе|зборнай Эстоніі]], дзякуючы гэтаму Ангельшчына кваліфікавалася на эўрапейскае першынство. На [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2012 году|Эўра-2016]] футбаліст правёў дзьве гульні на групавым этапе і ў матчы 1/8 фіналу, дзе ангельцы трывалі паразу ад [[зборная Ісьляндыі па футболе|зборнай Ісьляндыі]]. На [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянаце сьвету 2018 году]] Стэрлінг звычайна пачынаў у старце, але часта яго зьмяняў на пляцоўцы партнэр па дружыне. Гэтым разам ангельцы дасягнулі паўфіналу, дзе саступілі [[зборная Харватыі па футболе|зборнай Харватыі]]. Пасьля працяглай паўзы Стэрлінг двойчы забіў у матчы супраць [[зборная Баўгарыі па футболе|зборнай Баўгарыі]] (6:0) ў кастрычніку 2019 году. Крыху пазьней у лістападзе гулец быў адхілены ад матчаў зборнай пасьля бойкі з парнэрам па зборнай [[Джо Гомэс]]ам<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/50383693 «Raheem Sterling dropped by England after Joe Gomez clash before Euro 2020 qualifier»]. BBC Sport. </ref>. Тым ня менш, на [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2020 году|чэмпіянат Эўропы 2020 году]] гулец патрапіў і правёў фантастычную кампанію, дзе ягоная дружына дасягнула фіналу, але прагуляла супернікам з [[зборная Італіі па футболе|зборнай Італіі]]. == Дасягненьні == '''«Манчэстэр Сіці»''': * [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе|Чэмпіён Ангельшчыны]]: 2018, 2019, 2021, 2022 * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2019 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка футбольнай лігі]]: 2016, 2019, 2020, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2019 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.liverpoolfc.tv/team/first-team/player/raheem-sterling Профіль на афіцыйным сайце ФК «Лівэрпул»] * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} * {{Worldfootball}} {{Склад ФК Чэлсі}} {{Навігацыйная група |назоў = Стэрлінг у складзе [[Зборная Ангельшчыны па футболе|зборнай Ангельшчыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Ангельшчына}}; |Ангельшчына на ЧС-2014 |Ангельшчына на ЧЭ-2016 |Ангельшчына на ЧС-2018 |Ангельшчына на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Стэрлінг, Рагім}} [[Катэгорыя:Ангельскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Ангельшчыны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Лівэрпул»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манчэстэр Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чэлсі» Лёндан]] du0dr7hk6ieoey2bee03o99r5r4qhba 0 162637 2334441 1758670 2022-08-25T05:55:59Z EmausBot 10296 Робат: выпраўленьне падвойнага перанакіраваньня → [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] rqmlnkqo4iq6tdddoimwg6nf32mredo 0 164534 2334432 2331644 2022-08-24T22:29:14Z Makenzis 43569 wikitext text/x-wiki {{Футбольны клюб |Назва = Пэнароса |Лягатып = |ПоўнаяНазва = Società Sportiva Pennarossa |Заснаваны = 1968 |Горад = [[К’езануова]], [[Сан-Марына]] |Стадыён = [[Кампа спартыва (К’езануова)|Кампа спартыва]] |Умяшчальнасьць = |Прэзыдэнт = |Трэнэр = |Чэмпіянат = [[Чэмпіянат Сан-Марына па футболе|Сан-Марына]] |Сэзон = [[Чэмпіянат Сан-Марына па футболе 2021—2022 гадоў|2021—2022]] |Месца = 4 месца |Сайт = http://www.pennarossa.com/ |Прыналежнасьць = Санмарынскія }} «'''Пэнароса'''» ({{мова-it|Pennarossa}}) — санмарынскі футбольны клюб з гораду [[К’езануова|К’езануовы]]. Заснаваны ў 1968 годзе. [[Чэмпіянат Сан-Марына па футболе|Чэмпіён Сан-Марына]] (2004), двухразовы ўладальнік [[Кубак Сан-Марына па футболе|Кубка Сан-Марына]] (2004, 2005). == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.pennarossa.com/ Афіцыйны сайт] {{Чэмпіянат Сан-Марына па футболе}} [[Катэгорыя:К’езануова]] 8b4h2ztg8rt6nf2m7cb1ws6tucx93pz 0 167640 2334382 2332767 2022-08-24T13:53:08Z Kazimier Lachnovič 1079 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1920-29).jpg]] → [[File:Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1928).jpg]] name unification by uploader wikitext text/x-wiki '''[[Русіфікацыя Беларусі]]''', дакладней<ref>[[Уладзімер Агіевіч (кандыдат філязофскіх навук)|Агіевіч У.]] Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — Менск, 2000. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13). С. 72.</ref> '''маскалізацыя'''<ref>Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.</ref><ref>[[Валеры Буйвал]], Інфармацыйная камісія [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]]. [http://www.bielarus.net/archives/2005/09/01/312 Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.]</ref><ref>[[Лідзія Савік|Савік Л.]] Рыцарам Айчыны прысвячаецца… // [[Народная Воля]]. № 17—18, 3 лютага 2009. С. 6.</ref><ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] [http://kamunikat.org/8309.html Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё|Беларуская рэдакцыя Польскага радыё]], 13 траўня 2009 г.</ref>{{Заўвага|Паводле слоўнікаў [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]]<ref>{{Літаратура/Расейска-беларускі слоўнік (1928)}}</ref> і [[Ян Станкевіч|Яна Станкевіча]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. — Нью-Ёрк, 1989. С. 677.</ref> — '''абмаскаленьне'''}} або '''расеіза́цыя'''<ref>[[Юры Пацюпа|Пацюпа Ю.]] [https://web.archive.org/web/20151020150826/http://arche.bymedia.net/2003-6/paciu603.html Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай] // [[Arche]]. № 6 (29), 2003.</ref><ref>Бекус Н. [https://web.archive.org/web/20151020151343/http://arche.bymedia.net/2004-2/bekus204.htm Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш] // [[Arche]]. № 2 (31), 2004.</ref><ref>Клімчук Ф. [http://mowaznaustwa.ru/2009/02/26/fdklimchuk-staradaўnyaya-pismennasc-i-paleskiya-gavorki/ Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі] // Беларуская лінгвістыка. Вып. 50., 2001. С. 19—24.</ref> — мэтанакіраваная палітыка сьвядомага адрыву [[беларусы|беларускага народу]] ад гістарычных традыцыяў, роднай культуры і [[родная мова|мовы]] і насаджэньня [[Расейская мова|расейскай мовы]] і культуры<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Русіфікацыя // {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 630.</ref>. У другой палове XIX ст. улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пачалі масава зьнішчаць старажытныя праваслаўныя цэрквы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref name="str_sp">{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 54.</ref>, а таксама перабудоўваць паводле архітэктуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] ([[Мураўёўкі|мураўёўкі]]) колішнія рымска-каталіцкія, уніяцкія і нават спрадвеку праваслаўныя ([[Канстантынопальскі патрыярхат]]) сьвятыні. Падобным чынам [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскі патрыярхат]] ([[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавы сынод Расейскай імпэрыі]]) імкнуўся абазначыць «кананічную» тэрыторыю<ref>[https://web.archive.org/web/20100702202930/http://nn.by/?c=ar&i=40493 Архітэктар Папруга: Хочуць цыбуліны на царкве — няхай будуюць новы храм] // [[Наша Ніва]], 1 ліпеня 2010 г.</ref>. Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў<ref name="ReferenceA">{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 18.</ref><ref name="caranovic">[[Сяргей Чарановіч|Чарановіч С.]] [http://media.catholic.by/nv/n21/art4.htm Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа] // [[Наша Вера]]. № 3 (21), 2002 г.</ref>. Так, яшчэ ў 1863 годзе па аглядзе цэркваў [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] падпалкоўнік Генэральнага штабу Расейскай імпэрыі архітэктар Зяленскі зацьвердзіў праекты на перабудову каля 100 будынкаў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 40—41.</ref>. У выніку падобных рэканструкцыяў адбывалася зьнявечаньне кампазыцыяў і стылёвага разьвязку помнікаў архітэктуры, зьнішчаліся высокамастацкія фрэскі, алтары, амбоны ды іншае<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 65.</ref>. У сьпісе прыводзяцца помнікі архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, поўнасьцю або часткова (у выніку перабудоваў) зруйнаваныя ўладамі Расейскай імпэрыі. == Вільня == {{Аўтанумарацыя табліцы | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Назва !! Адрас !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вялейская брама|Брама Вялейская]] | Вуліца Вялейская | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар [[Павал I |Павал I]] падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilijos vartai.jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Замкавая брама (Вільня)|Брама Замкавая]] | Вуліца Замкавая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Zamkavaja brama. Вільня, Замкавая брама (S. Januševič, 1830-40).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Рудніцкая вежа|Вежа Рудніцкая]] | Вуліца Рудніцкая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Rudnickaja vieža. Вільня, Рудніцкая вежа (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Субацкая брама|Брама Субацкая]] | Вуліца Субацкая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Subackaja brama. Вільня, Субацкая брама (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Троцкая брама|Брама Троцкая]] | Вуліца Троцкая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Trockaja brama. Вільня, Троцкая брама (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў (Вільня)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў]] | Трынапаль | Помнік архітэктуры [[барока]]. Касьцёл пацярпеў ад [[Мураўёўкі|перабудовы]] пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Vilnia, Trynapal, Trynitarski. Вільня, Трынапаль, Трынітарскі (S. Fleury, 1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Trynapal, Trynitarski. Вільня, Трынапаль, Трынітарскі (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Baltupiai, Vilnius, Lithuania - panoramio (43).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў (Вільня)|Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў]] | Антокаль, вуліца Антокальская | Помнік архітэктуры [[барока]]. Касьцёл пацярпеў ад [[Мураўёўкі|перабудовы]] пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | [[Файл:Vilnia, Antokal, Trynitarski. Вільня, Антокаль, Трынітарскі (M. Januševič, 1835).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Antokal, Trynitarski. Вільня, Антокаль, Трынітарскі (V. Zacharčyk, 1865-79).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Baroque Church of Christ the Remeeder in Antakalnis, Vilnius, Lithuania.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] | Старое Места, вуліца Вялікая | Помнік архітэктуры [[барока]]. Касьцёл пацярпеў ад [[Мураўёўкі|перабудовы]] пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | [[Файл:Zaleski Town Hall in Vilnius (detail).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of St Kazimieras. Vilnius.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of St. Casimir in Vilnius (Wilno).JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак]] | Старое Места, вуліца Конская | Помнік архітэктуры [[барока]]. Мураваны будынак разабралі на загад расейскіх уладаў у 1877 годзе. | [[Файл:St Joseph Church before demolition.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:St Joseph Church demolition.jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак (Вільня)|Касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак]] | Росы, вуліца Росы | Помнік архітэктуры [[барока]]. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Vilnia, Rosy, Vizycki. Вільня, Росы, Візыцкі (F. Smuglevič, 1786).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Vialikaja Rosa, Vizycki. Вільня, Вялікая Роса, Візыцкі (F. Krause, 1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:JesusHeartChurchVilnius.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Вільня)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў. Званіца]] | Старое Места, вуліца Троцкая | Помнік архітэктуры готыкі. Мураваную званіцу зруйнавалі ў 1872 годзе. | [[Файл:Vilnia, Piaski. Вільня, Пяскі (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Piaski, Franciškanski. Вільня, Пяскі, Францішканскі (J. Čachovič, 1872).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Палац вялікіх князёў літоўскіх (Вільня)|Палац вялікіх князёў літоўскіх (Дольны замак)]] | Старое Места | Мураваны палац разабралі ў 1801 годзе. У наш час будынак адбудавалі з захаваньнем старых падмуркаў. | [[Файл:Vilnia, Dolny zamak. Вільня, Дольны замак (M. Hrabnicki, 1845).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Palace of the Grand Dukes of Lithuania 2019 3.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Траецкая царква (Вільня)|Царква Сьвятой Тройцы]] | Старое Места, вуліца Астрабрамская | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Vilnia, Vastrabramskaja. Вільня, Вастрабрамская (1863).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Trajeckaja. Вільня, Траецкая (1889).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Basilian church, Vilnius.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Вільня)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Старое Места, вуліца Сьвятой Ганны | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dievo Motinos Ėmimo į Dangų katedra Vilnius (1877).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnius HMG Orthodox church.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Царква Сьвятога Міколы (Вільня)|Царква Сьвятога Міколы]] | Старое Места, вуліца Вялікая | Помнік архітэктуры [[віленскае барока|віленскага барока]]. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Ivan Trutnev - Nikolayevskaya church old view.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ivan Trutnev - Nikolayevskaya church.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:St. Nicholas Orthodox Church Exterior, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Вільня)|Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы]] | Старое Места, вуліца Вялікая | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Vilnia, Vialikaja-Savič. Вільня, Вялікая-Савіч (1807).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Vilnius. Cerkve Pilies g. 2006-08-08.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 17 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Амсьціслаў]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла перабудавалі на загад расейскіх уладаў пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] па 1870 годзе, мураваны будынак кляштару разабралі | [[Файл:Amścisłaŭ, Bernardynskaja. Амсьціслаў, Бэрнардынская (H. Lajbovič, 1760).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Amścisłaŭ, Bernardynski. Амсьціслаў, Бэрнардынскі (XIX) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Alexander Nevsky Cathedral in Mstislavl.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Клімавічы]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Клімавічы)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці дзеля перабудовы пад вязьніцу. Да нашага часу захаваліся падмуркі, над якімі за савецкім часам збудавалі будынак адміністрацыі Клімавіцкага раёну. | | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Пацкава (Магілёўская вобласьць)|Пацкава]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Пацкава)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (1825 год). | | [[Файл:Packava, Daminikanski. Пацкава, Дамініканскі (1913).jpg|цэнтар|150пкс]] | |} }}}} == [[Аршанскі павет|Аршаншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 20 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынаў (Ворша)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе). У перабудаваным выглядзе захаваўся мураваны кляштарны корпус | [[Файл:Vorša, Bernardynskaja. Ворша, Бэрнардынская (XVIII).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Residential Building of Bernardinian Monastery in Orsha 03.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў (Ворша)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], канчаткова зруйнаваны ў 1950-я гады. Захаваўся кляштарны корпус, якому ў наш час вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | | [[Файл:Vorša, Mahiloŭskaja. Ворша, Магілёўская (1901-18) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Residential Building of Trinitarian Monastery in Orsha 05.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў (Ворша)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе), мураваны калегіюм — зьнявечылі перабудоваю пад вязьніцу. У наш час колішняму калегіюму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Vorša, Jezuicki. Ворша, Езуіцкі (A. Kładnicki, 1835) (2).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Orša, Belarus (by LastofAvari) — 32.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Куцеінскі манастыр Яўленьня Гасподняга (Ворша)|Царква Сьвятой Тройцы пры Куцеінскім манастыры Яўленьня Гасподняга]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычнае аблічча | | [[Файл:Vorša, Kuciejna, Bohajaŭlenski. Ворша, Куцейна, Богаяўленскі (M. Astankovič, 1905).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Траецкая царква. Орша.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Галоўчын]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Галоўчын)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе) | [[Файл:Hałoŭčyn, Daminikanski. Галоўчын, Дамініканскі (1839).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Княжыцы]] | [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Княжыцы)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Kniažycy, Daminikanski. Княжыцы, Дамініканскі (1869).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kniažycy, Daminikanski. Княжыцы, Дамініканскі (1913).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kniazhycy catholic church 2010.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Алейная брама|Брама Алейная]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Mahiloŭ, Alejnaja brama. Магілёў, Алейная брама (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Ветраная брама|Брама Ветраная]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Дубровенская брама|Брама Дубровенская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Каралеўская брама|Брама Каралеўская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Mahiloŭ. Магілёў (V. Vaščanka, 1702).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар бэрнардынаў (Магілёў)|Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1870 годзе), канчаткова [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчылі разам з будынкам кляштару]] ў 1950-я гады. | [[Файл:Mahiloŭ, Školišča. Магілёў, Школішча (1860-69).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mahiloŭ, Školišča. Магілёў, Школішча (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Мікольскі манастыр (Магілёў)|Царква Сьвятога Міколы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд | | [[Файл:Mahiloŭ, Padmikolle, Mikolskaja. Магілёў, Падмікольле, Мікольская (1917).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква сьв. Мікалая, Магілёў.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Магілёў)|Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Mahiloŭ, Hlebabarysaŭskaja. Магілёў, Глебабарысаўская (D. Strukov, 1864-67).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mahiloŭ, Dubravienka-Hlebabarysaŭskaja. Магілёў, Дубравенка-Глебабарысаўская (1901-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Крыжаўзьдзьвіжанская царква ў Магілеве.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Смаляны]] | [[Смальянскі замак|Замак]] | У XIX ст. расейскі сэнатар Сямёнаў прадаў замак на цэглу<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 23.</ref>. | | [[Файл:Smaljany, Bieły Koviel. Смальяны, Белы Ковель (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Belarus-Smalyany-Bely Kovel Castle-1.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Чавусы]] | [[Касьцёл і кляштар кармэлітаў (Чавусы)|Касьцёл і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы па 1870 годзе, канчаткова зруйнаваны да 1945 году. | | [[Файл:Čavusy, Rynak. Чавусы, Рынак (1905).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Чавусы]] | [[Чавуская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак разабралі па 1830 годзе | [[Файл:Čavuskaja ratuša. Чавуская ратуша (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Шклоў]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Шклоў)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Мураваныя будынакі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару (1833 год) | [[Файл:Škłoŭ, Staroje Miesta. Шклоў, Старое Места (XVIII).jpg|цэнтар|150px]] | | |} }}}} == [[Ашмянскі павет|Ашмяншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 37 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Беніца]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў (Беніца)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, мураваны кляштар разабралі ў канцы XIX ст. | [[Файл:Bienica, Rynak. Беніца, Рынак (XVIII).jpg|150px]] | [[Файл:Bienica, Rynak. Беніца, Рынак (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bienica Trajecki kaścioł 550305.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Баруны]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Баруны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, у 1920-я гады сьвятыні вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | [[Файл:Baruny. Баруны (1900).jpg|150px]] | [[Файл:Baruny, Rynak, Bazylanski. Баруны, Рынак, Базылянскі (1917) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ансамбль былога манастыра базылян.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Вялейка]] | [[Стары касьцёл (Вялейка)|Стары касьцёл]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] помнік зруйнавалі савецкія ўлады. | [[Файл:Vialejka, Asipaŭskaja, Juraŭskaja. Вялейка, Асіпаўская, Юраўская (1861).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vialejka, Asipaŭskaja. Вялейка, Асіпаўская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Гальшаны]] | [[Гальшанскі замак|Замак]] | У 1880 годзе расейскі [[Сапраўдны стацкі саветнік|стацкі саветнік]] Гарбанёў пачаў узрываць вежы і муры дзеля будаваньня корчмаў<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 24.</ref>. | [[Файл:Halšany. Гальшаны (A. Adam, 1812).jpg|150px]] | [[Файл:Halšanski zamak. Гальшанскі замак (B. Tamaševič, 1896).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Halšanski zamak1.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Геранёны]] | [[Геранёнскі замак|Замак]] | У сярэдзіне ХІХ ст. замак разабралі дзеля ўзьвядзеньня ў [[Ліпнішкі (вёска, Іўеўскі раён)|Ліпнішках]] розных гаспадарчых пабудоваў<ref>[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Геранёнскі замак // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 527.</ref> | | [[Файл:Gieraniony. Геранёны (K. Rusiecki, 1846) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Геранёнскі замак.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Дунілавічы]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар дамініканаў (Дунілавічы)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры [[Віленскае барока|віленскага барока]]. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ў 1866 годзе, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1850 годзе). | | [[Файл:Duniłavičy, Rynak, Daminikanski. Дунілавічы, Рынак, Дамініканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Касьцёл Найсьв. Тройцы.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Крэва]] | [[Крэўскі замак|Замак]] | 21 ліпеня 1917 году ў ходзе артылерыйскай атакі на нямецкія пазыцыі войскі Расейскае імпэрыі ўшчэнт разбурылі муры замка<ref>Цуба М. Аперацыя пад Крэвам як адна з буйнейшых ваенных бітваў на беларускіх землях падчас Першай сусветнай вайны // Веснік Палескага дзяржаўнага універсітэта. Серыя грамадскіх і гуманітарных навук. №1. 2012. С. 24—31.</ref>. | [[Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (N. Orda, 1880).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kreva. Крэва (J. Bułhak, 1930).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kreva. Крэва (2005).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Іўе]] | [[Кальвінскі збор (Іўе)|Кальвінскі збор («Сынодзік»)]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX — пачатку XX стагодзьдзя. | | [[Файл:Iviejski zbor. Івейскі збор (B. Tamaševič, 1898).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Смаргонь]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала (Смаргонь)|Касьцёл Сьвятога Міхала]] | Помнік архітэктуры [[рэнэсанс]]у. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі ў 1866 годзе, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Smarhonski zbor. Смаргонскі збор (K. Rusiecki, 1850) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Smarhonski zbor. Смаргонскі збор (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Касьцёл, Смаргонь.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 46 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Берасьце)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак]] | Помнік архітэктуры [[віленскае барока|віленскага барока]]. Мураваныя касьцёл і кляштар часткова зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Да нашага часу захаваліся руіны. Існуе магчымасьць аднаўленьня як помніка архітэктуры. | [[Файл:Catholic Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary in Bierascie, Belarus.jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Bieraście, Bernardynski. Берасьце, Бэрнардынскі (1855) (2).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:КЛЯШТАР БЕРНАРДЫНАК.jpg|цэнтар|150пкс]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Езуса і Сьвятога Казімера і калегіюм езуітаў (Берасьце)|Касьцёл Езуса і Сьвятога Казімера і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Rynak-Kavalskaja. Берасьце, Рынак-Кавальская (1835).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Rynak-Kavalskaja, Jezuicki. Берасьце, Рынак-Кавальская, Езуіцкі (1928) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак (Берасьце)|Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Catholic Church and Convent in Bieraście.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Pieski, Brygicki. Берасьце, Пескі, Брыгіцкі (1928) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў (Берасьце)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў]] | Помнік архітэктуры барока. У 2-й палове XIX ст. мураваныя касьцёл і кляштар зьнішчылі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Паводле некаторых зьвестак, у 1856—1879 гады касьцёл перабудавалі пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Bieraście, Rynak. Берасьце, Рынак (1830)..jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Rynak. Берасьце, Рынак (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Мікалаеўская царква (Берасьце). Вид с площади.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў (Берасьце)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя касьцёл і кляштар часткова зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Да нашага часу захаваліся руіны. Існуе магчымасьць аднаўленьня як помніка архітэктуры. | [[Файл:Catholic Church of St. John the Baptist in Bierascie, Belarus.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Bernardynski. Берасьце, Бэрнардынскі (1936) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Kobrynskaje pradmieście. Берасьце, Кобрынскае прадмесьце (1831).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Сьвятой Соф’і і кляштар дамініканаў (Берасьце)|Касьцёл Сьвятой Соф’і і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Zaŭhrynieckaje pradmieście. Берасьце, Заўгрынецкае прадмесьце (1830).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Берасьцейская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Царква Сьвятога Міколы (Берасьце)|Царква Сьвятога Міколы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваную царкву зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Church of St Mikola Bierascie.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Unijacki, Sabornaja. Берасьце, Уніяцкі, Саборная (M. Zaleski, 1840).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Берасьце)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя царкву і манастыр зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Bazylanskaja. Берасьце, Базылянская (1835).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Bazylanskaja. Берасьце, Базылянская (1929).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Руины Белого Дворца.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Белая (горад)|Белая]] | [[Бельскі замак|Палац Радзівілаў]] | Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваны палац разабралі ў 1883 годзе | [[Файл:Bielski zamak. Бельскі замак (E. Stumann, 1863).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Белая (горад)|Белая]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар рэфарматаў (Белая)|Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар рэфарматаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Biełaja, Refarmacki. Белая, Рэфармацкі (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół św. Antoniego w Białej Podlaskiej - 01.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Белая (горад)|Белая]] | [[Царква Раства Багародзіцы і манастыр базылянаў (Белая)|Манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Зруйнавалі мураваны будынак манастыра. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бухавічы]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (Бухавічы)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бяроза (горад)|Бяроза]] | [[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар картузаў]] | Помнік архітэктуры барока. Па гвалтоўным закрыцьці ў 1866 годзе гарадзенскі губэрнатар выдаў пастанову перадаць пабудовы кляштару Ўрадаваму сыноду Расейскай імпэрыі «да злому і скарыстаньня годнага матэрыялу на ўладкаваньне званіцы і царквы ў Бярозе, а мядзяны дах скарыстаць на пабудову царквы Аляксандра Неўскага ў Горадні»<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 136.</ref>, у 1868 годзе будынак касьцёла разабралі. Захаваліся фрагмэнты касьцельнай вежы і руіны кляштару. | [[Файл:Biaroza Kartuskaja, Klaštarnaja. Бяроза Картуская, Кляштарная (1750) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Biaroza Kartuskaja, Klaštarnaja. Бяроза Картуская, Кляштарная (1906)..jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Агароджа зь вежамі.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бяроза (горад)|Бяроза]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Бяроза)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] | Помнік архітэктуры барока. У 1867 годзе з ініцыятывы [[Мураўёў-вешальнік|Мураўёва-вешальніка]] царкву перабудавалі ў маскоўскім стылі<ref>Описания церквей и приходов. Гродненский православно-церковный календарь. Том 1. — Воронеж, 1899. С. 92.</ref>. У 2003 годзе царква [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам|зноў пацярпела ад маскоўскай перабудовы]]. | | [[Файл:Biaroza Kartuskaja, Carkoŭnaja, Pietrapaŭłaŭskaja. Бяроза Картуская, Царкоўная, Петрапаўлаўская (1915).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Бяроза. Царква.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вістычы]] | [[Касьцёл Сьвятой Соф'і і кляштар цыстэрыянаў (Вістычы)|Касьцёл Сьвятой Соф'і і кляштар цыстэрыянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці ў 2-й палове XIX ст., мураваны касьцёл перарабілі пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (захаваўся). | [[Файл:Vistyčy. Вістычы (1830).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vistyčy. Вістычы (2.02.1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vistyčy. Вістычы (2007).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Высокае]] | [[Кляштар баніфратаў (Высокае)|Кляштар баніфратаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару. | [[Файл:Vysokaje, Marjampal, Banifracki. Высокае, Мар’ямпаль, Баніфрацкі (J. Becker, 1773).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Высокае. Кляштар 3.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гарадзец (Кобрынскі раён)|Гарадзец]] | Касьцёл Зьвеставаньня Панны Марыі | Помнік архітэктуры эклектыкі. Мураваны будынак перабудавалі ў маскоўскім стылі | | [[Файл:Haradziec, Źviestavańnia. Гарадзец, Зьвеставаньня (1866).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Кодань]] | [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Кодань)|Касьцёл Сьвятой Ганны]] | Помнік архітэктуры барока. У выніку перабудовы над касьцёлам замест фігурнай бані паставілі вялізны купал-цыбуліну. | [[Файл:Kodań, Rynak, Śviatoj Hanny. Кодань, Рынак, Сьвятой Ганны (1850).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kodań, Rynak, Śviatoj Hanny. Кодань, Рынак, Сьвятой Ганны (F. Harbačeŭski, 1891).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół par. p.w. św. Anny (1 poł. XVII, 1709) Kodeń 01 JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Кобрынь]] | [[Царква Сьвятога Мікалая (Кобрынь)|Царква Сьвятога Мікалая]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. зруйнавалі дзьве бакавыя вежы, а над царквой паставілі вялізны купал-цыбуліну. | [[Файл:Kobryń, Muchaviec-Babrujskaja. Кобрынь, Мухавец-Бабруйская (N. Orda, 7.04.1864).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kobryń, Mikolskaja. Кобрынь, Мікольская (1901-39).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Кобрын. Драўляная царква.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Крупчыцы]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Крупчыцы)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў]] | Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1866 годзе) | | [[Файл:Krupčycy, Karmelicki. Крупчыцы, Кармэліцкі (1899).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Міжрэчча (горад)|Міжрэчча]] | [[Царква Сьвятога Мікалая (Міжрэчча)|Царква Сьвятога Мікалая]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Mižrečča, Rynak, Mikolskaja. Міжрэчча, Рынак, Мікольская (1915).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół św. józefa międzyrzec dawna cerkiew.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Тэрэспаль]] | [[Царква Сьвятога Яна Багаслова (Тэрэспаль)|Царква Сьвятога Яна Багаслова]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. над царквой паставілі вялізны купал-цыбуліну. | [[Файл:Terespal, Carkoŭnaja, Bahasłoŭskaja. Тэрэспаль, Царкоўная, Багаслоўская (1898).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Terespal, Carkoŭnaja, Bahasłoŭskaja. Тэрэспаль, Царкоўная, Багаслоўская (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Cerkiew prawosławna p.w. św. Jana Teologa (k. XVIII) Terespol 01 JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Уладава]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Уладава)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Uładava, Carkoŭnaja, Baharodzickaja. Уладава, Царкоўная, Багародзіцкая (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Uładava, Carkoŭnaja, Baharodzickaja. Уладава, Царкоўная, Багародзіцкая (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:A 132 38 z 02.06.1987 Cerkiew prawosławna p.w. Narodzenia Marii, mur., 1840-1842.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Янаў Падляскі|Янаў]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар дамініканаў (Янаў)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Janaŭ, Rynak, Daminikanski. Янаў, Рынак, Дамініканскі (25.04.1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół dominikanów, ob. fil. p.w. św. Jana Chrzciciela (1790-1801, XIX) Janów Podlaski JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Браслаўскі павет|Браслаўшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 72 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Друя]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар дамініканаў (Друя)|Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці | [[Файл:Druja, Daminikanski. Друя, Дамініканскі (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Druja, Daminikanski. Друя, Дамініканскі (1909).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Шкунцікі]] | [[Касьцёл (Шкунцікі)|Касьцёл]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы | [[Файл:Škunciki. Шкунцікі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Шкунцікі. Царква Святога Ільі (07).jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 74 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вердамічы]] | [[Палац Талочкаў (Вердамічы)|Палац Талочкаў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак 15 верасьня 1915 году спалілі расейскія войскі<ref>Aftanazy R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Cz. 1 [Wielkie Księstwo Litewskie, Inflanty, Kurlandia]. T. 2, Województwa brzesko-litewskie, nowogródzkie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992. S. 398.</ref>. | [[Файл:Vierdamičy, Tałočka. Вердамічы, Талочка (1910).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Vierdamičy, Tałočka. Вердамічы, Талочка (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Зэльва]] | [[Тэатар Сапегаў (Зэльва)|Тэатар]] | Мураваны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. У 2000-я гады будынак зноў пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Zelva, Carkoŭnaja. Зэльва, Царкоўная (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Orthodox church of Zelva.jpeg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Грынявічы (Гарадзенская вобласьць)|Лапеніца Вялікая (Грынявічы)]] | [[Касьцёл і кляштар францішканаў (Грынявічы)|Касьцёл і кляштар францішканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | | [[Файл:Łapienica Vialikaja, Franciškanski. Лапеніца Вялікая, Францішканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Грынявічы. Касцёл (царква) былога кляштара францысканцаў (06).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Лыскаў]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Лыскаў)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву разабралі ў 1897 годзе. | [[Файл:Łyskaŭ, Bazylanski. Лыскаў, Базылянскі (1899).jpg|цэнтар|150px]] | | |} }}}} == [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 78 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Быстрыца]] | [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Быстрыца)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], у 1920-я яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Bystryca. Быстрыца (1871).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bystryca. Быстрыца (1904).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Віцебскі павет|Віцебшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 79 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Апекі Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар трынітарыяў (Віцебск)|Касьцёл Апекі Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Viciebsk, Trynitarskaja. Віцебск, Трынітарская (1873).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Trynitarski. Віцебск, Трынітарскі (1941-44) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vitebsk-pokrovcerkov.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Віцебск)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Фарны)]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі пры перабудове пад архіў, у 1950-я сьвятыню канчаткова зьнішчылі. | [[Файл:Viciebsk, Nižni Zamak, Fara. Віцебск, Ніжні Замак, Фара (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Dźvina-Nižni Zamak. Віцебск, Дзьвіна-Ніжні Замак (1905).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў (Віцебск)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832) | [[Файл:Viciebsk, Zamkavaja, Daminikanski. Віцебск, Замкавая, Дамініканскі (W. Bojarski, 1873).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў (Віцебск)|Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, калегіюм — часткова зруйнавалі (вежу). Канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1956. | [[Файл:Viciebsk, Vialikaja-Zadunaŭskaja. Віцебск, Вялікая-Задунаўская (1865) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Vialikaja-Zadunaŭskaja. Віцебск, Вялікая-Задунаўская (1910).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Дабравешчаньня Прасьвятой Багародзіцы (Віцебск)|Царква Зьвеставаньня Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, пазьней узарваная савецкімі ўладамі. | [[Файл:Viciebsk, Nižni Zamak, Źviestavańnia. Віцебск, Ніжні Замак, Зьвеставаньня (1833).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Źviestavańnia. Віцебск, Зьвеставаньня (1890).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Раства Хрыстова (Віцебск)|Царква Раства Хрыстова]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі | [[Файл:Viciebsk, Zaručaŭje. Віцебск, Заручаўе (1844).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Zaručaŭje, Rastva Chrystova. Віцебск, Заручаўе, Раства Хрыстова (1910).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Сьвятога Духа (Віцебск)|Царква Сьвятога Духа]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі | [[Файл:Viciebsk, Duchaŭskaja. Віцебск, Духаўская (1870) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Duchaŭskaja. Віцебск, Духаўская (1914).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:ВИТЕБСК. Дворец нынешнего генерал-губернатора..jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Віцебск)|Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. | [[Файл:Viciebsk, Zadunaŭje. Віцебск, Задунаўе (1818).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Zadunaŭje. Віцебск, Задунаўе (1878).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Віцебск)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зьнішчылі ў 2-й палове XIX ст. | [[Файл:Viciebsk, Pieskavacik. Віцебск, Пескавацік (A. Miniat, 1866).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Астроўна]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Астроўна)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Astroŭna. Астроўна (1941-44) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Astroŭna. Астроўна (2007).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мікулін]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Мікулін)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Лёзна]] | [[Царква Ўваскрасеньня Хрыстова (Лёзна)|Царква Ўваскрасеньня Хрыстова]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, пазьней зьнішчаны савецкімі ўладамі. | | [[Файл:Lozna, Babinavickaja. Лёзна, Бабінавіцкая (1944-49).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | Тадулін ([[Янавічы]]) | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Тадулін)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, пазьней зьнішчаны савецкімі ўладамі | | [[Файл:Janavičy, Tadulin. Янавічы, Тадулін (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 92 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Касьцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканаў (Горадня)|Касьцёл Маці Божай Ружанцовай]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зьнішчылі ў 2-й палове XIX ст., захаваўся мураваны кляштар | [[Файл:Horadnia, Kalučynskaja-Daminikanskaja. Горадня, Калючынская-Дамініканская (N. Orda, 1861-69).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dominikanie Grodno.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Савецкая, 6.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Фара Вітаўта (Горадня)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Фара Вітаўта)]] | Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны ў 1961 | [[Файл:Horadnia, Stary Rynak, Fara Vitaŭta. Горадня, Стары Рынак, Фара Вітаўта (1891).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Софийский собор Гродно.jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Горадня)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. | [[Файл:Horadnia, Klaštarnaja. Горадня, Кляштарная (N. Orda, 1860-77).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Кляштар бернардзінак (Гародня).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа і кляштар кармэлітаў (Горадня)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла зьнішчылі ў 1903 годзе дзеля будаваньня расейскіх кашараў. Захаваўся мураваны кляштар. | [[Файл:Horadnia, Mastavaja, Karmelicki. Горадня, Маставая, Кармэліцкі (1900-03) (2).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Гродзенскія замалёўкі 08.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Капцёўка]] | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Капцёўка)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву зруйнавалі дзеля пабудовы мураванай [[мураўёўкі]] | [[Файл:Kapcioŭka, Pračyścienskaja. Капцёўка, Прачысьценская (1865).jpg|цэнтар|150пкс]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Масаляны]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Масаляны)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Masalany. Масаляны (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ружанасток]] | [[Касьцёл Ахвяраваньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў (Ружанасток)|Касьцёл Ахвяраваньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму часткова вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Ružanastok, Daminikanski. Ружанасток, Дамініканскі (1908).jpg|150px|значак|цэнтар]] | [[Файл:Ružanastok, Daminikanski. Ружанасток, Дамініканскі (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Różanystok Sanctuary.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Сапоцкін]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (Сапоцкін)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму часткова вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Sapockin, Tealin, Uniebaŭziaćcia. Сапоцкін, Тэалін, Унебаўзяцьця (1914-16).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Сапоцкін. Касцёл Ушэсця Дзевы Марыі.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Лідзкі павет|Лідчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 100 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ліда]] | [[Лідзкі замак|Замак]] | Па 1891 годзе ўлады пачалі разборку і распродаж замкавых муроў, з адхонаў замкавага пагорка сталі браць пясок. У гэты час амаль цалкам зьнішчылі рэшткі паўднёва-заходняй вежы і разабралі частку заходняй сьцяны. | [[Файл:Lida. Ліда (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Lidzki zamak. Лідзкі замак (1901-14, 1915).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Вугал.JPG|цэнтар|150пкс]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ліда]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Ліда)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, мураваны кляштар страчаны да 1945 году. | | [[Файл:Catholic Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary and the Monastary of Carmelits in Lida.jpg|цэнтар|150пкс]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ліда]] | [[Лідзкая ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваную ратушу зьнішчылі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Астрына]] | Царква Сьвятога Спаса | Помнік архітэктуры готыкі (?), зруйнаваны да канца XIX ст.<ref name="Trusau">[[Ігар Трусаў|Трусаў І.]] [http://gazeta.grodno.net/31_76/t7.htm Гродзенскія ваколіцы] // «Биржа информации» № 31 (76), 5 жніўня 1999.</ref> | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Беліца]] | [[Касьцёл Сьвятога Юрыя (Беліца)|Касьцёл Сьвятога Юрыя]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Bielica, Daminikanski. Беліца, Дамініканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Васілішкі]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Васілішкі)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Vasiliški, Rynak. Васілішкі, Рынак (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of St. John the Baptist in Vasiliški (7.08.2010).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Дэмбрава]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Дэмбрава)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Dembrava, Bahasłoŭskaja. Дэмбрава, Багаслоўская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Мазырскі павет|Мазыршчына (Усходняе Палесьсе)]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 107 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мазыр]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (Мазыр)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы | [[Файл:Mazyr, Zamkavaja, Bernardynski. Мазыр, Замкавая, Бэрнардынскі (1865) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mazyr, Zamkavaja. Мазыр, Замкавая (1901-17) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of Saint Michael Archangel, Mazyr.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мазыр]], Кімбараўка | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар цыстэрыянак (Мазыр)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар цыстэрыянак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Mazyr, Kimbaraŭka, Cysteryjanski. Мазыр, Кімбараўка, Цыстэрыянскі (1865).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mazyr, Kimbaraŭka. Мазыр, Кімбараўка (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Юравічы]] | [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і калегіюм езуітаў (Юравічы)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Juravičy. Юравічы (4.03.1865).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Juravičy. Юравічы (1926) .jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Юравіцкі кляштар езуітаў 10.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Менскі павет|Меншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 110 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова комплекс зруйнавалі ў 1950-я | [[Файл:Miensk, Zboravaja. Менск, Зборавая (1871).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Zboravaja. Менск, Зборавая (1905).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1950. | [[Файл:Miensk, Daminikanskaja. Менск, Дамініканская (XIX) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Daminikanski. Менск, Дамініканскі (1901-19).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі пры перабудове пад расейскі архіў, у наш час фасаду будынка вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Miensk, Vialikaja Bernardynskaja. Менск, Вялікая Бэрнардынская (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Касьцёл Сьвятога Язэпа.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл зруйнавалі ў 1860-я<ref>[[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] Менскі кляштар баніфратаў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 291</ref>. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл зруйнавалі ў 2-й палове XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Менская ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. У 1851 расейскі цар Мікалай І пастанавіў зруйнаваць будынак, што было зроблена ў 1857. У наш час ратушу адбудавалі на старым месцы. | [[Файл:Mienskaja ratuša. Менская ратуша (T. Kramer, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Miensk - Ratuša.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа]] | Помнік архітэктуры готыкі і паўночнага рэнэсансу. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, канчаткова яе зьнішчылі ў 1936. У наш час будынак адбудавалі з захаваньнем старых падмуркаў. | [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak-Daminikanskaja. Менск, Высокі Рынак-Дамініканская (1843) (6).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak, Bazylanski. Менск, Высокі Рынак, Базылянскі (M. Astankovič, 1903) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква Святога Духа Мінск.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Miensk, Niamiha-Rakaŭskaja. Менск, Няміга-Ракаўская (D. Strukov, 1864).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Rakaŭskaja, Sabornaja. Менск, Ракаўская, Саборная (1927).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква Сьвятых апосталаў Пятра й Паўла, Менск 01.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Заслаўе]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Заслаўе)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Zasłaŭje, Fara. Заслаўе, Фара (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Zaslavl-Kostel.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Івянец]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Івянец)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл зьнішчылі па гвалтоўным закрыцьці. | | [[Файл:Ivianiec, Fara. Івянец, Фара (1901-13).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Івянец]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар францішканаў (Івянец)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Ivianiec, Vilenskaja-Zaklaštarnaja. Івянец, Віленская-Закляштарная (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ivianiec, Vilenskaja, Franciškanski. Івянец, Віленская, Францішканскі (B. Mihačoŭ, 1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kasciol Sv. Michala Archaniola (Ivianiec).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Лагойск]] | [[Царква Яўленьня Гасподняга і манастыр базылянаў (Лагойск)|Царква Яўленьня Гасподняга і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зруйнавалі ў 1841 годзе, неўзабаве на яе месцы збудавалі [[Мураўёўкі|мураўёўку]] | [[Файл:Łahojski zamak, Bazylanski. Лагойскі замак, Базылянскі (M. Januševič, 1850).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Łahojsk, Mikolskaja. Лагойск, Мікольская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Маладэчна]] | [[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар трынітарыяў (Маладэчна)|Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], пазьней яго часткова зруйнавалі савецкія ўлады | | [[Файл:Maładečna, Zamkavaja, Trynitarski. Маладэчна, Замкавая, Трынітарскі (1876-1914).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Смалявічы]] | [[Царква Сьвятога Мікалая (Смалявічы)|Царква Сьвятога Мікалая]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву зруйнавалі па сакавіку 1909 году, нягледзячы на просьбу прыхаджанаў захаваць помнік<ref name="flikop-svita">Флікоп-Світа Г. Алтары з уніяцкіх часоў у царкве Св. Мікалая ў Смалявічах у пачатку ХХ ст. // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 20 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. Лакотка. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2016. С. 555.</ref>. | [[Файл:Smalavičy, Carkoŭnaja, Mikolskaja. Смалявічы, Царкоўная, Мікольская (03.1909).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Стоўпцы]] | [[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў (Стоўпцы)|Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], пазьней яго зьнішчылі савецкія ўлады. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Stoŭpcy, Rynak, Daminikanski. Стоўпцы, Рынак, Дамініканскі (J. Filipovič, 1751-70).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stoŭpcy, Rynak. Стоўпцы, Рынак.jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Стоўпцы]] | [[Царква Сьвятой Ганны (Стоўпцы)|Царква Сьвятой Ганны]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Stoŭpcy, Carkoŭnaja-Rubiaževickaja, Hańnienskaja. Стоўпцы, Царкоўная-Рубяжэвіцкая, Ганьненская (1930).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stowbtsy7.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Наваградзкі павет|Наваградчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 126 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Наваградзкі замак|Замак]] | У 1802 гарадзенскі губэрнатар Бэнігсан даў дазвол наваградзкаму гараднічаму Скалову разабраць рэшткі замкавых вежаў. У канцы XIX ст. на тэрыторыю Замчышча праз пралом у мурах пачалі звозіць з усяго места сьмецьце, якое пакрыла больш як 2-мэтровых плястам руіны пабудоваў. У 1906 рухнула Касьцельная вежа<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 13—14.</ref>. | [[Файл:Navahradak_-_Rekanstrukcyja_(Viktar_Staščaniuk)_1.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradzki zamak, ruiny.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, сьвятых Язэпа і Станіслава Косткі і калегіюм езуітаў (Наваградак)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, сьвятых Язэпа і Станіслава Косткі і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па 1802 | [[Файл:Касьцёл і калегіюм езуітаў у Наваградку.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradak, Trajeckaja, Jezuicki. Наваградак, Траецкая, Езуіцкі (1817).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл і кляштар баніфратаў (Наваградак)|Касьцёл і кляштар баніфратаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па 1800 | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканак (Наваградак)|Касьцёл і кляштар дамініканак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі да 1916 году, кляштару — па 1944 годзе. | | [[Файл:Navahradak, Daminikanski. Наваградак, Дамініканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Наваградак)|Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] | | [[Файл:Navahradak, Franciškanskaja. Наваградак, Францішканская (J. Bułhak, 1919-39) (5).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Г. Наваградак - Мікалаеўская царква DSC07920.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Наваградзкая ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак зруйнавалі ў 1870-я | [[Файл:Navahradzkaja ratuša. Наваградзкая ратуша (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Наваградак)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зруйнавалі ў 1870-я. | | [[Файл:Navahradak, Zamkavaja. Наваградак, Замкавая (K. Rusiecki, 1846).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] | Помнік архітэктуры готыкі і рэнэсансу. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Navahradak, Bazylanskaja. Наваградак, Базылянская (V. Dmachoŭski, 1856).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradak, Sabornaja. Наваградак, Саборная (1901-39) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Барыслаглебская царква ў Навагрудку 2.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ваўковічы (Наваградзкі раён)|Ваўковічы]] | Касьцёл (царква?) | Мураваны будынак зруйнавалі ў 2-й палове XIX ст. | | [[Файл:Vaŭkovičy. Ваўковічы (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гавязна]] | [[Царква Сьвятога Яна Прадцечы (Гавязна)|Царква Сьвятога Яна Прадцечы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | | [[Файл:Church of Saint John Precursor in Haviazna-Vishniavets 01.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гарадзішча (Баранавіцкі раён)|Гарадзішча]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Гарадзішча)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Haradzišča, Maci Božaj. Гарадзішча, Маці Божай (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Haradzišča. Гарадзішча (26.02.2009).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Крывошын]] | [[Касьцёл езуітаў (Крывошын)|Касьцёл езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Kryvošyn, Rynak, Jezuicki. Крывошын, Рынак, Езуіцкі (1914).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Пакроўская царква 1.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ляхавічы]] | [[Ляхавіцкая фартэцыя|Замак]] | У 1-й палове XIX ст. замак прадалі гандлярам, якія разабралі абмуроўку замка і замкавыя пабудовы<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 22.</ref>. | [[Файл:Lachavicki zamak. Ляхавіцкі замак (1660).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ляхавічы]] | [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Ляхавічы)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. | | [[Файл:Lachavičy, Uzvyšeńnia Śviatoha Kryža. Ляхавічы, Узвышэньня Сьвятога Крыжа (1928).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мікалаеўшчына]]{{Заўвага|Касьцёл належаў да Наваградзкага дэканату, хоць само мястэчка ўваходзіла ў склад Менскага павету}} | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Мікалаеўшчына)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю [[барока]], збудаваны з фундацыі [[Маршалак вялікі літоўскі|маршалка вялікага літоўскага]] [[Аляксандар Людвік Радзівіл|Аляксандра Людвіка Радзівіла]] ў 1652 годзе. Драўляны будынак касьцёла зруйнавалі па адабраньні ў каталікоў у 1866 годзе, хоць паводле сьведчаньня мясцовага сьвятара, ён быў прыдатным да перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі<ref>Янушкевіч Я. [http://media.catholic.by/nv/n21/art6.htm?forprint=1 Зямля волатаў] // [[Наша вера]]. №3, 2002 г.</ref>. Неўзабаве на месцы касьцёла збудавалі [[Мікалаеўская царква (Мікалаеўшчына)|новую драўляную царкву]]. | [[Файл:Запіс аб нараджэнні і хрышчэньні Казіміра Міцкевіча (дзеда Я.Коласа).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Віленская брама (Мір)|Брама Віленская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Менская брама|Брама Менская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Нясьвіская брама|Брама Нясьвіская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Слонімская брама|Брама Слонімская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Мір)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, пазьней часткова зруйнаваны савецкімі ўладамі. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Mir, Rynak, Fara. Мір, Рынак. Фара (1882).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mir, Rynak, Fara. Мір, Рынак. Фара (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kasciol s'viatoha Mikalaja, h.p. Mir.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Царква Сьвятой Тройцы (Мір)|Царква Сьвятой Тройцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Mir, Mienskaja. Мір, Менская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Г.п. Мір - Троіцкая царква DSC07782.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Віленская брама (Нясьвіж)|Брама Віленская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Клецкая брама|Брама Клецкая]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Калегіюм езуітаў (Нясьвіж)|Калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваныя будынкі зруйнавалі па 1800 дзеля пабудовы расейскіх кашараў | [[Файл:Niaśviž, Studenckaja. Нясьвіж, Студэнцкая (1797) .jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Jezuicki. Нясьвіж, Езуіцкі (1907-17) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Нясвіж. Будынак езуіцкага калегіума.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар бэнэдыктынаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар бэнэдыктынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя касьцёл і кляштар зьнішчылі па гвалтоўным закрыцьці | [[Файл:Niaśviž, Aniolskaja hara, Benedyktynski. Нясьвіж, Анёльская гара, Бэнэдыктынскі (N. Orda, 22.07.1876).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Aniolskaja hara, Benedyktynski. Нясьвіж, Анёльская гара, Бэнэдыктынскі (1914) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. Канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1950-я | [[Файл:Niaśviž, Daminikanskaja. Нясьвіж, Дамініканская (1801-72, 1920-30).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Daminikanskaja. Нясьвіж, Дамініканская (1906-14).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова яго зьнішчылі ў 1950-я. Кляштар захаваўся | [[Файл:Niaśviž, Bernardynskaja. Нясьвіж, Бэрнардынская (N. Orda, 1877).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Bernardynskaja. Нясьвіж, Бэрнардынская (1901-17) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Нясвіж. Корпус кляштара бернардзінцаў.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі (вежа-званіца) у выніку перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Кляштар захаваўся | [[Файл:Niaśviž, Benedyktynskaja. Нясьвіж, Бэнэдыктынская (N. Orda, 28.07.1876).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Dziavočy, Benedyktynski. Нясьвіж, Дзявочы, Бэнэдыктынскі (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Комплекс былога кляштара бэнэдыктынак3.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Палац Альба (Нясьвіж)|Палац Альба]] | Мураваны будынак зьнішчылі ў XIX ст. | [[Файл:Niaśviž, Alba. Нясьвіж, Альба (L. Lutnicki, 1784).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Нясьвіская ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры барока. У XIX ст. будынак часткова зруйнавалі (верхнія ярусы вежы), у наш час ратушы вярнулі аўтэнтычны выгляд | [[Файл:Niaśviskaja ratuša. Нясьвіская ратуша (1820-36).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviskaja ratuša. Нясьвіская ратуша (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Town Hall in Niasviz (2008).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Сноў]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Сноў)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд | | [[Файл:Snoŭ, Niaśviskaja, Śviatoha Jana. Сноў, Нясьвіская, Сьвятога Яна (1918).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Сноўскі касцёл.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Сталовічы]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар янітаў (Сталовічы)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар янітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. У 1866 годзе будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | | [[Файл:Stałavičy, Rynak. Сталавічы, Рынак (I. Atkinson, 1899).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stałavičy. Сталавічы (16.08.2009).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Цялядавічы]] | [[Касьцёл і кляштар бэнэдыктынак (Цялядавічы)|Касьцёл і кляштар бэнэдыктынак]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У 1866 годзе касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Шчорсы]] | [[Царква Сьвятога Дзьмітрыя Салунскага (Шчорсы)|Царква Сьвятога Дзьмітрыя Салунскага]] | Помнік архітэктуры барокавага клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Ščorsy, Źmitraŭskaja. Шчорсы, Зьмітраўская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:В. Шчорсы - Дзьмітрыеўская царква DSC07837.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшша]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 160 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Высокае Мазавецкае|Высокае]] | Царква Сьвятых Казьмы і Дзям'яна | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Wysokie Mazowieckie - cerkiew św. św. Kosmy i Damiana.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Wysokie Mazowieckie - widok na cerkiew 1918 r.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Wysokie Mazowieckie, kościół pw. Narodzenia NMP (01).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бельск Падляскі]] | [[Касьцёл Маці Божай з Гары Кармэль і кляштар кармэлітаў (Бельск)|Касьцёл Маці Божай з Гары Кармэль і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Bielsk, Karmelicki. Бельск, Кармэліцкі (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół p.w. Matki Boskiej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim 01.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бельск Падляскі]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Бельск)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Па гвалтоўным пераводзе ў юрысдыкцыю [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] над драўлянай царквой паставілі купал-цыбуліну. | | [[Файл:Bielsk, Baharodzickaja. Бельск, Багародзіцкая (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bielsk Podlaski - Church of St. Mary's Birth.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мельнік]] | [[Прачысьценская царка ў Мельніку|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваную царкву перабудавалі ў маскоўскім стылі ў 1910 годзе. | | [[Файл:Mielnik, Pračyścienskaja. Мельнік, Прачысьценская (1939).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Cerkiew greko-kat., ob. prawosławna par. p.w. Narodzenia Matki Boskiej Przeczystej, mur., 1821-1823, 1907-1910 Mielnik 01 JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Рэчыцкі павет|Панізоўе (Рэчыччына)]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 164 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бабруйск]] | [[Касьцёл і калегіюм езуітаў (Бабруйск)|Касьцёл і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі дзеля будаваньня расейскай фартэцыі. | [[Файл:Babrujsk, Rynak, Jezuicki. Бабруйск, Рынак, Езуіцкі (1800) (2).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Roman-Catholic church of St. Peter and Paul (Babrujsk, modern condition)-2.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бабруйск]] | Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Фарны) | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі дзеля будаваньня расейскай фартэцыі. | [[Файл:Babrujsk, Fara. Бабруйск, Фара (1823).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вялікія Нямкі]] | Касьцёл | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, зачынены і зруйнаваны па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]]. | | [[Файл:Vialikija Niamki. Вялікія Нямкі (1890).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Радага (Гомельская вобласьць)|Радага]] | Касьцёл Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі пры місіі езуітаў | Помнік архітэктуры клясыцызму, зачынены і часткова зруйнаваны ў выніку маскоўскай перабудовы па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня. | | [[Файл:Radaha, Jezuicki. Радага, Езуіцкі (1869).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Пінскі павет|Піншчына (Заходняе Палесьсе)]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 168 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Пінск]] | [[Замак Вішнявецкіх (Пінск)|Замак Вішнявецкіх]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | [[Файл:Pinsk, Karalin. Пінск, Каралін (N. Orda, 1875).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Пінск]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (Пінск)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | | [[Файл:Pinsk, Bernardynski. Пінск, Бэрнардынскі (1918-39).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква Святой Барбары.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішча]] | [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэнэдыктынаў (Гарадзішча)|Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэнэдыктынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. Захаваўся мураваны кляштар. | [[Файл:Haradzišča. Гарадзішча (N. Orda, 1875).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Haradzišča, Benedyktynski. Гарадзішча, Бэнэдыктынскі (1914).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Любяшоў]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Эвангеліста і калегіюм піяраў (Любяшоў)|Касьцёл Сьвятога Яна Эвангеліста і калегіюм піяраў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. Захаваўся мураваны кляштар. | [[Файл:Lubiašoŭ, Rynak, Pijarski. Любяшоў, Рынак, Піярскі (1800).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Lubiašoŭ, Rynak, Pijarski. Любяшоў, Рынак, Піярскі (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Внутрішній дворик (клуатр) кляштору оо. піарів у Любешові. Тут вчився Косьцюшко..jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Моладава (Берасьцейская вобласьць)|Моладава]] | Царква Ўшэсьця Гасподняга | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. зруйнавалі дзьве бакавыя вежы, а над царквой паставілі купал-цыбуліну. | [[Файл:Moładaŭ, Ušeścienskaja. Моладаў, Ушэсьценская (N. Orda, 1864).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Moładaŭ, Ušeścienskaja. Моладаў, Ушэсьценская (1917).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Пагост Загародзкі]] | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа (Пагост Загародзкі)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] | Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Pahost Zaharodzki, Śviatoha Jazepa. Пагост Загародзкі, Сьвятога Язэпа (1900) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Pahost Zaharodzki, Śviatoha Jazepa Пагост Загародзкі, Сьвятога Язэпа (1920-29) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Столін]] | [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (Столін)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова зруйнаваны савецкімі ўладамі. | [[Файл:Stolin, Kaścielny. Столін, Касьцельны (1914).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stolin, Kaścielny. Столін, Касьцельны (K. Niedabitoŭski, 1936).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Тураў]] | [[Тураўская вежа|Вежа]] | Фартыфікацыя [[Тураўскі замак|Тураўскага замка]], збудаваная ў 2-й палове XIII ст., пазьней узнаўлялася. Мураваную вежу зруйнавалі ў 1830 годзе. | | | |} }}}} == [[Полацкае ваяводзтва|Полаччына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 176 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], пазьней узарваны савецкімі ўладамі. Захаваліся руіны касьцёла і кляштару. | [[Файл:Połacak, Zadźvińnie. Полацак, Задзьвіньне (1838).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Połacak, Zadźvińnie. Полацак, Задзьвіньне (1901-17) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:ПОЛАЦК. Руіны касцёла кляштара бернардзінцаў — POLACK. Ruiny kaściola kliaštara biernardzincaŭ..jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Полацак)|Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі неўзабаве па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Połacak, Vialikaja, Franciškanski. Полацак, Вялікая, Францішканскі (1862).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Манастыр базылянаў (Полацак)|Манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі ў пачатку XX ст. | [[Файл:Połacak, Vierchni Zamak. Полацак, Верхні Замак (N. Orda, 1875).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Połacak, Vierchni Zamak. Полацак, Верхні Замак (1889-91).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Сафійскі сабор, Полацк.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Полацкая ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак зруйнавалі па 1772 годзе. У 1780 годзе на месцы ратушы збудавалі дом генэрал-губэрнатара. | [[Файл:Połackaja ratuša. Полацкая ратуша (XVIII).jpg |цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Царква Сьвятога Спаса (Полацак)|Царква Сьвятога Спаса]] | Помнік архітэктуры полацкай школы дойлідзтва з элемэнтамі клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Połacak, Spas, Spaskaja. Полацак, Спас, Спаская (1833).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Połacak, Spas, Spaskaja. Полацак, Спас, Спаская (1890).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:SЦарква.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Валынцы]] | Царква Сьвятых Барыса і Глеба | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю клясыцызму. Драўляны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Vałyncy, Drysa. Валынцы, Дрыса (N. Orda, 25.06.1875-76).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vałyncy, Drysa. Валынцы, Дрыса (1913).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Глыбокае]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Глыбокае)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў пры перабудове пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Большую частку мураванага кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Hłybokaje. Глыбокае (1878).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1928).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Глыбоцкія замалёўкі. Царква на плошчы (01).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Кублічы]] | [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (Кублічы)|Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, зруйнаваны да 1945 году. | [[Файл:Kubličy. Кублічы (1903).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kubličy. Кублічы (1913).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Невель]] | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Невель)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаная савецкімі ўладамі. | | [[Файл:Nieviel, Rynak, Pračyścienskaja. Невель, Рынак, Прачысьценская (1942).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Слонімскі павет|Слонімшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 185 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх (Слонім)|Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зруйнаваны ў 1950-я. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Słonim. Слонім (1884).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Słonim, Rynkavaja-Panasoŭskaja, Lateranski. Слонім, Рынкавая-Панасоўская, Лятэранскі (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Краявіды Слоніма (14).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў (Слонім)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | | [[Файл:Słonim, Bernardynskaja. Слонім, Бэрнардынская (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Краявіды Слоніма (19).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў (Слонім)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі ў 1856. | [[Файл:Słonim, Ružanskaja. Слонім, Ружанская (1851).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Палац Агінскіх (Слонім)|Палац Агінскіх]] | Мураваны палац зруйнавалі ў XIX ст. | | [[Файл:Słonim, Zamčyšča, Aginski. Слонім, Замчышча, Агінскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Слонімская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак часткова зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Тэатар Агінскіх (Слонім)|Тэатар Агінскіх]] | Мураваны тэатар зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Słonim, Opernaja. Слонім, Опэрная (1800).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Быцень]] | [[Царква Сьвятога Язафата (Быцень)|Царква Сьвятога Язафата]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. У 1914 годзе на загад генэрала Аляксеева расейскія войскі ўзарвалі царкву<ref>[http://www.rusalbom.ru/photo/default/11196 Старая Бытенская церковь], [http://www.rusalbom.ru/ Большой Русский Альбом]</ref>, канчаткова помнік зьнішчылі за савецкім часам. | [[Файл:Bycień, Rynak. Быцень, Рынак (1912).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bycień, Rynak. Быцень, Рынак (1919-39) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Дзярэчын]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў (Дзярэчын)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару (1866). | | [[Файл:Dziarečyn, Rynak, Daminikanski. Дзярэчын, Рынак, Дамініканскі (N. Orda, 21.05.1877).jpg |цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Новадзявяткавічы|Дзявяткавічы]] | [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Новадзявяткавічы)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Dziaviatkavičy. Дзявяткавічы (1867) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dziaviatkavičy, Śviatych Piatra i Paŭła. Дзявяткавічы, Сьвятых Пятра і Паўла (N. Tikhvinsky, 1867).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Novadzieviatkavičy. Новадзевяткавічы (3.04.2011).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Новадзявяткавічы|Дзявяткавічы]] | [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Новадзявяткавічы)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]]. Званіца | Помнік архітэктуры барока. Мураваная званіца пацярпела ад перабудовы касьцёла пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Dziaviatkavičy. Дзявяткавічы (1867) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dziaviatkavičy, Śviatych Piatra i Paŭła. Дзявяткавічы, Сьвятых Пятра і Паўла (N. Tikhvinsky, 1867) (6).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Novadzieviatkavičy. Новадзевяткавічы (2011).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Зьдзецел]] | [[Палац Радзівілаў (Зьдзецел)|Палац Радзівілаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак часткова зруйнавалі па канфікацыі маёнткаў Солтанаў дзеля прыстасаваньня пад кашары. | [[Файл:Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1871).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1919-39).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Radzivił Palace in Ździecieł (6.06.2010).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Раготна]] | [[Касьцёл Анёлаў-Ахоўнікаў (Раготна)|Касьцёл Анёлаў-Ахоўнікаў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак часткова пацярпеў ад перабудовы касьцёла пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Rahotna. Раготна (1915).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Косцел в Роготно после обновления фасада в 2016 году.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ружаны]] | [[Ружанская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Ružanskaja ratuša. Ружанская ратуша (J. Becker, 1762-88).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ружаны]] | [[Царква Сьвятых Пятра і Паўла (Ружаны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. У XIX ст. мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы | [[Файл:Ružany, Bazylanski. Ружаны, Базылянскі (J. Becker, 1762-88).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ružany, Rynak, Bazylanski. Ружаны, Рынак, Базылянскі (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ružany church of St. Peter and St. Paul 003.Jpeg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Слуцкае княства|Случчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 199 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слуцак]] | [[Віленская брама (Слуцак)|Брама Віленская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слуцак]] | [[Востраўская брама|Брама Востраўская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слуцак]] | [[Капыльская брама|Брама Капыльская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Раманаў (Менская вобласьць)|Раманаў]] | Царква Сьвятога Юрыя | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, які пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Канчаткова зруйнаваны за савецкім часам | [[Файл:Ramanaŭ, Rynak, Juraŭskaja. Раманаў, Рынак, Юраўская (D. Strukov, 1864-67).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Ramanaŭ, Morač-Rynak, Juraŭskaja. Раманаў, Морач-Рынак, Юраўская (1944-49) (3).jpg|цэнтар|150пкс]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Цімкавічы]] | Царква Сьвятога Міколы | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, які пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Канчаткова зруйнаваны за савецкім часам | | [[Файл:Cimkavičy, Niaśviskaja, Mikolskaja. Цімкавічы, Нясьвіская, Мікольская (J. Najman, 1917).jpg|цэнтар|150пкс]] | |} }}}} == [[Троцкі павет|Троччына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 204 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Трокі]] | Касцёл Сьвятога Мікалая і кляштар бэрнардынаў | Помнік архітэктуры барока. Па ліквідацыі кляштару ў 1865 годзе расейскія ўлады зруйнавалі вежы касьцёла, а каля 1880 году — рэшту будынка. | [[Файл:Troki, Bernardynski. Трокі, Бэрнардынскі (H. Lajbovič, 1760).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Troki, Bernardynskaja. Трокі, Бэрнардынская (J. Čachovič, 1865-80) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Traku buv bernardinu vienuolyno liekanos2011.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Алькенікі]] | Касцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Alkieniki, Franciškanski. Алькенікі, Францішканскі (1839).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Alkieniki, Franciškanski. Алькенікі, Францішканскі (1904-05).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ruins of Valkininkai Monastery, 02.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Высокі Двор]] | Касьцёл Сьвятога Дамініка і кляштар дамініканаў | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Vysoki Dvor, Daminikanski. Высокі Двор, Дамініканскі (1835).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Vysoki Dvor, Daminikanski. Высокі Двор, Дамініканскі (1904-05).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Aukstadvaris Dominikas church.jpg|цэнтар|150пкс]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мерач]] | Ратуша | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак ратушы зьнішчылі дзеля пабудовы царквы-[[мураўёўкі]] Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Mierackaja ratuša. Мерацкая ратуша (1852).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Mierač, Uźvižanskaja. Мерач, Узьвіжанская (1901-39).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Merkinė, Lithuania - panoramio (16).jpg|цэнтар|150пкс]] |} }}}} == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам]] * [[Мураўёўкі]] * [[Купал-цыбуліна]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.}} * {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}} * [[Інэса Слюнькова|Слюнькова И. Н.]] Храмы и монастыри Беларуси XIX века в составе Российской империи: Пересоздание наследия. ― М.: Прогресс-Традиция, 2010. {{ISBN|978-5-89826-326-8}}. == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.07.2017 |url = https://news.tut.by/culture/550660.html |загаловак = Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 10.04.2017 |url = https://news.tut.by/culture/537521.html |загаловак = Семь белорусских городов, которые выглядели гораздо красивее |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}} {{Русіфікацыя}} [[Катэгорыя:Архітэктура Вялікага Княства Літоўскага]] [[Катэгорыя:Сьпісы збудаваньняў]] 6a92hfgqkue4y9ba0ambpal6ogkn0xi 0 167688 2334438 1801837 2022-08-25T05:55:29Z EmausBot 10296 Робат: выпраўленьне падвойнага перанакіраваньня → [[Дэльта Акавангі]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Дэльта Акавангі]] 114az4b1ute50ldgcshgq3lmyywck4r 0 171034 2334393 2330908 2022-08-24T15:16:18Z CesarNS1980 42598 дадаў эмблему wikitext text/x-wiki {{Артаграфія}} {{Партыя |назва = Украінскі нацыянальны саюз |тып = арганізацыя |лягатып = Logo de la Unión Nacional de Ucrania.png |подпіс = |памер = |лідэр = [[Віталь Крывашэеў]] |заснаваная = 2009 |штаб-кватэра = [[Украіна]], [[Кіеў]] |супрацоўніцтва = |ідэалёгія = [[сацыяльны нацыяналізм]], [[украінскі народны сацыялізм]], [[нацыяналізм]] |колькасьць = прыблізна 1000 чалавек |орган партыйнага друку = |дэвіз = Раса, нацыя, зямля! |сайт = [http://naso.pp.ua naso.pp.ua] }} '''Украінскі нацыянальны саюз''' ({{мова-uk|Український національний союз}}) — [[Украіна|украінская]] ваенізаваная патрыятычная грамадзка-палітычная арганізацыя, што ставіць сваёй мэтай усталяваньне ўкраінскай саборнай самастойнай дзяржавы, яе захаваньне і разьвіцьцё. == Гісторыя == Украінскі нацыянальны саюз быў створаны 19 сьнежня 2009 году. Першыя аддзяленьні былі створаны ў [[Харкаў|Харкаве]], [[Люботын]]е і [[Палтава|Палтаве]]<ref>https://web.archive.org/web/20160304000535/http://www.naso.org.ua/history.html</ref>. Да 2012 году кіраўніком арганізацыі быў [[Алег Галтвянскі]], з 15 ліпеня 2012 арганізацыю ўзначальвае [[Віталь Крывашэеў]]<ref>https://web.archive.org/web/20160303200458/http://www.naso.org.ua/main/425-novy-glava-nacionalnogo-soyuza.html</ref>. З моманту свайго заснаваньня УНС зарэкамэндавала сябе як арганізатар рэгулярных палітычна рэзанансных акцыяў. УНС на працягу ўсяго пэрыяду свайго існаваньня вядзе барацьбу зь сіламі, варожымі ўкраінскай дзяржаве, перш за ўсё прарасейскай і сэпаратысцкай накіраванасьці<ref>http://www.pravda.ru/world/formerussr/ukraine/24-06-2013/1162604-fcb-0/</ref><ref>http://zakon.mirtesen.ru/blog/43900476654/Ukrayinskie-natsionalistyi-hotyat-ottyapat-u-Rossii-Stavropole-i</ref>. УНС зьяўляецца адным з арганізатараў «[[Эўрамайдан]]у»<ref>http://zavtra.ru/content/view/ukrainskij-gambit/</ref><ref>http://www.05366.com.ua/news/466802</ref>. Актывісты арганізацыі прымаюць удзел у [[Антытэрарыстычная апэрацыя ва Ўкраіне|Антытэрарыстычнай апэрацыі]] на ўсходзе Ўкраіны<ref>https://web.archive.org/web/20150721133836/http://www.naso.org.ua/main/939-na-osnov-uns-bude-stvoreniy-batalyon-specalnogo-priznachennya-sch-1.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20160303205057/http://www.naso.org.ua/main/1058-lzhivye-bukvy.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20160303201517/http://magistral-uz.com.ua/articles/prihistok-na-perehresti-dorig.html</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Усеўкраінскае аб’яднаньне «Свабода»]] * [[Грамадзкая арганізацыя Патрыёт Украіны]] * [[УНА-УНСО]] * [[Правы сэктар]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://naso.pp.ua/ Афіцыйная бачына] * [https://twitter.com/Ukrainian_union/ У twitter] * [https://www.facebook.com/naso.org/ У facebook] * [http://vk.com/uns_ukr Украінскі нацыянальны саюз у ВК] [[Катэгорыя:Нацыяналістычныя арганізацыі]] [[Катэгорыя:Грамадзкія арганізацыі Ўкраіны]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2009 годзе]] [[Катэгорыя:Эўрамайдан]] 0nehtqndehgy9en9ac2a6ezycbfcnet 0 171468 2334461 2333558 2022-08-25T10:22:26Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Насельніцтва */ + wikitext text/x-wiki {{Ня блытаць|Літва старажытная|старажытнай Літвой}} {{Адміністрацыйная адзінка |Краіна = [[Летува]] і [[Расея]] |Уваходзіць у = Летува і Расея (раней [[Прусія]], [[Нямецкая імпэрыя]]) |Статус = Афіцыйны этнаграфічны рэгіён у Летуве |Цэнтар = [[Клайпеда]] }} '''Мала́я Летува́''' ({{Мова-lt|Mažoji Lietuva|скарочана}}, {{Мова-de|Kleinlitauen|скарочана}}), раней '''Пруская Летува''' ({{Мова-lt|Prūsų Lietuva|скарочана}}, {{Мова-de|Preußisch-Litauen|скарочана}}) — сучасны [[этнаграфічны рэгіён]] на захадзе [[Летува|Летувы]] і гістарычны рэгіён [[Прусія|Прусіі]], пазьней [[Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]] ў [[Нямеччына|Нямеччыне]], дзе жылі прускія [[жамойты]] (пазьней [[прускія летувісы]]). Малая Летува была паўночнай часткай гэтай нямецкай правінцыі і атрымала сваю назву паводле мясцовага насельніцтва, мову якога ў Прусіі з 1579 году пачалі называць [[Летувіская мова|летувіскай («літоўскай»)]], у той час як гэтую ж мову ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] называлі жамойцкай{{Заўвага|Факт масавага і традыцыйнага называньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] мовы [[Летувісы|летувісаў]] (у тым ліку мовы прускіх [[Жамойты|жамойтаў]] у «Малой Летуве») ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref> — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>}}<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Малая Летува — частка гістарычнай [[Жамойць|Жамойці]], якая з 1422 году канчаткова апынулася ў складзе [[Прусія|Прусіі]], а не Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Urban-2001-110">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.</ref>. == Назва == [[Файл:Phinni-Chrones (1478).jpg|значак|''Phinni'' ([[Фіна-вугорскія мовы|фіны]]) каля ўтоку [[Нёман]]а (''Chrones''). Мапа 1478 г., створаная паводле апісаньня мапаў [[Кляўдыюс Пталемэй|Пталемэя]]]] Назва Малая Літва ({{мова-de|Klein Litauen|скарочана}}) упершыню зьявілася ў [[Хронікі Прусіі|хроніках Прусіі]] аўтарства [[Сымон Грунаў|Сымона Грунаў]] і [[Лукаш Давід|Лукаша Давіда]] ў пачатку XVI стагодзьдзя<ref name="BRE-2010">Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. Т. 17. — Москва, 2010. С. 628.</ref>. Аднак паводле Лукаша Давіда, Малой Літвой была [[Гарадзенскае княства|Гарадзенская зямля]] з сталіцай у [[Горадня|Горадні]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 7.</ref><ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 22—23.</ref><ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [http://imperiaduhu.by/gistoryia/gist-sairednia/siaredn-VKL/litva-na-balkanah.html Літва на Балканах (Першасны сэнс назвы)] // Спадчына. № 5—6, 2000. С. 90—95.</ref>. Доўгі час правінцыя ўсходняй Прусіі, большая частка якой пазьней стала спарадычна называцца Прускай або Малой Летувой, выступала пад назвай [[Самбія]] (Самбійскае біскупства або Самляндыя, у скандынаўскіх сагах — ''Sembia'', ''Semland''). На думку гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], гэтая назва мае жамойцкае паходжаньне і абазначае [[Жамойты|жамойтаў (жэймаў)]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 108—109.</ref>. Адпаведна, назвы ''Seme'', ''Sembia'' або ''Sambia'' — гэта [[Лацінская мова|лацінізаваная]] форма ад ''Žeme''<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref> (Жэмія<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 204.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (S. Sarnicki, 1584-86).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (''Samogitia'') і пруская (''Samaide''). Фрагмэнт мапы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіслаў Сарніцкі|С. Сарніцкага|pl|Stanisław Sarnicki}}, 1584—1586 гг.]] Брытанскі этноляг і лінгвіст, прафэсар [[Лёнданскі ўнівэрсытэт|Лёнданскага ўнівэрсытэту]] і сябра [[Лёнданскае каралеўскае таварыства|Лёнданскага каралеўскага таварыства]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Робэрт Гордан Лейтэм||en|Robert Gordon Latham}} яшчэ ў 1859 годзе адзначаў лучнасьць назваў ''Samland'' і ''Samogitia'' ды іхную повязь зь фінскай назвай ''Suome'': «''Магчыма, ніводны прастаўнік [[Балтыйскія мовы|літоўскай сям’і]] не ўзыходзіць да арыгінальнага літоўскага грунту. Тое, што ад пачатку было літоўскім, цяпер стала польскім або нямецкім. Тое, што цяпер літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}}, ад пачатку было [[Фіна-вугорскія народы|фінскім]]''»{{Заўвага|{{мова-en|«It is possible that at the present moment no single representative of the Lithuanic family may stand on soil originally Lithuanic. What was originally Lithuanic is now Polish or German. What is now Lithuanic was originally Fin»|скарочана}}}}<ref>Latham R. G. Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India. — London, 1859. [https://books.google.by/books?id=KQBAAQAAMAAJ&pg=PA4&dq=Samogitia+samland&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Samogitia%20samland&f=false P. 4].</ref>. [[Файл:Samogitia-Samaidae (W. Grodecki, 1558, 1570).jpg|значак|''Samogitia'' і ''Samaidae''. {{nowrap|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Вацлаў Градзецк|В. Градзецкі|pl|Wacław Grodziecki}}}}, 1570 г. (1558 г.)]] Нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вольфганг Мэнцэль||en|Wolfgang Menzel}} у 1862 годзе выводзіў ад фінскай саманазвы ''Suomalainen'', апроч ''Samland'' і ''Samogitien'', яшчэ і ''Samojeden'' — назву [[Самадыйскія народы|самаедаў]]{{Заўвага|{{мова-de|«Die Finnen nennen sich selbst Suomalainen, daher die Namen Samland, Samogitien, Samojeden»|скарочана}}}}<ref>Menzel W. Allgemeine Weltgeschichte von Anfang bis jetzt. — Stuttgart, 1862. [https://books.google.by/books?id=ayaN93Mpe38C&pg=RA1-PA445&dq=Samland+Samoyeden&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiQ76WIrKr1AhVz8LsIHS2cA78Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Samland%20Samoyeden&f=false S. 445].</ref>. А прускі гісторык і этнограф, прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэрдынанд Мюлер||fr|Ferdinand Heinrich Müller}} зазначаў у 1837 годзе бясспрэчнасьць агульнага паходжаньня назваў прускай Самляндыі і самаедаў{{Заўвага|{{мова-de|«Müller immer nur Samogiten genannt, und gleich wie dieser Name auf das litthauische Samogitien oder Schamaiten hinweiset, so hat unstreitig auch das preußische Samland rücksichtlich des Namens einen gemeinsamen Ursprung mit den Samojeden»|скарочана}}}}<ref>Müller F. H. Der Ugrische Volksstamm oder Untersuchungen über die Ländergebiete am Ural und am Kaukasus in historischer, geographischer und ethnographischer Beziehung. — Berlin, 1837. [https://books.google.by/books?id=AmNMAAAAcAAJ&pg=PA314&dq=Samland+Samoyeden&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiQ76WIrKr1AhVz8LsIHS2cA78Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Samland&f=false S. 314].</ref>. [[Файл:Provincia S. Joachimi Ord. Excalc. SSS Trinitatis Red. Capt. post introductionen Religiosor sui Ordinis A.D. 1684 in Regnum Poloniae et M.D. Lith.jpg|значак|Мапа [[Ордэн трынітарыяў|трынітарскіх]] [[кляштар]]аў у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], дзе пад назвай «Жамойць» ({{мова-la|Samogitia|скарочана}}) аб'ядноўваюцца землі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]] і [[Самбія|Самбіі]], каля 1748 г.{{Заўвага|Сярод іншага, на гэтай мапе пазначаюцца Польшча Малая (Polonia Minor) і Вялікая (Polonia Major)}}]] Увогуле, ідэнтычнасьць назваў {{мова-de|Schamaiten, Samland|скарочана}} з {{мова-la|Samogitia|скарочана}} і {{мова-pl|Żmudź|скарочана}} сьцьвярджалася яшчэ ў выдадзеным у 1860 годзе афіцыйным даведніку Міністэрства ўнутраных справаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]{{Заўвага|{{мова-ru|«Народ этот называл себя „Жемайтис“, а свою землю „Жемаицей“ или „Жемайчис“ <…>, из чего Немцы сделали Schamaiten и Samland, ученые — Samogitia, а поляки — Żmudź»|скарочана}}}}<ref>Городские поселения в Российской Империи. Т. 1. — СПб., 1860. [https://books.google.by/books?id=IGhbAAAAQAAJ&pg=RA1-PA508&dq=Samogitia+samland&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Samogitia%20samland&f=false С. 508—509].</ref>. Раней, у 1847 годзе ў часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася, што «''Самаеды, Самагіты, [[Земгалы|Самігалы]], Сембы або Самлянд ёсьць народамі, прыналежнымі да Фінскага кораню''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Самоеды, Самогиты, Самигалы, Сембы или Самланд суть народы, принадлежащие у Финскому корню»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Ч. 56, 1847. [https://books.google.by/books?id=ZiIZAQAAIAAJ&pg=RA5-PA130&dq=%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D1%8B,+%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw2vWH48D1AhU4g_0HHUNwBk4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D1%8B%2C%20%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8A&f=false С. 130].</ref>, а ў 1858 годзе тоеснасьць назваў ''Semben'', ''Samland'' і ''Samogitia'' адзначаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Вельтман||ru|Вельтман, Александр Фомич}}<ref>Вельтман А. Аттила и Русь IV и V века. Свод исторических и народных преданий. — М., 1858. [https://books.google.by/books?id=rcIaAAAAYAAJ&pg=PA107&dq=Samogitia+samland&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Samogitia%20samland&f=false С. 107].</ref>. На падабенства і, адпаведна, гістарычную лучнасьць назваў ''Sami'', ''Sambi'', ''Sameyten'' і ''Shemaiter'' таксама зьвяртаў увагу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстантын Грэвінгк||ru|Гревингк, Константин Иванович}} у 1870 годзе{{Заўвага|{{мова-de|«Zemaitis heisst aber litauisch ein Niederländer (żemas, niedrig, unten) im Gegensatz von Auksztutis (auksztas, hoch) dem Ober- oder Hochländer und erscheint mir diese Deutung deshalb am annehmbarsten, weil sie auch für jene ältere Zeit Gültigkeit hat, wo vielleicht die Namen Sami, Sambi, Sameyten und Shemaiter zusammenfielen und noch keine Namensscheidung der Samländer und Shemaiter bestand»|скарочана}}}}<ref>Grewingk C. Ueber heidnische Gräber Russisch Litauens und einiger benachbarter Gegenden: insbesondere Lettlands und Weissrusslands. — Dorpat, 1870. [https://books.google.by/books?id=vIwIAAAAQAAJ&pg=PA51&dq=Litauisch+Reussisch+genannt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiI4Nyyjp31AhVR77sIHUJbCAMQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=Litauisch%20Reussisch%20genannt&f=false S. 51].</ref>. Тым часам поўнае атаясамліваньне нямецкай назвы Самляндыі з Жамойцю («''Samaide = Žemaitija''») сьцьвярджалася яшчэ ў міжваеннай летувіскай навуковай пэрыёдыцы<ref>[https://books.google.by/books?id=a0MZAQAAIAAJ&q=Samaide+SAMOGITIA&dq=Samaide+SAMOGITIA&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiDqdL79Kf1AhWe_rsIHb3MC8IQ6AF6BAgEEAI Technika; Édition Periodique de la Faculté Technique Á l’Université Lithuanienne de Vytautas le Grand. Nr. 6, 1930].</ref> (як і атаясамліваньне ''Samen'' і ''Samaiten'' у якасьці нямецкіх назваў жамойтаў<ref>[https://books.google.by/books?id=aUYyAQAAIAAJ&q=Samaiten+samen+%C5%BDemai%C4%8Diai&dq=Samaiten+samen+%C5%BDemai%C4%8Diai&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi43ML0-PX1AhWrg_0HHYlmCIYQ6AF6BAgFEAI Technika; Édition Periodique de la Faculté Technique Á l’Université Lithuanienne de Vytautas le Grand. Nr. 7, 1933].</ref>), а таксама ў выдадзенай на эміграцыі ў 1948 годзе «Гісторыі летувіскай нацыі»{{Заўвага|{{мова-en|«Gordecius, just like his contemporary Stryjkowski, simply called Samland peninsula and the environs of Königsberg „Samaide“, that is Samagitia»|скарочана}}}}<ref>Jurgėla C. R. History of the Lithuanian Nation. — New York: Lithuanian Cultural Institute, 1948. [https://books.google.by/books?id=cbYmAQAAMAAJ&q=Samaide+samland&dq=Samaide+samland&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj48uSLgKj1AhXo8rsIHe-ZByAQ6AF6BAgCEAI P. 26].</ref>. Нямецкі энцыкляпэдыст XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Цайлер||ru|Цайлер, Мартин}}, які карыстаўся шматлікімі гістарычнымі працамі і геаграфічнымі апісаньнямі, у сваім дапоўненым і перапрацаваным «Іншым апісаньні Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»<ref>[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Insaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Іншае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]</ref> пры выкладаньні гісторыі і геаграфіі Прусіі (як васала Рэчы Паспалітай) не згадаў хоць-якой («Прускай», «Малой») «Літвы» як краіны (зямлі, гістарычнага рэгіёну) у складзе гэтага герцагства{{Заўвага|Адзначаючы толькі, што ў [[Інстэрбург]]у (стаіць на паўднёвым беразе ракі [[Прэгола|Прэголы]]) «''у часы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Каспар Генэнбэргер|Генэнбэргера|en|Caspar Hennenberger}}, жылі амаль толькі літоўцы, і звыш 15 тысячаў былі шаўцамі''»}}. Таксама ён засьведчыў гістарычную прыналежнасьць [[Клайпеда|Клайпеды (Мэмэлю)]] да Самляндыі: «''У 1323 годзе Самлянд у Прусіі спустошылі ліцьвіны, якія люта абыйшліся з замкам Мэмэль, або Memelo; замак аднак выстаяў''»<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=samland&f=false S. 199].</ref>. Яшчэ ў 1420 годзе пасланцы вялікага князя [[Вітаўт]]а на арбітражным працэсе наконт дзяржаўнай прыналежнасьці Жамойці, які праходзіў ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], сьцьвярджалі перад судом, што існавала «''тры зямлі Жамойтаў''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 24.</ref>. Паводле Вацлава Пануцэвіча, жамойцкае сялянскае насельніцтва складала падуладную большасьць у пэўных землях [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] (Самляндыя), Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць) і [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 269.</ref>. Тым часам Марцін Цайлер пры апісаньні [[Елгава|Мітавы]] (сталіцы [[Зэмгалія|Зэмгаліі]]) зазначаў, што паводле [[Альбэрт Каяловіч|Альбэрта Каяловіча]], «''у 1315 годзе, альбо каля таго часу, лівонцы аднялі ў ліцьвінаў гэтую частку Samogitien, якая цяпер называецца [[Курляндыя]], альбо Curonia''»<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=snippet&q=anno%20Curonia&f=false S. 213].</ref>, а таксама, што «''ў Samogitien, або Samaiten, або Sudinia, якую ў частцы Прусіі таксама называюць Sambiam, уладарыў брат узгаданага Lituonis, Saimo''»<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Sudinia%20Sambiam&f=false S. 102].</ref>. У [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]], апублікаванай у 1582 годзе, паведамлялася<ref> Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa, 1846. [https://books.google.by/books?id=p5IwAQAAMAAJ&pg=RA1-PA148&dq=Wespocie&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicisy36Y72AhVr7rsIHWITCJAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=sambiej%20samland&f=false S. 148].</ref>: {{Цытата|А ў Прусіі, Самбіі, краі, які называюць па-нямецку Судавэн, Самлянд, і каля Інстэрборгу, Рагнеты і ў Курляндзкім краі сельскія мужыкі, якія ўсе ёсьць жамойтамі і размаўляюць на жамойцкай мове аж да Караляўца, што я сам чуў і бачыў… {{арыгінал|pl|W Prusiech zaś w Sambiej, którą ziemię zowią po niemiecku Sudawen, Samland i około Insterborku, Ragnety i w Kurlandskiej ziemi chłopstwo sielskie, którzy są wszyscy Żmodzinowie i żmodzkim językiem aż do Królewca, com sam słyszał i widział, mówią…}}| }} Назву «Пруская Летува»<ref name="Nikalajeu-2009-81">{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 81.</ref> ({{мова-la|Lithuania Borussica|скарочана}} — «Пруская Літва») датычна большай часткі Самляндыі ўпершыню ўжылі на нямецкай мапе 1735 году{{Заўвага|У 1724 годзе курфюрст брандэнбурскі Фрыдрых I Гогенцолерн, які яшчэ ў 1701 годзе абвясьціў сябе «''каралём прускім''», ужыў назву «Літва» ({{мова-de|Litthauen|скарочана}}) у сваім загадзе, які выдалі па-нямецку, па-летувіску і па-польску<ref name="LTSR-1969-28">Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 28.</ref>, у 1733 годзе ён аддаў загад датычна «''прускіх і літоўскіх земляў''»<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 261.</ref>, а ў 1739 годзе — датычнай «''земляў Прусіі і Літвы''»<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 62.</ref>}}, прытым яе адразу зьмясьцілі ў назове гэтай мапы<ref>Betgen I. F. [https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/item/YOKISL5RWCCRRC4GRPQBFZSARH4HLEAG Lithuania Borussica : Cum Privilegio Sac. Caes. Maiestatis] — Nürnberg, 1735.</ref>. І толькі ў 1795 годзе на нямецкай мапе Каралеўства Прусіі замест «Прускай Летувы» ўжылі назву «Малая Летува» ({{мова-de|Klein Litauen|скарочана}} — «Малая Літва»), адпаведную памянёнай Сымонам Грунаў<ref>Lukoševičius V. Lithuania Minor and Prussia on the old. maps (1525—1808) // Geodesy and Cartography. Vol. 39 (1). P. 27.</ref> (прытым назва «Самляндыя» з гэтай мапы, увогуле, зьнікла<ref>Güssefeld F. L. [https://kolekcijos.biblioteka.vu.lt/en/islandora/object/atmintis%3AVUB01_000354210 Charte von dem Königreich Preusse]. — Nürnberg, 1795.</ref>). Беларускі гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што назву «Малая Летува»<ref name="Nikalajeu-2009-81"/><ref name="Arlou-2012-349>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref><ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://archive.svaboda.org/prahram/belraz/razd3.html Беласточчына: Беларуская Галічына: Гутарка з Алегам Латышонкам], [[Радыё Свабода]], 1998 г.</ref><ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref><ref>Васілеўскі П. Пра нашы помнікі, «своеасаблівае варварства» і «людзей асобага складу» // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 273.</ref> («Малая Літва») датычна колішняй часткі [[Жамойць|Жамойці]] папулярызавалі ў сваіх працах летувіскія гісторыкі<ref name="Urban-2001-110"/>. <gallery caption="Жамойць у Вялікім Княстве Літоўскім і ў Герцагстве Прусіі на старых мапах" widths="215" heights="180" class="center"> Samauin-Samaiden (H. Zell, 1542, 1573).jpg|''Samauin'' і ''Samaiden''. Г. Цэль, 1573 г. (1542 г.) Samogesthia-Samaitin-Samaiden (G. Gastaldi, 1562).jpg|''Samogesthia'', ''Samaitin'' і ''Samaiden''. {{nowrap|Г. Гастальдзі}}, 1562 г. Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|''Samogitia'' і ''Samaide''. А. Артэліюс, 1570 г.<ref name="Panucevic-271-272">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref> </gallery> <gallery widths="215" heights="180" class="center"> Samogitia-Samaidae (A. Pograbski, 1570).jpg|''Samogitia'' і ''Samaidae''. А. Паграбскі, 1570 г. Samogita-Samaide (W. Godreccio, 1592).jpg|''Samogita'' і ''Samaide''. В. Градзецкі, {{nowrap|1592 г.}} Samogitia-Samaide (G. Magini, 1596).jpg|''Samogitia'' і ''Samaide''. Г. Магіні, 1596 г. </gallery> == Гісторыя == === Раньнія часы === [[Файл:Blaeu 1645 - Prussia.jpg|значак|Мапа Прусіі з пазначэньнем гістарычных рэгіёнаў{{Заўвага|Жамойць пачынаецца на паўночным усходзе ад Прусіі, [[Літва старажытная|Літва]] — на ўсходзе ў [[Гарадзенскі павет|Гарадзенскім павеце]] Вялікага Княства Літоўскага, прытым ані «Прускай Літвы», ані «Малой Літвы» на мапе няма}}, 1645 г.]] Паводле археалягічных дасьледаваньняў, у V ст. на землях сучаснай Малой Летувы адзначаецца масавае зьяўленьне жамойцкіх плоскіх магілаў і зьнікненьне ранейшых курганоў<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. Ад гэтага ж часу назва «[[Самбія]]» (''Sembia'') пачынае часта выступаць у скандынаўскіх крыніцах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 168.</ref>. Тым часам назва «Прусія» ўпершыню ўпамінаецца ў пісьмовых крыніцах толькі ў канцы X стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 170.</ref>. У XI ст. гэтая назва хутка пашырылася ўва ўсіх крыніцах, сьпярша як тлумачэньне да Самбіі, а потым як самастойная назва<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 171.</ref>. Паводле [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], прычынай зьяўленьня і пашырэньня назвы Прусія была міграцыя ў гэтыя землі славянскага племені пружанаў (у крыніцах — ''Prissani'', ''Bruzi''), якое перад X ст. знаходзілася ў ваколіцах [[Гавэльбэрг]]а над ракой [[Гавэль]] і было галіной [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 179, 189.</ref>. На яго думку, прылічэньне старажытных прусаў да балтыйскай (жамойцкай) групы ёсьць неабгрунтаваным<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 186.</ref>, на што таксама зьвяртае ўвагу [[Павал Урбан]]<ref name="Urban-1964">[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/Pra_nacyjanalny_charaktar_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha_j_histarycny_termin_Litva.html Пра нацыянальны характар Вялікага Княства Літоўскага й гістарычны тэрмін «Літва»] // Запісы. № 3 (9), 1964. С. 35—90.</ref>{{Заўвага|[[Адам Брэмэнскі]] ў сваёй царкоўнай гісторыі, пералічваючы народы ўзьбярэжжа Балтыйскага мора, у адным месцы гаворыць, што яго паўднёвы бераг засяляюць славяне ({{мова-la|Itague latere illius ponti ad austro Sclavi, ad aquilone Suedi possederunt|скарочана}}), а ў іншым месцы, пералічваючы абтокі, якія належалі славянам, успамінае пра «абток Землянд», заселены прусамі ({{мова-la|Tertia est illa quae Semland dicitur, contigua Ruzzis et Polanis; hаnс іnhаbitаnt Sеmbi vеl Рruzzi...|скарочана}}). Таксама адзін з спадарожнікаў [[Сьвяты Бруна|Сьвятога Бруна]] Віпэрт у сваіх успамінах занатаваў, што ў Прусіі іх ветліва прыняў «кароль Нотымер» (Нотымер або Нотымір — гэта адно зь імёнаў, пашыраных сярод славянаў<ref name="Urban-1964"/>). Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы''». Тым часам нямецкі гісторык XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Крыштоф Гарткнох||pl|Krzysztof Hartknoch}} давёў, што мова старажытных прусаў была славянізаванай, збліжанай з мовамі ліцьвінаў, палякаў і русінаў<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>. Таксама паводле {{Артыкул у іншым разьдзеле|Славянская хроніка|Славянскай хронікі|ru|Славянская хроника}}, «''Шматлікія ёсьць славянскія народы. Яны жывуць на пабярэжжы Балтыйскага мора... Паўднёвае ўзьбярэжжа займаюць славянскія народы, зь якіх першай ад усходу ёсьць Русь, далей ідуць Палякі, зь якімі мяжуюць ад поўначы Прусы, ад поўдня — Багемы і Маравы і Карынты побач Сербаў (лужыцкіх). Калі залічыць яшчэ Ваграў да славяншчыны, як некаторыя ўважаюць дзеля таго, што яны ня розьняцца ані вонкавым выглядам, ані мовай, дык славянская мова ахапляе так вялікую прастору, што яе амаль нельга агарнуць. Усе гэтыя народы, з выняткам Прусаў, ёсьць хрысьціянскімі''»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 180.</ref>}}. Тым часам сучасны мовазнаўца [[Ігар Клімаў]] характарызуе прусаў як «''групу заходнебалтыйскіх плямёнаў''», найбольшымі зь якіх называе [[яцьвягі|яцьвягаў]] і [[Галінды|галіндаў]], адзначаючы, што яшчэ ў пачатку XV ст. «''палову жыхароў крыжацкай дзяржавы складалі прусы''»<ref>Клімаў І. Прусы // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 467.</ref>. [[Файл:Samogitie-Samland (1735).jpg|значак|Жамойць: пруская (Samland) і літоўская (Samogitie), 1735 г.]] Паводле Пятра з Дусбургу<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 183.</ref>, на тэрыторыі сучаснай Малой Летувы мелі існаваць акругі Самбія, Надровія і Склавонія. Мяркуецца, што да зьяўленьня ў Прусіі [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] (XIII ст.) дзьве апошнія тэрыторыі насялялі балтыйскія плямёны [[надровы]] і [[скалвы]]. Тым часам, на думку Вацлава Пануцэвіча, у гэтых акругах асноўнае насельніцтва складалі жамойты, але паноўнай верхавінай былі пружаны-люцічы<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 202—206.</ref> (як і ў суседніх землях пры Балтыйскім моры<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 215, 236.</ref>, у тым ліку ва ўласна Жамойці<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 27.</ref>). Пра сьляды ранейшага [[Славянскія мовы|славянскага]] жыхарства ў «''жамойцкіх Прусах [[Калінінград|каралявецкіх]]''» ({{мова-pl|«żmudzkich Prusach królewieckich»|скарочана}}) яшчэ ў 1855 годзе пісаў [[Іяхім Лялевель]]<ref>Lelewel J. Polska wieków średnich: czyli Joachima Lelewela w dziejach narodowych polskich postrzeżenia. — Poznań, 1855. [https://books.google.by/books?id=oFMBJT3perQC&pg=PA432&dq=jezyku+%C5%BBmudzkim+Kr%C3%B3lewiec&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiL6oytjfH1AhXQQvEDHS7aAN84KBDoAXoECAIQAg#v=snippet&q=%C5%BCmudzkich%20Prusach%20kr%C3%B3lewieckich&f=false S. 432].</ref>. [[Файл:Пруссия Польская, Пруссия, Самогития Польская (А. Нагаев, 1757).jpg|значак|Расейская марская мапа 1757 г., на якой прыналежная да [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] частка Прусіі значыцца як «Прусія Польская» (у адрозьненьне ад Каралеўства Прусіі), а прыналежная да Рэчы Паспалітай частка Жамойці — як «Жамойць Польская»]] У выніку войнаў між ордэнам і [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]] землі Прусіі былі спустошаныя, а вялікія князі літоўскія мусілі ўрэшце аддаць усю Жамойць крыжакам. Паводле Вацлава Пануцэвіча, ад крыжакоў на гэтых землях найперш цярпела славянская верхавіна, якая заўзята бараніла свае вольнасьці, тым часам падуладнае славянам жамойцкае насельніцтва не чыніла супраціву немцам або, увогуле, ішло на супрацу зь імі<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 205.</ref>. === Пад уладай Прусіі === [[Файл:Samland-Samogitie-Semigallo (1768).jpg|значак|Жамойць: пруская (Samland) і літоўская (Samogitie), і прылеглая [[Зэмгалія]] (Semigallo), 1768 г.]] Па пераможнай [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] (1410 год), хоць [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Вітаўт]] імкнуўся вярнуць ад Тэўтонскага ордэну ўсю Жамойць у яе «''старых межах на Нёмане''», але мусіў задаволіцца, як сам казаў у 1420 годзе толькі тым, «''чым валодаў''». У выніку, паводле [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]] 1422 году, значная частка тэрыторыі Жамойці перайшла да [[Прусія|Прусіі]] — ад замка [[Юрбург]]у над Нёманам на ўсходзе да [[Паланга|Палангі]] з [[Клайпеда]]й над Балтыйскім морам на захадзе<ref name="Urban-2001-110"/>. Прытым у тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''…замак Мэмэль [[Летувіская мова|па-жамойцку]] завецца Клайпеда''»{{Заўвага|{{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum»|скарочана}}, а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: {{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»|скарочана}}}}<ref>Современник. Т. 7, 1860. [https://books.google.by/books?id=1CkYAAAAYAAJ&pg=PA13&dq=castrum+Memel+in+Samogitico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC45qwpO70AhUXQ_EDHSg2CGYQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=castrum%20Memel%20in%20Samogitico&f=false С. 13].</ref>. Уся тэрыторыя прускай Жамойці ўвайшла ў склад [[Самбійскае біскупства|Самбійскага біскупства]]. У 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў Самбіі, у тым ліку «''мовай [[Жамойты|жамойтаў]]''»<ref name="Urban-2001-110"/> (польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзіслаў Абрагам||be|Уладзіслаў Генрык Францішак Абрагам}} нават адмыслова ўдакладняў у 1914 годзе, што «''гэтая була датычылася прускай Жамойці, а не літоўскай, Самбійскага біскупства Каталіцкага касьцёла ў Прусіі, а не ў ВКЛ''»{{Заўвага|{{мова-pl|«bulla ta dotyczy przecież Żmudzi pruskiej, a nie litewskiej, kościoła w Prusiech zakonnych dyecezyi sambijskiej a nie w W. X. Lit.»|скарочана}}}}<ref>Abraham W. Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Warszawa, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PA205&dq=%C5%BBmud%C5%BAi+Pruskiej&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi4xJ-KkPH1AhV0SfEDHVpXBEoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%C5%BBmud%C5%BAi%20Pruskiej&f=false S. 205].</ref>). 28 лютага 1506 году [[Сьпіс польскіх манархаў|кароль польскі]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь літоўскі]] [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] накіраваў у [[Ватыкан]] дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна азначала вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самім дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторю было небясьпечна падарожнічаць з [[Прусія|Прусіі]] ў [[Рыга|Рыгу]]. Як зазначае [[Павал Урбан]], гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць літоўскіх жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі (прускімі жамойтамі)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 90—91.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 212.</ref>. Па [[Сэкулярызацыя|сэкулярызацыі]] Тэўтонскага ордэну [[Самбійскі край]], або Самлянд (колішняе Самбійскае біскупства), знаходзіўся ў складзе [[Герцагства Прусія|Герцагства Прусіі]] (1525—1618), [[Брандэнбурска-Прускае Герцагства|Брандэнбурска-Прускага Герцагства]] (1618—1701), [[Каралеўства Прусія|Каралеўства Прусіі]] з сталіцай у [[Бэрлін]]е (1701—1871). У 1657 годзе Прусія скарысталася [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайной Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667 гады) і [[Швэдзкі патоп|Швэдзкім патопам 1655 году]], каб пазбавіцца васальнай залежнасьці ад [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. А з пачаткам [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721 гады) у 1701 годзе курфюрст брандэнбурскі [[Фрыдрых I Гогенцолерн]] каранаваўся «каралём прускім» (раней назва «прускі» была толькі ў тытуле каралёў польскіх і вялікіх князёў літоўскіх, напрыклад, паводле [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1529 году]] — «''Жыґімонт, з божае міласьці кароль Польскі, вялікі князь Літоўскі, Рускі, Прускі, Жамойцкі, Мазавецкі і іных''»). Улады Рэчы Паспалітай не прызналі гэтага тытулу, бо апроч Герцагства Прусіі, існавала таксама правінцыя [[Каралеўская Прусія]], якая ўваходзіла ў склад [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Каралеўства Польскага]]. У 1707—1711 гадох голад і эпідэмія чумы значна скарацілі колькасьць насельніцтва як прускай, так і літоўскай Жамойці. Фрыдрых I Гогенцолерн дзеля пераадоленьня значных стратаў насельніцтва запрасіў у Каралеўства Прусію нямецкамоўных каляністаў з [[Аўстрыя|Аўстрыі]], нямецкіх княстваў [[Нямеччына|Нямеччыны]], [[Швайцарыя|Швайцарыі]] і [[Нідэрлянды|Галяндыі]]<ref name="BRE-2010"/>. У 1764 годзе аслабленая Рэч Паспалітая пад замежным ціскам прызнала тытул «караля прускага» за [[Фрыдрых II Гогенцолерн|Фрыдрыхам II Гогенцолернам]], які ў 1772 годзе ў выніку [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] [[Анэксія|анэксаваў]] у Польшчы правінцыю Каралеўскую Прусію. А ў выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Каралеўства Прусія анэксавала часткі прылеглых да «Прускай Літвы» [[Гарадзенскае ваяводзтва|Гарадзенскага]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага]] ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага (уласна [[Літва старажытная|Літвы]]). У 1823 і 1832 гадох у Кёнігзбэргу пачалі выходзіць першыя рэлігійныя пэрыядычныя выданьні на летувіскай мове. У 1849 годзе з ініцыятывы і пры падтрымцы нямецкіх уладаў Прусіі пачала выдавацца летувіская газэта «Keleivis»<ref name="Volter-1898">{{Літаратура/ЭСБЭ|Прусские литовцы|аўтар = Вольтер Э. |том = XXVa|старонкі = 623—626}}</ref>. Увогуле, у XIX ст. Малая Летува стала базай пастаўкі летувіскамоўных кніг для руху летувіскіх [[Кніганошы|кніганошаў]] у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Хоць з утварэньнем у 1871 годзе [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]] ў дзяржаве запанавала палітыка ўніфікацыі, што прычынілся да германізацыі мясцовага летувіскага насельніцтва, аднак у 1898 годзе ў [[Энцыкляпэдычны слоўнік Бракгаўза і Эфрона|Энцыкляпэдычным слоўніку Бракгаўза і Эфрона]] адзначалася: «''Шмат зрабіў прускі ўрад дзеля асьветы летувісаў. У Кёнігзбэргу дзеля будучых пастараў летувіскіх прыходаў дзейнічае летувіская сэмінарыя, і летувіская мова выкладаецца на факультэтах багаслоўскім і філязофскім двума прафэсарамі. У Тыльзыце і Мэмэлі летувіская мова выкладаецца як у рэальнай вучэльні, так і ў гімназіях''»<ref name="Volter-1898"/>. <gallery caption="Пруская Жамойць (Малая Летува) на старых мапах" widths="150" heights="150" class="center"> Prefettura di Szamland (G. Vignola, 1689).jpg|«Prefettura di Szamland» («[[Самбійскі край]]»), 1689 г. Cercle de Samland (D. Vaugondy, 1748).jpg|«Cercle de Samland», 1748 г. Samland-Litauen (L. Euler, 1753).jpg|«Samland» («Самлянд») і «Litauen» («Літва»), 1753 г. Prussian Lithuania (A. Dury, 1763).jpg|«Prussian Lithuania» («Пруская Літва»), 1763 г. </gallery> === Найноўшы час === [[Файл:Etnoregionai.png|значак|Малая Летува (чырвоным) на мапе [[Рэгіёны Летувы|афіцыйных этнаграфічных рэгіёнаў Летувы]]]] Па [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайне]] [[Летува]] запатрабавала Малую Летуву ад Нямецкай імпэрыі, аднак згодна з [[Вэрсальская мірная дамова 1919 году|Вэрсальскай дамовай]] (1919 год) большая частка яе тэрыторыі засталася ў складзе Нямеччыны, а меншая частка — [[Клайпедзкі край]] — у 1920 годзе перайшла пад мандат [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]. У 1923 годзе Летува [[Анэксія|анэксавала]] Клайпедзкі край, што выклікала пратэсты з боку мясцовага насельніцтва: гэтак, 8 красавіка ў Клайпедзе вайскоўцы разагналі 9-тысячны мітынг, удзельнікі якога крычалі летувіскім салдатам «''Жамойты, прэч!''» ({{мова-de|«Szameiten, raus!»|скарочана}})<ref name="Jokubauskas-2017-677">Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 677.</ref>. У 1939 годзе [[Трэці Райх]] захапіў Клайпедскі край, які ўвайшоў у склад зямлі Прусіі. Па заканчэньні [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], паводле пастановы [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай канфэрэнцыі]] (1945 год), тэрыторыю Малой Летувы падзялілі паміж [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкім Саюзам]] ([[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]] і [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейскай СФСР]]) і [[Польшча]]й<ref name="BRE-2010"/>. Па [[Распад СССР|распадзе СССР]] невялікая частка Малой Летувы на ўсход ад [[Нёман]]у разам з Клайпедай знаходзіцца ў межах Летувы, малая частка на скрайнім поўдні — у [[Польшча|Польшчы]], а асноўная тэрыторыя — частка [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]]. == Сымбалі == [[Файл:Prussenfürst.JPG|значак|Сьцяг (з выявай багоў ''Patolos'', ''Perkunos'' и ''Potrimpos''{{Заўвага|[[Вацлаў Пануцэвіч]] зазначае, што жамойцкія канчаткі да імёнаў гэтых багоў — Пекла ([[Чарнабог]]), [[Пярун]] і Патрэба ([[Даждзьбог|Дажбог]]) — у XVI ст. дапісаў Лукаш Давід<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 190.</ref>}}) і герб (зь мядзьведзем) «старажытных прусаў», 1584 г.]] У 1879 годзе нямецкі філёзаф і мовазнаўца [[Георг Заўэрвайн]] (1831—1904; народжаны ў [[Гановэр]]ы, у 1875 годзе пераехаў у [[Клайпеда|Клайпеду]], дзе вывучыў летувіскую мову) напісаў песьню «Летувінінкамі мы нарадзіліся» ({{мова-lt|Lietuvninkai mes esam gimę|скарочана}}, {{мова-de|Als Litauer sind wir geboren|скарочана}}, пазьней пераробленую ў «Летувісамі мы нарадзіліся» — {{мова-lt|Lietuviais esame mes gimę|скарочана}}), якая лічыцца неафіцыйным гімнам Малой Летувы<ref>Vareikis V. Memellander/Klaipėdiškiai Identity and German­Lithuanian Relations in Lithuania Minor in the Nine­teenth and Twentieth centuries // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 58.</ref>. 7-я страфа гэтага гімну прысьвячаецца нямецкаму імпэратару Вільгельму I. Тым часам беларускі гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў 1918 годзе менавіта падтрымка [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]] стала вызначальнай у стварэньні Летувіскай дзяржавы з сталіцай у [[Вільня|Вільні]] (хоць, паводле перапісу насельніцтва 1897 году, летувісаў у гэтым месьце было менш за 2%)<ref name="Arlou-2012-349/>. Сьцягам Малой Летувы лічыцца прастакутнае палотнішча з трох роўных гарызантальных палосаў: верхняй — зялёнага, сярэдняй — белага і ніжняй — чырвонага колеру. Такі сьцяг разам зь [[Сьцяг Летувы|сьцягам]] і [[Герб Летувы|гербам]] Летувы зьмясьцілі на {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тыльзыцкі акт|Тыльзыцкім акце 1918 году|en|Act of Tilsit}}. == Адміністрацыйна-тэрытарыльны падзел == [[Файл:Klaipėda. Senamiestis.jpg|значак|Старое места ў [[Клайпеда|Клайпедзе]]]] Тэрыторыя Малой Летувы ўваходзіць у склад [[Клайпедзкі павет|Клайпедзкага]] і [[Таўроскі павет|Таўроскага]] паветаў Летувы (афіцыйны этнаграфічны рэгіён «Малая Летува») і [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]] Расеі. Месты афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Малая Летува» ў Летуве: * [[Клайпеда]] * [[Шылакарчма]] * [[Нярынга]] * [[Пагегі]] * [[Прэкуле]] * [[Смольнікі (горад)|Смольнікі]] * [[Панямунь (Летува)|Панямунь]] Месты колішняй Малой Летувы ў сучаснай Калінінградзкай вобласьці Расеі: * [[Тыльзыт|Тыльзыт (Савецк)]] * [[Інстэрбург|Інстэрбург (Чарняхоўск)]] * [[Гумбінэн|Гумбінэн (Гусеў)]] * [[Рагніт|Рагніт (Нёман)]] * [[Даркемэн|Даркемэн (Азёрск)]] * [[Лабяў|Лабяў (Палеск)]] * [[Гайнрыхсвальдэ|Гайнрыхсвальдэ (Слаўск)]] * [[Шталюпёнэн|Шталюпёнэн (Несьцераў)]] * [[Лаздэнэн|Лаздэнэн (Красназнаменск)]] <gallery caption="Славутасьці Малой Летувы" widths="150" heights="150" class="center"> Замок Рагнит в 2021 году.jpg|Руіны замка ў Рагніце Tilsit Queen Louise-Bridge.jpg|Мост над Нёманам у Тыльзыце Šilutė, liuteronų bažnyčia.jpg|Кірха ў [[Шылакарчма|Шылакарчме]] Juodkrantė Curonian Spit - panoramio (7).jpg|Кірха ў [[Нярынга|Нярынзе]] </gallery> == Насельніцтва == {{Асноўны артыкул|Прускія летувісы|Летувісы|Жамойты}} [[Файл:Ostpreussen 1905.svg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Прусіі ў XIX ст.]] [[Файл:Spread of German Settlements to the Eastward, 800-1400 (Germans-Slavs-Letts) (1926).jpg|значак|Мапа пашырэньня [[Германцы|германцаў]] на ўсход у 800—1400 гадох, на якой усе летувісы азначаюцца [[Латышы|латышамі]] ({{мова-en|Letts|скарочана}}). Атляс гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уільям Шэпард|Ўільяма Шэпарда|en|William Robert Shepherd}}. [[Нью-Ёрк]], 1926 г.]] Карэннае насельнітва сучаснай Малой Летувы нязьменна захоўвала сваю мову і звычаі да XIX ст. Паводле зьвестак XVIII і XIX ст. тагачасная жамойцкая (летувіская) мяжа практычна не зьмянялася і адпавядала лініі пашырэньня жамойцкага насельніцтва з часоў Пятра з Дусбургу (XIV ст.), што пацьвярджаецца гістарычнымі і археалягічнымі зьвесткамі<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 210—211.</ref>. Прытым на захад і поўдзень ад гэтай мяжы захоўвалася карэннае славянскае (прускае) насельніцтва<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 212—215.</ref>. {| class="wikitable sortable" |+Летувіскамоўнае насельніцтва Ўсходняй Прусіі<ref>Belzyt L. Sprachliche Minderheiten im preussischen Staat 1815—914. Marburg, 1998.</ref> ! rowspan="2" |Павет (Kreis) ! rowspan="2" |Акруга (Regierungsbezirk) ! colspan="2" |1825 ! colspan="2" |1834 ! colspan="2" |1846 |- !Колькасьць !% !Колькасьць !% !Колькасьць !% |- |Лабяў |Кёнігзбэрг |8,806 |28.3 |11,993 |33.0 |14,454 |32.3 |- |Мэмэль |Кёнігзбэрг |19,422 |52.5 |22,386 |59.6 |26,645 |58.1 |- |Гейдэкруг |Гумбінэн |16,502 |71.9 |18,112 |71.8 |22,475 |68.7 |- |Інстэрбург |Гумбінэн |10,108 |25.0 |9,537 |18.3 |5,399 |9.3 |- |Нідэрунг |Гумбінэн |18,366 |49.1 |20,173 |45.7 |20,206 |41.0 |- |Пількален |Гумбінэн |11,271 |38.5 |10,687 |34.1 |13,820 |34.4 |- |Рагніт |Гумбінэн |15,711 |47.8 |18,443 |46.6 |19,888 |42.6 |- |Шталюпёнэн |Гумбінэн |5,435 |20.7 |5,312 |16.8 |5,907 |15.7 |- |Тыльзыт |Гумбінэн |18,057 |47.5 |22,471 |50.5 |26,880 |48.6 |} Да 1873 году палітыка германізацыі летувіскамоўнага насельніцтва Ўсходняй Прусіі не праводзілася, аднак азначанае насельніцтва ахвотна засвойвала нямецкую мову і культуру<ref name="Arnašius-2002">Arnašius H. [https://web.archive.org/web/20080531031428/http://ausis.gf.vu.lt/mg/nr/2002/078/078vok.html Vokiečiai Klaipėdoje] // Mokslas Ir Gyvenimas. Nr. 7—8. 2002.</ref>. У адрозьненьне ад летувіскамоўнага насельніцтва Расейскай імпэрыі, пераважна каталікоў, прускія летувісы галоўным парадкам спавядалі [[Лютэранства|лютэранства]]. Апроч таго, яны выкарыстоўвалі для летувіскай мовы іншую арфаграфію і гатычны шрыфт, а паводле культуры былі блізкімі да немцаў і выступалі як актыўныя патрыёты Нямецкай дзяржавы<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78.</ref>. Нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што яшчэ ў другой палове XIX ст. летувісы ў Расейскай імпэрыі лічылі прускіх летувісаў жамойтамі{{Заўвага|Сярод іншага, адным зь сьведчаньняў папулярнасьці ў тагачасным сьвеце ўспрыманьня летувісаў Самляндыі як жамойтаў ёсьць артыкул пра [[Бурштын (каштоўны камень)|бурштын]], зьмешчаны ў шэрагу [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|амэрыканскіх]] энцыкляпэдыяў канца XIX — пачатку XX ст.: «''Большая частка бурштыну ў сьвеце сёньня пастаўляецца з рэгіёну, вядомага як Самлянд, на ўсходнім прускім узьбярэжжы Балтыйскага мора... Здабыўцы бурштыну ня ёсьць немцамі, а жамойтамі [[Куршы (народ)|куршаўскага]] паходжаньня...''» ({{мова-en|The bulk of the amber supply of the world comes from the region known as the Samland on the east Prussia coast of the Baltic... The amber fishermen are not Germans, but a Samaite race of Kurish origin...|скарочана}})<ref> The Standard American Encyclopedia of Arts, Sciences, History, Biography, Geography, Statistics, and General Knowledge. — New York, 1897. [https://books.google.by/books?id=oJwzAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 94].</ref><ref>The People's cyclopedia of universal knowledge. — New York — San Francisco, 1897. [https://books.google.by/books?id=ZSvnAAAAMAAJ&q=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgFEAI P. 94].</ref><ref>The American Comprehensive Encyclopedia of Useful Knowledge. Vol 1. — Chicago, 1898. [https://books.google.by/books?id=Uyk6r9LJpRkC&pg=PA94&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 94].</ref><ref>The Century Reference Library of Universal Knowledge. — Chicago, 1909. [https://books.google.by/books?id=YUUxAQAAMAAJ&pg=PA56&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 56].</ref>}}, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. Тое, што ў Прусіі ўсіх летувісаў, якія жывуць у Расейскай імпэрыі, называюць жамойтамі, таксама зазначалася ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] за 1874 год{{Заўвага|{{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}}<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>}}. Раней, у 1850 годзе гэта засьведчыў у сваім летувіскім слоўніку пруска-нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Нэсэльман||ru|Нессельман, Георг Генрих Фердинанд}}<ref>Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&pg=PA543&dq=samogitien+niederunger&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjzls2eitr1AhVriv0HHZB9BXoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=samogitien%20niederunger&f=false S. 543].</ref>. А ў 1858 годзе тое, што «''ўва ўсёй Прускай Летуве кожнага расейскага падданага летувіскай нацыянальнасьці, незалежна ад яго дыялекту, называюць жамойтам''» адмыслова падкрэсьліваў нямецкі мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аўгуст Шляйхэр||ru|Шлейхер, Август}}{{Заўвага|{{мова-de|«...im ganzen preussischen Litauen heisst jeder russische unterthan, der der litauischen nation angehört, ohne rücksicht auf seine mundart Żemaitis»|}}}}<ref> Beiträge zur vergleichenden Sprachforschung auf dem Gebiete der arischen, celtischen und slawischen Sprachen. Band 1. — Berlin, 1858. [https://books.google.by/books?id=h0hKAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=schleicher+nesselman+zemaitis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfwq2ij9r1AhX9if0HHUPxCpEQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=schleicher%20nesselman%20zemaitis&f=false S. 244].</ref>. Жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) захапляўся нацыянальным жыцьцём прускіх летувісаў, якіх, аднак, называў «жамойтамі», а іх мову «жамойцкай»<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>: {{Цытата| ...[у Прусіі] ёсьць шмат жамойтаў-каталікоў, якія... гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову {{арыгінал|lt|...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško}}|Valančius M. Maskoliams katalikus persekiojant. — Kaunas, 1929. P. 76—77.}} У 1861 годзе былы ўдзельнік [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Руфін Патроўскі||pl|Rufin Piotrowski}} апісваў жамойтаў у Прусіі, адзначаючы, што «''лічба прускіх жамойтаў можа даходзіць да мільёну чалавек''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Liczba Żmudzinów pruskich może dochodzić do miliona niespełna»|скарочана}}}}<ref>Piotrowski R. Pamiętniki z pobytu na Syberyi Rufina Piotrowskiego. T. 3. — Poznań, 1861. [https://books.google.by/books?id=Uz4EAAAAYAAJ&pg=RA2-PA232&dq=%22%C5%BBmudzin%C3%B3w+pruskich%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwi24tqL4OH5AhWEOewKHZkTANYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q&f=false S. 232].</ref>. У 1893 годзе антраполяг і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юльян Талька-Грынцэвіч||be|Юліян Талька-Грынцэвіч}} паведамляў, што «''агульная колькасьць жамойцкага насельніцтва складае 876 400 чалавек, зь якіх 623 700 прыпадае на расейскую Жамойць і 252 700 на Прусію''»<ref>Talko-Hryncewicz J. Charakterystyka fizyczna ludów Litwy i Rusi. — Kraków, 1893. [https://books.google.by/books?id=_lVkOj7474sC&pg=PA5&dq=%C5%BBmujdzini+pruskie&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjG36zH58P5AhVPy6QKHe_eAHs4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%C5%BBmujdzini%20pruskie&f=false S. 5].</ref>. Разам з тым, у 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў{{Заўвага|{{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}}<ref>K-o šešėlis. Patėmyjimai iš šalies // Saulėteka. Nr. 7, 1900. P. 191.</ref>}}<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>. Па анэксіі [[Клайпедзкі край|Клайпедзкага краю]] Летувой у 1923 годзе, большасьць яго жыхароў працягвалі ідэнтыфікаваць сябе як немцаў і стабільна галасавалі за арыентаваныя на Нямеччыну палітычныя партыі<ref name="Arnašius-2002"/><ref name="Jokubauskas-2017-677"/>. У 1939 годзе насельніцтва краю актыўна падтрымлівала яго анэксію [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]<ref name="Jokubauskas-2017-679">Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 679.</ref>. Па сканчэньні [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] далучаны да [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]] Клайпедзкі край пакінула абсалютная большасьць яго жыхароў (у канцы XX ст. налічвалася толькі некалькі сотняў «летувінінкаў»<ref name="Vnukovic-2021-43">Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 43.</ref>). Тым часам з заходняй частцы Малой Летувы, далучанай да [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], савецкія ўлады прымусова выселілі ўсё мясцовае насельніцтва — як немцаў, так і летувісаў. == Мова == {{Асноўны артыкул|Летувіская мова}} [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref name="Urban-1972">[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref>: {{мова-de|Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche|скарочана}} (1545 год){{Заўвага|Яшчэ ў 1820 годзе пруска-летувіскі пастар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Рэза||ru|Реза, Людвикас}} зазначаў пра летувіскі катэхізм 1547 году: «''У цэлым гэты катэзіхм вельмі набліжаецца да старапрускага, выдадзенага ў 1545 годзе ў самляндзкім дыялекце''» ({{мова-pl|«W ogólności zaś katechizm wiele się zbliźa do staro-Pruskiego w roku 1545 w dialekcie Samlandzkim wydanego»|скарочана}})<ref>Roczniki towarzystwa warszawskiego przyiaciol nauk. T. 13, 1820. [https://books.google.by/books?id=PGpVAAAAcAAJ&pg=RA1-PA122&dq=samlandzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjV087jwev1AhUF8rsIHR9VDTEQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=samlandzkim&f=false S. 122].</ref>}}]] [[Файл:Samagithia-Samatini-Samaiden (C. Vopel, 1566).jpg|значак|Фрагмэнт мапы Эўропы К. Вопэля з надпісам «прусы» ({{мова-de|Prussen|скарочана}}) на месцы Малой Летувы, 1566 г.]] У сярэдзіне XVI ст. менавіта ў прускай частцы Жамойці, названай пазьней «Малой Летувой», пачалося летувіскае кнігадрукаваньне (прытым на летувіскай мове дагэтуль не існавала рукапіснай кніжнасьці і, увогуле, пісьменства<ref name="Nikalajeu-2009-81"/>). Гэта тлумачыцца падтрымкай у тыя часы ўладамі Прусіі працэсаў [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] (якая ўхваляла пераход да «зразумелых» масам, народных моваў у набажэнстве), прыняцьцем [[лютэранства]] ў якасьці афіцыйнай канфэсіі і пераходам замест [[лаціна|лаціны]] на [[нямецкая мова|нямецкую мову]] набажэнстваў. Увогуле, афіцыйная падтрымка кнігадрукаваньня і асьветы на мове мясцовага насельніцтва мела на мэце атрымаць падтрымку нямецкай улады з боку шырокіх масаў насельніцтва Прусіі<ref name="BRE-2010"/>. [[Файл:Samaiten (1593).jpg|значак|Жамойты (''Samaiten'') пры ўтоцы [[Нёман]]у. З мапы [[Інфлянты|Інфлянтаў]], 1593 г.]] [[Летува|Летувіская дзяржава]] на афіцыйным узроўні лічыць першай летувіскай кнігай «Катэхізм» [[Марцін Мажвід|Марціна Мажвіда]], выдадзены ў 1547 годзе. Аднак беларускія гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]] зьвяртаюць увагу на тое, што напраўду першую летувіскую кнігу выдалі на два гады раней — у 1545 годзе, хоць мова гэтай кнігі і называецца «прускай». Тым часам у тэксьце «Катэхізму» Мажвіда і наступнай летувіскай кніга 1559 году выданьня назва мовы не ўпамінаецца, што ёсьць сьведчаньнем разуменьня мовы гэтых дзьвюх кніг таксама як «прускай»<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Пра падобнае разуменьне назвы адпаведнай мовы самім ініцыятарам летувіскага друку герцагам прускім [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхтам Гогенцолернам]] сьведчыць дададзенае ім тлумачэньне «''прусы або судавы''» ({{мова-la|«Prutheni vel Sudini»|скарочана}}, ад гэтак званага «Судаўскага трыкутніка» ў паўночна-ўсходнім куце Прусіі<ref name="Panucevic-271"/>) пры адрозьненьні ў яго гаспадарстве трох розных моваў (польскай, літоўскай і «прускай») і трох адпаведных народаў ([[Палякі|палякаў]], [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] і «прусаў або судаваў») у «Ordinatio de alumnis illustrissimi principis» — дакумэнце 1544 году на ўсталяваньне 24 стыпэндыяў на лютэранскіх місіянэраў. Увогуле, пра такое ж разуменьне жамойцкай мовы сучасьнікамі Альбрэхта Гогенцолерна сьведчыць пасьлядоўнае пазначэньне на тагачасных мапах назвай Жамойць (''Samaide'') прасторы з «прускай» мовай. Тым часам само выданьне жамойцкага «Катэхізьму» Мажвіда спатрэбілася таму, што першы катэхізм не дасягнуў сваёй мэты, бо з прычыны вялікай прымесі германізмаў яго мова была недаступнай для жамойцкага насельніцтва<ref name="Panucevic-271-272"/>{{Заўвага|Сярод іншага, у 1868 годзе ў [[Ляйпцыг|ляйпцыскім]] часопісе «Unsere Zeit. Deutsche Revue der Gegenwart» зазначалася: «''Як так атрымалася, што летувісы цяпер жывуць у паўночна-ўсходняй частцы краіны на месцы старых прусаў і што ў іх мове нідзе няма нават сьлядоў старапрускай мовы, застаецца невытлумачальным''» ({{мова-de|«Wie es gekommen ist, daß jetzt in dem nordöstlichen Theile des Landes in den Sitzen der alten Preußen Litauer wohnen und daß in deren Sprache nirgends auch nur eine Spur des Altpreußischen zu finden ist, das hat man doch nicht aufzuklären vermocht»|скарочана}})<ref>Unsere Zeit. Deutsche Revue der Gegenwart. — Leipzig, 1868. [https://books.google.by/books?id=2rlPAAAAcAAJ&pg=PA218&dq=%22der+alten+Preu%C3%9Fen+Litauer%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj624KN8d71AhUWrqQKHShABKMQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22der%20alten%20Preu%C3%9Fen%20Litauer%22&f=false S. 218].</ref>}}. [[Файл:Mazvydo katekizmas.jpg|міні|Катэхізм [[Марцінас Мажвідас|Мажвіда]], 1547 г.]] Зь іншага боку, усталяваньне ў 1544 годзе Альбрэхтам Гогенцолернам 24 стыпэндыяў на лютэранскіх місіянэраў, зь якіх 7 мусілі былі добра валодаць літоўскай мовай (а яшчэ 7 — польскай)<ref name="Panucevic-270">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 270.</ref> сьведчыла пра яго зацікаўленасьць у магчымасьці друкаваць рэлігійную літаратуру літоўскай (беларускай) мовай, што раней выявілася ў справе з [[Францішак Скарына|Францішкам Скарынам]], які ў 1530 годзе, відаць, на просьбу гэрцага прыбыў у Кёнігзбэрг, дзе яго прынялі зь вялікай пашанай і апекай, і залічылі да грамадзянаў Прусіі (аднак зь нявысьветленых прычынаў Скарына пакінуў краіну ў тым жа годзе). Апроч таго, паводле Вацлава Пануцэвіча, лісты Альбрэхта Гогенцолерна да біскупа Прусіі з 1536—1545 гадоў сьведчаць пра захаваньне ў яго гаспадарстве літоўскай мовы, якой гаварыла славянскае насельніцтва на поўдзень і паўднёвы ўсход ад ракі [[Прэгола|Прэголы]] — старажытнай мяжы з жамойтамі<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 129, 169, 196, 272.</ref>{{Заўвага|Прыкладам славянскай мовы прусаў ёсьць запісаная ў тыя часы лямэнтацыя («Lamentationes Prussorum funebres...»): «''Halele, lele, y za ty nie miel szto jesty albo pity, y procz ty umarł? Halele, lele, y za ty nie miel krasi młodzice, y procz ty umarł?»''<ref name="Panucevic-210">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 210.</ref><ref>Hartknoch C. Alt- und neues Preussen oder Preussischer Historien. — Frankfurt — Liepzig, 1684. [https://books.google.by/books?id=Y6ti39Z-7cgC&pg=RA2-PA86&dq=%22y+za+ty+nie+miel+szto%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj665qkz8j1AhU4g_0HHWLkDtg4FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%22y%20za%20ty%20nie%20miel%20szto%22&f=false S. 85].</ref>}}. Сярод іншага, першы афіцыйны загад прускага гаспадара (1724 год) датычна «Літвы» як часткі Прусіі, апроч летувіскай, пераклалі яшчэ і на славянскую — польскую мову<ref name="LTSR-1969-28"/>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці Альбрэхта Гогенцолерна (пляменьніка вялікага князя літоўскага [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]], хоць і яго супраціўніка<ref name="Nikalajeu-2009-81"/>), выхаванцы заснаванай ім Кёнігзбэрскай акадэміі, [[жамойты]] з паходжаньня, выдалі чарговы жамойцкі катэхізм, дзе мова выданьня ўжо азначалася як летувіская («літоўская»). Ад гэтага часу ў кожнай наступнай жамойцкай кнізе падкрэсьлівалася, што гэта — «літоўская» мова<ref name="Panucevic-274">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>. Аднак яшчэ ў XVII ст. польска-прускі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}} засьведчыў, што «пруская мова» катэхізму 1545 году — гэта тое ж самае, што і тагачасная мова прускіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-pl|«wspomniony Praetoriusz uważa po prostu tak nazwany język staro-pruski za jedno i to samo, co język pruskich Litwinów»|скарочана}}}}<ref>Sieniawski K. E. Biskupstwo Warminskie, jego zalozenie i rozwoj na Ziemi pruskie. — Poznań, 1878. S. [https://books.google.by/books?id=bM3xb5oFPcQC&pg=PA122&dq=Hartknoch+pruski+litewskim+jezyk&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipg7_3wvP1AhVSlP0HHf9PA5wQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Praetoriusz%20pruskich%20Litwin%C3%B3w%20%20&f=false 120]—121.</ref>. Тым часам аўтары кнігі «[[Рыга|Riga]] Literata», надрукаванай у 1699 годзе, фактычна атаясамілі жамойцкую і прускую мовы, калі дзеля высьвятленьня этымалёгіі назвы [[Інфлянты|Інфлянтаў (Лівоніі)]] пасьля эстонскага ({{мова-la|Esthonico|скарочана}}) ''Liva'' і перад латыскім ({{мова-la|Lettice|скарочана}}) ''Laivas'' прывялі «жамойцка-прускае» ({{мова-la|Samogithico & Prussico|скарочана}}) ''Lewas'' або ''Loiwas''<ref>Riga Literata. — Rostochii, 1699. [https://books.google.by/books?id=Eo1OwWzPaCgC&pg=PP7&dq=Samogithico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiO9ZPTvIn2AhUoRfEDHciFC5kQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=Samogithico&f=false P. A 2].</ref>. А ў першай палове XVIII ст. пруска-летувіскі лютэранскі пастар [[Крысьціонас Данелайціс]] пісаў<ref>Dundzila V. R. [http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:lGTdw3gtSNgJ:www.draugas.org/key_dnlh/dn/issues/2014-06-15-DRAUGASNEWS.pdf+&cd=5&hl=be&ct=clnk&gl=by A Summer that Offers No Respite] // Draugas News. Nr. 6, 2014. P. 12.</ref>: {{Цытата|Але цяпер і мы, хоць і хрысьціянскія прусы, Так, мы, летувінінкі, надта перапаўняем сябе... {{арыгінал|lt|Ogi dabar jau mes, krikščionimis būdami prūsai, <br> Mes lietuvninkai taip baisiai ryt nesigėdim...}}| }} [[Файл:Samogitico (1851).jpg|значак|Старонка каталёгу бібліятэкі ў [[Крэтынга|Крэтынзе]], дзе выдадзены ў Прусіі летувіска-нямецкі слоўнік азначылі як «''жамойцка-нямецкі''», 1851 г.]] Тое, што мова першых летувіскіх выданьняў была мовай жамойтаў (засноўвалася на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>), прызнае летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]], які, аднак, высоўвае ўласнае тлумачэньне{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}} пра існаваньне ў кнігах XVII ст. яшчэ двух варыянтаў пісьмовай летувіскай мовы: блізкага да мовы прускіх жамойтаў сярэдняга варыянту, заснаванага на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў [[Жамойць|Жамойцкім старостве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай) і ўсходняга — уласна «летувіскай мовы». Тым часам ужо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы, што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Вільня|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009"/>. Як адзначае Зінкявічус, ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»'', прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі: * «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год) * «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год) * «Ключ нямецка-летувіскі» ({{мова-la|Clavis Germanico-Lithvana|скарочана}}, Фрыдрых Прэторыюс, 1680 год, рукапіс) * «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год) * «Слоўнік летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі» ({{мова-la|Vocabularium Litthuanico-Germanicum, et Germanico-Litthvanicum|скарочана}}, Фрыдрых Вільгельм Гаак, 1730 год) * «Лексыкон нямецка-летувіскі і летувіска-нямецкі» ({{мова-la|Lexicon Germanico-Lithvanicum et Lithvanico-Germanicum|скарочана}}, Якуб Брадоўскі, да 1744 году, рукапіс) * «Разгляд летувіскай мовы ў яе вытоках» ({{мова-la|Betrachtung der littauischen Sprache in ihrem Ursprunge|скарочана}}, Філіп Руіг, 1745 год) * «Летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі лексыкон» ({{мова-la|Littauisch-Deutschen und Deutsch-Littauischen Lexicon|скарочана}}, Філіп Руіг, 1747 год), тым часам рэдкі асобнік гэтага слоўніка, што трапіў у кнігазбор на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага, азначылі ў каталёзе бібліятэкі кляштару францішканаў у [[Крэтынга|Крэтынзе]] як «''Жамойцка-нямецкі слоўнік''» ({{мова-la|«Dictionarium Samogitico-Germanicum»|скарочана}}) * «Пачаткі граматыкі летувіскай мовы» ({{мова-la|Anfangsgründe einer Littauischen Grammatick|скарочана}}, Фрыдрых Руіг, 1747 год) * «Новая летувіская граматыка» ({{мова-la|Neue Littauische Grammatik|скарочана}}, 1791 год) [[Файл:Der Preussische Litthau (1744).jpg|значак|{{мова-de|«Der Preussische Litthau»|скарочана}} — «Пруская Літва». З выдадзенай у [[Гданьск|Данцыгу]] кнігі пруска-нямецкага пастара Тэадора Лепнэра, 1744 г.]] Выкарыстаньне летувіскай мовы ў Прусіі дзеля пашырэньня [[лютэранства]] сярод летувісаў прымусіла зьвярнуцца да гэтай мовы [[Езуіты|езуітаў]] — галоўных дзеячоў [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]] ў Вялікім Княстве Літоўскім, што прычыніліся да друкаваньня летувіскамоўных кніг у [[Вільня|Вільні]]<ref name="Nikalajeu-2009-82">{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 82.</ref>. Гісторык [[Павал Урбан]] адзначае, што менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці сьпярша ў Прусіі, а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту ў другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы з гэтай і шэрагу іншых прычынаў (заняпад літоўскай каталіцкай традыцыі пры пераходзе магнатаў у [[кальвінізм]] і [[арыянства]], узвышэньне польскай мовы ў выніку Рэфармацыі і яе пранікненьне ў Вялікае Княства Літоўскае празь [[Люблінская унія|Люблінскую унію]], сьмерць апошняга з [[Ягайлавічы|Ягайлавічаў]], узмацненьне [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з узвышэньнем [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]] па заняцьці туркамі [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]], празьмернае захапленьне праваслаўнымі ліцьвінамі [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мовай]] як «сапраўднай» і «годнай праваслаўя») адзначае таксама гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274—277.</ref>. Адну з прычынаў пашырэньня назвы «літоўская» на жамойцкую мову Павал Урбан бачыць ва ўплыве папулярнай тады [[Палямонавічы|тэорыі пра «рымлянскае паходжаньне»]] старажытных ліцьвінаў і жамойтаў<ref name="Urban-1972"/>. Тым часам адно з магчымых тлумачэньняў прыўлашчваньня назвы «літоўская мова» з боку саміх жамойтаў агучвалася яшчэ ў 1854 годзе: «''Вядома, што ў прыбалтыйскіх [[Чудзь|чудзкіх]] пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, „мове зямлі“. Як у літоўскай чудзі, альбо [[жмогусы|жамогусаў]], відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе „літоўскай“, што слова „Літва“ было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой чудзь гэтая належала''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.»|скарочана}}}}<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. У 1579—1590 гадох [[Ёнас Брэткунас]] пераклаў у Кёнігзбэргу [[Біблія|Біблію]] на летувіскую мову, але гэты пераклад ня выйшаў з друку. У XVIII ст. лютэранскі пастар [[Крысьціонас Данелайціс]] стварыў тут першую вершаваную паэму («Поры году») на летувіскай мове, якая, аднак, выйшла з друку і стала вядомай шырокім колам толькі ў XIX ст.: упершыню гэтую паэму апублікаваў [[Людвікас Рэза]] ў 1816 годзе ў Кёнігзбэргу, але не ў арыгінале, а на нямецкай мове<ref name="BRE-2010"/>. Менавіта ў Кёнігзбэргу ў 1735 годзе надрукавалі першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову<ref>Зинкявичюс З. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 134.</ref>. Тым часам польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», азначаў гэтую біблію ў сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>. Увогуле, тэндэнцыя пераважнага друкаваньня летувіскіх кніг у Прусіі захоўвалася і ў XVIII ст.: калі ў Вялікім Княстве Літоўскім цалкам або часткова па-летувіску выйшла з друку 167 выданьняў, то ў Прусіі — 243<ref name="Nikalajeu-2009-82"/>. У другой палове XIX ст. [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] — першы жамойцкі біскуп сялянскага паходжаньня — наладзіў друк летувіскіх кніг у прускай Жамойці, каб пашыраць іх у расейскай Жамойці. Дзеля такіх мэтаў надрукавалі больш за 1800 найменьняў кніг агульным накладам у 6 мільёнаў асобнікаў<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 131—132.</ref>. Увогуле, у [[Тыльзыт|Тыльзыце]] і Кёнігзбэргу да 1904 году выдалі па-летувіску каля 3300 найменьняў кніг і каля 120 пэрыядычных выданьняў агульным накладам некалькі мільёнаў асобнікаў<ref name="Arlou-2012-349"/>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''» ({{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}})<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>. У 1858 годзе пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>, а ў 1859 годзе гэтае ж выданьне падавала наступную вытрымку зь дзёньніку падарожжа Літвой і Жамойцю польскага пісьменьніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тэадор Трыплін|Тэадора Трыпліна|be|Тэадор Трыплін}}: «''А жамойцкі люд пад прускім панаваньнем, сумежны сваімі сядзібамі зь літоўскай Жамойцю, ёсьць заможным; вёскі добра забудаваныя. У астатнім нічым не адрозьніваецца ад польскага жамойта, хіба тым, што ўмее чытаць толькі паводле кніг жамойцкай мовай, але друкаваных гатычным шрыфтам; кнігі ж для літоўскіх жамойтаў друкуюцца лацінскім шрыфтам''»{{Заўвага|{{мова-pl|«I lud żmudzki pod panowaniem pruskiem, tuż przypierający siedzibami swemi do Żmudzi litewskiej jest zamożny; wsie są dobrze zabudowane. Niczem z resztą nie różni się od żmudzina polskiego, chyba tem że czytać umie jedynie na książkach językiem żmudzkim lecz głoskami gotyckiemi drukowanych; książki zaś dla Żmudzinów litewskich drukują łacińskiemi czcionkami»|скарочана}}}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 76, 1859. [https://books.google.by/books?id=liXQIws4W4MC&pg=PA915&dq=rosyjski+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw-YCiysP5AhWTD-wKHU5XCN04HhDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=rosyjski%20zmudzki&f=false S. 915].</ref>. Як зазначае беларускі гісторык [[Іван Саракавік]] (у чым пагаджаецца з дасьледнікам [[Іван Ласкоў|Іванам Ласковым]]<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.</ref>), «''Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва''»<ref>Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Современная школа, 2006. [https://books.google.by/books?id=5hghAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiB2OLzpNH5AhW4wAIHHeVACXYQ6AF6BAgDEAI С. 116].</ref><ref>Саракавік І. Беларусазнаўства. — {{Менск (Мінск)}}: Веды, 1998. [https://books.google.by/books?id=JOYvAAAAMAAJ&q=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&dq=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwyfTno9H5AhXG1qQKHV6HAF4Q6AF6BAgKEAI С. 41].</ref>. <gallery caption="Этнаграфічныя мапы (па вынаходніцтве «[[аўкштайты|аўкштайтаў]]»), на якіх прускія летувісы азначаюцца жамойтамі" widths="215" heights="180" class="center"> Ethnic composition of the westernmost parts of the Russian Empire, Erckert, 1863.jpg|''Самогиты''. [[Радэрык фон Эркерт|Р. Эркерт]], 1863 г. Tableau Ethnographique (Georg Ferdinand Robert d'Erckert, 1863).jpg|''Samogitiens''. Р. Эркерт, 1863 г. Mapa etnologiczna ludów Litwy i Rusi przerobiona z Atlasu Erkerta (J. Talko-Hryncewicz, 1893).jpg|''Żmujdźini''. Ю. Талька-Грынцэвіч, 1893 г. </gallery> == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * Jokubauskas V. [http://jssidoi.org/jssi/uploads/papers/24/Jokubauskas_Threats_and_challenges_to_the_security_and_stability_of_the_state_of_Lithuania_historical_perspective.pdf Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective] // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 673—689. * Lukoševičius V. Lithuania Minor and Prussia on the old. maps (1525—1808) // Geodesy and Cartography. Vol. 39 (1). P. 23—39. * Vareikis V. [https://www.journals.vu.lt/sociologija-mintis-ir-veiksmas/article/view/7233/5047 Memellander/Klaipėdiškiai Identity and German­Lithuanian Relations in Lithuania Minor in the Nine­teenth and Twentieth centuries] // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 54—65. * Pocytė S. [https://www.journals.vu.lt/sociologija-mintis-ir-veiksmas/article/download/7236/4798/ Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje] // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 77—89. * История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс: Eugrimas, 2013. — 318 с. {{ISBN|978-609-437-207-0}}. * История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс: Мокслас, 1978. — 676 с. == Вонкавыя спасылкі == * [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]], [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/11039 Летувіскі нацыянальны рух], [[ARCHE Пачатак]], 12 сакавіка 2013 г. {{Рэгіёны Летувы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Летувы]] [[Катэгорыя:Геаграфія Прусіі]] sb1dviath6p6317dwab1kgdhuc5ddop 2334462 2334461 2022-08-25T10:23:06Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Насельніцтва */ п. wikitext text/x-wiki {{Ня блытаць|Літва старажытная|старажытнай Літвой}} {{Адміністрацыйная адзінка |Краіна = [[Летува]] і [[Расея]] |Уваходзіць у = Летува і Расея (раней [[Прусія]], [[Нямецкая імпэрыя]]) |Статус = Афіцыйны этнаграфічны рэгіён у Летуве |Цэнтар = [[Клайпеда]] }} '''Мала́я Летува́''' ({{Мова-lt|Mažoji Lietuva|скарочана}}, {{Мова-de|Kleinlitauen|скарочана}}), раней '''Пруская Летува''' ({{Мова-lt|Prūsų Lietuva|скарочана}}, {{Мова-de|Preußisch-Litauen|скарочана}}) — сучасны [[этнаграфічны рэгіён]] на захадзе [[Летува|Летувы]] і гістарычны рэгіён [[Прусія|Прусіі]], пазьней [[Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]] ў [[Нямеччына|Нямеччыне]], дзе жылі прускія [[жамойты]] (пазьней [[прускія летувісы]]). Малая Летува была паўночнай часткай гэтай нямецкай правінцыі і атрымала сваю назву паводле мясцовага насельніцтва, мову якога ў Прусіі з 1579 году пачалі называць [[Летувіская мова|летувіскай («літоўскай»)]], у той час як гэтую ж мову ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] называлі жамойцкай{{Заўвага|Факт масавага і традыцыйнага называньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] мовы [[Летувісы|летувісаў]] (у тым ліку мовы прускіх [[Жамойты|жамойтаў]] у «Малой Летуве») ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref> — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>}}<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Малая Летува — частка гістарычнай [[Жамойць|Жамойці]], якая з 1422 году канчаткова апынулася ў складзе [[Прусія|Прусіі]], а не Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Urban-2001-110">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.</ref>. == Назва == [[Файл:Phinni-Chrones (1478).jpg|значак|''Phinni'' ([[Фіна-вугорскія мовы|фіны]]) каля ўтоку [[Нёман]]а (''Chrones''). Мапа 1478 г., створаная паводле апісаньня мапаў [[Кляўдыюс Пталемэй|Пталемэя]]]] Назва Малая Літва ({{мова-de|Klein Litauen|скарочана}}) упершыню зьявілася ў [[Хронікі Прусіі|хроніках Прусіі]] аўтарства [[Сымон Грунаў|Сымона Грунаў]] і [[Лукаш Давід|Лукаша Давіда]] ў пачатку XVI стагодзьдзя<ref name="BRE-2010">Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. Т. 17. — Москва, 2010. С. 628.</ref>. Аднак паводле Лукаша Давіда, Малой Літвой была [[Гарадзенскае княства|Гарадзенская зямля]] з сталіцай у [[Горадня|Горадні]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 7.</ref><ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 22—23.</ref><ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [http://imperiaduhu.by/gistoryia/gist-sairednia/siaredn-VKL/litva-na-balkanah.html Літва на Балканах (Першасны сэнс назвы)] // Спадчына. № 5—6, 2000. С. 90—95.</ref>. Доўгі час правінцыя ўсходняй Прусіі, большая частка якой пазьней стала спарадычна называцца Прускай або Малой Летувой, выступала пад назвай [[Самбія]] (Самбійскае біскупства або Самляндыя, у скандынаўскіх сагах — ''Sembia'', ''Semland''). На думку гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], гэтая назва мае жамойцкае паходжаньне і абазначае [[Жамойты|жамойтаў (жэймаў)]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 108—109.</ref>. Адпаведна, назвы ''Seme'', ''Sembia'' або ''Sambia'' — гэта [[Лацінская мова|лацінізаваная]] форма ад ''Žeme''<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref> (Жэмія<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 204.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (S. Sarnicki, 1584-86).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (''Samogitia'') і пруская (''Samaide''). Фрагмэнт мапы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіслаў Сарніцкі|С. Сарніцкага|pl|Stanisław Sarnicki}}, 1584—1586 гг.]] Брытанскі этноляг і лінгвіст, прафэсар [[Лёнданскі ўнівэрсытэт|Лёнданскага ўнівэрсытэту]] і сябра [[Лёнданскае каралеўскае таварыства|Лёнданскага каралеўскага таварыства]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Робэрт Гордан Лейтэм||en|Robert Gordon Latham}} яшчэ ў 1859 годзе адзначаў лучнасьць назваў ''Samland'' і ''Samogitia'' ды іхную повязь зь фінскай назвай ''Suome'': «''Магчыма, ніводны прастаўнік [[Балтыйскія мовы|літоўскай сям’і]] не ўзыходзіць да арыгінальнага літоўскага грунту. Тое, што ад пачатку было літоўскім, цяпер стала польскім або нямецкім. Тое, што цяпер літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}}, ад пачатку было [[Фіна-вугорскія народы|фінскім]]''»{{Заўвага|{{мова-en|«It is possible that at the present moment no single representative of the Lithuanic family may stand on soil originally Lithuanic. What was originally Lithuanic is now Polish or German. What is now Lithuanic was originally Fin»|скарочана}}}}<ref>Latham R. G. Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India. — London, 1859. [https://books.google.by/books?id=KQBAAQAAMAAJ&pg=PA4&dq=Samogitia+samland&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Samogitia%20samland&f=false P. 4].</ref>. [[Файл:Samogitia-Samaidae (W. Grodecki, 1558, 1570).jpg|значак|''Samogitia'' і ''Samaidae''. {{nowrap|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Вацлаў Градзецк|В. Градзецкі|pl|Wacław Grodziecki}}}}, 1570 г. (1558 г.)]] Нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вольфганг Мэнцэль||en|Wolfgang Menzel}} у 1862 годзе выводзіў ад фінскай саманазвы ''Suomalainen'', апроч ''Samland'' і ''Samogitien'', яшчэ і ''Samojeden'' — назву [[Самадыйскія народы|самаедаў]]{{Заўвага|{{мова-de|«Die Finnen nennen sich selbst Suomalainen, daher die Namen Samland, Samogitien, Samojeden»|скарочана}}}}<ref>Menzel W. Allgemeine Weltgeschichte von Anfang bis jetzt. — Stuttgart, 1862. [https://books.google.by/books?id=ayaN93Mpe38C&pg=RA1-PA445&dq=Samland+Samoyeden&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiQ76WIrKr1AhVz8LsIHS2cA78Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Samland%20Samoyeden&f=false S. 445].</ref>. А прускі гісторык і этнограф, прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэрдынанд Мюлер||fr|Ferdinand Heinrich Müller}} зазначаў у 1837 годзе бясспрэчнасьць агульнага паходжаньня назваў прускай Самляндыі і самаедаў{{Заўвага|{{мова-de|«Müller immer nur Samogiten genannt, und gleich wie dieser Name auf das litthauische Samogitien oder Schamaiten hinweiset, so hat unstreitig auch das preußische Samland rücksichtlich des Namens einen gemeinsamen Ursprung mit den Samojeden»|скарочана}}}}<ref>Müller F. H. Der Ugrische Volksstamm oder Untersuchungen über die Ländergebiete am Ural und am Kaukasus in historischer, geographischer und ethnographischer Beziehung. — Berlin, 1837. [https://books.google.by/books?id=AmNMAAAAcAAJ&pg=PA314&dq=Samland+Samoyeden&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiQ76WIrKr1AhVz8LsIHS2cA78Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Samland&f=false S. 314].</ref>. [[Файл:Provincia S. Joachimi Ord. Excalc. SSS Trinitatis Red. Capt. post introductionen Religiosor sui Ordinis A.D. 1684 in Regnum Poloniae et M.D. Lith.jpg|значак|Мапа [[Ордэн трынітарыяў|трынітарскіх]] [[кляштар]]аў у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], дзе пад назвай «Жамойць» ({{мова-la|Samogitia|скарочана}}) аб'ядноўваюцца землі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]] і [[Самбія|Самбіі]], каля 1748 г.{{Заўвага|Сярод іншага, на гэтай мапе пазначаюцца Польшча Малая (Polonia Minor) і Вялікая (Polonia Major)}}]] Увогуле, ідэнтычнасьць назваў {{мова-de|Schamaiten, Samland|скарочана}} з {{мова-la|Samogitia|скарочана}} і {{мова-pl|Żmudź|скарочана}} сьцьвярджалася яшчэ ў выдадзеным у 1860 годзе афіцыйным даведніку Міністэрства ўнутраных справаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]{{Заўвага|{{мова-ru|«Народ этот называл себя „Жемайтис“, а свою землю „Жемаицей“ или „Жемайчис“ <…>, из чего Немцы сделали Schamaiten и Samland, ученые — Samogitia, а поляки — Żmudź»|скарочана}}}}<ref>Городские поселения в Российской Империи. Т. 1. — СПб., 1860. [https://books.google.by/books?id=IGhbAAAAQAAJ&pg=RA1-PA508&dq=Samogitia+samland&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Samogitia%20samland&f=false С. 508—509].</ref>. Раней, у 1847 годзе ў часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася, што «''Самаеды, Самагіты, [[Земгалы|Самігалы]], Сембы або Самлянд ёсьць народамі, прыналежнымі да Фінскага кораню''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Самоеды, Самогиты, Самигалы, Сембы или Самланд суть народы, принадлежащие у Финскому корню»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Ч. 56, 1847. [https://books.google.by/books?id=ZiIZAQAAIAAJ&pg=RA5-PA130&dq=%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D1%8B,+%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw2vWH48D1AhU4g_0HHUNwBk4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D1%8B%2C%20%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8A&f=false С. 130].</ref>, а ў 1858 годзе тоеснасьць назваў ''Semben'', ''Samland'' і ''Samogitia'' адзначаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Вельтман||ru|Вельтман, Александр Фомич}}<ref>Вельтман А. Аттила и Русь IV и V века. Свод исторических и народных преданий. — М., 1858. [https://books.google.by/books?id=rcIaAAAAYAAJ&pg=PA107&dq=Samogitia+samland&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Samogitia%20samland&f=false С. 107].</ref>. На падабенства і, адпаведна, гістарычную лучнасьць назваў ''Sami'', ''Sambi'', ''Sameyten'' і ''Shemaiter'' таксама зьвяртаў увагу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстантын Грэвінгк||ru|Гревингк, Константин Иванович}} у 1870 годзе{{Заўвага|{{мова-de|«Zemaitis heisst aber litauisch ein Niederländer (żemas, niedrig, unten) im Gegensatz von Auksztutis (auksztas, hoch) dem Ober- oder Hochländer und erscheint mir diese Deutung deshalb am annehmbarsten, weil sie auch für jene ältere Zeit Gültigkeit hat, wo vielleicht die Namen Sami, Sambi, Sameyten und Shemaiter zusammenfielen und noch keine Namensscheidung der Samländer und Shemaiter bestand»|скарочана}}}}<ref>Grewingk C. Ueber heidnische Gräber Russisch Litauens und einiger benachbarter Gegenden: insbesondere Lettlands und Weissrusslands. — Dorpat, 1870. [https://books.google.by/books?id=vIwIAAAAQAAJ&pg=PA51&dq=Litauisch+Reussisch+genannt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiI4Nyyjp31AhVR77sIHUJbCAMQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=Litauisch%20Reussisch%20genannt&f=false S. 51].</ref>. Тым часам поўнае атаясамліваньне нямецкай назвы Самляндыі з Жамойцю («''Samaide = Žemaitija''») сьцьвярджалася яшчэ ў міжваеннай летувіскай навуковай пэрыёдыцы<ref>[https://books.google.by/books?id=a0MZAQAAIAAJ&q=Samaide+SAMOGITIA&dq=Samaide+SAMOGITIA&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiDqdL79Kf1AhWe_rsIHb3MC8IQ6AF6BAgEEAI Technika; Édition Periodique de la Faculté Technique Á l’Université Lithuanienne de Vytautas le Grand. Nr. 6, 1930].</ref> (як і атаясамліваньне ''Samen'' і ''Samaiten'' у якасьці нямецкіх назваў жамойтаў<ref>[https://books.google.by/books?id=aUYyAQAAIAAJ&q=Samaiten+samen+%C5%BDemai%C4%8Diai&dq=Samaiten+samen+%C5%BDemai%C4%8Diai&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi43ML0-PX1AhWrg_0HHYlmCIYQ6AF6BAgFEAI Technika; Édition Periodique de la Faculté Technique Á l’Université Lithuanienne de Vytautas le Grand. Nr. 7, 1933].</ref>), а таксама ў выдадзенай на эміграцыі ў 1948 годзе «Гісторыі летувіскай нацыі»{{Заўвага|{{мова-en|«Gordecius, just like his contemporary Stryjkowski, simply called Samland peninsula and the environs of Königsberg „Samaide“, that is Samagitia»|скарочана}}}}<ref>Jurgėla C. R. History of the Lithuanian Nation. — New York: Lithuanian Cultural Institute, 1948. [https://books.google.by/books?id=cbYmAQAAMAAJ&q=Samaide+samland&dq=Samaide+samland&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj48uSLgKj1AhXo8rsIHe-ZByAQ6AF6BAgCEAI P. 26].</ref>. Нямецкі энцыкляпэдыст XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Цайлер||ru|Цайлер, Мартин}}, які карыстаўся шматлікімі гістарычнымі працамі і геаграфічнымі апісаньнямі, у сваім дапоўненым і перапрацаваным «Іншым апісаньні Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»<ref>[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Insaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Іншае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]</ref> пры выкладаньні гісторыі і геаграфіі Прусіі (як васала Рэчы Паспалітай) не згадаў хоць-якой («Прускай», «Малой») «Літвы» як краіны (зямлі, гістарычнага рэгіёну) у складзе гэтага герцагства{{Заўвага|Адзначаючы толькі, што ў [[Інстэрбург]]у (стаіць на паўднёвым беразе ракі [[Прэгола|Прэголы]]) «''у часы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Каспар Генэнбэргер|Генэнбэргера|en|Caspar Hennenberger}}, жылі амаль толькі літоўцы, і звыш 15 тысячаў былі шаўцамі''»}}. Таксама ён засьведчыў гістарычную прыналежнасьць [[Клайпеда|Клайпеды (Мэмэлю)]] да Самляндыі: «''У 1323 годзе Самлянд у Прусіі спустошылі ліцьвіны, якія люта абыйшліся з замкам Мэмэль, або Memelo; замак аднак выстаяў''»<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=samland&f=false S. 199].</ref>. Яшчэ ў 1420 годзе пасланцы вялікага князя [[Вітаўт]]а на арбітражным працэсе наконт дзяржаўнай прыналежнасьці Жамойці, які праходзіў ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], сьцьвярджалі перад судом, што існавала «''тры зямлі Жамойтаў''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 24.</ref>. Паводле Вацлава Пануцэвіча, жамойцкае сялянскае насельніцтва складала падуладную большасьць у пэўных землях [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] (Самляндыя), Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць) і [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 269.</ref>. Тым часам Марцін Цайлер пры апісаньні [[Елгава|Мітавы]] (сталіцы [[Зэмгалія|Зэмгаліі]]) зазначаў, што паводле [[Альбэрт Каяловіч|Альбэрта Каяловіча]], «''у 1315 годзе, альбо каля таго часу, лівонцы аднялі ў ліцьвінаў гэтую частку Samogitien, якая цяпер называецца [[Курляндыя]], альбо Curonia''»<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=snippet&q=anno%20Curonia&f=false S. 213].</ref>, а таксама, што «''ў Samogitien, або Samaiten, або Sudinia, якую ў частцы Прусіі таксама называюць Sambiam, уладарыў брат узгаданага Lituonis, Saimo''»<ref>Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&pg=PA127&dq=couna+Crononis+Nemeni&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Sudinia%20Sambiam&f=false S. 102].</ref>. У [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]], апублікаванай у 1582 годзе, паведамлялася<ref> Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa, 1846. [https://books.google.by/books?id=p5IwAQAAMAAJ&pg=RA1-PA148&dq=Wespocie&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicisy36Y72AhVr7rsIHWITCJAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=sambiej%20samland&f=false S. 148].</ref>: {{Цытата|А ў Прусіі, Самбіі, краі, які называюць па-нямецку Судавэн, Самлянд, і каля Інстэрборгу, Рагнеты і ў Курляндзкім краі сельскія мужыкі, якія ўсе ёсьць жамойтамі і размаўляюць на жамойцкай мове аж да Караляўца, што я сам чуў і бачыў… {{арыгінал|pl|W Prusiech zaś w Sambiej, którą ziemię zowią po niemiecku Sudawen, Samland i około Insterborku, Ragnety i w Kurlandskiej ziemi chłopstwo sielskie, którzy są wszyscy Żmodzinowie i żmodzkim językiem aż do Królewca, com sam słyszał i widział, mówią…}}| }} Назву «Пруская Летува»<ref name="Nikalajeu-2009-81">{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 81.</ref> ({{мова-la|Lithuania Borussica|скарочана}} — «Пруская Літва») датычна большай часткі Самляндыі ўпершыню ўжылі на нямецкай мапе 1735 году{{Заўвага|У 1724 годзе курфюрст брандэнбурскі Фрыдрых I Гогенцолерн, які яшчэ ў 1701 годзе абвясьціў сябе «''каралём прускім''», ужыў назву «Літва» ({{мова-de|Litthauen|скарочана}}) у сваім загадзе, які выдалі па-нямецку, па-летувіску і па-польску<ref name="LTSR-1969-28">Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 28.</ref>, у 1733 годзе ён аддаў загад датычна «''прускіх і літоўскіх земляў''»<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 261.</ref>, а ў 1739 годзе — датычнай «''земляў Прусіі і Літвы''»<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 62.</ref>}}, прытым яе адразу зьмясьцілі ў назове гэтай мапы<ref>Betgen I. F. [https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/item/YOKISL5RWCCRRC4GRPQBFZSARH4HLEAG Lithuania Borussica : Cum Privilegio Sac. Caes. Maiestatis] — Nürnberg, 1735.</ref>. І толькі ў 1795 годзе на нямецкай мапе Каралеўства Прусіі замест «Прускай Летувы» ўжылі назву «Малая Летува» ({{мова-de|Klein Litauen|скарочана}} — «Малая Літва»), адпаведную памянёнай Сымонам Грунаў<ref>Lukoševičius V. Lithuania Minor and Prussia on the old. maps (1525—1808) // Geodesy and Cartography. Vol. 39 (1). P. 27.</ref> (прытым назва «Самляндыя» з гэтай мапы, увогуле, зьнікла<ref>Güssefeld F. L. [https://kolekcijos.biblioteka.vu.lt/en/islandora/object/atmintis%3AVUB01_000354210 Charte von dem Königreich Preusse]. — Nürnberg, 1795.</ref>). Беларускі гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што назву «Малая Летува»<ref name="Nikalajeu-2009-81"/><ref name="Arlou-2012-349>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref><ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://archive.svaboda.org/prahram/belraz/razd3.html Беласточчына: Беларуская Галічына: Гутарка з Алегам Латышонкам], [[Радыё Свабода]], 1998 г.</ref><ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref><ref>Васілеўскі П. Пра нашы помнікі, «своеасаблівае варварства» і «людзей асобага складу» // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 273.</ref> («Малая Літва») датычна колішняй часткі [[Жамойць|Жамойці]] папулярызавалі ў сваіх працах летувіскія гісторыкі<ref name="Urban-2001-110"/>. <gallery caption="Жамойць у Вялікім Княстве Літоўскім і ў Герцагстве Прусіі на старых мапах" widths="215" heights="180" class="center"> Samauin-Samaiden (H. Zell, 1542, 1573).jpg|''Samauin'' і ''Samaiden''. Г. Цэль, 1573 г. (1542 г.) Samogesthia-Samaitin-Samaiden (G. Gastaldi, 1562).jpg|''Samogesthia'', ''Samaitin'' і ''Samaiden''. {{nowrap|Г. Гастальдзі}}, 1562 г. Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|''Samogitia'' і ''Samaide''. А. Артэліюс, 1570 г.<ref name="Panucevic-271-272">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref> </gallery> <gallery widths="215" heights="180" class="center"> Samogitia-Samaidae (A. Pograbski, 1570).jpg|''Samogitia'' і ''Samaidae''. А. Паграбскі, 1570 г. Samogita-Samaide (W. Godreccio, 1592).jpg|''Samogita'' і ''Samaide''. В. Градзецкі, {{nowrap|1592 г.}} Samogitia-Samaide (G. Magini, 1596).jpg|''Samogitia'' і ''Samaide''. Г. Магіні, 1596 г. </gallery> == Гісторыя == === Раньнія часы === [[Файл:Blaeu 1645 - Prussia.jpg|значак|Мапа Прусіі з пазначэньнем гістарычных рэгіёнаў{{Заўвага|Жамойць пачынаецца на паўночным усходзе ад Прусіі, [[Літва старажытная|Літва]] — на ўсходзе ў [[Гарадзенскі павет|Гарадзенскім павеце]] Вялікага Княства Літоўскага, прытым ані «Прускай Літвы», ані «Малой Літвы» на мапе няма}}, 1645 г.]] Паводле археалягічных дасьледаваньняў, у V ст. на землях сучаснай Малой Летувы адзначаецца масавае зьяўленьне жамойцкіх плоскіх магілаў і зьнікненьне ранейшых курганоў<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.</ref>. Ад гэтага ж часу назва «[[Самбія]]» (''Sembia'') пачынае часта выступаць у скандынаўскіх крыніцах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 168.</ref>. Тым часам назва «Прусія» ўпершыню ўпамінаецца ў пісьмовых крыніцах толькі ў канцы X стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 170.</ref>. У XI ст. гэтая назва хутка пашырылася ўва ўсіх крыніцах, сьпярша як тлумачэньне да Самбіі, а потым як самастойная назва<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 171.</ref>. Паводле [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], прычынай зьяўленьня і пашырэньня назвы Прусія была міграцыя ў гэтыя землі славянскага племені пружанаў (у крыніцах — ''Prissani'', ''Bruzi''), якое перад X ст. знаходзілася ў ваколіцах [[Гавэльбэрг]]а над ракой [[Гавэль]] і было галіной [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 179, 189.</ref>. На яго думку, прылічэньне старажытных прусаў да балтыйскай (жамойцкай) групы ёсьць неабгрунтаваным<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 186.</ref>, на што таксама зьвяртае ўвагу [[Павал Урбан]]<ref name="Urban-1964">[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/Pra_nacyjanalny_charaktar_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha_j_histarycny_termin_Litva.html Пра нацыянальны характар Вялікага Княства Літоўскага й гістарычны тэрмін «Літва»] // Запісы. № 3 (9), 1964. С. 35—90.</ref>{{Заўвага|[[Адам Брэмэнскі]] ў сваёй царкоўнай гісторыі, пералічваючы народы ўзьбярэжжа Балтыйскага мора, у адным месцы гаворыць, што яго паўднёвы бераг засяляюць славяне ({{мова-la|Itague latere illius ponti ad austro Sclavi, ad aquilone Suedi possederunt|скарочана}}), а ў іншым месцы, пералічваючы абтокі, якія належалі славянам, успамінае пра «абток Землянд», заселены прусамі ({{мова-la|Tertia est illa quae Semland dicitur, contigua Ruzzis et Polanis; hаnс іnhаbitаnt Sеmbi vеl Рruzzi...|скарочана}}). Таксама адзін з спадарожнікаў [[Сьвяты Бруна|Сьвятога Бруна]] Віпэрт у сваіх успамінах занатаваў, што ў Прусіі іх ветліва прыняў «кароль Нотымер» (Нотымер або Нотымір — гэта адно зь імёнаў, пашыраных сярод славянаў<ref name="Urban-1964"/>). Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы''». Тым часам нямецкі гісторык XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Крыштоф Гарткнох||pl|Krzysztof Hartknoch}} давёў, што мова старажытных прусаў была славянізаванай, збліжанай з мовамі ліцьвінаў, палякаў і русінаў<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>. Таксама паводле {{Артыкул у іншым разьдзеле|Славянская хроніка|Славянскай хронікі|ru|Славянская хроника}}, «''Шматлікія ёсьць славянскія народы. Яны жывуць на пабярэжжы Балтыйскага мора... Паўднёвае ўзьбярэжжа займаюць славянскія народы, зь якіх першай ад усходу ёсьць Русь, далей ідуць Палякі, зь якімі мяжуюць ад поўначы Прусы, ад поўдня — Багемы і Маравы і Карынты побач Сербаў (лужыцкіх). Калі залічыць яшчэ Ваграў да славяншчыны, як некаторыя ўважаюць дзеля таго, што яны ня розьняцца ані вонкавым выглядам, ані мовай, дык славянская мова ахапляе так вялікую прастору, што яе амаль нельга агарнуць. Усе гэтыя народы, з выняткам Прусаў, ёсьць хрысьціянскімі''»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 180.</ref>}}. Тым часам сучасны мовазнаўца [[Ігар Клімаў]] характарызуе прусаў як «''групу заходнебалтыйскіх плямёнаў''», найбольшымі зь якіх называе [[яцьвягі|яцьвягаў]] і [[Галінды|галіндаў]], адзначаючы, што яшчэ ў пачатку XV ст. «''палову жыхароў крыжацкай дзяржавы складалі прусы''»<ref>Клімаў І. Прусы // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 467.</ref>. [[Файл:Samogitie-Samland (1735).jpg|значак|Жамойць: пруская (Samland) і літоўская (Samogitie), 1735 г.]] Паводле Пятра з Дусбургу<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 183.</ref>, на тэрыторыі сучаснай Малой Летувы мелі існаваць акругі Самбія, Надровія і Склавонія. Мяркуецца, што да зьяўленьня ў Прусіі [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] (XIII ст.) дзьве апошнія тэрыторыі насялялі балтыйскія плямёны [[надровы]] і [[скалвы]]. Тым часам, на думку Вацлава Пануцэвіча, у гэтых акругах асноўнае насельніцтва складалі жамойты, але паноўнай верхавінай былі пружаны-люцічы<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 202—206.</ref> (як і ў суседніх землях пры Балтыйскім моры<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 215, 236.</ref>, у тым ліку ва ўласна Жамойці<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 27.</ref>). Пра сьляды ранейшага [[Славянскія мовы|славянскага]] жыхарства ў «''жамойцкіх Прусах [[Калінінград|каралявецкіх]]''» ({{мова-pl|«żmudzkich Prusach królewieckich»|скарочана}}) яшчэ ў 1855 годзе пісаў [[Іяхім Лялевель]]<ref>Lelewel J. Polska wieków średnich: czyli Joachima Lelewela w dziejach narodowych polskich postrzeżenia. — Poznań, 1855. [https://books.google.by/books?id=oFMBJT3perQC&pg=PA432&dq=jezyku+%C5%BBmudzkim+Kr%C3%B3lewiec&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiL6oytjfH1AhXQQvEDHS7aAN84KBDoAXoECAIQAg#v=snippet&q=%C5%BCmudzkich%20Prusach%20kr%C3%B3lewieckich&f=false S. 432].</ref>. [[Файл:Пруссия Польская, Пруссия, Самогития Польская (А. Нагаев, 1757).jpg|значак|Расейская марская мапа 1757 г., на якой прыналежная да [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] частка Прусіі значыцца як «Прусія Польская» (у адрозьненьне ад Каралеўства Прусіі), а прыналежная да Рэчы Паспалітай частка Жамойці — як «Жамойць Польская»]] У выніку войнаў між ордэнам і [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]] землі Прусіі былі спустошаныя, а вялікія князі літоўскія мусілі ўрэшце аддаць усю Жамойць крыжакам. Паводле Вацлава Пануцэвіча, ад крыжакоў на гэтых землях найперш цярпела славянская верхавіна, якая заўзята бараніла свае вольнасьці, тым часам падуладнае славянам жамойцкае насельніцтва не чыніла супраціву немцам або, увогуле, ішло на супрацу зь імі<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 205.</ref>. === Пад уладай Прусіі === [[Файл:Samland-Samogitie-Semigallo (1768).jpg|значак|Жамойць: пруская (Samland) і літоўская (Samogitie), і прылеглая [[Зэмгалія]] (Semigallo), 1768 г.]] Па пераможнай [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] (1410 год), хоць [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Вітаўт]] імкнуўся вярнуць ад Тэўтонскага ордэну ўсю Жамойць у яе «''старых межах на Нёмане''», але мусіў задаволіцца, як сам казаў у 1420 годзе толькі тым, «''чым валодаў''». У выніку, паводле [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]] 1422 году, значная частка тэрыторыі Жамойці перайшла да [[Прусія|Прусіі]] — ад замка [[Юрбург]]у над Нёманам на ўсходзе да [[Паланга|Палангі]] з [[Клайпеда]]й над Балтыйскім морам на захадзе<ref name="Urban-2001-110"/>. Прытым у тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''…замак Мэмэль [[Летувіская мова|па-жамойцку]] завецца Клайпеда''»{{Заўвага|{{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum»|скарочана}}, а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: {{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»|скарочана}}}}<ref>Современник. Т. 7, 1860. [https://books.google.by/books?id=1CkYAAAAYAAJ&pg=PA13&dq=castrum+Memel+in+Samogitico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjC45qwpO70AhUXQ_EDHSg2CGYQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=castrum%20Memel%20in%20Samogitico&f=false С. 13].</ref>. Уся тэрыторыя прускай Жамойці ўвайшла ў склад [[Самбійскае біскупства|Самбійскага біскупства]]. У 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў Самбіі, у тым ліку «''мовай [[Жамойты|жамойтаў]]''»<ref name="Urban-2001-110"/> (польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзіслаў Абрагам||be|Уладзіслаў Генрык Францішак Абрагам}} нават адмыслова ўдакладняў у 1914 годзе, што «''гэтая була датычылася прускай Жамойці, а не літоўскай, Самбійскага біскупства Каталіцкага касьцёла ў Прусіі, а не ў ВКЛ''»{{Заўвага|{{мова-pl|«bulla ta dotyczy przecież Żmudzi pruskiej, a nie litewskiej, kościoła w Prusiech zakonnych dyecezyi sambijskiej a nie w W. X. Lit.»|скарочана}}}}<ref>Abraham W. Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Warszawa, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PA205&dq=%C5%BBmud%C5%BAi+Pruskiej&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi4xJ-KkPH1AhV0SfEDHVpXBEoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%C5%BBmud%C5%BAi%20Pruskiej&f=false S. 205].</ref>). 28 лютага 1506 году [[Сьпіс польскіх манархаў|кароль польскі]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь літоўскі]] [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] накіраваў у [[Ватыкан]] дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна азначала вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самім дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторю было небясьпечна падарожнічаць з [[Прусія|Прусіі]] ў [[Рыга|Рыгу]]. Як зазначае [[Павал Урбан]], гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць літоўскіх жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі (прускімі жамойтамі)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 90—91.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 212.</ref>. Па [[Сэкулярызацыя|сэкулярызацыі]] Тэўтонскага ордэну [[Самбійскі край]], або Самлянд (колішняе Самбійскае біскупства), знаходзіўся ў складзе [[Герцагства Прусія|Герцагства Прусіі]] (1525—1618), [[Брандэнбурска-Прускае Герцагства|Брандэнбурска-Прускага Герцагства]] (1618—1701), [[Каралеўства Прусія|Каралеўства Прусіі]] з сталіцай у [[Бэрлін]]е (1701—1871). У 1657 годзе Прусія скарысталася [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайной Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667 гады) і [[Швэдзкі патоп|Швэдзкім патопам 1655 году]], каб пазбавіцца васальнай залежнасьці ад [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. А з пачаткам [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721 гады) у 1701 годзе курфюрст брандэнбурскі [[Фрыдрых I Гогенцолерн]] каранаваўся «каралём прускім» (раней назва «прускі» была толькі ў тытуле каралёў польскіх і вялікіх князёў літоўскіх, напрыклад, паводле [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1529 году]] — «''Жыґімонт, з божае міласьці кароль Польскі, вялікі князь Літоўскі, Рускі, Прускі, Жамойцкі, Мазавецкі і іных''»). Улады Рэчы Паспалітай не прызналі гэтага тытулу, бо апроч Герцагства Прусіі, існавала таксама правінцыя [[Каралеўская Прусія]], якая ўваходзіла ў склад [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Каралеўства Польскага]]. У 1707—1711 гадох голад і эпідэмія чумы значна скарацілі колькасьць насельніцтва як прускай, так і літоўскай Жамойці. Фрыдрых I Гогенцолерн дзеля пераадоленьня значных стратаў насельніцтва запрасіў у Каралеўства Прусію нямецкамоўных каляністаў з [[Аўстрыя|Аўстрыі]], нямецкіх княстваў [[Нямеччына|Нямеччыны]], [[Швайцарыя|Швайцарыі]] і [[Нідэрлянды|Галяндыі]]<ref name="BRE-2010"/>. У 1764 годзе аслабленая Рэч Паспалітая пад замежным ціскам прызнала тытул «караля прускага» за [[Фрыдрых II Гогенцолерн|Фрыдрыхам II Гогенцолернам]], які ў 1772 годзе ў выніку [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] [[Анэксія|анэксаваў]] у Польшчы правінцыю Каралеўскую Прусію. А ў выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Каралеўства Прусія анэксавала часткі прылеглых да «Прускай Літвы» [[Гарадзенскае ваяводзтва|Гарадзенскага]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага]] ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага (уласна [[Літва старажытная|Літвы]]). У 1823 і 1832 гадох у Кёнігзбэргу пачалі выходзіць першыя рэлігійныя пэрыядычныя выданьні на летувіскай мове. У 1849 годзе з ініцыятывы і пры падтрымцы нямецкіх уладаў Прусіі пачала выдавацца летувіская газэта «Keleivis»<ref name="Volter-1898">{{Літаратура/ЭСБЭ|Прусские литовцы|аўтар = Вольтер Э. |том = XXVa|старонкі = 623—626}}</ref>. Увогуле, у XIX ст. Малая Летува стала базай пастаўкі летувіскамоўных кніг для руху летувіскіх [[Кніганошы|кніганошаў]] у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Хоць з утварэньнем у 1871 годзе [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]] ў дзяржаве запанавала палітыка ўніфікацыі, што прычынілся да германізацыі мясцовага летувіскага насельніцтва, аднак у 1898 годзе ў [[Энцыкляпэдычны слоўнік Бракгаўза і Эфрона|Энцыкляпэдычным слоўніку Бракгаўза і Эфрона]] адзначалася: «''Шмат зрабіў прускі ўрад дзеля асьветы летувісаў. У Кёнігзбэргу дзеля будучых пастараў летувіскіх прыходаў дзейнічае летувіская сэмінарыя, і летувіская мова выкладаецца на факультэтах багаслоўскім і філязофскім двума прафэсарамі. У Тыльзыце і Мэмэлі летувіская мова выкладаецца як у рэальнай вучэльні, так і ў гімназіях''»<ref name="Volter-1898"/>. <gallery caption="Пруская Жамойць (Малая Летува) на старых мапах" widths="150" heights="150" class="center"> Prefettura di Szamland (G. Vignola, 1689).jpg|«Prefettura di Szamland» («[[Самбійскі край]]»), 1689 г. Cercle de Samland (D. Vaugondy, 1748).jpg|«Cercle de Samland», 1748 г. Samland-Litauen (L. Euler, 1753).jpg|«Samland» («Самлянд») і «Litauen» («Літва»), 1753 г. Prussian Lithuania (A. Dury, 1763).jpg|«Prussian Lithuania» («Пруская Літва»), 1763 г. </gallery> === Найноўшы час === [[Файл:Etnoregionai.png|значак|Малая Летува (чырвоным) на мапе [[Рэгіёны Летувы|афіцыйных этнаграфічных рэгіёнаў Летувы]]]] Па [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайне]] [[Летува]] запатрабавала Малую Летуву ад Нямецкай імпэрыі, аднак згодна з [[Вэрсальская мірная дамова 1919 году|Вэрсальскай дамовай]] (1919 год) большая частка яе тэрыторыі засталася ў складзе Нямеччыны, а меншая частка — [[Клайпедзкі край]] — у 1920 годзе перайшла пад мандат [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]]. У 1923 годзе Летува [[Анэксія|анэксавала]] Клайпедзкі край, што выклікала пратэсты з боку мясцовага насельніцтва: гэтак, 8 красавіка ў Клайпедзе вайскоўцы разагналі 9-тысячны мітынг, удзельнікі якога крычалі летувіскім салдатам «''Жамойты, прэч!''» ({{мова-de|«Szameiten, raus!»|скарочана}})<ref name="Jokubauskas-2017-677">Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 677.</ref>. У 1939 годзе [[Трэці Райх]] захапіў Клайпедскі край, які ўвайшоў у склад зямлі Прусіі. Па заканчэньні [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], паводле пастановы [[Патсдамская канфэрэнцыя|Патсдамскай канфэрэнцыі]] (1945 год), тэрыторыю Малой Летувы падзялілі паміж [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкім Саюзам]] ([[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]] і [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расейскай СФСР]]) і [[Польшча]]й<ref name="BRE-2010"/>. Па [[Распад СССР|распадзе СССР]] невялікая частка Малой Летувы на ўсход ад [[Нёман]]у разам з Клайпедай знаходзіцца ў межах Летувы, малая частка на скрайнім поўдні — у [[Польшча|Польшчы]], а асноўная тэрыторыя — частка [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]]. == Сымбалі == [[Файл:Prussenfürst.JPG|значак|Сьцяг (з выявай багоў ''Patolos'', ''Perkunos'' и ''Potrimpos''{{Заўвага|[[Вацлаў Пануцэвіч]] зазначае, што жамойцкія канчаткі да імёнаў гэтых багоў — Пекла ([[Чарнабог]]), [[Пярун]] і Патрэба ([[Даждзьбог|Дажбог]]) — у XVI ст. дапісаў Лукаш Давід<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 190.</ref>}}) і герб (зь мядзьведзем) «старажытных прусаў», 1584 г.]] У 1879 годзе нямецкі філёзаф і мовазнаўца [[Георг Заўэрвайн]] (1831—1904; народжаны ў [[Гановэр]]ы, у 1875 годзе пераехаў у [[Клайпеда|Клайпеду]], дзе вывучыў летувіскую мову) напісаў песьню «Летувінінкамі мы нарадзіліся» ({{мова-lt|Lietuvninkai mes esam gimę|скарочана}}, {{мова-de|Als Litauer sind wir geboren|скарочана}}, пазьней пераробленую ў «Летувісамі мы нарадзіліся» — {{мова-lt|Lietuviais esame mes gimę|скарочана}}), якая лічыцца неафіцыйным гімнам Малой Летувы<ref>Vareikis V. Memellander/Klaipėdiškiai Identity and German­Lithuanian Relations in Lithuania Minor in the Nine­teenth and Twentieth centuries // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 58.</ref>. 7-я страфа гэтага гімну прысьвячаецца нямецкаму імпэратару Вільгельму I. Тым часам беларускі гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў 1918 годзе менавіта падтрымка [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]] стала вызначальнай у стварэньні Летувіскай дзяржавы з сталіцай у [[Вільня|Вільні]] (хоць, паводле перапісу насельніцтва 1897 году, летувісаў у гэтым месьце было менш за 2%)<ref name="Arlou-2012-349/>. Сьцягам Малой Летувы лічыцца прастакутнае палотнішча з трох роўных гарызантальных палосаў: верхняй — зялёнага, сярэдняй — белага і ніжняй — чырвонага колеру. Такі сьцяг разам зь [[Сьцяг Летувы|сьцягам]] і [[Герб Летувы|гербам]] Летувы зьмясьцілі на {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тыльзыцкі акт|Тыльзыцкім акце 1918 году|en|Act of Tilsit}}. == Адміністрацыйна-тэрытарыльны падзел == [[Файл:Klaipėda. Senamiestis.jpg|значак|Старое места ў [[Клайпеда|Клайпедзе]]]] Тэрыторыя Малой Летувы ўваходзіць у склад [[Клайпедзкі павет|Клайпедзкага]] і [[Таўроскі павет|Таўроскага]] паветаў Летувы (афіцыйны этнаграфічны рэгіён «Малая Летува») і [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]] Расеі. Месты афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Малая Летува» ў Летуве: * [[Клайпеда]] * [[Шылакарчма]] * [[Нярынга]] * [[Пагегі]] * [[Прэкуле]] * [[Смольнікі (горад)|Смольнікі]] * [[Панямунь (Летува)|Панямунь]] Месты колішняй Малой Летувы ў сучаснай Калінінградзкай вобласьці Расеі: * [[Тыльзыт|Тыльзыт (Савецк)]] * [[Інстэрбург|Інстэрбург (Чарняхоўск)]] * [[Гумбінэн|Гумбінэн (Гусеў)]] * [[Рагніт|Рагніт (Нёман)]] * [[Даркемэн|Даркемэн (Азёрск)]] * [[Лабяў|Лабяў (Палеск)]] * [[Гайнрыхсвальдэ|Гайнрыхсвальдэ (Слаўск)]] * [[Шталюпёнэн|Шталюпёнэн (Несьцераў)]] * [[Лаздэнэн|Лаздэнэн (Красназнаменск)]] <gallery caption="Славутасьці Малой Летувы" widths="150" heights="150" class="center"> Замок Рагнит в 2021 году.jpg|Руіны замка ў Рагніце Tilsit Queen Louise-Bridge.jpg|Мост над Нёманам у Тыльзыце Šilutė, liuteronų bažnyčia.jpg|Кірха ў [[Шылакарчма|Шылакарчме]] Juodkrantė Curonian Spit - panoramio (7).jpg|Кірха ў [[Нярынга|Нярынзе]] </gallery> == Насельніцтва == {{Асноўны артыкул|Прускія летувісы|Летувісы|Жамойты}} [[Файл:Ostpreussen 1905.svg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Прусіі ў XIX ст.]] [[Файл:Spread of German Settlements to the Eastward, 800-1400 (Germans-Slavs-Letts) (1926).jpg|значак|Мапа пашырэньня [[Германцы|германцаў]] на ўсход у 800—1400 гадох, на якой усе летувісы азначаюцца [[Латышы|латышамі]] ({{мова-en|Letts|скарочана}}). Атляс гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уільям Шэпард|Ўільяма Шэпарда|en|William Robert Shepherd}}. [[Нью-Ёрк]], 1926 г.]] Карэннае насельнітва сучаснай Малой Летувы нязьменна захоўвала сваю мову і звычаі да XIX ст. Паводле зьвестак XVIII і XIX ст. тагачасная жамойцкая (летувіская) мяжа практычна не зьмянялася і адпавядала лініі пашырэньня жамойцкага насельніцтва з часоў Пятра з Дусбургу (XIV ст.), што пацьвярджаецца гістарычнымі і археалягічнымі зьвесткамі<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 210—211.</ref>. Прытым на захад і поўдзень ад гэтай мяжы захоўвалася карэннае славянскае (прускае) насельніцтва<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 212—215.</ref>. {| class="wikitable sortable" |+Летувіскамоўнае насельніцтва Ўсходняй Прусіі<ref>Belzyt L. Sprachliche Minderheiten im preussischen Staat 1815—914. Marburg, 1998.</ref> ! rowspan="2" |Павет (Kreis) ! rowspan="2" |Акруга (Regierungsbezirk) ! colspan="2" |1825 ! colspan="2" |1834 ! colspan="2" |1846 |- !Колькасьць !% !Колькасьць !% !Колькасьць !% |- |Лабяў |Кёнігзбэрг |8,806 |28.3 |11,993 |33.0 |14,454 |32.3 |- |Мэмэль |Кёнігзбэрг |19,422 |52.5 |22,386 |59.6 |26,645 |58.1 |- |Гейдэкруг |Гумбінэн |16,502 |71.9 |18,112 |71.8 |22,475 |68.7 |- |Інстэрбург |Гумбінэн |10,108 |25.0 |9,537 |18.3 |5,399 |9.3 |- |Нідэрунг |Гумбінэн |18,366 |49.1 |20,173 |45.7 |20,206 |41.0 |- |Пількален |Гумбінэн |11,271 |38.5 |10,687 |34.1 |13,820 |34.4 |- |Рагніт |Гумбінэн |15,711 |47.8 |18,443 |46.6 |19,888 |42.6 |- |Шталюпёнэн |Гумбінэн |5,435 |20.7 |5,312 |16.8 |5,907 |15.7 |- |Тыльзыт |Гумбінэн |18,057 |47.5 |22,471 |50.5 |26,880 |48.6 |} Да 1873 году палітыка германізацыі летувіскамоўнага насельніцтва Ўсходняй Прусіі не праводзілася, аднак азначанае насельніцтва ахвотна засвойвала нямецкую мову і культуру<ref name="Arnašius-2002">Arnašius H. [https://web.archive.org/web/20080531031428/http://ausis.gf.vu.lt/mg/nr/2002/078/078vok.html Vokiečiai Klaipėdoje] // Mokslas Ir Gyvenimas. Nr. 7—8. 2002.</ref>. У адрозьненьне ад летувіскамоўнага насельніцтва Расейскай імпэрыі, пераважна каталікоў, прускія летувісы галоўным парадкам спавядалі [[Лютэранства|лютэранства]]. Апроч таго, яны выкарыстоўвалі для летувіскай мовы іншую арфаграфію і гатычны шрыфт, а паводле культуры былі блізкімі да немцаў і выступалі як актыўныя патрыёты Нямецкай дзяржавы<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78.</ref>. Нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што яшчэ ў другой палове XIX ст. летувісы ў Расейскай імпэрыі лічылі прускіх летувісаў жамойтамі{{Заўвага|Сярод іншага, адным зь сьведчаньняў папулярнасьці ў тагачасным сьвеце ўспрыманьня летувісаў Самляндыі як жамойтаў ёсьць артыкул пра [[Бурштын (каштоўны камень)|бурштын]], зьмешчаны ў шэрагу [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|амэрыканскіх]] энцыкляпэдыяў канца XIX — пачатку XX ст.: «''Большая частка бурштыну ў сьвеце сёньня пастаўляецца з рэгіёну, вядомага як Самлянд, на ўсходнім прускім узьбярэжжы Балтыйскага мора... Здабыўцы бурштыну ня ёсьць немцамі, а жамойтамі [[Куршы (народ)|куршаўскага]] паходжаньня...''» ({{мова-en|The bulk of the amber supply of the world comes from the region known as the Samland on the east Prussia coast of the Baltic... The amber fishermen are not Germans, but a Samaite race of Kurish origin...|скарочана}})<ref> The Standard American Encyclopedia of Arts, Sciences, History, Biography, Geography, Statistics, and General Knowledge. — New York, 1897. [https://books.google.by/books?id=oJwzAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 94].</ref><ref>The People's cyclopedia of universal knowledge. — New York — San Francisco, 1897. [https://books.google.by/books?id=ZSvnAAAAMAAJ&q=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgFEAI P. 94].</ref><ref>The American Comprehensive Encyclopedia of Useful Knowledge. Vol 1. — Chicago, 1898. [https://books.google.by/books?id=Uyk6r9LJpRkC&pg=PA94&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 94].</ref><ref>The Century Reference Library of Universal Knowledge. — Chicago, 1909. [https://books.google.by/books?id=YUUxAQAAMAAJ&pg=PA56&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 56].</ref>}}, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. Тое, што ў Прусіі ўсіх летувісаў, якія жывуць у Расейскай імпэрыі, называюць жамойтамі, таксама зазначалася ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] за 1874 год{{Заўвага|{{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}}<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>}}. Раней, у 1850 годзе гэта засьведчыў у сваім летувіскім слоўніку пруска-нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Нэсэльман||ru|Нессельман, Георг Генрих Фердинанд}}<ref>Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&pg=PA543&dq=samogitien+niederunger&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjzls2eitr1AhVriv0HHZB9BXoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=samogitien%20niederunger&f=false S. 543].</ref>. А ў 1858 годзе тое, што «''ўва ўсёй Прускай Летуве кожнага расейскага падданага летувіскай нацыянальнасьці, незалежна ад яго дыялекту, называюць жамойтам''» адмыслова падкрэсьліваў нямецкі мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аўгуст Шляйхэр||ru|Шлейхер, Август}}{{Заўвага|{{мова-de|«...im ganzen preussischen Litauen heisst jeder russische unterthan, der der litauischen nation angehört, ohne rücksicht auf seine mundart Żemaitis»|}}}}<ref> Beiträge zur vergleichenden Sprachforschung auf dem Gebiete der arischen, celtischen und slawischen Sprachen. Band 1. — Berlin, 1858. [https://books.google.by/books?id=h0hKAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=schleicher+nesselman+zemaitis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfwq2ij9r1AhX9if0HHUPxCpEQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=schleicher%20nesselman%20zemaitis&f=false S. 244].</ref>. Жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) захапляўся нацыянальным жыцьцём прускіх летувісаў, якіх, аднак, называў «жамойтамі», а іх мову «жамойцкай»<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>: {{Цытата| ...[у Прусіі] ёсьць шмат жамойтаў-каталікоў, якія... гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову {{арыгінал|lt|...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško}}|Valančius M. Maskoliams katalikus persekiojant. — Kaunas, 1929. P. 76—77.}} У 1861 годзе былы ўдзельнік [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Руфін Пятроўскі||pl|Rufin Piotrowski}} апісваў жамойтаў у Прусіі, адзначаючы, што «''лічба прускіх жамойтаў можа даходзіць да мільёну чалавек''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Liczba Żmudzinów pruskich może dochodzić do miliona niespełna»|скарочана}}}}<ref>Piotrowski R. Pamiętniki z pobytu na Syberyi Rufina Piotrowskiego. T. 3. — Poznań, 1861. [https://books.google.by/books?id=Uz4EAAAAYAAJ&pg=RA2-PA232&dq=%22%C5%BBmudzin%C3%B3w+pruskich%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwi24tqL4OH5AhWEOewKHZkTANYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q&f=false S. 232].</ref>. У 1893 годзе антраполяг і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юльян Талька-Грынцэвіч||be|Юліян Талька-Грынцэвіч}} паведамляў, што «''агульная колькасьць жамойцкага насельніцтва складае 876 400 чалавек, зь якіх 623 700 прыпадае на расейскую Жамойць і 252 700 на Прусію''»<ref>Talko-Hryncewicz J. Charakterystyka fizyczna ludów Litwy i Rusi. — Kraków, 1893. [https://books.google.by/books?id=_lVkOj7474sC&pg=PA5&dq=%C5%BBmujdzini+pruskie&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjG36zH58P5AhVPy6QKHe_eAHs4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%C5%BBmujdzini%20pruskie&f=false S. 5].</ref>. Разам з тым, у 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў{{Заўвага|{{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}}<ref>K-o šešėlis. Patėmyjimai iš šalies // Saulėteka. Nr. 7, 1900. P. 191.</ref>}}<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>. Па анэксіі [[Клайпедзкі край|Клайпедзкага краю]] Летувой у 1923 годзе, большасьць яго жыхароў працягвалі ідэнтыфікаваць сябе як немцаў і стабільна галасавалі за арыентаваныя на Нямеччыну палітычныя партыі<ref name="Arnašius-2002"/><ref name="Jokubauskas-2017-677"/>. У 1939 годзе насельніцтва краю актыўна падтрымлівала яго анэксію [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]<ref name="Jokubauskas-2017-679">Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 679.</ref>. Па сканчэньні [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] далучаны да [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]] Клайпедзкі край пакінула абсалютная большасьць яго жыхароў (у канцы XX ст. налічвалася толькі некалькі сотняў «летувінінкаў»<ref name="Vnukovic-2021-43">Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 43.</ref>). Тым часам з заходняй частцы Малой Летувы, далучанай да [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], савецкія ўлады прымусова выселілі ўсё мясцовае насельніцтва — як немцаў, так і летувісаў. == Мова == {{Асноўны артыкул|Летувіская мова}} [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref name="Urban-1972">[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref>: {{мова-de|Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche|скарочана}} (1545 год){{Заўвага|Яшчэ ў 1820 годзе пруска-летувіскі пастар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Рэза||ru|Реза, Людвикас}} зазначаў пра летувіскі катэхізм 1547 году: «''У цэлым гэты катэзіхм вельмі набліжаецца да старапрускага, выдадзенага ў 1545 годзе ў самляндзкім дыялекце''» ({{мова-pl|«W ogólności zaś katechizm wiele się zbliźa do staro-Pruskiego w roku 1545 w dialekcie Samlandzkim wydanego»|скарочана}})<ref>Roczniki towarzystwa warszawskiego przyiaciol nauk. T. 13, 1820. [https://books.google.by/books?id=PGpVAAAAcAAJ&pg=RA1-PA122&dq=samlandzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjV087jwev1AhUF8rsIHR9VDTEQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=samlandzkim&f=false S. 122].</ref>}}]] [[Файл:Samagithia-Samatini-Samaiden (C. Vopel, 1566).jpg|значак|Фрагмэнт мапы Эўропы К. Вопэля з надпісам «прусы» ({{мова-de|Prussen|скарочана}}) на месцы Малой Летувы, 1566 г.]] У сярэдзіне XVI ст. менавіта ў прускай частцы Жамойці, названай пазьней «Малой Летувой», пачалося летувіскае кнігадрукаваньне (прытым на летувіскай мове дагэтуль не існавала рукапіснай кніжнасьці і, увогуле, пісьменства<ref name="Nikalajeu-2009-81"/>). Гэта тлумачыцца падтрымкай у тыя часы ўладамі Прусіі працэсаў [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] (якая ўхваляла пераход да «зразумелых» масам, народных моваў у набажэнстве), прыняцьцем [[лютэранства]] ў якасьці афіцыйнай канфэсіі і пераходам замест [[лаціна|лаціны]] на [[нямецкая мова|нямецкую мову]] набажэнстваў. Увогуле, афіцыйная падтрымка кнігадрукаваньня і асьветы на мове мясцовага насельніцтва мела на мэце атрымаць падтрымку нямецкай улады з боку шырокіх масаў насельніцтва Прусіі<ref name="BRE-2010"/>. [[Файл:Samaiten (1593).jpg|значак|Жамойты (''Samaiten'') пры ўтоцы [[Нёман]]у. З мапы [[Інфлянты|Інфлянтаў]], 1593 г.]] [[Летува|Летувіская дзяржава]] на афіцыйным узроўні лічыць першай летувіскай кнігай «Катэхізм» [[Марцін Мажвід|Марціна Мажвіда]], выдадзены ў 1547 годзе. Аднак беларускія гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]] зьвяртаюць увагу на тое, што напраўду першую летувіскую кнігу выдалі на два гады раней — у 1545 годзе, хоць мова гэтай кнігі і называецца «прускай». Тым часам у тэксьце «Катэхізму» Мажвіда і наступнай летувіскай кніга 1559 году выданьня назва мовы не ўпамінаецца, што ёсьць сьведчаньнем разуменьня мовы гэтых дзьвюх кніг таксама як «прускай»<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Пра падобнае разуменьне назвы адпаведнай мовы самім ініцыятарам летувіскага друку герцагам прускім [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхтам Гогенцолернам]] сьведчыць дададзенае ім тлумачэньне «''прусы або судавы''» ({{мова-la|«Prutheni vel Sudini»|скарочана}}, ад гэтак званага «Судаўскага трыкутніка» ў паўночна-ўсходнім куце Прусіі<ref name="Panucevic-271"/>) пры адрозьненьні ў яго гаспадарстве трох розных моваў (польскай, літоўскай і «прускай») і трох адпаведных народаў ([[Палякі|палякаў]], [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] і «прусаў або судаваў») у «Ordinatio de alumnis illustrissimi principis» — дакумэнце 1544 году на ўсталяваньне 24 стыпэндыяў на лютэранскіх місіянэраў. Увогуле, пра такое ж разуменьне жамойцкай мовы сучасьнікамі Альбрэхта Гогенцолерна сьведчыць пасьлядоўнае пазначэньне на тагачасных мапах назвай Жамойць (''Samaide'') прасторы з «прускай» мовай. Тым часам само выданьне жамойцкага «Катэхізьму» Мажвіда спатрэбілася таму, што першы катэхізм не дасягнуў сваёй мэты, бо з прычыны вялікай прымесі германізмаў яго мова была недаступнай для жамойцкага насельніцтва<ref name="Panucevic-271-272"/>{{Заўвага|Сярод іншага, у 1868 годзе ў [[Ляйпцыг|ляйпцыскім]] часопісе «Unsere Zeit. Deutsche Revue der Gegenwart» зазначалася: «''Як так атрымалася, што летувісы цяпер жывуць у паўночна-ўсходняй частцы краіны на месцы старых прусаў і што ў іх мове нідзе няма нават сьлядоў старапрускай мовы, застаецца невытлумачальным''» ({{мова-de|«Wie es gekommen ist, daß jetzt in dem nordöstlichen Theile des Landes in den Sitzen der alten Preußen Litauer wohnen und daß in deren Sprache nirgends auch nur eine Spur des Altpreußischen zu finden ist, das hat man doch nicht aufzuklären vermocht»|скарочана}})<ref>Unsere Zeit. Deutsche Revue der Gegenwart. — Leipzig, 1868. [https://books.google.by/books?id=2rlPAAAAcAAJ&pg=PA218&dq=%22der+alten+Preu%C3%9Fen+Litauer%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj624KN8d71AhUWrqQKHShABKMQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22der%20alten%20Preu%C3%9Fen%20Litauer%22&f=false S. 218].</ref>}}. [[Файл:Mazvydo katekizmas.jpg|міні|Катэхізм [[Марцінас Мажвідас|Мажвіда]], 1547 г.]] Зь іншага боку, усталяваньне ў 1544 годзе Альбрэхтам Гогенцолернам 24 стыпэндыяў на лютэранскіх місіянэраў, зь якіх 7 мусілі былі добра валодаць літоўскай мовай (а яшчэ 7 — польскай)<ref name="Panucevic-270">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 270.</ref> сьведчыла пра яго зацікаўленасьць у магчымасьці друкаваць рэлігійную літаратуру літоўскай (беларускай) мовай, што раней выявілася ў справе з [[Францішак Скарына|Францішкам Скарынам]], які ў 1530 годзе, відаць, на просьбу гэрцага прыбыў у Кёнігзбэрг, дзе яго прынялі зь вялікай пашанай і апекай, і залічылі да грамадзянаў Прусіі (аднак зь нявысьветленых прычынаў Скарына пакінуў краіну ў тым жа годзе). Апроч таго, паводле Вацлава Пануцэвіча, лісты Альбрэхта Гогенцолерна да біскупа Прусіі з 1536—1545 гадоў сьведчаць пра захаваньне ў яго гаспадарстве літоўскай мовы, якой гаварыла славянскае насельніцтва на поўдзень і паўднёвы ўсход ад ракі [[Прэгола|Прэголы]] — старажытнай мяжы з жамойтамі<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 129, 169, 196, 272.</ref>{{Заўвага|Прыкладам славянскай мовы прусаў ёсьць запісаная ў тыя часы лямэнтацыя («Lamentationes Prussorum funebres...»): «''Halele, lele, y za ty nie miel szto jesty albo pity, y procz ty umarł? Halele, lele, y za ty nie miel krasi młodzice, y procz ty umarł?»''<ref name="Panucevic-210">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 210.</ref><ref>Hartknoch C. Alt- und neues Preussen oder Preussischer Historien. — Frankfurt — Liepzig, 1684. [https://books.google.by/books?id=Y6ti39Z-7cgC&pg=RA2-PA86&dq=%22y+za+ty+nie+miel+szto%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj665qkz8j1AhU4g_0HHWLkDtg4FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%22y%20za%20ty%20nie%20miel%20szto%22&f=false S. 85].</ref>}}. Сярод іншага, першы афіцыйны загад прускага гаспадара (1724 год) датычна «Літвы» як часткі Прусіі, апроч летувіскай, пераклалі яшчэ і на славянскую — польскую мову<ref name="LTSR-1969-28"/>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці Альбрэхта Гогенцолерна (пляменьніка вялікага князя літоўскага [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]], хоць і яго супраціўніка<ref name="Nikalajeu-2009-81"/>), выхаванцы заснаванай ім Кёнігзбэрскай акадэміі, [[жамойты]] з паходжаньня, выдалі чарговы жамойцкі катэхізм, дзе мова выданьня ўжо азначалася як летувіская («літоўская»). Ад гэтага часу ў кожнай наступнай жамойцкай кнізе падкрэсьлівалася, што гэта — «літоўская» мова<ref name="Panucevic-274">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>. Аднак яшчэ ў XVII ст. польска-прускі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}} засьведчыў, што «пруская мова» катэхізму 1545 году — гэта тое ж самае, што і тагачасная мова прускіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-pl|«wspomniony Praetoriusz uważa po prostu tak nazwany język staro-pruski za jedno i to samo, co język pruskich Litwinów»|скарочана}}}}<ref>Sieniawski K. E. Biskupstwo Warminskie, jego zalozenie i rozwoj na Ziemi pruskie. — Poznań, 1878. S. [https://books.google.by/books?id=bM3xb5oFPcQC&pg=PA122&dq=Hartknoch+pruski+litewskim+jezyk&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipg7_3wvP1AhVSlP0HHf9PA5wQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Praetoriusz%20pruskich%20Litwin%C3%B3w%20%20&f=false 120]—121.</ref>. Тым часам аўтары кнігі «[[Рыга|Riga]] Literata», надрукаванай у 1699 годзе, фактычна атаясамілі жамойцкую і прускую мовы, калі дзеля высьвятленьня этымалёгіі назвы [[Інфлянты|Інфлянтаў (Лівоніі)]] пасьля эстонскага ({{мова-la|Esthonico|скарочана}}) ''Liva'' і перад латыскім ({{мова-la|Lettice|скарочана}}) ''Laivas'' прывялі «жамойцка-прускае» ({{мова-la|Samogithico & Prussico|скарочана}}) ''Lewas'' або ''Loiwas''<ref>Riga Literata. — Rostochii, 1699. [https://books.google.by/books?id=Eo1OwWzPaCgC&pg=PP7&dq=Samogithico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiO9ZPTvIn2AhUoRfEDHciFC5kQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=Samogithico&f=false P. A 2].</ref>. А ў першай палове XVIII ст. пруска-летувіскі лютэранскі пастар [[Крысьціонас Данелайціс]] пісаў<ref>Dundzila V. R. [http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:lGTdw3gtSNgJ:www.draugas.org/key_dnlh/dn/issues/2014-06-15-DRAUGASNEWS.pdf+&cd=5&hl=be&ct=clnk&gl=by A Summer that Offers No Respite] // Draugas News. Nr. 6, 2014. P. 12.</ref>: {{Цытата|Але цяпер і мы, хоць і хрысьціянскія прусы, Так, мы, летувінінкі, надта перапаўняем сябе... {{арыгінал|lt|Ogi dabar jau mes, krikščionimis būdami prūsai, <br> Mes lietuvninkai taip baisiai ryt nesigėdim...}}| }} [[Файл:Samogitico (1851).jpg|значак|Старонка каталёгу бібліятэкі ў [[Крэтынга|Крэтынзе]], дзе выдадзены ў Прусіі летувіска-нямецкі слоўнік азначылі як «''жамойцка-нямецкі''», 1851 г.]] Тое, што мова першых летувіскіх выданьняў была мовай жамойтаў (засноўвалася на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>), прызнае летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]], які, аднак, высоўвае ўласнае тлумачэньне{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}} пра існаваньне ў кнігах XVII ст. яшчэ двух варыянтаў пісьмовай летувіскай мовы: блізкага да мовы прускіх жамойтаў сярэдняга варыянту, заснаванага на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў [[Жамойць|Жамойцкім старостве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай) і ўсходняга — уласна «летувіскай мовы». Тым часам ужо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы, што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Вільня|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009"/>. Як адзначае Зінкявічус, ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»'', прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі: * «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год) * «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год) * «Ключ нямецка-летувіскі» ({{мова-la|Clavis Germanico-Lithvana|скарочана}}, Фрыдрых Прэторыюс, 1680 год, рукапіс) * «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год) * «Слоўнік летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі» ({{мова-la|Vocabularium Litthuanico-Germanicum, et Germanico-Litthvanicum|скарочана}}, Фрыдрых Вільгельм Гаак, 1730 год) * «Лексыкон нямецка-летувіскі і летувіска-нямецкі» ({{мова-la|Lexicon Germanico-Lithvanicum et Lithvanico-Germanicum|скарочана}}, Якуб Брадоўскі, да 1744 году, рукапіс) * «Разгляд летувіскай мовы ў яе вытоках» ({{мова-la|Betrachtung der littauischen Sprache in ihrem Ursprunge|скарочана}}, Філіп Руіг, 1745 год) * «Летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі лексыкон» ({{мова-la|Littauisch-Deutschen und Deutsch-Littauischen Lexicon|скарочана}}, Філіп Руіг, 1747 год), тым часам рэдкі асобнік гэтага слоўніка, што трапіў у кнігазбор на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага, азначылі ў каталёзе бібліятэкі кляштару францішканаў у [[Крэтынга|Крэтынзе]] як «''Жамойцка-нямецкі слоўнік''» ({{мова-la|«Dictionarium Samogitico-Germanicum»|скарочана}}) * «Пачаткі граматыкі летувіскай мовы» ({{мова-la|Anfangsgründe einer Littauischen Grammatick|скарочана}}, Фрыдрых Руіг, 1747 год) * «Новая летувіская граматыка» ({{мова-la|Neue Littauische Grammatik|скарочана}}, 1791 год) [[Файл:Der Preussische Litthau (1744).jpg|значак|{{мова-de|«Der Preussische Litthau»|скарочана}} — «Пруская Літва». З выдадзенай у [[Гданьск|Данцыгу]] кнігі пруска-нямецкага пастара Тэадора Лепнэра, 1744 г.]] Выкарыстаньне летувіскай мовы ў Прусіі дзеля пашырэньня [[лютэранства]] сярод летувісаў прымусіла зьвярнуцца да гэтай мовы [[Езуіты|езуітаў]] — галоўных дзеячоў [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]] ў Вялікім Княстве Літоўскім, што прычыніліся да друкаваньня летувіскамоўных кніг у [[Вільня|Вільні]]<ref name="Nikalajeu-2009-82">{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 82.</ref>. Гісторык [[Павал Урбан]] адзначае, што менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці сьпярша ў Прусіі, а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту ў другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы з гэтай і шэрагу іншых прычынаў (заняпад літоўскай каталіцкай традыцыі пры пераходзе магнатаў у [[кальвінізм]] і [[арыянства]], узвышэньне польскай мовы ў выніку Рэфармацыі і яе пранікненьне ў Вялікае Княства Літоўскае празь [[Люблінская унія|Люблінскую унію]], сьмерць апошняга з [[Ягайлавічы|Ягайлавічаў]], узмацненьне [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з узвышэньнем [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]] па заняцьці туркамі [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]], празьмернае захапленьне праваслаўнымі ліцьвінамі [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мовай]] як «сапраўднай» і «годнай праваслаўя») адзначае таксама гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274—277.</ref>. Адну з прычынаў пашырэньня назвы «літоўская» на жамойцкую мову Павал Урбан бачыць ва ўплыве папулярнай тады [[Палямонавічы|тэорыі пра «рымлянскае паходжаньне»]] старажытных ліцьвінаў і жамойтаў<ref name="Urban-1972"/>. Тым часам адно з магчымых тлумачэньняў прыўлашчваньня назвы «літоўская мова» з боку саміх жамойтаў агучвалася яшчэ ў 1854 годзе: «''Вядома, што ў прыбалтыйскіх [[Чудзь|чудзкіх]] пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, „мове зямлі“. Як у літоўскай чудзі, альбо [[жмогусы|жамогусаў]], відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе „літоўскай“, што слова „Літва“ было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой чудзь гэтая належала''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.»|скарочана}}}}<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. У 1579—1590 гадох [[Ёнас Брэткунас]] пераклаў у Кёнігзбэргу [[Біблія|Біблію]] на летувіскую мову, але гэты пераклад ня выйшаў з друку. У XVIII ст. лютэранскі пастар [[Крысьціонас Данелайціс]] стварыў тут першую вершаваную паэму («Поры году») на летувіскай мове, якая, аднак, выйшла з друку і стала вядомай шырокім колам толькі ў XIX ст.: упершыню гэтую паэму апублікаваў [[Людвікас Рэза]] ў 1816 годзе ў Кёнігзбэргу, але не ў арыгінале, а на нямецкай мове<ref name="BRE-2010"/>. Менавіта ў Кёнігзбэргу ў 1735 годзе надрукавалі першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову<ref>Зинкявичюс З. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 134.</ref>. Тым часам польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», азначаў гэтую біблію ў сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>. Увогуле, тэндэнцыя пераважнага друкаваньня летувіскіх кніг у Прусіі захоўвалася і ў XVIII ст.: калі ў Вялікім Княстве Літоўскім цалкам або часткова па-летувіску выйшла з друку 167 выданьняў, то ў Прусіі — 243<ref name="Nikalajeu-2009-82"/>. У другой палове XIX ст. [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] — першы жамойцкі біскуп сялянскага паходжаньня — наладзіў друк летувіскіх кніг у прускай Жамойці, каб пашыраць іх у расейскай Жамойці. Дзеля такіх мэтаў надрукавалі больш за 1800 найменьняў кніг агульным накладам у 6 мільёнаў асобнікаў<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 131—132.</ref>. Увогуле, у [[Тыльзыт|Тыльзыце]] і Кёнігзбэргу да 1904 году выдалі па-летувіску каля 3300 найменьняў кніг і каля 120 пэрыядычных выданьняў агульным накладам некалькі мільёнаў асобнікаў<ref name="Arlou-2012-349"/>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''» ({{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}})<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>. У 1858 годзе пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>, а ў 1859 годзе гэтае ж выданьне падавала наступную вытрымку зь дзёньніку падарожжа Літвой і Жамойцю польскага пісьменьніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тэадор Трыплін|Тэадора Трыпліна|be|Тэадор Трыплін}}: «''А жамойцкі люд пад прускім панаваньнем, сумежны сваімі сядзібамі зь літоўскай Жамойцю, ёсьць заможным; вёскі добра забудаваныя. У астатнім нічым не адрозьніваецца ад польскага жамойта, хіба тым, што ўмее чытаць толькі паводле кніг жамойцкай мовай, але друкаваных гатычным шрыфтам; кнігі ж для літоўскіх жамойтаў друкуюцца лацінскім шрыфтам''»{{Заўвага|{{мова-pl|«I lud żmudzki pod panowaniem pruskiem, tuż przypierający siedzibami swemi do Żmudzi litewskiej jest zamożny; wsie są dobrze zabudowane. Niczem z resztą nie różni się od żmudzina polskiego, chyba tem że czytać umie jedynie na książkach językiem żmudzkim lecz głoskami gotyckiemi drukowanych; książki zaś dla Żmudzinów litewskich drukują łacińskiemi czcionkami»|скарочана}}}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 76, 1859. [https://books.google.by/books?id=liXQIws4W4MC&pg=PA915&dq=rosyjski+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw-YCiysP5AhWTD-wKHU5XCN04HhDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=rosyjski%20zmudzki&f=false S. 915].</ref>. Як зазначае беларускі гісторык [[Іван Саракавік]] (у чым пагаджаецца з дасьледнікам [[Іван Ласкоў|Іванам Ласковым]]<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.</ref>), «''Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва''»<ref>Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Современная школа, 2006. [https://books.google.by/books?id=5hghAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiB2OLzpNH5AhW4wAIHHeVACXYQ6AF6BAgDEAI С. 116].</ref><ref>Саракавік І. Беларусазнаўства. — {{Менск (Мінск)}}: Веды, 1998. [https://books.google.by/books?id=JOYvAAAAMAAJ&q=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&dq=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwyfTno9H5AhXG1qQKHV6HAF4Q6AF6BAgKEAI С. 41].</ref>. <gallery caption="Этнаграфічныя мапы (па вынаходніцтве «[[аўкштайты|аўкштайтаў]]»), на якіх прускія летувісы азначаюцца жамойтамі" widths="215" heights="180" class="center"> Ethnic composition of the westernmost parts of the Russian Empire, Erckert, 1863.jpg|''Самогиты''. [[Радэрык фон Эркерт|Р. Эркерт]], 1863 г. Tableau Ethnographique (Georg Ferdinand Robert d'Erckert, 1863).jpg|''Samogitiens''. Р. Эркерт, 1863 г. Mapa etnologiczna ludów Litwy i Rusi przerobiona z Atlasu Erkerta (J. Talko-Hryncewicz, 1893).jpg|''Żmujdźini''. Ю. Талька-Грынцэвіч, 1893 г. </gallery> == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * Jokubauskas V. [http://jssidoi.org/jssi/uploads/papers/24/Jokubauskas_Threats_and_challenges_to_the_security_and_stability_of_the_state_of_Lithuania_historical_perspective.pdf Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective] // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 673—689. * Lukoševičius V. Lithuania Minor and Prussia on the old. maps (1525—1808) // Geodesy and Cartography. Vol. 39 (1). P. 23—39. * Vareikis V. [https://www.journals.vu.lt/sociologija-mintis-ir-veiksmas/article/view/7233/5047 Memellander/Klaipėdiškiai Identity and German­Lithuanian Relations in Lithuania Minor in the Nine­teenth and Twentieth centuries] // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 54—65. * Pocytė S. [https://www.journals.vu.lt/sociologija-mintis-ir-veiksmas/article/download/7236/4798/ Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje] // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 77—89. * История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс: Eugrimas, 2013. — 318 с. {{ISBN|978-609-437-207-0}}. * История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс: Мокслас, 1978. — 676 с. == Вонкавыя спасылкі == * [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]], [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/11039 Летувіскі нацыянальны рух], [[ARCHE Пачатак]], 12 сакавіка 2013 г. {{Рэгіёны Летувы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Летувы]] [[Катэгорыя:Геаграфія Прусіі]] pzg1fq1o2v0hi1wj1wzmep4p4tbxxof 0 171671 2334378 2294436 2022-08-24T13:19:33Z Kazimier Lachnovič 1079 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Ździecieł, Ździeciełka, Radzivił. Зьдзецел, Зьдзецелка, Радзівіл (1901-39).jpg]] → [[File:Ździecieł, Ździeciełka, Radzivił. Зьдзецел, Зьдзецелка, Радзівіл (1928).jpg]] name unification by uploader wikitext text/x-wiki [[Файл:Ździecieł, Ździeciełka, Radzivił. Зьдзецел, Зьдзецелка, Радзівіл (N. Orda, 1861-77).jpg|значак|Палац Радзівілаў. Н. Орда, 1860-я]] '''[[Зьдзецел|Зьдзецел (Дзятлава)]]''' — даўняе [[мястэчка]] [[Слонімскі павет|гістарычнай Слонімшчыны]] (частка [[Наваградзкае ваяводзтва|Наваградчыны]]). Да нашага часу тут захаваліся [[барока]]выя [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Зьдзецел)|касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] і [[Палац Радзівілаў (Зьдзецел)|палац Радзівілаў]], часткова [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаваны расейскімі ўладамі]]. == Вялікае Княства Літоўскае == [[Файл:Ździecieł, Ździeciełka, Radzivił. Зьдзецел, Зьдзецелка, Радзівіл (J. Sasinski, 1871).jpg|значак|Палац Радзівілаў, 1871 год]] Упершыню ''Зьдзецел'' упамінацецца ў 1440—1450-х гадох. У гэты час паселішча ўваходзіла ў склад [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]]. Каля 1492 году [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Казімер Ягелончык|Казімер]] фундаваў тут будаваньне касьцёла. У 1498 годзе вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] перадаў ''воласьць Зьдзецел'' [[Гетман вялікі літоўскі|гетману вялікаму]] [[Канстантын Астроскі|Канстантыну Астроскаму]] ў вечнае карыстаньне з правам заснаваньня мястэчка<ref name="evkl">[[Аляксандар Ярашэвіч|Ярашэвіч А.]] Дзятлава // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 590.</ref>. Апошні ў пачатку XVI ст. збудаваў у мястэчку драўляны [[замак]], які некаторы час меў важнае абарончае значэньне (у дакумэнтах упамінаецца як ''двор Здетело''). Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) Зьдзецел увайшоў у склад [[Слонімскі павет|Слонімскага павету]] [[Наваградзкае ваяводзтва|Наваградзкага ваяводзтва]]. На 1580 год тут было 118 двароў і 5 вуліцаў<ref name="evkl"/>. У пачатку [[17 стагодзьдзе|XVIІ ст.]] Зьдзецел перайшоў у валоданьне [[Сапегі|Сапегаў]]. У 1624—1646 гадах [[Леў Сапега]] збудаваў у мястэчку касьцёл, пры якім дзейнічаў шпіталь. З 1655 году Зьдзецелам валодалі князі [[Палубінскія]], з 1685 году — [[Радзівілы]]. На 1689 год — 126 двароў і 9 вуліцаў<ref name="evkl"/>. [[Файл:Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1846).jpg|значак|Палац Радзівілаў, 1846 год]] За часамі [[Паўночная вайна (1700—1721)|Вялікай Паўночнай вайны]] ў студзені 1708 году ў ваколіцах Зьдзецела некаторы час знаходзілася асноўная групоўка расейскіх войскаў. У самім мястэчку на працягу тыдню кватараваў маскоўскі гаспадар [[Пётар I]]. Пазьней Зьдзецел занялі швэды, якія спалілі яго разам з замкам. У 1743 годзе мястэчка пацярпела ад пажару. У 1751 годзе [[Радзівілы]] збудавалі ў Зьдзецеле палац. На 1784 год тут было 176 двароў, 5 вуліцаў і 3 завулкі; працавалі 3 млыны, школа і шпіталь<ref name="evkl"/>. У канцы XVIII ст. мясьціна перайшла ў валоданьне [[Солтаны|Солтанаў]]. == Пад уладай Расейскай імпэрыі == У выніку [[трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795) Зьдзецел апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Апошні ўладальнік мястэчка [[Станіслаў Солтан]] браў удзел у [[паўстаньне 1830-1831 гадоў|паўстаньні 1830—1831 гадоў]], за што расейскія ўлады канфіскавалі ягоныя маёнткі. [[Файл:Ździecieł, Rynak, Uniebaŭziaćcia. Зьдзецел, Рынак, Унебаўзяцьця (A. Charamanski, 1874).jpg|значак|Рынак]] У 1866 годзе ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] з мэтай [[Русіфікацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] склалі сьпіс населеных пунктаў, назвы якіх «перакруцілі ў час польскага панаваньня ў краі» ({{мова-ru|подверглись извращению во время польского господства в здешнем крае|скарочана}}) і якім неабходна надаць «тутэйшыя расейскія назвы» ({{мова-ru|местные русские названия|скарочана}}). Адным з пунктаў гэтага сьпісу было перайменаваньне Зьдзецелу ў Дзятлава<ref>[[Іна Соркіна|Соркіна І.]] Палітыка царызму адносна гарадоў Беларусі ў кантэксце гістарычнай памяці і ідэнтычнасці гараджанаў // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 3. 2014. С. 377.</ref>. На 1878 год у Зьдзецеле было 118 двароў; дзейнічалі мураваны касьцёл, драўляная царква і 2 сынагогі; працавалі народная вучэльня, паштовая станцыя, валасная ўправа, магазын, крамы, 6 заезных двароў, корчмы; у аўторкі праводзіліся кірмашы. На 1914 год — працавалі ватная фабрыка, 5 мёдаварняў, лесапільня, цагельня і 2 гарбарныя заводы. У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] ў жніўні 1915 году мястэчка занялі [[Нямеччына|нямецкія]] войскі. == Найноўшы час == 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Зьдзецел абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён ўвайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]]<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. Паводле [[Рыская мірная дамова 1921 году|Рыскай мірнай дамовы]] (1921) Зьдзецел апынуўся ў складзе міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], дзе стаў цэнтрам гміны [[Наваградзкі павет|Наваградзкага павету]] [[Наваградзкае ваяводзтва (1921—1939)|Наваградзкага ваяводзтва]]. У 1939 годзе Зьдзецел увайшоў у [[БССР]], дзе 15 студзеня 1940 году атрымаў афіцыйны статус [[пасёлак гарадзкога тыпу|пасёлку гарадзкога тыпу]] і стаў цэнтрам раёну Баранавіцкай вобласьці (з 8 студзеня 1954 году ў складзе Гарадзенскай вобласьці). У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 30 чэрвеня 1941 да 9 ліпеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. 25 сьнежня 1962 году Зьдзецельскі раён расфармавалі, яго тэрыторыя ўвайшла ў склад Слонімскага, Наваградзкага і Лідзкага раёнаў. 6 студзеня 1965 году раён аднавілі ў складзе Гарадзенскай вобласьці. 21 чэрвеня 1990 году Зьдзецел атрымаў статус [[места]]. 1 сьнежня 2004 году адбылося афіцыйнае зацьверджаньне мескіх гербу і сьцяга. == Галерэя == === Палац Радзівілаў === <gallery caption="Палац Радзівілаў і Солтанаў" widths=225 heights=170 class="center"> Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1919-39).jpg|Па частковым [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньні расейскімі ўладамі]] Ździecieł, Ździeciełka, Radzivił. Зьдзецел, Зьдзецелка, Радзівіл (1928).jpg|З боку става, да 1939 году Ździecieł, Zamkavaja, Radzivił. Зьдзецел, Замкавая, Радзівіл (1919-39).jpg|З боку вуліцы Замкавай, да 1939 году </gallery> === Рынак === <gallery caption="Рынак і касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі" widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Rynak, Uniebaŭziaćcia. Зьдзецел, Рынак, Унебаўзяцьця (1900).jpg|1900 г. Ździecieł, Rynak, Uniebaŭziaćcia. Зьдзецел, Рынак, Унебаўзяцьця (1901-14).jpg|да 1915 г. Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (1915) (2).jpg|1915 г. Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (1915).jpg|1915 г. </gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (1916).jpg|1916 г. Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (1921).jpg|1921 г. Ździecieł, Rynak, Uniebaŭziaćcia. Зьдзецел, Рынак, Унебаўзяцьця (J. Bułhak, 1926).jpg|Я. Булгак, 1926 г. Ździecieł, Rynak, Uniebaŭziaćcia. Зьдзецел, Рынак, Унебаўзяцьця (J. Kłos, 1925).jpg|Ю. Клос, 1925 г. </gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (1933).jpg|Па пажары, 1933 г. Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (Lajbovič, 1930).jpg|1930-я гг. Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (1930-39).jpg|Аўтобус на [[Наваельня|Наваельню]], 1930-я гг. Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (1919-39) (4).jpg|да 1939 г. </gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (1919-39) (3).jpg|да 1939 г. Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (1919-39).jpg|да 1939 г. Ździecieł, Rynak. Зьдзецел, Рынак (1919-39) (2).jpg|да 1939 г. Ździecieł, Rynak-Zamkavaja. Зьдзецел, Рынак-Замкавая (1919-39).jpg|да 1939 г. </gallery> === Вуліца Замкавая === <gallery caption="Вуліца Замкавая" widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Zamkavaja. Зьдзецел, Замкавая (1915).jpg|1915 год Ździecieł, Zamkavaja. Зьдзецел, Замкавая (1919-39) (2).jpg|1930-я Ździecieł, Zamkavaja. Зьдзецел, Замкавая (1930).jpg|1930-я Ździecieł, Zamkavaja. Зьдзецел, Замкавая (1919-39).jpg|да 1939 году </gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Zamkavaja. Зьдзецел, Замкавая (1919-39).jpg|да 1939 году Ździecieł, Słonimskaja-Zamkavaja. Зьдзецел, Слонімская-Замкавая (Lajbovič, 1919-39).jpg|да 1939 году Ździecieł, Zamkavaja, Kaplinski. Зьдзецел, Замкавая, Каплінскі (Lajbovič, 1919-39).jpg|да 1939 году Ździecieł, Zamkavaja. Зьдзецел, Замкавая (Lajbovič, 1919-39).jpg|да 1939 году </gallery> === Вуліца Слонімская === <gallery caption="Вуліца Слонімская і царква" widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Słonimskaja, Spaskaja. Зьдзецел, Слонімская, Спаская (1915).jpg|Царква, 1915 год Ździecieł, Słonimskaja. Зьдзецел, Слонімская (1916).jpg|1916 год Ździecieł, Słonimskaja, Škoła. Зьдзецел, Слонімская, Школа (1928).jpg|Школа, 1928 год Ździecieł, Słonimskaja. Зьдзецел, Слонімская (1919-39).jpg|да 1939 году </gallery> === Рака Зьдзецелка === <gallery caption="Рака Зьдзецелка" widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Ździeciełka. Зьдзецел, Зьдзецелка (1930-39).jpg|да 1939 году Ździecieł, Ździeciełka, Uniebaŭziaćcia. Зьдзецел, Зьдзецелка, Унебаўзяцьця (1930-39).jpg|да 1939 году Ździecieł, Ździeciełka. Зьдзецел, Зьдзецелка (1919-39).jpg|да 1939 году Ździecieł, Ździeciełka. Зьдзецел, Зьдзецелка (1919-39) (2).jpg|да 1939 году </gallery> === Іншае === <gallery caption="Места на старых здымках" widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Ździeciełka. Зьдзецел, Зьдзецелка (1916).jpg|Агульны выгляд, 1916 г. Ździecieł. Зьдзецел (1916) (2).jpg|Камяніца, 1916 г. Ździecieł, Navahradzkaja. Зьдзецел, Наваградзкая (1916).jpg|Вуліца Наваградзкая, 1916 г. Ździecieł. Зьдзецел (1915-18).jpg|Вуліца, 1915—1918 гг. </gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Pažarnaja. Зьдзецел, Пажарная (1920).jpg|Пажарная дружына, 1920 г. Ździecieł, Navahradzkaja-Rynak. Зьдзецел, Наваградзкая-Рынак (1919-39).jpg|Наваградзкая каля Рынку Ździecieł, Pamarajskaja. Зьдзецел, Памарайская (1919-39).jpg|Вуліца Памарайская. Лазьня Ździecieł, Pamarajskaja. Зьдзецел, Памарайская (1919-39) (2).jpg|Вуліца Памарайская. Лякарня </gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center"> Ździecieł, Pamarajskaja, Škoła. Зьдзецел, Памарайская, Школа (Lajbovič, 1919-39).jpg|Вуліца Памарайская. Юдэйская школа Ździecielskaja synagoga. Зьдзецельская сынагога (1919-39) (2).jpg|Сынагога Ździecielskaja synagoga. Зьдзецельская сынагога (1919-39).jpg|Сынагога Ździecieł, Savickaja. Зьдзецел, Савіцкая (1919-39).jpg|Вуліца Савіцкая. Юдэйскія могілкі </gallery> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|6}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/Памяць/Дзятлаўскі раён}} * {{Літаратура/Мястэчкі Беларусі (2010)}} * {{Літаратура/ЭГБ|3}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14}} [[Катэгорыя:Зьдзецел]] [[Катэгорыя:Гісторыя гарадоў Беларусі|Зьдзецел]] jmpg7j6u402rl70aqnepi3ylmlnt6nd 0 172792 2334456 2225583 2022-08-25T09:30:23Z W 11741 /* Беларусь */ +Крыніца wikitext text/x-wiki [[Файл:The young student by Ozias Leduc, 1894.jpg|значак|280пкс|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Озьяс Лёдзюк||fr|Ozias Leduc}} «Малады студэнт» (1894)]] '''Студэнт''' ({{мова-la|studens|скарочана}} — «стараньнік») — навучэнец [[Вышэйшая навучальная ўстанова|вышэйшай навучальнай установы]]. Пры вочным навучаньні слухае [[Лекцыя|лекцыі]] і ўдзельнічае ў [[сэмінар]]ах. Затым здае [[залік]]і і [[экзамэн]]ы, выконвае [[Курсавая праца|курсавыя працы]] і ўдзельнічае ў практыцы паводле спэцыяльнасьці. Пры сканчэньні навучаньня выконвае [[Дыплёмная праца|дыплёмную працу]]. Пры завочным навучаньні абавязваецца наведваць ВНУ толькі для здачы экзамэнаў. У 1287 годзе ў [[Балёнскі ўнівэрсытэт|Балёнскім унівэрсытэце]] ([[Тасканская марка]], [[Сьвятая Рымская імпэрыя]]; цяпер рэгіён [[Эмілія-Раманьня]], [[Італія]]) зьявіўся студэнцкі гімн «Давайце радавацца» (лац. [[Гаўдэамус]]). 17 лістапада 1941 году на Міжнароднай сустрэчы студэнтаў у [[Лёндан]]е ([[Ангельшчына]]) пастанавілі адзначаць [[Міжнародны дзень студэнта]] ў гонар чэскіх студэнтаў [[Карлаў унівэрсытэт|Карлавага ўнівэрсытэту]] ([[Прага]], [[Пратэктарат Багеміі і Маравіі]], [[Трэці Райх]]; цяпер [[Чэхія]]), забітых нямецкімі акупантамі двума гадамі раней. == Беларусь == [[Файл:БГПУ 6.jpg|значак|280пкс|Студэнты [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка|Беларускага дзяржаўнага пэдагагічнага ўнівэрсытэту]] на сцэне]] На студзень 2012 году ў 55 ВНУ Беларусі навучаліся звыш 450 тыс. студэнтаў (4,7% [[насельніцтва Беларусі]]), зь іх 96 тыс. першакурсьнікаў. У Менску навучаліся 53% студэнтаў. Навучаньне ў 64% выпадкаў ажыцьцяўлялася платна за ўласныя сродкі. 34% студэнтаў атрымлівалі вышэйшую адукацыю за кошт [[урад]]авых выдаткаў у абмен на адпрацоўку па разьмеркаваньні. Прадпрыемствы аплочвалі навучаньне 2% студэнтаў зь ліку сваіх супрацоўнікаў. На верасень 2011 г. [[Стыпэндыя|стыпэндыю]] атрымлівала палова студэнтаў. Іншагароднія складалі 56% студэнтаў. У студэнцкіх гуртажытках пражывалі каля 82 тыс. студэнтаў дзённага навучаньня (2/3 іншагародніх заяўнікаў). [[Моладзь]] ва ўзросьце ад 17 да 24 гадоў складала 82% студэнтаў. [[Мужчына|Мужчыны]] — 41%. Таксама ў ВНУ Беларусі навучаліся 11 тыс. замежных грамадзянаў (2,4% ад агульнага ліку)<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Нікалаева.|загаловак=Месца ў студэнцкім інтэрнаце маюць дзьве трэці з тых, хто мае патрэбу|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=25 студзеня 2012|нумар=15 (27130)|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/92279/25stu-1.indd.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>. На 2013 год навучэнцы вучэльняў, каледжаў і ВНУ Беларусі складалі 6,21% насельніцтва, што было 4-м у сьвеце паказьнікам<ref>{{Артыкул|аўтар=Аляксандар Пукшанскі.|загаловак=Беларусь займае 4 месца ў сьвеце па колькасьці студэнтаў|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20130806/1375791812-fakty-padzei-naviny|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=6 жніўня 2013|нумар=[http://zviazda.by/be/number/gazeta-pdf-144-27509-ot-06082013 144 (27509)]|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/08/1375788196_2.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. На верасень 2020 году ў ВНУ Беларусі налічвалася 263 400 студэнтаў і [[магістрант]]аў (2,8 % [[насельніцтва Беларусі]]). Дзяржаўнымі былі 42 зь 50 ВНУ. Сярод іх было 33 [[унівэрсытэт]]ы, 9 [[акадэмія]]ў і 8 інстытутаў. Зь іх да прыватных ВНУ належалі 6 інстытутаў і 2 унівэрсытэты. На верасень 2019 году найбольш пашыранымі зь 15 профіляў [[Вышэйшая адукацыя|вышэйшай адукацыі]] былі: 1) ладжаньне вытворчасьці, [[гаспадарка]], [[зносіны]], [[кіраваньне]] і [[права]] — 29,9 % студэнтаў; 2) [[будаўніцтва]], [[дойлідзтва]], [[тэхналёгіі]] і [[тэхніка]] — 25,7 %; 3) [[ахова здароўя]], [[Гасьцінічная справа|гасьціннасьць]], [[сацыяльная абарона]], [[турызм]] і [[фізычная культура]] — 11,2 %; 4) [[дызайн]], [[мастацтва]], [[Гуманітарныя навукі|гуманітарныя]] і [[прыродазнаўчыя навукі]] — 10,9 %; 5) [[прафэсійная адукацыя]] і [[пэдагогіка]] — 9,8 %; 6) [[Лясная гаспадарка|лясная]] і [[сельская гаспадарка]], [[сад]]ова-[[парк]]авае будаўніцтва — 8,7 %; 7) іншае — 3,8 %. Студэнты атрымлівалі [[Асьвета|асьвету]] па больш як 400 напрамках [[Спэцыяльнасьць|спэцыяльнасьцяў]]. Найбольшымі 5 унівэрсытэтамі Беларусі паводле ліку студэнтаў былі: # [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт]] — 22 800 (8,6 % студэнтаў), # [[Беларускі нацыянальны тэхнічны ўнівэрсытэт]] — 21 100 (8 %), # [[Беларускі дзяржаўны эканамічны ўнівэрсытэт]] — 14 600 (5,5 %), # [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт інфарматыкі і радыёэлектронікі]] — 12 600 (4,8 %), # [[Гарадзенскі дзяржаўны ўнівэрсытэт]] — 11 100 студэнтаў (4,2 %)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Студэнты Беларусі|спасылка=https://blr.belta.by/infographica/view/studenty-belarusi-13242/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=29 студзеня 2021|дата доступу=7 чэрвеня 2021}}</ref>. За 2017—2022 гады лік замежных студэнтаў у Беларусі вырас зь 17 000 да 32 000 са 107 краінаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Мэтавы набор, амаладжэньне кадраў і папулярнасьць за мяжой|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/metavy-nabor-amaladzhenne-kadrau-i-papuljarnasts-za-mjazhoj-ivanets-raskazau-pra-stan-sprau-u-adukatsyi-118791-2022/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=25 жніўня 2022|дата доступу=25 жніўня 2022}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Кніга|аўтар=[[Барыс Рагуля]].|частка=|загаловак=Беларускае студэнцтва на чужыне|арыгінал=|спасылка=http://knihi.com/Barys_Rahula/Bielaruskaje_studenctva_na_cuzynie.html|адказны=рэд. [[Лявон Юрэвіч]]|выданьне=|месца=[[Лёндан (Канада)]]|выдавецтва=|год=1996|том=|старонкі=|старонак=206|сэрыя=|isbn=|наклад=}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Студэнт|спасылка=http://www.zviazda.by/be/tags/student|выдавец=[[Газэта]] «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=18 лютага 2016|дата доступу=25 лютага 2016}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Студэнцтва|спасылка=http://novychas.by/tags/studenctva/|выдавец=Газэта [[Новы час (газэта)|«Новы час»]]|дата публікацыі=1 лютага 2016|дата доступу=25 лютага 2016}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Студэнты|спасылка=http://adukacyja.info/dlakaho/studenty/|выдавец=Адукацыя - стыль жыцьця|дата публікацыі=22 лютага 2016|дата доступу=25 лютага 2016}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Студэнты|спасылка=http://generation.by/news-tag=%F1%F2%F3%E4%FD%ED%F2%FB|выдавец=Пакаленьне Y|дата публікацыі=14 сьнежня 2015|дата доступу=25 лютага 2016}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускамоўнае студэнцтва БДМУ|спасылка=https://m.vk.com/bsmu_freedom|выдавец=[[У Кантакце]]|дата публікацыі=2016|дата доступу=25 лютага 2016}} * {{Навіна|аўтар=[[Зьмітрок Бядуля]]|загаловак=Да беларускага студэнцтва|спасылка=http://www.biadulia.ru/stories/126.htm|выдавец=Сайт пра пісьменьніка|дата публікацыі=2016|дата доступу=25 лютага 2016}} [[Катэгорыя:Студэнцтва]] [[Катэгорыя:Вышэйшая адукацыя]] [[Катэгорыя:Моладзь]] iovei7udouesr0mjqvcifxjojji0kny 0 176026 2334401 2204355 2022-08-24T18:45:44Z Hleb23 72152 правільная картка, хай пакуль і недароблная wikitext text/x-wiki {{Сэзон футбольнай лігі|назва=Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў|Арыгінальная назва=|Выява=Inside the Millennium Stadium, Cardiff.jpg|Шырыня=520|Подпіс выявы=Стадыён Міленіюм у Кардыфе|Сэзон=2016—2017 гадоў|Дата пачатку=28 чэрвеня 2016|Дата заканчэньня=3 чэрвеня 2017|Колькасьць удзельнікаў='''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый)|Пераможца=[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]])|Другое месца=[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]])|Згуляных матчаў=125|Забітых галоў=380 (3.04 штоматч)|Найлепшы бамбардзір=[[Крыштыяну Раналду|Крыштыяну Раналду]] - 12 мячоў|Папярэдні сэзон=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2015—2016 гадоў]]|Наступны сэзон=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2017—2018 гадоў]]}} '''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] 2016—2017 гадоў''' — 62-і розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 25-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. Фінал адбыўся на стадыёне «[[Міленіюм (стадыён)|Міленіюм]]» у [[Кардыф]]е 3 чэрвеня 2017 году. У фінале мадрыдзкі «[[Рэал Мадрыд|Рэал]]» перамог турынскі «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]» (4:1) і ў 12 раз стаў пераможцам турніру. == Кваліфікацыйныя раўнды == === Першы кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | [[Флёра Талін]] || 2:3 || '''[[Лінкальн Рэд Імпс]]''' || 2:1 || 0:2 |- | '''[[Нью-Сэйнтс Освэстры]]''' || 5:1 || [[Трэ Пэнэ Сэравале]] || 2:1 || 3:0 |- | '''[[Валета (футбольны клюб)|Валета]]''' || 2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Б-36 Торсгаўн]] || 1:0 || 1:2 |- | [[Санта-Калёма (футбольны клюб)|Санта-Калёма]] || 0:3 || '''[[Алашкерт Мартуні]]''' || 0:0 || 0:3 |} === Другі кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[Карабах Агдам]]''' || 3:1 || [[Ф91 Дудэлянж]] || 2:0 || 1:1 |- | '''[[Гапаэль Бээршэба]]''' || 3:2 || [[Шэрыф Тыраспаль]] || 3:2 || 0:0 |- | [[Алімпія Любляна]] || 6:6 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Трэнчын (футбольны клюб)|Трэнчын]]''' || 3:4 || 3:2 |- | '''[[Рэд Бул Зальцбург]]''' || 3:0 || [[Ліепая (футбольны клюб)|Ліепая]] || 1:0 || 2:0 |- | [[Вардар Скоп’е]] || 3:5 || '''[[Дынама Загрэб]]''' || 1:2 || 2:3 |- | [[Нью-Сэйнтс Освэстры]] || 0:3 || '''[[АПОЭЛ Нікасія]]''' || 0:0 || 0:3 |- | [[Зрынскі Мостар]] || 1:3 || '''[[Легія Варшава]]''' || 1:1 || 0:2 |- | '''[[Лудагорац Разград]]''' || 5:0 || [[Младаст Падгорыца]] || 2:0 || 3:0 |- | '''[[Дынама Тбілісі]]''' || 3:1 || [[Алашкерт Мартуні]] || 2:0 || 1:1 |- | [[Жальгірыс Вільня]] || 1:2 || '''[[Астана (футбольны клюб)|Астана]]''' || 0:0 || 1:2 |- | '''[[Партызані Тырана]]''' || 2:2 (3:1, [[пэнальці (футбол)|пэн]].) || [[Фэрэнцвараш Будапэшт]] || 1:1 || 1:1 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | '''[[БАТЭ Барысаў]]''' || 4:2 || [[СІК Сэйняёкі]] || 2:0 || 2:2 |- | [[Валета (футбольны клюб)|Валета]] || 2:4 || '''[[Црвена Зьвезда Бялград]]''' || 1:2 || 1:2 |- | '''[[Русэнборг Тронгэйм]]''' || 5:4 || [[Нарчэпінг (футбольны клюб)|Нарчэпінг]] || 3:1 || 2:3 |- | '''[[Дандолк (футбольны клюб)|Дандолк]]''' || 3:3 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Габнарф’ёрдур (футбольны клюб)|Габнарф’ёрдур]] || 1:1 || 2:2 |- | [[Лінкальн Рэд Імпс]] || 1:3 || '''[[Сэлтык Глазга]]''' || 1:0 || 0:3 |- | [[Крузэйдэрз Бэлфаст]] || 0:9 || '''[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' || 0:3 || 0:6 |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- !colspan="5" align="center"|Шлях чэмпіёнаў |- | [[Русэнборг Тронгэйм]] || 2:4 || '''[[АПОЭЛ Нікасія]]''' || 2:1 || 0:3 |- | '''[[Дынама Загрэб]]''' || 3:0 || [[Дынама Тбілісі]] || 2:0 || 1:0 |- | [[Алімпіякос Пірэй]] || 0:1 || '''[[Гапаэль Бээршэба]]''' || 0:0 || 0:1 |- | [[Астана (футбольны клюб)|Астана]] || 2:3 || '''[[Сэлтык Глазга]]''' || 1:1 || 1:2 |- | [[Трэнчын (футбольны клюб)|Трэнчын]] || 0:1 || '''[[Легія Варшава]]''' || 0:1 || 0:0 |- | '''[[Вікторыя Пльзень]]''' || 1:1 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Карабах Агдам]] || 0:0 || 1:1 |- | [[Астра Джурджу]] || 1:4 || '''[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' || 1:1 || 0:3 |- | [[БАТЭ Барысаў]] || 1:3 || '''[[Дандолк (футбольны клюб)|Дандолк]]''' || 1:0 || 0:3 |- | '''[[Лудагорац Разград]]''' || 6:4 || [[Црвена Зьвезда Бялград]] || 2:2 || 4:2 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | [[Партызані Тырана]] || 0:3 || '''[[Рэд Бул Зальцбург]]''' || 0:1 || 0:2 |- !colspan="5" align="center"|Шлях лігі |- | '''[[Аякс Амстэрдам]]''' || 3:2 || [[ПАОК Тэсалёнікі]] || 1:1 || 2:1 |- | [[Спарта Прага]] || 1:3 || '''[[Сьцяўа Бухарэст]]''' || 1:1 || 0:2 |- | [[Шахтар Данецк]] || 2:2 (2:4, [[пэнальці (футбол)|пэн]].) || '''[[Янг Бойз Бэрн]]''' || 2:0 || 0:2 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | '''[[Растоў Растоў-на-Доне]]''' || 4:2 || [[Андэрлехт Брусэль]] || 2:2 || 2:0 |- | [[Фэнэрбахчэ Стамбул]] || 3:4 || '''[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]''' || 2:1 || 1:3 |} == Раўнд плэй-оф == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- !colspan="5" align="center"|Шлях чэмпіёнаў |- | '''[[Лудагорац Разград]]''' || 4:2 || [[Вікторыя Пльзень]] || 2:0 || 2:2 |- | '''[[Сэлтык Глазга]]''' || 5:4 || [[Гапаэль Бээршэба]] || 5:2 || 0:2 |- | '''[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' || 2:1 || [[АПОЭЛ Нікасія]] || 1:0 || 1:1 |- | [[Дандолк (футбольны клюб)|Дандолк]] || 1:3 || '''[[Легія Варшава]]''' || 0:2 || 1:1 |- | '''[[Дынама Загрэб]]''' || 3:2 || [[Рэд Бул Зальцбург]] || 1:1 || 2:1 |- !colspan="5" align="center"|Шлях лігі |- | [[Сьцяўа Бухарэст]] || 0:6 || '''[[Манчэстэр Сіці]]''' || 0:5 || 0:1 |- | '''[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]''' || 4:1 || [[Рома Рым]] || 1:1 || 3:0 |- | [[Аякс Амстэрдам]] || 2:5 || '''[[Растоў Растоў-на-Доне]]''' || 1:1 || 1:4 |- | [[Янг Бойз Бэрн]] || 2:9 || '''[[Барусія Мёнхэнглядбах]]''' || 1:3 || 1:6 |- | [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] || 1:3 || '''[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]''' || 1:2 || 0:1 |} == Групавы этап == {{Легенда|#ccffcc|Каманды, якія выйшлі ў 1/8 фіналу}} {{Легенда|#ccccff|Каманды, якія перайшлі ў 1/16 фіналу [[Ліга Эўропы УЭФА 2016—2017 гадоў|Лігі Эўропы]]}} === Група A === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Арсэнал Лёндан]] |В1 = 4|Н1 = 2|П1 = 0|РМ1 = 18–6|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]|В2 = 3|Н2 = 3|П2 = 0|РМ2 = 13–7|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Лудагорац Разград]] |В3 = 0|Н3 = 3|П3 = 3|РМ3 = 6–15|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Базэль (футбольны клюб)|Базэль]] |В4 = 0|Н4 = 2|П4 = 4|РМ4 = 3–12| }} === Група B === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Напалі Нэапаль]] |В1 = 3|Н1 = 2|П1 = 1|РМ1 = 11–8|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Бэнфіка Лісабон]] |В2 = 2|Н2 = 2|П2 = 2|РМ2 = 10–10|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Бэшыкташ Стамбул]]|В3 = 1|Н3 = 4|П3 = 1|РМ3 = 9–14|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Дынама Кіеў]] |В4 = 1|Н4 = 2|П4 = 3|РМ4 = 8–6| }} === Група C === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]|В1 = 5|Н1 = 0|П1 = 1|РМ1 = 20–4|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Манчэстэр Сіці]] |В2 = 2|Н2 = 3|П2 = 1|РМ2 = 12–10|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Барусія Мёнхэнглядбах]] |В3 = 1|Н3 = 2|П3 = 3|РМ3 = 5–12|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Сэлтык Глазга]] |В4 = 0|Н4 = 3|П4 = 3|РМ4 = 5–16| }} === Група D === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Атлетыка Мадрыд]] |В1 = 5|Н1 = 0|П1 = 1|РМ1 = 7–2|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Баварыя Мюнхэн]] |В2 = 4|Н2 = 0|П2 = 2|РМ2 = 14–6|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Растоў Растоў-на-Доне]]|В3 = 1|Н3 = 2|П3 = 3|РМ3 = 6–12|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[ПСВ Эйндговэн]] |В4 = 0|Н4 = 2|П4 = 4|РМ4 = 4–11| }} === Група E === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] |В1 = 3|Н1 = 2|П1 = 1|РМ1 = 9–7|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Баер Левэркузэн]] |В2 = 2|Н2 = 4|П2 = 0|РМ2 = 8–4|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Тотэнгэм Готспур]] |В3 = 2|Н3 = 1|П3 = 3|РМ3 = 6–6|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[ЦСКА Масква (футбольны клюб)|ЦСКА Масква]]|В4 = 0|Н4 = 3|П4 = 3|РМ4 = 5–11| }} === Група F === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Барусія Дортмунд]]|В1 = 4|Н1 = 2|П1 = 0|РМ1 = 21–9|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Рэал Мадрыд]] |В2 = 3|Н2 = 3|П2 = 0|РМ2 = 16–10|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Легія Варшава]] |В3 = 1|Н3 = 1|П3 = 4|РМ3 = 9–24|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Спортынг Лісабон]]|В4 = 1|Н4 = 0|П4 = 5|РМ4 = 5–8| }} === Група G === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Лэстэр Сіці]] |В1 = 4|Н1 = 1|П1 = 1|РМ1 = 7–6|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] |В2 = 3|Н2 = 2|П2 = 1|РМ2 = 9–3|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]|В3 = 2|Н3 = 3|П3 = 1|РМ3 = 7–2|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 6|РМ4 = 2–14| }} === Група H === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Ювэнтус Турын]] |В1 = 4|Н1 = 2|П1 = 0|РМ1 = 11–2|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]|В2 = 3|Н2 = 2|П2 = 1|РМ2 = 7–3|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Алімпік Ліён]] |В3 = 2|Н3 = 2|П3 = 2|РМ3 = 5–3|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Дынама Загрэб]] |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 6|РМ4 = 0–15| }} == 1/8 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | [[Манчэстэр Сіці]] || 6:6 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]''' || 5:3 || 1:3 |- | '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 6:2 || [[Напалі Нэапаль]] || 3:1 || 3:1 |- | [[Бэнфіка Лісабон]] || 1:4 || '''[[Барусія Дортмунд]]''' || 1:0 || 0:4 |- | '''[[Баварыя Мюнхэн]]''' || 10:2 || [[Арсэнал Лёндан]] || 5:1 || 5:1 |- | [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] || 0:3 || '''[[Ювэнтус Турын]]''' || 0:2 || 0:1 |- | [[Баер Левэркузэн]] || 2:4 || '''[[Атлетыка Мадрыд]]''' || 2:4 || 0:0 |- | [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] || 5:6 || '''[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]''' || 4:0 || 1:6 |- | [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] || 2:3 || '''[[Лэстэр Сіці]]''' || 2:1 || 0:2 |} == 1/4 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[Атлетыка Мадрыд]]''' || 2:1 || [[Лэстэр Сіці]] || 1:0 || 1:1 |- | [[Барусія Дортмунд]] || 3:6 || '''[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]''' || 2:3 || 1:3 |- | [[Баварыя Мюнхэн]] || 3:6 || '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 1:2 || 2:4 |- | '''[[Ювэнтус Турын]]''' || 3:0 || [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] || 3:0 || 0:0 |} == 1/2 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 4:2 || [[Атлетыка Мадрыд]] || 3:0 || 1:2 |- | [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] || 1:4 || '''[[Ювэнтус Турын]]''' || 0:2 || 1:2 |} == Фінал == {{Асноўны артыкул|Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2017 году}} {{Справаздача пра матч |дата = 3 чэрвеня 2017 |час = 19:45 ([[UTC+1]]) |каманда1 = [[Ювэнтус Турын]] |лік = 1:4 |каманда2 = [[Рэал Мадрыд]] |галы1 = [[Марыё Манджукіч|Манджукіч]], 27’ |галы2 = [[Крыштыяну Раналду|Раналду]], 20’, 64’<br />[[Казэміру]], 61’<br />[[Марка Асэнсіё|Асэнсіё]], 90’ |стадыён = [[Міленіюм (стадыён)|Міленіюм]], [[Кардыф]] |гледачы = 65 842 |судзьдзя = [[Фэлікс Брых]] ([[Нямеччына]]) |пратакол = [http://www.uefa.com/uefachampionsleague/season=2017/matches/round=2000787/match=2019641/index.html Пратакол] }} == Глядзіце таксама == * [[Ліга Эўропы УЭФА 2016—2017 гадоў]] == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.uefa.com/uefachampionsleague/index.html Афіцыйная старонка]{{Ref-en}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА|2016]] [[Катэгорыя:2016 год у футболе]] [[Катэгорыя:2017 год у футболе]] hxamfw0dygl7vpxbb5ajl5d220rpg8z 2334406 2334401 2022-08-24T18:55:56Z Dymitr 10914 стыль wikitext text/x-wiki {{Сэзон футбольнай лігі |Назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў |Арыгінальная назва = |Выява = Inside the Millennium Stadium, Cardiff.jpg |Подпіс выявы = Стадыён Міленіюм у Кардыфе |Сэзон = 2016—2017 |Дата пачатку = 28 чэрвеня 2016 году |Дата заканчэньня = 3 чэрвеня 2017 году |Колькасьць удзельнікаў ='''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |Пераможца = [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) |Другое месца = [[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) |Згуляных матчаў = 125 |Забітых галоў = 380 (3.04 штоматч) |Найлепшы бамбардзір = [[Крыштыяну Раналду|Крыштыяну Раналду]] - 12 мячоў |Папярэдні сэзон = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2015—2016 гадоў|2015—2016]] |Наступны сэзон = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2017—2018 гадоў|2015—2016]] }} '''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] 2016—2017 гадоў''' — 62-і розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 25-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. Фінал адбыўся на стадыёне «[[Міленіюм (стадыён)|Міленіюм]]» у [[Кардыф]]е 3 чэрвеня 2017 году. У фінале мадрыдзкі «[[Рэал Мадрыд|Рэал]]» перамог турынскі «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]» (4:1) і ў 12 раз стаў пераможцам турніру. == Кваліфікацыйныя раўнды == === Першы кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | [[Флёра Талін]] || 2:3 || '''[[Лінкальн Рэд Імпс]]''' || 2:1 || 0:2 |- | '''[[Нью-Сэйнтс Освэстры]]''' || 5:1 || [[Трэ Пэнэ Сэравале]] || 2:1 || 3:0 |- | '''[[Валета (футбольны клюб)|Валета]]''' || 2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Б-36 Торсгаўн]] || 1:0 || 1:2 |- | [[Санта-Калёма (футбольны клюб)|Санта-Калёма]] || 0:3 || '''[[Алашкерт Мартуні]]''' || 0:0 || 0:3 |} === Другі кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[Карабах Агдам]]''' || 3:1 || [[Ф91 Дудэлянж]] || 2:0 || 1:1 |- | '''[[Гапаэль Бээршэба]]''' || 3:2 || [[Шэрыф Тыраспаль]] || 3:2 || 0:0 |- | [[Алімпія Любляна]] || 6:6 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Трэнчын (футбольны клюб)|Трэнчын]]''' || 3:4 || 3:2 |- | '''[[Рэд Бул Зальцбург]]''' || 3:0 || [[Ліепая (футбольны клюб)|Ліепая]] || 1:0 || 2:0 |- | [[Вардар Скоп’е]] || 3:5 || '''[[Дынама Загрэб]]''' || 1:2 || 2:3 |- | [[Нью-Сэйнтс Освэстры]] || 0:3 || '''[[АПОЭЛ Нікасія]]''' || 0:0 || 0:3 |- | [[Зрынскі Мостар]] || 1:3 || '''[[Легія Варшава]]''' || 1:1 || 0:2 |- | '''[[Лудагорац Разград]]''' || 5:0 || [[Младаст Падгорыца]] || 2:0 || 3:0 |- | '''[[Дынама Тбілісі]]''' || 3:1 || [[Алашкерт Мартуні]] || 2:0 || 1:1 |- | [[Жальгірыс Вільня]] || 1:2 || '''[[Астана (футбольны клюб)|Астана]]''' || 0:0 || 1:2 |- | '''[[Партызані Тырана]]''' || 2:2 (3:1, [[пэнальці (футбол)|пэн]].) || [[Фэрэнцвараш Будапэшт]] || 1:1 || 1:1 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | '''[[БАТЭ Барысаў]]''' || 4:2 || [[СІК Сэйняёкі]] || 2:0 || 2:2 |- | [[Валета (футбольны клюб)|Валета]] || 2:4 || '''[[Црвена Зьвезда Бялград]]''' || 1:2 || 1:2 |- | '''[[Русэнборг Тронгэйм]]''' || 5:4 || [[Нарчэпінг (футбольны клюб)|Нарчэпінг]] || 3:1 || 2:3 |- | '''[[Дандолк (футбольны клюб)|Дандолк]]''' || 3:3 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Габнарф’ёрдур (футбольны клюб)|Габнарф’ёрдур]] || 1:1 || 2:2 |- | [[Лінкальн Рэд Імпс]] || 1:3 || '''[[Сэлтык Глазга]]''' || 1:0 || 0:3 |- | [[Крузэйдэрз Бэлфаст]] || 0:9 || '''[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' || 0:3 || 0:6 |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- !colspan="5" align="center"|Шлях чэмпіёнаў |- | [[Русэнборг Тронгэйм]] || 2:4 || '''[[АПОЭЛ Нікасія]]''' || 2:1 || 0:3 |- | '''[[Дынама Загрэб]]''' || 3:0 || [[Дынама Тбілісі]] || 2:0 || 1:0 |- | [[Алімпіякос Пірэй]] || 0:1 || '''[[Гапаэль Бээршэба]]''' || 0:0 || 0:1 |- | [[Астана (футбольны клюб)|Астана]] || 2:3 || '''[[Сэлтык Глазга]]''' || 1:1 || 1:2 |- | [[Трэнчын (футбольны клюб)|Трэнчын]] || 0:1 || '''[[Легія Варшава]]''' || 0:1 || 0:0 |- | '''[[Вікторыя Пльзень]]''' || 1:1 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Карабах Агдам]] || 0:0 || 1:1 |- | [[Астра Джурджу]] || 1:4 || '''[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' || 1:1 || 0:3 |- | [[БАТЭ Барысаў]] || 1:3 || '''[[Дандолк (футбольны клюб)|Дандолк]]''' || 1:0 || 0:3 |- | '''[[Лудагорац Разград]]''' || 6:4 || [[Црвена Зьвезда Бялград]] || 2:2 || 4:2 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | [[Партызані Тырана]] || 0:3 || '''[[Рэд Бул Зальцбург]]''' || 0:1 || 0:2 |- !colspan="5" align="center"|Шлях лігі |- | '''[[Аякс Амстэрдам]]''' || 3:2 || [[ПАОК Тэсалёнікі]] || 1:1 || 2:1 |- | [[Спарта Прага]] || 1:3 || '''[[Сьцяўа Бухарэст]]''' || 1:1 || 0:2 |- | [[Шахтар Данецк]] || 2:2 (2:4, [[пэнальці (футбол)|пэн]].) || '''[[Янг Бойз Бэрн]]''' || 2:0 || 0:2 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | '''[[Растоў Растоў-на-Доне]]''' || 4:2 || [[Андэрлехт Брусэль]] || 2:2 || 2:0 |- | [[Фэнэрбахчэ Стамбул]] || 3:4 || '''[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]''' || 2:1 || 1:3 |} == Раўнд плэй-оф == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- !colspan="5" align="center"|Шлях чэмпіёнаў |- | '''[[Лудагорац Разград]]''' || 4:2 || [[Вікторыя Пльзень]] || 2:0 || 2:2 |- | '''[[Сэлтык Глазга]]''' || 5:4 || [[Гапаэль Бээршэба]] || 5:2 || 0:2 |- | '''[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' || 2:1 || [[АПОЭЛ Нікасія]] || 1:0 || 1:1 |- | [[Дандолк (футбольны клюб)|Дандолк]] || 1:3 || '''[[Легія Варшава]]''' || 0:2 || 1:1 |- | '''[[Дынама Загрэб]]''' || 3:2 || [[Рэд Бул Зальцбург]] || 1:1 || 2:1 |- !colspan="5" align="center"|Шлях лігі |- | [[Сьцяўа Бухарэст]] || 0:6 || '''[[Манчэстэр Сіці]]''' || 0:5 || 0:1 |- | '''[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]''' || 4:1 || [[Рома Рым]] || 1:1 || 3:0 |- | [[Аякс Амстэрдам]] || 2:5 || '''[[Растоў Растоў-на-Доне]]''' || 1:1 || 1:4 |- | [[Янг Бойз Бэрн]] || 2:9 || '''[[Барусія Мёнхэнглядбах]]''' || 1:3 || 1:6 |- | [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] || 1:3 || '''[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]''' || 1:2 || 0:1 |} == Групавы этап == {{Легенда|#ccffcc|Каманды, якія выйшлі ў 1/8 фіналу}} {{Легенда|#ccccff|Каманды, якія перайшлі ў 1/16 фіналу [[Ліга Эўропы УЭФА 2016—2017 гадоў|Лігі Эўропы]]}} === Група A === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Арсэнал Лёндан]] |В1 = 4|Н1 = 2|П1 = 0|РМ1 = 18–6|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]|В2 = 3|Н2 = 3|П2 = 0|РМ2 = 13–7|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Лудагорац Разград]] |В3 = 0|Н3 = 3|П3 = 3|РМ3 = 6–15|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Базэль (футбольны клюб)|Базэль]] |В4 = 0|Н4 = 2|П4 = 4|РМ4 = 3–12| }} === Група B === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Напалі Нэапаль]] |В1 = 3|Н1 = 2|П1 = 1|РМ1 = 11–8|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Бэнфіка Лісабон]] |В2 = 2|Н2 = 2|П2 = 2|РМ2 = 10–10|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Бэшыкташ Стамбул]]|В3 = 1|Н3 = 4|П3 = 1|РМ3 = 9–14|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Дынама Кіеў]] |В4 = 1|Н4 = 2|П4 = 3|РМ4 = 8–6| }} === Група C === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]|В1 = 5|Н1 = 0|П1 = 1|РМ1 = 20–4|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Манчэстэр Сіці]] |В2 = 2|Н2 = 3|П2 = 1|РМ2 = 12–10|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Барусія Мёнхэнглядбах]] |В3 = 1|Н3 = 2|П3 = 3|РМ3 = 5–12|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Сэлтык Глазга]] |В4 = 0|Н4 = 3|П4 = 3|РМ4 = 5–16| }} === Група D === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Атлетыка Мадрыд]] |В1 = 5|Н1 = 0|П1 = 1|РМ1 = 7–2|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Баварыя Мюнхэн]] |В2 = 4|Н2 = 0|П2 = 2|РМ2 = 14–6|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Растоў Растоў-на-Доне]]|В3 = 1|Н3 = 2|П3 = 3|РМ3 = 6–12|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[ПСВ Эйндговэн]] |В4 = 0|Н4 = 2|П4 = 4|РМ4 = 4–11| }} === Група E === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] |В1 = 3|Н1 = 2|П1 = 1|РМ1 = 9–7|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Баер Левэркузэн]] |В2 = 2|Н2 = 4|П2 = 0|РМ2 = 8–4|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Тотэнгэм Готспур]] |В3 = 2|Н3 = 1|П3 = 3|РМ3 = 6–6|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[ЦСКА Масква (футбольны клюб)|ЦСКА Масква]]|В4 = 0|Н4 = 3|П4 = 3|РМ4 = 5–11| }} === Група F === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Барусія Дортмунд]]|В1 = 4|Н1 = 2|П1 = 0|РМ1 = 21–9|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Рэал Мадрыд]] |В2 = 3|Н2 = 3|П2 = 0|РМ2 = 16–10|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Легія Варшава]] |В3 = 1|Н3 = 1|П3 = 4|РМ3 = 9–24|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Спортынг Лісабон]]|В4 = 1|Н4 = 0|П4 = 5|РМ4 = 5–8| }} === Група G === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Лэстэр Сіці]] |В1 = 4|Н1 = 1|П1 = 1|РМ1 = 7–6|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] |В2 = 3|Н2 = 2|П2 = 1|РМ2 = 9–3|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]|В3 = 2|Н3 = 3|П3 = 1|РМ3 = 7–2|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 6|РМ4 = 2–14| }} === Група H === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Ювэнтус Турын]] |В1 = 4|Н1 = 2|П1 = 0|РМ1 = 11–2|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]|В2 = 3|Н2 = 2|П2 = 1|РМ2 = 7–3|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Алімпік Ліён]] |В3 = 2|Н3 = 2|П3 = 2|РМ3 = 5–3|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Дынама Загрэб]] |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 6|РМ4 = 0–15| }} == 1/8 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | [[Манчэстэр Сіці]] || 6:6 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]''' || 5:3 || 1:3 |- | '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 6:2 || [[Напалі Нэапаль]] || 3:1 || 3:1 |- | [[Бэнфіка Лісабон]] || 1:4 || '''[[Барусія Дортмунд]]''' || 1:0 || 0:4 |- | '''[[Баварыя Мюнхэн]]''' || 10:2 || [[Арсэнал Лёндан]] || 5:1 || 5:1 |- | [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] || 0:3 || '''[[Ювэнтус Турын]]''' || 0:2 || 0:1 |- | [[Баер Левэркузэн]] || 2:4 || '''[[Атлетыка Мадрыд]]''' || 2:4 || 0:0 |- | [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] || 5:6 || '''[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]''' || 4:0 || 1:6 |- | [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] || 2:3 || '''[[Лэстэр Сіці]]''' || 2:1 || 0:2 |} == 1/4 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[Атлетыка Мадрыд]]''' || 2:1 || [[Лэстэр Сіці]] || 1:0 || 1:1 |- | [[Барусія Дортмунд]] || 3:6 || '''[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]''' || 2:3 || 1:3 |- | [[Баварыя Мюнхэн]] || 3:6 || '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 1:2 || 2:4 |- | '''[[Ювэнтус Турын]]''' || 3:0 || [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] || 3:0 || 0:0 |} == 1/2 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 4:2 || [[Атлетыка Мадрыд]] || 3:0 || 1:2 |- | [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] || 1:4 || '''[[Ювэнтус Турын]]''' || 0:2 || 1:2 |} == Фінал == {{Асноўны артыкул|Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2017 году}} {{Справаздача пра матч |дата = 3 чэрвеня 2017 |час = 19:45 ([[UTC+1]]) |каманда1 = [[Ювэнтус Турын]] |лік = 1:4 |каманда2 = [[Рэал Мадрыд]] |галы1 = [[Марыё Манджукіч|Манджукіч]], 27’ |галы2 = [[Крыштыяну Раналду|Раналду]], 20’, 64’<br />[[Казэміру]], 61’<br />[[Марка Асэнсіё|Асэнсіё]], 90’ |стадыён = [[Міленіюм (стадыён)|Міленіюм]], [[Кардыф]] |гледачы = 65 842 |судзьдзя = [[Фэлікс Брых]] ([[Нямеччына]]) |пратакол = [http://www.uefa.com/uefachampionsleague/season=2017/matches/round=2000787/match=2019641/index.html Пратакол] }} == Глядзіце таксама == * [[Ліга Эўропы УЭФА 2016—2017 гадоў]] == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.uefa.com/uefachampionsleague/index.html Афіцыйная старонка]{{Ref-en}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА|2016]] [[Катэгорыя:2016 год у футболе]] [[Катэгорыя:2017 год у футболе]] ex9ct01lgjcq79ndrdjnury7r3xt6t8 0 177337 2334383 2332378 2022-08-24T13:53:13Z Kazimier Lachnovič 1079 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1920-29).jpg]] → [[File:Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1928).jpg]] name unification by uploader wikitext text/x-wiki {{Славутасьць |Тып = Помнік сакральнай архітэктуры |Назва = Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў |Арыгінальная назва = |Выява = Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1878).jpg |Подпіс выявы = Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў, аўтэнтычны выгляд |Шырыня выявы = |Статус = Ахоўная зона |Краіна = Беларусь |Назва месцазнаходжаньня = [[Места]] |Месцазнаходжаньне = [[Глыбокае]] |Канфэсія = |Эпархія = |Ордэнская прыналежнасьць = |Тып кляштара = |Тып будынка = |Архітэктурны стыль = |Аўтар праекту = |Будаўнік = |Заснавальнік = |Першае згадваньне = |Заснаваньне = XVII ст. |Асноўныя даты = {{Славутасьць/Даты||||||}} |Скасаваны = |Пачатак будаўніцтва = |Канчатак будаўніцтва = |Будынкі = {{Славутасьць/Будынкі||||||}} |Прыбудоўкі = |Вядомыя насельнікі = |Рэліквіі = |Плябан = |Стан = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 08 |Шырата сэкундаў = 20.9 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 41 |Даўгата сэкундаў = 51 |Назва мапы = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = |Commons = }} '''Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў''' — помнік архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў у [[Глыбокае|Глыбокім]]. Знаходзіцца на гістарычным Рынку{{Заўвага|Цяперашні афіцыйны адрас — ''плошча 17 верасьня''}}, на паўночным беразе возера Вялікага; побач праходзіла Кармэліцкая вуліца. У другой палове XIX ст. улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнавалі два карпусы кляштару]] і [[Мураўёўкі|перабудавалі касьцёл пад царкву]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскага патрыярхату]]. Твор архітэктуры сармацкага і [[Віленскае барока|віленскага]] [[барока]]. Аб’ект [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі]]. Комплекс складаўся з касьцёла, трох кляштарных карпусоў, капліцы Сьвятога Крыжа і мура з 3-аркавай 2-яруснай [[брама]]й. У наш час у будынку касьцёла дзейнічае '''сабор Раства Багародзіцы''' [[Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]], кляштарны корпус знаходзіцца ў занядбаным стане. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === У 1639—1654 гадох з фундацыі ваяводы амсьціслаўскага і старосты дзісенскага [[Язэп Корсак|Язэпа Корсака]]<ref>Габрусь Т. Глыбоцкі касцёл і кляштар кармелітаў // {{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік|к}} С. 149.</ref> ў Глыбокім збудавалі касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар [[Кармэліты|кармэлітаў]]. Язэп Корсак пакінуў у спадчыну ўсе свае глыбоцкія землі кармэлітам, і кляштар стаў адным з самых багатых і вялікіх у краіне<ref>{{Артыкул|аўтар=Мытько, О.|загаловак=Храм, достойный Нотр-Дама|мова=ru|выданьне=7 дней|год=2008|нумар=14|старонкі=26}}</ref>. У 1727 годзе ў кляштар перавялі зь Вільні кананічны навіцыят. У 1735 годзе галоўны фасад касьцёла перабудавалі ў стылі віленскага барока паводле праекту архітэктара [[Юзэф Фантана|Ю. Фантаны]]<ref>[[Тамара Габрусь|Габрусь Т.]], [[Аляксандар Ярашэвіч|Ярашэвіч А.]] Глыбоцкі кляштар кармелітаў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 539.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Hłybokaje, Rynak, Karmelicki, Brama. Глыбокае, Рынак, Кармэліцкі, Брама (1935) (2).jpg|значак|Брама да надбудовы [[Купал-цыбуліна|цыбуліны]]]] Па [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другім падзеле Рэчы Паспалітай]] (1793 год), калі Глыбокае апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], касьцёл і кляштар працягвалі дзейнічаць. На 1830 год пры кляштары існавалі канвікт (пансіён) для навучэнцаў, музычная капэла, бібліятэка (2621 том, 1655 гравюраў, збор плянаў і мапаў), шпіталь і аптэка. Па здушэньні [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] ў 1862 годзе расейскія ўлады ліквідавалі кляштар і гвалтоўна адабралі будынкі ў каталікоў. У 1872—1878 гадох [[Мураўёўкі|касьцёл перабудавалі]] пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]). У 1892 годзе расейскія ўлады зруйнавалі два крылы кляштарнага корпуса. === Найноўшы час === За часамі [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў 1944 годзе згарэў драўляны барабан (надбудаваны ў 1872—1878 гадох) і верхнія ярусы вежаў колішняга касьцёла. == Архітэктура == === Касьцёл === [[Файл:Hłybokaje, Karmelicki, Korsak. Глыбокае, Кармэліцкі, Корсак (M. Giedrojc, 1935).jpg|значак|Надмагільле [[Язэп Корсак|Я. Корсака]], 1935 г.]] Касьцёл — 3-[[нэф]]авая 4-вежавая [[базыліка]] з прастакутнай [[апсыда]]й, вылучанай бакавымі [[закрысьція]]мі. Аб’ёмна-прасторавая кампазыцыя сьвятыні мае 2-ярусны перапад нэфаў з вылучэньнем крылаў [[трансэпт]]а. Вэртыкальны дынамічны рух 4-ярусных вежаў на галоўным фасадзе ўзмацняецца вузкімі і высокімі аркавымі праёмамі, шматлікімі падзеламі. Паміж вежамі ўзвышаецца фігурны ступеньчаты [[франтон]]. Ніжні ярус фасаду вылучаецца ў цэнтры багата дэкараваным уваходным парталам з драўлянымі разнымі дзьвярамі і бакавымі нішамі-[[эксэдра]]мі. У інтэр’еры нэфы перакрываюцца цыліндрычнымі скляпеньнямі з распалубкамі. У 1863 годзе расейскія ўлады паставілі [[іканастас]]. Мастацкую каштоўнасьць мае перавезены з царквы вёскі [[Сарокі (Глыбоцкі раён)|Сарокаў]] абраз «Маці Божая з дзіцем» (1738). У [[крыпта|крыпце]] захавалася надмагільле Я. Корсака. === Кляштар === Кляштарны корпус — 3-павярховы прастакутны ў пляне будынак, які далучаецца да паўночна-заходняга боку апсыды касьцёла. == Галерэя == === Гістарычная графіка === <gallery caption="Старая графіка" widths=150 heights=150 class="center"> Hłybokaje, Kahalnaje. Глыбокае, Кагальнае (1869).jpg|У панараме места, 1869 г. Hłybokaje, Połackaja, Karmelicki. Глыбокае, Полацкая, Кармэліцкі (1896).jpg|1896 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Drazdovič, 1925).jpg|[[Язэп Драздовіч|Я. Драздовіч]], 1925 г. Hłybokaje, Połackaja, Karmelicki. Глыбокае, Полацкая, Кармэліцкі (J. Drazdovič, 1925).jpg|Я. Драздовіч, 1925 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Hłybokaje, Rynak, Karmelicki. Глыбокае, Рынак, Кармэліцкі (J. Drazdovič, 1925).jpg|Я. Драздовіч, 1925 г. Hłybokaje, Karmelicki. Глыбокае, Кармэліцкі (J. Drazdovič, 1925).jpg|Я. Драздовіч, 1925 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Drazdovič, 1926).jpg|Я. Драздовіч, 1926 г. Hłybokaje. Глыбокае (10.04.1944).jpg|10 красавіка 1941 г. </gallery> === Гістарычныя здымкі === <gallery caption="Старыя здымкі" widths=150 heights=150 class="center"> Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1892).jpg|каля 1892 г. Hłybokaje, Rynak, Karmelicki. Глыбокае, Рынак, Кармэліцкі (1900).jpg|каля 1900 г. Hłybokaje. Глыбокае (H. Vinča, 1903) (2).jpg|Г. Вінча, 1903 г. Hłybokaje, Rynak, Karmelicki. Глыбокае, Рынак, Кармэліцкі (1918).jpg|1918 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Hłybokaje, Biarozaŭka. Глыбокае, Бярозаўка (1928).jpg|1928 г. Hłybokaje, Karmelicki. Глыбокае, Кармэліцкі (1929).jpg|Інтэр’ер колішняга касьцёла, 1929 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1929).jpg|Ю. Дулевіч, 1929 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1928).jpg|Ю. Дулевіч, 1920-я гг. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Hłybokaje, Karmelicki. Глыбокае, Кармэліцкі (1920-29).jpg|1920-я гг. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1930).jpg|1930 г. Hłybokaje, Karmelickaja, Kaplica. Глыбокае, Кармэліцкая, Капліца (J. Kłos, 1929).jpg|Капліца Сьвятога Крыжа. {{nowrap|Ю. Клос}}, 1929 г. Hłybokaje, Połackaja, Karmelicki. Глыбокае, Полацкая, Кармэліцкі (1920-29).jpg|1920-я гг. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Hłybokaje, Rynak, Karmelicki. Глыбокае, Рынак, Кармэліцкі (J. Kłos, 1930).jpg|Ю. Клос, 1930 г. Hłybokaje, Rynak, Karmelicki. Глыбокае, Рынак, Кармэліцкі (1930).jpg|каля 1930 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1933).jpg|1933 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Bułhak, 1934).jpg|Я. Булгак, 1934 гг. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Hłybokaje, Rynak, Karmelicki. Глыбокае, Рынак, Кармэліцкі (1935) (3).jpg|1935 г. Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (1935).jpg|1935 г. Hłybokaje, Rynak-Połackaja. Глыбокае, Рынак-Полацкая (1935) (3).jpg|1935 г. Hłybokaje, Karmelicki. Глыбокае, Кармэліцкі (L. Račycki, 1935).jpg|Л. Рачыцкі, 1935 г. </gallery> === Сучасныя здымкі === <gallery caption="Сучасны стан" widths=150 heights=150 class="center"> Глыбоцкія замалёўкі. Царква на плошчы (02).jpg|Колішні касьцёл з боку гістарычнага Рынку ГЛЫБОКАЕ. Царква Раства Багародзiцы (1639-1654 гг.).jpg|З боку гістарычнай Полацкай вуліцы Глыбокае. Царква (03).jpg|Галоўны фасад 3. Глубокое. Собор Рождества Пресвятой Богородицы. Вид со двора..JPG|Сармацкі фасад </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Глыбоцкія замалёўкі. Царква на плошчы (01).jpg|Бакавы фасад Комплекс кляштара кармэлітаў Глыбокае 2.JPG|Інтэр’ер Архикафедральный собор Рождества Богородицы.jpg|Брама Carmelite Monastery in Hłybokaje.jpg|Кляштарны корпус </gallery> == Заўвагі == {{заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} == Вонкавыя спасылкі == {{Гісторыка-культурная каштоўнасьць Рэспублікі Беларусь|212Г000365}} * [https://www.radzima.org/be/object/4786.html Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў у Глыбокім], [[Radzima.org]] [[Катэгорыя:Глыбокае]] 1y6o2194x43gdlc4x7aal73ta6m5b3j 0 183881 2334395 1978883 2022-08-24T17:56:25Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Сэзон футбольнай лігі |Выява = Kyiv NSC Olimpiyskyi 5.jpg |Подпіс выявы = Стадыён «[[Алімпійскі (стадыён)|Алімпійскім]]» у [[Кіеў|Кіеве]] стаў месцам правядзеньня фіналу |Другое месца = [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |Найлепшы бамбардзір = [[Крыштыяну Раналду]] ([[Рэал Мадрыд|Рэал]]) — 15 |Папярэдні сэзон = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў|2016—2017]] |Наступны сэзон = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|2018—2019]] }} '''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] 2017—2018 гадоў''' — 63-і розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 26-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. Фінал адбыўся на стадыёне «[[Алімпійскі (стадыён)|Алімпійскім]]» у [[Кіеў|Кіеве]] 26 траўня 2018 году. У фінале мадрыдзкі «[[Рэал Мадрыд|Рэал]]» перамог «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]» (3:1) і ў 13 раз стаў пераможцам турніру. == Кваліфікацыйныя раўнды == === Першы кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[Вікінгур Лейрвік]]''' ||align=center| 6:2 || [[Трэпча-89 Косаўска-Мітравіца|Трэпча-89]] ||align=center| 2:1 ||align=center| 4:1 |- | '''[[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]]''' ||align=center| 3:0 || [[Інфанэт Талін]] ||align=center| 2:0 ||align=center| 1:0 |- | '''[[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]]''' ||align=center| 2:1 || [[Санта-Калёма (футбольны клюб)|Санта-Калёма]] ||align=center| 1:0 ||align=center| 1:1 |- | '''[[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]]''' ||align=center| 4:3 || [[Эўропа Гібральтар]] ||align=center|1:2 ||align=center| 3:1 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | '''[[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]]''' ||align=center| 1:0 || [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ||align=center| 1:0 ||align=center| 0:0 |} === Другі кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[АПОЭЛ Нікасія|АПОЭЛ]]''' ||align=center|2:0 || [[Ф91 Дудэлянж]] ||align=center|1:0 ||align=center|1:0 |- | [[Жальгірыс Вільня]] ||align=center|3:5 || '''[[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''' ||align=center|2:1 ||align=center|1:4 |- | '''[[Карабах Агдам|Карабах]]''' ||align=center|6:0 || [[Самтрэдыя (футбольны клюб)|Самтрэдыя]] ||align=center|5:0 ||align=center|1:0 |- | '''[[Партызан Бялград]]''' ||align=center|2:0 || [[Будучнаст Падгорыца]] ||align=center|2:0 ||align=center|0:0 |- | [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ||align=center|0:6 || '''[[Рэд Бул Зальцбург]]''' ||align=center|0:3 ||align=center|0:3 |- | '''[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]''' ||align=center|2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Кукес (футбольны клюб)|Кукес]] ||align=center|1:0 ||align=center|1:2 |- | [[Спартакс Юрмала]] ||align=center|1:2 || '''[[Астана (футбольны клюб)|Астана]]''' ||align=center|0:1 ||align=center|1:1 |- | '''[[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]]''' ||align=center|4:2 || [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ||align=center|1:1 ||align=center|3:1 |- | [[Жыліна (футбольны клюб)|Жыліна]] ||align=center|3:4 || '''[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' ||align=center|1:3 ||align=center|2:1 |- | '''[[Гапаэль Бээршэба]]''' ||align=center|5:3 || [[Гонвэд Будапэшт|Гонвэд]] ||align=center|2:1 ||align=center|3:2 |- | '''[[Рыека (футбольны клюб)|Рыека]]''' ||align=center|7:1 || [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ||align=center|2:0 ||align=center| 5:1 |- | [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ||align=center|2:4 || '''[[Вардар Скоп’е|Вардар]]''' ||align=center|1:1 ||align=center|1:3 |- | [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ||align=center|2:3 || '''[[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' ||align=center|1:2 ||align=center|1:1 |- | [[Дандолк (футбольны клюб)|Дандолк]] ||align=center|2:3 || '''[[Русэнборг Тронгэйм|Русэнборг]]''' ||align=center|1:1 || align=center|1:2 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | '''[[Габнарф’ёрдур (футбольны клюб)|Габнарф’ёрдур]]''' ||align=center|3:1 || [[Вікінгур Лейрвік]] ||align=center|1:1 ||align=center|2:0 |- | [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ||align=center|0:6 || '''[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]]''' ||align=center|0:2 ||align=center|0:4 |- | [[Марыегамн (футбольны клюб)|Марыегамн]] ||align=center|0:9 || '''[[Легія Варшава|Легія Варшава]]''' ||align=center|0:3 ||align=center|0:6 |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- !colspan="5" align="center"|Шлях чэмпіёнаў |- | '''[[Славія Прага]]''' ||align=center| 2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}})|| [[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]] ||align=center|1:0 ||align=center|1:2 |- | '''[[Астана (футбольны клюб)|Астана]]''' ||align=center| 3:2 || [[Легія Варшава|Легія]] ||align=center|3:1 ||align=center|0:1 |- | '''[[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' ||align=center| 2:0 || [[Габнарф’ёрдур (футбольны клюб)|Габнарф’ёрдур]] ||align=center|1:0 ||align=center|1:0 |- | [[Вардар Скоп’е|Вардар]] ||align=center| 2:4 || '''[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' ||align=center|1:0 ||align=center|1:4 |- | '''[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]]''' ||align=center| 1:0 || [[Русэнборг Тронгэйм|Русэнборг]] ||align=center|0:0 ||align=center|1:0 |- | '''[[Гапаэль Бээршэба]]''' ||align=center| 3:3 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ||align=center|2:0 ||align=center|1:3 |- | [[Вііторул Канстанца|Вііторул]] ||align=center| 1:4 || '''[[АПОЭЛ Нікасія|АПОЭЛ]]''' ||align=center|1:0 ||align=center|0:4 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | [[Рэд Бул Зальцбург]] ||align=center| 1:1 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Рыека (футбольны клюб)|Рыека]]''' ||align=center|1:1 ||align=center|0:0 |- | '''[[Карабах Агдам|Карабах]]''' ||align=center| 2:1 || [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ||align=center|0:0 ||align=center|2:1 |- | [[Партызан Бялград]]||align=center| 3:5 || '''[[Алімпіякос Пірэй]]''' ||align=center|1:3 ||align=center|2:2 |- !colspan="5" align="center"|Шлях лігі |- | '''[[Сьцяўа Бухарэст|Сьцяўа]]''' ||align=center| 6:3 || [[Вікторыя Пльзень]] ||align=center|2:2 ||align=center|4:1 |- | '''[[Ніцца (футбольны клюб)|Ніцца]]''' ||align=center| 3:3 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ||align=center|1:1 ||align=center|2:2 |- | [[Дынама Кіеў]] ||align=center| 3:3 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]]'''||align=center|3:1 ||align=center| 0:2 |- | [[АЕК Атэны]] ||align=center| 0:3 || '''[[ЦСКА Масква (футбольны клюб)|ЦСКА Масква]]''' ||align=center|0:2 ||align=center|0:1 |- | [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] ||align=center| 3:5 || '''[[Істанбул Башакшэхір]]''' ||align=center|3:3 ||align=center|0:2 |} == Раўнд плэй-оф == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- !colspan="5" align="center"|Шлях чэмпіёнаў |- | '''[[Карабах Агдам|Карабах]]''' ||align="center"| 2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] ||align="center"| 1:0 ||align="center"| 1:2 |- | '''[[АПОЭЛ Нікасія|АПОЭЛ]]''' ||align="center"| 2:0 || [[Славія Прага]] ||align="center"| 2:0 ||align="center"| 0:0 |- | '''[[Алімпіякос Пірэй]]''' ||align="center"| 3:1 || [[Рыека (футбольны клюб)|Рыека]] ||align="center"| 2:1 ||align="center"| 1:0 |- | '''[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]]''' ||align="center"| 8:4 || [[Астана (футбольны клюб)|Астана]] ||align="center"| 5:0 ||align="center"| 3:4 |- | [[Гапаэль Бээршэба]] ||align="center"| 2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' ||align="center"| 2:1 ||align="center"| 0:1 |- !colspan="5" align="center"|Шлях лігі |- | [[Істанбул Башакшэхір]] ||align="center"| 3:4 || '''[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]''' ||align="center"| 1:2 ||align="center"| 2:2 |- | [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ||align="center"| 0:3 || '''[[ЦСКА Масква (футбольны клюб)|ЦСКА Масква]]''' ||align="center"| 0:1 ||align="center"| 0:2 |- | '''[[Напалі Нэапаль|Напалі]]''' ||align="center"| 4:0 || [[Ніцца (футбольны клюб)|Ніцца]] ||align="center"| 2:0 ||align="center"| 2:0 |- | [[Гофэнгайм (футбольны клюб)|Гофэнгайм]] ||align="center"| 3:6 || '''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' ||align="center"| 1:2 ||align="center"| 2:4 |- | '''[[Спортынг Лісабон]]''' ||align="center"| 5:1 || [[Сьцяўа Бухарэст|Сьцяўа]] ||align="center"| 0:0 ||align="center"| 5:1 |} == Групавы этап == {{Легенда|#ccffcc|Каманды, якія выйшлі ў 1/8 фіналу}} {{Легенда|#ccccff|Каманды, якія перайшлі ў 1/16 фіналу [[Ліга Эўропы УЭФА 2017—2018 гадоў|Лігі Эўропы]]}} === Група A === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Манчэстэр Юнайтэд]] |В1 = 5|Н1 = 0|П1 = 1|РМ1 = 12–3|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Базэль (футбольны клюб)|Базэль]] |В2 = 4|Н2 = 0|П2 = 2|РМ2 = 11–5|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[ЦСКА Масква (футбольны клюб)|ЦСКА Масква]]|В3 = 3|Н3 = 0|П3 = 3|РМ3 = 8–10|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 6|РМ4 = 1–14| }} === Група B === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]|В1 = 5|Н1 = 0|П1 = 1|РМ1 = 25–4|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] |В2 = 5|Н2 = 0|П2 = 1|РМ2 = 13–6|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] |В3 = 1|Н3 = 0|П3 = 5|РМ3 = 5–18|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Андэрлехт Брусэль|Андэрлехт]] |В4 = 1|Н4 = 0|П4 = 5|РМ4 = 2–17| }} === Група C === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Рома Рым|Рома]] |В1 = 3|Н1 = 2|П1 = 1|РМ1 = 9–6|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |В2 = 3|Н2 = 2|П2 = 1|РМ2 = 16–8|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Атлетыка Мадрыд]] |В3 = 1|Н3 = 4|П3 = 1|РМ3 = 5–4|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Карабах Агдам|Карабах]]|В4 = 0|Н4 = 2|П4 = 4|РМ4 = 2–14| }} === Група D === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]|В1 = 4|Н1 = 2|П1 = 0|РМ1 = 9–1|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] |В2 = 3|Н2 = 2|П2 = 1|РМ2 = 7–5|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Спортынг Лісабон]] |В3 = 2|Н3 = 1|П3 = 3|РМ3 = 8–9|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] |В4 = 0|Н4 = 1|П4 = 5|РМ4 = 4–13| }} === Група E === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |В1 = 3|Н1 = 3|П1 = 0|РМ1 = 23–6|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] |В2 = 2|Н2 = 3|П2 = 1|РМ2 = 12–12|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак Масква]]|В3 = 1|Н3 = 3|П3 = 2|РМ3 = 9–13|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |В4 = 0|Н4 = 3|П4 = 3|РМ4 = 3–16| }} === Група F === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Манчэстэр Сіці]] |В1 = 5|Н1 = 0|П1 = 1|РМ1 = 14–5|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Шахтар Данецк]] |В2 = 4|Н2 = 0|П2 = 2|РМ2 = 9–9|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Напалі Нэапаль|Напалі]] |В3 = 2|Н3 = 0|П3 = 4|РМ3 = 11–11|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Фэеноорд Ратэрдам|Фэеноорд]]|В4 = 1|Н4 = 0|П4 = 5|РМ4 = 5–14| }} === Група G === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]] |В1 = 4|Н1 = 2|П1 = 0|РМ1 = 11–5|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] |В2 = 3|Н2 = 1|П2 = 2|РМ2 = 15–10|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]]|В3 = 2|Н3 = 1|П3 = 3|РМ3 = 10–11|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] |В4 = 0|Н4 = 2|П4 = 4|РМ4 = 6–16| }} === Група H === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Тотэнгэм Готспур]] |В1 = 5|Н1 = 1|П1 = 0|РМ1 = 15–4|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Рэал Мадрыд]] |В2 = 4|Н2 = 1|П2 = 1|РМ2 = 17–7|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Барусія Дортмунд]] |В3 = 0|Н3 = 2|П3 = 4|РМ3 = 7–13|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[АПОЭЛ Нікасія|АПОЭЛ]]|В4 = 0|Н4 = 2|П4 = 4|РМ4 = 2–17| }} == 1/8 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]''' || 4:3 || [[Тотэнгэм Готспур]] || 2:2 || 2:1 |- | [[Базэль (футбольны клюб)|Базэль]] || 2:5 || '''[[Манчэстэр Сіці]]''' || 0:4 || 2:1 |- | [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] || 0:5 || '''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' || 0:5 || 0:0 |- | '''[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]''' || 2:1 || [[Манчэстэр Юнайтэд]] || 0:0 || 2:1 |- | '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 5:2 || [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] || 3:1 || 2:1 |- | [[Шахтар Данецк]] || 2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Рома Рым|Рома]]''' || 2:1 || 0:1 |- | [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] || 1:4 || '''[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]''' || 1:1 || 0:3 |- | '''[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]''' || 8:1 || [[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]] || 5:0 || 3:1 |} == 1/4 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] || 4:4 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Рома Рым|Рома]]''' || 4:1 || 0:3 |- | [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] || 1:2 || '''[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]''' || 1:2 || 0:0 |- | [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] || 3:4 || '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 0:3 || 3:1 |- | '''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' || 5:1 || [[Манчэстэр Сіці]] || 3:0 || 2:1 |} == 1/2 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] || 3:4 || '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 1:2 || 2:2 |- | '''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' || 7:6 || [[Рома Рым|Рома]] || 5:2 || 2:4 |} == Фінал == {{Асноўны артыкул|Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2018 году}} {{Справаздача пра матч |дата = 26 траўня 2018 |час = 21:45 ([[UTC+3]]) |стадыён = [[Алімпійскі (стадыён)|Алімпійскі]], [[Кіеў]] |гледачы = 61 561 |судзьдзя = [[Міларад Мажыч]] ([[Сэрбія]]) |каманда1 = [[Рэал Мадрыд]] |лік = 3:1 |каманда2 = [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |галы1 = [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]], 51’<br />[[Гарэт Бэйл|Бэйл]], 64’, 83’ |галы2 = [[Садыё Манэ|Манэ]], 55’ |пратакол = [http://www.uefa.com/uefachampionsleague/season=2018/matches/round=2000885/match=2021711/index.html Пратакол] }} == Глядзіце таксама == * [[Ліга Эўропы УЭФА 2017—2018 гадоў]] == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.uefa.com/uefachampionsleague/index.html Афіцыйная старонка]{{Ref-en}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА|2017]] [[Катэгорыя:2017 год у футболе]] [[Катэгорыя:2018 год у футболе]] g5pawavt04dtcqolra305gvllgkoria 2334398 2334395 2022-08-24T18:08:03Z Dymitr 10914 артаграфія wikitext text/x-wiki {{Сэзон футбольнай лігі |Выява = Kyiv NSC Olimpiyskyi 5.jpg |Подпіс выявы = Стадыён «[[Алімпійскі (стадыён)|Алімпійскі]]» ў [[Кіеў|Кіеве]] стаў месцам правядзеньня фіналу |Другое месца = [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |Найлепшы бамбардзір = [[Крыштыяну Раналду]] ([[Рэал Мадрыд|Рэал]]) — 15 |Папярэдні сэзон = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў|2016—2017]] |Наступны сэзон = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|2018—2019]] }} '''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] 2017—2018 гадоў''' — 63-і розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 26-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. Фінал адбыўся на стадыёне «[[Алімпійскі (стадыён)|Алімпійскім]]» у [[Кіеў|Кіеве]] 26 траўня 2018 году. У фінале мадрыдзкі «[[Рэал Мадрыд|Рэал]]» перамог «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]» (3:1) і ў 13 раз стаў пераможцам турніру. == Кваліфікацыйныя раўнды == === Першы кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[Вікінгур Лейрвік]]''' ||align=center| 6:2 || [[Трэпча-89 Косаўска-Мітравіца|Трэпча-89]] ||align=center| 2:1 ||align=center| 4:1 |- | '''[[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]]''' ||align=center| 3:0 || [[Інфанэт Талін]] ||align=center| 2:0 ||align=center| 1:0 |- | '''[[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]]''' ||align=center| 2:1 || [[Санта-Калёма (футбольны клюб)|Санта-Калёма]] ||align=center| 1:0 ||align=center| 1:1 |- | '''[[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]]''' ||align=center| 4:3 || [[Эўропа Гібральтар]] ||align=center|1:2 ||align=center| 3:1 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | '''[[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]]''' ||align=center| 1:0 || [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ||align=center| 1:0 ||align=center| 0:0 |} === Другі кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[АПОЭЛ Нікасія|АПОЭЛ]]''' ||align=center|2:0 || [[Ф91 Дудэлянж]] ||align=center|1:0 ||align=center|1:0 |- | [[Жальгірыс Вільня]] ||align=center|3:5 || '''[[Лудагорац Разград|Лудагорац]]''' ||align=center|2:1 ||align=center|1:4 |- | '''[[Карабах Агдам|Карабах]]''' ||align=center|6:0 || [[Самтрэдыя (футбольны клюб)|Самтрэдыя]] ||align=center|5:0 ||align=center|1:0 |- | '''[[Партызан Бялград]]''' ||align=center|2:0 || [[Будучнаст Падгорыца]] ||align=center|2:0 ||align=center|0:0 |- | [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ||align=center|0:6 || '''[[Рэд Бул Зальцбург]]''' ||align=center|0:3 ||align=center|0:3 |- | '''[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]''' ||align=center|2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Кукес (футбольны клюб)|Кукес]] ||align=center|1:0 ||align=center|1:2 |- | [[Спартакс Юрмала]] ||align=center|1:2 || '''[[Астана (футбольны клюб)|Астана]]''' ||align=center|0:1 ||align=center|1:1 |- | '''[[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]]''' ||align=center|4:2 || [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ||align=center|1:1 ||align=center|3:1 |- | [[Жыліна (футбольны клюб)|Жыліна]] ||align=center|3:4 || '''[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' ||align=center|1:3 ||align=center|2:1 |- | '''[[Гапаэль Бээршэба]]''' ||align=center|5:3 || [[Гонвэд Будапэшт|Гонвэд]] ||align=center|2:1 ||align=center|3:2 |- | '''[[Рыека (футбольны клюб)|Рыека]]''' ||align=center|7:1 || [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ||align=center|2:0 ||align=center| 5:1 |- | [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ||align=center|2:4 || '''[[Вардар Скоп’е|Вардар]]''' ||align=center|1:1 ||align=center|1:3 |- | [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ||align=center|2:3 || '''[[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' ||align=center|1:2 ||align=center|1:1 |- | [[Дандолк (футбольны клюб)|Дандолк]] ||align=center|2:3 || '''[[Русэнборг Тронгэйм|Русэнборг]]''' ||align=center|1:1 || align=center|1:2 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | '''[[Габнарф’ёрдур (футбольны клюб)|Габнарф’ёрдур]]''' ||align=center|3:1 || [[Вікінгур Лейрвік]] ||align=center|1:1 ||align=center|2:0 |- | [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ||align=center|0:6 || '''[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]]''' ||align=center|0:2 ||align=center|0:4 |- | [[Марыегамн (футбольны клюб)|Марыегамн]] ||align=center|0:9 || '''[[Легія Варшава|Легія Варшава]]''' ||align=center|0:3 ||align=center|0:6 |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- !colspan="5" align="center"|Шлях чэмпіёнаў |- | '''[[Славія Прага]]''' ||align=center| 2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}})|| [[БАТЭ Барысаў|БАТЭ]] ||align=center|1:0 ||align=center|1:2 |- | '''[[Астана (футбольны клюб)|Астана]]''' ||align=center| 3:2 || [[Легія Варшава|Легія]] ||align=center|3:1 ||align=center|0:1 |- | '''[[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' ||align=center| 2:0 || [[Габнарф’ёрдур (футбольны клюб)|Габнарф’ёрдур]] ||align=center|1:0 ||align=center|1:0 |- | [[Вардар Скоп’е|Вардар]] ||align=center| 2:4 || '''[[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' ||align=center|1:0 ||align=center|1:4 |- | '''[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]]''' ||align=center| 1:0 || [[Русэнборг Тронгэйм|Русэнборг]] ||align=center|0:0 ||align=center|1:0 |- | '''[[Гапаэль Бээршэба]]''' ||align=center| 3:3 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ||align=center|2:0 ||align=center|1:3 |- | [[Вііторул Канстанца|Вііторул]] ||align=center| 1:4 || '''[[АПОЭЛ Нікасія|АПОЭЛ]]''' ||align=center|1:0 ||align=center|0:4 ({{падказка|д. ч.|дадатковы час}}) |- | [[Рэд Бул Зальцбург]] ||align=center| 1:1 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Рыека (футбольны клюб)|Рыека]]''' ||align=center|1:1 ||align=center|0:0 |- | '''[[Карабах Агдам|Карабах]]''' ||align=center| 2:1 || [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ||align=center|0:0 ||align=center|2:1 |- | [[Партызан Бялград]]||align=center| 3:5 || '''[[Алімпіякос Пірэй]]''' ||align=center|1:3 ||align=center|2:2 |- !colspan="5" align="center"|Шлях лігі |- | '''[[Сьцяўа Бухарэст|Сьцяўа]]''' ||align=center| 6:3 || [[Вікторыя Пльзень]] ||align=center|2:2 ||align=center|4:1 |- | '''[[Ніцца (футбольны клюб)|Ніцца]]''' ||align=center| 3:3 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ||align=center|1:1 ||align=center|2:2 |- | [[Дынама Кіеў]] ||align=center| 3:3 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]]'''||align=center|3:1 ||align=center| 0:2 |- | [[АЕК Атэны]] ||align=center| 0:3 || '''[[ЦСКА Масква (футбольны клюб)|ЦСКА Масква]]''' ||align=center|0:2 ||align=center|0:1 |- | [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] ||align=center| 3:5 || '''[[Істанбул Башакшэхір]]''' ||align=center|3:3 ||align=center|0:2 |} == Раўнд плэй-оф == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- !colspan="5" align="center"|Шлях чэмпіёнаў |- | '''[[Карабах Агдам|Карабах]]''' ||align="center"| 2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] ||align="center"| 1:0 ||align="center"| 1:2 |- | '''[[АПОЭЛ Нікасія|АПОЭЛ]]''' ||align="center"| 2:0 || [[Славія Прага]] ||align="center"| 2:0 ||align="center"| 0:0 |- | '''[[Алімпіякос Пірэй]]''' ||align="center"| 3:1 || [[Рыека (футбольны клюб)|Рыека]] ||align="center"| 2:1 ||align="center"| 1:0 |- | '''[[Сэлтык Глазга|Сэлтык]]''' ||align="center"| 8:4 || [[Астана (футбольны клюб)|Астана]] ||align="center"| 5:0 ||align="center"| 3:4 |- | [[Гапаэль Бээршэба]] ||align="center"| 2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' ||align="center"| 2:1 ||align="center"| 0:1 |- !colspan="5" align="center"|Шлях лігі |- | [[Істанбул Башакшэхір]] ||align="center"| 3:4 || '''[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]''' ||align="center"| 1:2 ||align="center"| 2:2 |- | [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ||align="center"| 0:3 || '''[[ЦСКА Масква (футбольны клюб)|ЦСКА Масква]]''' ||align="center"| 0:1 ||align="center"| 0:2 |- | '''[[Напалі Нэапаль|Напалі]]''' ||align="center"| 4:0 || [[Ніцца (футбольны клюб)|Ніцца]] ||align="center"| 2:0 ||align="center"| 2:0 |- | [[Гофэнгайм (футбольны клюб)|Гофэнгайм]] ||align="center"| 3:6 || '''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' ||align="center"| 1:2 ||align="center"| 2:4 |- | '''[[Спортынг Лісабон]]''' ||align="center"| 5:1 || [[Сьцяўа Бухарэст|Сьцяўа]] ||align="center"| 0:0 ||align="center"| 5:1 |} == Групавы этап == {{Легенда|#ccffcc|Каманды, якія выйшлі ў 1/8 фіналу}} {{Легенда|#ccccff|Каманды, якія перайшлі ў 1/16 фіналу [[Ліга Эўропы УЭФА 2017—2018 гадоў|Лігі Эўропы]]}} === Група A === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Манчэстэр Юнайтэд]] |В1 = 5|Н1 = 0|П1 = 1|РМ1 = 12–3|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Базэль (футбольны клюб)|Базэль]] |В2 = 4|Н2 = 0|П2 = 2|РМ2 = 11–5|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[ЦСКА Масква (футбольны клюб)|ЦСКА Масква]]|В3 = 3|Н3 = 0|П3 = 3|РМ3 = 8–10|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 6|РМ4 = 1–14| }} === Група B === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]|В1 = 5|Н1 = 0|П1 = 1|РМ1 = 25–4|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] |В2 = 5|Н2 = 0|П2 = 1|РМ2 = 13–6|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] |В3 = 1|Н3 = 0|П3 = 5|РМ3 = 5–18|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Андэрлехт Брусэль|Андэрлехт]] |В4 = 1|Н4 = 0|П4 = 5|РМ4 = 2–17| }} === Група C === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Рома Рым|Рома]] |В1 = 3|Н1 = 2|П1 = 1|РМ1 = 9–6|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |В2 = 3|Н2 = 2|П2 = 1|РМ2 = 16–8|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Атлетыка Мадрыд]] |В3 = 1|Н3 = 4|П3 = 1|РМ3 = 5–4|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Карабах Агдам|Карабах]]|В4 = 0|Н4 = 2|П4 = 4|РМ4 = 2–14| }} === Група D === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]|В1 = 4|Н1 = 2|П1 = 0|РМ1 = 9–1|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] |В2 = 3|Н2 = 2|П2 = 1|РМ2 = 7–5|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Спортынг Лісабон]] |В3 = 2|Н3 = 1|П3 = 3|РМ3 = 8–9|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] |В4 = 0|Н4 = 1|П4 = 5|РМ4 = 4–13| }} === Група E === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |В1 = 3|Н1 = 3|П1 = 0|РМ1 = 23–6|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] |В2 = 2|Н2 = 3|П2 = 1|РМ2 = 12–12|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак Масква]]|В3 = 1|Н3 = 3|П3 = 2|РМ3 = 9–13|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |В4 = 0|Н4 = 3|П4 = 3|РМ4 = 3–16| }} === Група F === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Манчэстэр Сіці]] |В1 = 5|Н1 = 0|П1 = 1|РМ1 = 14–5|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Шахтар Данецк]] |В2 = 4|Н2 = 0|П2 = 2|РМ2 = 9–9|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Напалі Нэапаль|Напалі]] |В3 = 2|Н3 = 0|П3 = 4|РМ3 = 11–11|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Фэеноорд Ратэрдам|Фэеноорд]]|В4 = 1|Н4 = 0|П4 = 5|РМ4 = 5–14| }} === Група G === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]] |В1 = 4|Н1 = 2|П1 = 0|РМ1 = 11–5|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] |В2 = 3|Н2 = 1|П2 = 2|РМ2 = 15–10|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]]|В3 = 2|Н3 = 1|П3 = 3|РМ3 = 10–11|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] |В4 = 0|Н4 = 2|П4 = 4|РМ4 = 6–16| }} === Група H === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = [[Тотэнгэм Готспур]] |В1 = 5|Н1 = 1|П1 = 0|РМ1 = 15–4|Колер1 = #ccffcc |Каманда2 = [[Рэал Мадрыд]] |В2 = 4|Н2 = 1|П2 = 1|РМ2 = 17–7|Колер2 = #ccffcc |Каманда3 = [[Барусія Дортмунд]] |В3 = 0|Н3 = 2|П3 = 4|РМ3 = 7–13|Колер3 = #ccccff |Каманда4 = [[АПОЭЛ Нікасія|АПОЭЛ]]|В4 = 0|Н4 = 2|П4 = 4|РМ4 = 2–17| }} == 1/8 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | '''[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]''' || 4:3 || [[Тотэнгэм Готспур]] || 2:2 || 2:1 |- | [[Базэль (футбольны клюб)|Базэль]] || 2:5 || '''[[Манчэстэр Сіці]]''' || 0:4 || 2:1 |- | [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] || 0:5 || '''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' || 0:5 || 0:0 |- | '''[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]''' || 2:1 || [[Манчэстэр Юнайтэд]] || 0:0 || 2:1 |- | '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 5:2 || [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] || 3:1 || 2:1 |- | [[Шахтар Данецк]] || 2:2 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Рома Рым|Рома]]''' || 2:1 || 0:1 |- | [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] || 1:4 || '''[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]''' || 1:1 || 0:3 |- | '''[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]''' || 8:1 || [[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]] || 5:0 || 3:1 |} == 1/4 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] || 4:4 ({{падказка|г. в.|правіла галоў на выезьдзе}}) || '''[[Рома Рым|Рома]]''' || 4:1 || 0:3 |- | [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] || 1:2 || '''[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]''' || 1:2 || 0:0 |- | [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] || 3:4 || '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 0:3 || 3:1 |- | '''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' || 5:1 || [[Манчэстэр Сіці]] || 3:0 || 2:1 |} == 1/2 фіналу == {| class="wikitable" |- ! Каманда 1 !! Агульны лік !! Каманда 2 !! Першы матч !! Другі матч |- | [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] || 3:4 || '''[[Рэал Мадрыд]]''' || 1:2 || 2:2 |- | '''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' || 7:6 || [[Рома Рым|Рома]] || 5:2 || 2:4 |} == Фінал == {{Асноўны артыкул|Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2018 году}} {{Справаздача пра матч |дата = 26 траўня 2018 |час = 21:45 ([[UTC+3]]) |стадыён = [[Алімпійскі (стадыён)|Алімпійскі]], [[Кіеў]] |гледачы = 61 561 |судзьдзя = [[Міларад Мажыч]] ([[Сэрбія]]) |каманда1 = [[Рэал Мадрыд]] |лік = 3:1 |каманда2 = [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |галы1 = [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]], 51’<br />[[Гарэт Бэйл|Бэйл]], 64’, 83’ |галы2 = [[Садыё Манэ|Манэ]], 55’ |пратакол = [http://www.uefa.com/uefachampionsleague/season=2018/matches/round=2000885/match=2021711/index.html Пратакол] }} == Глядзіце таксама == * [[Ліга Эўропы УЭФА 2017—2018 гадоў]] == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [http://www.uefa.com/uefachampionsleague/index.html Афіцыйная старонка]{{Ref-en}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА|2017]] [[Катэгорыя:2017 год у футболе]] [[Катэгорыя:2018 год у футболе]] dzmj9aeogxdiul9wy2rp20ef6bgqygt 0 191421 2334443 2025966 2022-08-25T07:00:22Z TendaKlisi 76367 выпраўленьне правапісу, тыпаграфікі wikitext text/x-wiki [[Файл:1993 Georgia war1.svg|значак|Мапа вайсковых дзеяньняў у жніўні — кастрычніку 1993 году]] '''Вайна ў Абхазіі''' — узброены канфлікт у межах [[Грузія|Грузіі]], які адбываўся ў 1992—1993 гадах. Прычынай канфлікту стала імкненьне [[Абхаская АССР|абхаскай]] палітычнай эліты да незалежнасьці і аддзяленьня ад Грузіі, што адпрэчвала грузінская палітычная эліта. З абхаскага боку акрамя мясцовых вайсковых аддзелаў ваявалі таксама добраахвотнікі з [[Паўночны Каўказ|Паўночнага Каўказу]] (перш за ўсё чачэнцы, інгушы і кабардынцы). Фармальна нэўтральная Расея адкрыта дапамагала абхаскаму боку вайсковай тэхнікай, расейскія войскі ўдзельнічалі ў аблозе Сухумі 1993 году. Вайна завяршылася ваеннай паразай Грузіі, што азначала страту кантролю над рэгіёнам, які фактычна стаў цалкам кантраляваным Расеяй. Падчас вайны абодва бакі зьдзяйсьнялі злачынствы супраць мірнага насельніцтва. З прычыны паразы грузінскіх войскаў Абхазію пакінула каля 250 тысячаў этнічных грузінаў. 14 траўня 1994 году грузінскі і абхаскі бакі падпісалі ў Маскве «Пагадненьне аб спыненьні агню і разьяднаньні сіл», выпрацаванае ў рамках Жэнэўскіх перамоваў па ўрэгуляваньні канфлікту, якія праходзілі пад кіраўніцтвам Адмысловага пасланьніка Генэральнага сакратара ААН. На падставе гэтага дакумэнту і наступнай пастановы Рады кіраўнікоў дзяржаваў СНД у зоне канфлікту з чэрвеня 1994 году былі разьмешчаныя Калектыўныя сілы СНД па падтрыманьні міру (цалкам укамплектаваныя расейскімі вайскоўцамі), у задачу якіх уваходзіла падтрыманьне рэжыму неаднаўленьню агню. Адначасова для назіраньня за ажыцьцяўленьнем Пагадненьня і дзейнасьцю міратворчых сіл СНД на тэрыторыі Абхазіі была разгорнутая [[Місія ААН па назіраньні ў Грузіі]] (МААННГ), якая дзейнічала да 15 чэрвеня 2009 году. == Літаратура == * Wojciech Górecki: Abchazja. 2013. {{ISBN|978-83-7536-508-5}}. [[Катэгорыя:Грузінска-абхаскі канфлікт| ]] [[Катэгорыя:Гісторыя Грузіі]] [[Катэгорыя:Гісторыя Абхазіі]] [[Катэгорыя:Канфлікты на постсавецкай прасторы]] [[Катэгорыя:Канфлікты 1992 году]] [[Катэгорыя:Канфлікты 1993 году]] 0gdx55esa0hnii9kz1ma1dvo20worbg 0 194673 2334430 2334325 2022-08-24T22:13:04Z Dymitr 10914 артаграфія wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Кіліян Мбапэ |клюб = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |нумар = 7 |гады = 2016—2018<br/>2017—2018<br/>2018— |клюбы = [[Манака (футбольны клюб)|Манака]]<br/>→ [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (арэнда)<br/>[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |гульні(галы) = 41 (16)<br/>27 (13)<br/>117 (110) |нац гады = 2017— |нац зборная = {{Футбол Францыя|няма}} |нац гульні(галы) = 57 (27) |абнаўленьне(клюб) = 21 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 13 чэрвеня 2022 }} '''Кілія́н Мбапэ́''' ({{мова-fr|Kylian Mbappé}}; нарадзіўся 20 сьнежня 1998 году) — францускі футбаліст, нападнік клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]» і [[Зборная Францыі па футболе|нацыянальнай зборнай Францыі]]. Чэмпіён сьвету 2018 году. Лічыцца адным з найлепшых гульцоў у сьвеце, ён вядомы сваімі бамбардзірскімі здольнасьцямі, дрыблінгам і хуткасьцю. == Кар’ера == Мбапэ нарадзіўся ў Парыжы ў сям’і футбольнага трэнэра Вільфрэда, камэрунскага паходжаньня, і былой гандбалісткі кабільскага паходжаньня Файзы Лямары. Выхоўваўся наведваючы каталіцкую школу ў [[Бандзі]]. Футболам пачаў займацца 6-гадовым веку ў мясцовым футбольным клюбам, дзе яго выхоўваў бацька. Празь нейкі час хлопец перабраўся ў акадэмію Францускай фэдэрацыі футболу ў «Клерфантэне». Дзякуючы ўражваючым выступам зацікавіў супэрклюбы, як то мадрыдзкі «[[Рэал Мадрыд|Рэал]]», «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]», «[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]», «[[Манчэстэр Сіці]]» і «[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]», але ў выніку абраў «[[Манака (футбольны клюб)|Манака]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20170205153728/http://www.fourfourtwo.com/sg/features/kylian-mbappe-monaco-teen-who-might-be-europes-most-wanted-youngster «Kylian Mbappe: the Monaco teen who might be Europe’s most wanted youngster»]. FourFourTwo.</ref>. Далучыўшыся да табару манэгаскаў Мбапэ ў хуткім часе прыцягнуў увагу галоўнага трэнэра клюбу [[Леанарду Жардым]]а, які прасунуў футбаліста ў галоўную дружыну ўсяго толькі праз тры тыдня пасьля далучэньня да рэзэрвовага складу<ref>[https://archive.today/20210504204402/https://www.skysports.com/football/story-telling/11095/12292674/kylian-mbappe-back-in-manchester-the-story-of-psg-forwards-first-champions-league-goal-for-monaco-at-the-etihad-stadium «Mbappe: Made in Manchester»]. Sky Sports.</ref>. У колерах «Манака» дэбютаваў 2 сьнежня 2015 году, зьмяніўшы [[Фабію Куэнтран]]а на 88-й хвіліне матчу супраць «[[Кан (футбольны клюб)|Кану]]» (1:1)<ref name="asmonaco">[https://web.archive.org/web/20160917062420/http://www.asmonaco.com/en/article/kylian-mbappe-lottin-becomes-the-cluba-s-youngest-player-69510.html «Kylian Mbappe-Lottin becomes the club’s youngest player»]. AS Monaco.</ref>. Такім чынам, ён стаў самым маладым дэбютантам у гісторыі клюбу, пераадолеўшы рэкорд, усталяваны [[Т’еры Анры]]<ref name="asmonaco"/>. 20 лютага 2016 году адзначыўся першым голам за клюб, калі трапна пацэліў спартовы ладунак у браму футбольнага клюбу «[[Труа (футбольны клюб)|Труа]]» ў пераможным зь лікам 3:1 матчы<ref name="espnfc">[http://www.espnfc.com/story/2814219/kylian-mbappe-offered-monaco-contract-amid-arsenal-talk «Kylian Mbappe offered Monaco contract amid Arsenal, Liverpool links»]. ESPN</ref>. Гэтым ён яшчэ раз перасягнуў рэкорд Т’еры Анры, які быў да гэтага часу самым маладым бамбардзірам у гісторыі «Манака»<ref name="espnfc"/>. У [[Чэмпіянат Францыі па футболе 2016—2017 гадоў|сэзоне 2016—2017 гадоў]] сапраўды стаў асноўным нападнікам клюбу, разам зь якім здабыў тытул чэмпіёна Францыі. Сваёй гульнёй прыцягнуў увагу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]», які, аднак, празь перасьцярогу аб парушэньні правілаў [[фінансавы фэйр-плэй|фінансавага фэйр-плэй]], ня адразу выкупіў правы на футбаліста, а спачатку арэндаваў яго 31 жніўня 2017 году. Толькі 1 ліпеня 2018 году гулец стаў паўнапраўным футбалістам парыжанаў. За маладога гелеадора сталічны клюбы выдаткаваў 180 млн эўра. Такім чынам, Мбапэ стаў другім самым дарагім футбалістам у гісторыі футбола, за выняткам свайго новага клюбнага партнэра [[Нэймар]]а. Ён згуляў адразу пачаў гуляць ключавую ролю ў камандзе. Паводле вынікаў [[Чэмпіянат Францыі па футболе 2017—2018 гадоў|сэзону 2017—2018 гадоў]] у [[Ліга 1 чэмпіянату Францыі па футболе|Лізе 1]] ён зарабіў на свой рахунак 13 галоў і 8 асыстэнцкіх пунктаў у 28 матчах. У ліпені 2018 году пасьля сыходу [[Лукас Моўра|Лукаса Моўры]] скарыстаў нумер 7 і ужо ў першым сваім матчы чэмпіёнату супраць «[[Генгам (футбольны клюб)|Генгаму]]» двойчы трапна пацэліў у браму супернікаў, здабыўшы для клюбу перамогу зь лікам 3:1<ref>[https://web.archive.org/web/20180914220400/https://www.bbc.co.uk/sport/football/45228476 «Mbappe scores twice in Lique 1 return to seal PSG fight-back»]. BBC Sport.</ref>. [[ЧэмпіянатФранцыі па футболе 2018—2019 гадоў|Сэзон 2018—2019 гадоў]] скончыў на першым радку сьпісу найлейпшых бамбардзіраў францускага першынства, настраляўшы 33 галы. == Дасягненьні == '''«Манака»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2017 '''«Пары Сэн-Жэрмэн»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2018, 2019, 2020, 2022 * Уладальнік [[Кубак Францыі па футболе|Кубка Францыі]]: 2018, 2020, 2021 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Францыі|Кубка Францыі]]: 2018, 2020 * Уладальнік [[Супэркубак Францыі па футболе|Супэркубка Францыі]]: 2019, 2020 '''Францыя''': * Чэмпіён сьвету: [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|2018]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} * {{Worldfootball}} {{Склад ФК ПСЖ Парыж}} {{Навігацыйная група |назоў = Мбапэ ў складзе [[Зборная Францыі па футболе|зборнай Францыі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Францыя}}; |Францыя на ЧС-2018 |Францыя на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мбапэ, Кіліян}} [[Катэгорыя:Францускія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Францыі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манака»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пары Сэн-Жэрмэн» Парыж]] m1d2dsi3g11kuenma5ybe9gg41pxxx1 0 204093 2334464 2171232 2022-08-25T10:31:03Z W 11741 /* Мінуўшчына */ +2 крыніцы wikitext text/x-wiki {{Каардынаты|51|48|24|паўночнае|29|29|55|усходняе|выяўленьне=загаловак}} {{Кампанія |назва = «Чырвоны Мазыранін» |лягатып = |выява = |тып = [[адкрытае акцыянэрнае таварыства]] |лістынг = |дэвіз = |заснаваная = 1913 |заснавальнікі = |уласьнікі = |краіна = [[Беларусь]] |разьмяшчэньне = [[Гомельская вобласьць]] |адрас = [[Нароўля]], Фабрычная вул., д. 2 |ключавыя постаці = Аляксандар Піляк, Анатоль Такарскі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Кантакты|спасылка=https://korovka.by/ru/contacts|выдавец=ААТ «Чырвоны Мазыранін»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=24 сьнежня 2020}}</ref> |галіна = [[харчовая прамысловасьць]] |прадукцыя = [[Кандытарская прадукцыя|слодычы]] |паслугі = |абарачэньне = |апэрацыйны прыбытак = |чысты прыбытак = |лік супрацоўнікаў = |матчына кампанія = «[[Мазырсоль]]» |даччыныя кампаніі = |аўдытар = |сайт = [https://korovka.by/ korovka.by] }} '''«Чырво́ны Мазыра́нін»''' — дзяржаўнае кандытарскае прадпрыемства Беларусі, заснаванае ў 1913 годзе ў [[Нароўля|Нароўлі]] (цяпер Гомельская вобласьць) ў якасьці ягадаперапрацоўчай фабрыкі памешчыка Эдуарда Горвата. Прадпрыемства зьяўляецца родапачынальнікам вытворчасьці малочных [[Цукерка|цукерак]] «Кароўка» з цэльнага [[Згушчанае малако|згушчанага малака]], якія крышталізуюцца праз 15 дзён пасьля вырабу. Па прычыне неза[[патэнт]]аванасьці назвы ў суседнія краіны пастаўляюць цукеркі «Кароўка з карыцай», «Макавая расінка» (з макам) і «Шчодрая Кароўка» на аснове згушчонкі<ref>{{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Барысенка.|загаловак=За што мы любім «Кароўку»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20131213/1386905315-za-shto-my-lyubim-karouku|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=13 сьнежня 2013|нумар=[https://zviazda.by/be/number/gazeta-pdf-235-27600-ot-13122013 235 (27600)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/12/1386905273_7.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>. На 2020 год 16 уласных крамаў працавала ў 8 гарадах 4 вобласьцяў Беларусі: 12 у Гомельскай вобласьці — Гомель (5), [[Жлобін]] (1), [[Мазыр]] (5) і Нароўля (1); па 1-й у Берасьці, Віцебску, [[Клецк]]у (Менская вобласьць) і Менску<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Фірмовя крамы|спасылка=https://korovka.by/ru/shops|выдавец=ААТ «Чырвоны Мазыранін»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=24 сьнежня 2020}}</ref>. == Прадукцыя == Фабрыка выпускае больш за 120 відаў прадукцыі: [[Зэфір (кулінарыя)|зэфір]], [[пасьціла]], [[мармэляд]], [[цукеркі]], [[ірыс]]. == Мінуўшчына == Прадпрыемства па перапрацоўцы ўласнага ўраджаю садавіны і гародніны заклаў ва ўласным маёнтку Нароўлі памешчык Эдуард Горват. Першая прадукцыя выйшла ў 1913 року, у 1914 была зарэгістраваная гандлёвая марка «Горват». Асноўнай прадукцыяй сталі мармэляд, карамэль, пасьціла, павідла, джэм ды сочыва. З [[Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 году|прыходам бальшавікоў]] вытворчасьць спынілася. Толькі ў 1925 року пад кіраўніцтвам партыйнай арганізацыі Мазыра фабрыка запрацавала і атрымала назву «Чырвоны Мазыранін». У 1927 перададзеная «[[Беларускі трэст кандытарскай, макароннай, дражджавой, маслабойнай і крухмала-патачнай прамысловасьці|Белкандытартрэст]]у». У 1930 годзе працу мэханізавалі пры дапамозе апарата «Вакуўм». У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] абсталяваньне фабрыкі было эвакуяванае ў Расею. Пасьля вайны аднаўленьне фабрыкі пачалося зноўку. У 1986 пачалося будаўніцтва новага корпусу, які адчынілі ў сьнежні 1987 году. У 1996 фабрыка пераўтвораная ў [[адкрытае акцыянэрнае таварыства]]. У 2001—2003 гадах пабудавалі ўчастак кацельні на 6,5 тоны пары ў гадзіну. Усталявалі лядоўню для малака і масла, размазны канвэер, 2 лініі глязураваньня і пакавальны аўтамат «Флоў-пак». Таксама 3 вытворчыя лініі ўкамплектавалі [[лядоўня]]мі. У 2004—2005 гадах канцэн «[[Белдзяржхарчпрам]]» набыў 2 вытворчыя комплексы «Інтеле-мікс» для 2-каляровага [[Зэфір (кулінарыя)|зэфіру]], пакавальныя машыны, аздабляльны прыбор і вытворчае абсталяваньне для гофратары. У 2019 годзе выпусьцілі 4000 тонаў кандытарскіх вырабаў. У 2020 годзе мацярынскім прадпрыемствам стала ААТ «[[Мазырсоль]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гісторыя прадпрыемства|спасылка=https://korovka.by/ru/history|выдавец=ААТ «Чырвоны Мазыранін»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=24 сьнежня 2020}}</ref>. === Кіраўнікі === * [[Эдвард Горват]] (1913—1917)<ref>{{Кніга|аўтар=Уладзімер Тугай.|частка=Замест уводзін|загаловак=Чырвоны Мазыранін|спасылка=|адказны=рэд. Т.С. Клімовіч|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская навука]]|год=2022|старонкі=3|старонак=187|сэрыя=|isbn=978-985-08-2821-7|наклад=100}}</ref> * Іван Гордзін (1924) * М. Радыгін (1926) * [[Рыгор Дынаў]] (1937—1941) * Міхась Мішын (1944) * [[Сьцяпан Скоблікаў]] (жнівень 1945 — 1953) * [[Кузьма Галіцын]] (1954—1961) * [[Мікалай Турсноў]] (1962—1964) * [[Марыя Кацапава]] (1964—1974) * [[Аляксандар Маркевіч]] (1974—1981) * [[Васіль Засімовіч]] (1982—1989) * [[Мікалай Шаўцоў]] (1992—1994) * [[Марыя Ільлючэнка]] (1995—1996) * [[Аляксандар Шчучкін]] (1996—2000) * [[Аляксандра Гараніна]] (2000—2005) * [[Алена Касуха]] (2005—2008) * [[Валеры Таран]] (2008—2011) * [[Любоў Бобр]] (1 кастрычніка 2011 — 11 красавіка 2013) * [[Сьвятлана Тачыліна]] (12 красавіка 2013 — 2021) * [[Аляксандар Піляк]] (зь 2021 году)<ref>{{Кніга|аўтар=Уладзімер Тугай.|частка=Дырэктарскі фонд|загаловак=Чырвоны Мазыранін|спасылка=|адказны=|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Беларуская навука|год=2022|старонкі=184|старонак=187|сэрыя=|isbn=|наклад=}}</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Артыкул | аўтар = Уладзімер Тугай. | загаловак = «Чырвоны Мазыранін»: ля вытокаў прадпрыемства | арыгінал = | спасылка = http://elib.bspu.by/handle/doc/3299 | мова = | адказны = Бел. гос. пед. ун-т им. М. Танка ; редкол. В. В. Тугай (отв. ред.) [и др.]. | аўтар выданьня = | выданьне = Европа : актуальные проблемы этнокультуры : материалы VIII Междунар. науч.-теорет. конф., г. Минск, 22 декабря 2014 г. | тып = | месца = {{Мн.}} | выдавецтва = Минский государственный ПТК полиграфии | год = 2015 | выпуск = | том = | нумар = | старонкі = 190—191 | isbn = | issn = }} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Зваротная сувязь|спасылка=https://korovka.by/ru/feedback|выдавец=ААТ «Чырвоны Мазыранін»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=24 сьнежня 2020}} [[Катэгорыя:Беларускія харчовыя кампаніі]] [[Катэгорыя:Прадпрыемствы Нароўлі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1913 годзе]] t2855qtfitfintmy9ct6declhzp4vv4 0 212132 2334427 2318199 2022-08-24T21:27:50Z Dymitr 10914 крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Andreas_Christensen?oldid=1105956407 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Андрэас Крыстэнсэн |клюб = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] |нумар = 15 |гады = 2015—<br/>2015—2017 |клюбы = [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]<br/>→ [[Барусія Мёнхэнглядбах]] (арэнда)<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] |гульні(галы) = 93 (0)<br/>62 (5)<br/>2 (0) |нац гады = 2015— |нац зборная = {{Футбол Данія|няма}} |нац гульні(галы) = 57 (2) |абнаўленьне(клюб) = 21 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 13 чэрвеня 2022 }} '''Андрэ́ас Кры́стэнсэн''' ({{мова-da|Andreas Christensen}}; нарадзіўся 10 красавіка 1996 году) — дацкі футбаліст, абаронца гішпанскага клюбу «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]» і [[Зборная Даніі па футболе|нацыянальнай зборнай Даніі]]. Ёсьць сынам былога брамніка «[[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]]» [[Стэн Крыстэнсэн|Стэна Крыстэнсэна]]. Выхаванец акадэміі «Брэнбю» гулец зьехаў у Ангельшчыну, дзе далучыўся да «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]», аднак практыку атрымаў у [[Нямеччына|Нямеччыне]]. Абаронца два гады правёў у мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіі]]», перш чым павярнуўся ў «Чэлсі». == Кар’ера == === Клюбная === Пачаў займацца футболам у клюбе «[[Ск’ёль Біркерэд|Ск’ёль]]», а пазьней далучыўся да акадэміі «[[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]]». У сталічным клюбе правёў восем гадоў, прыцягваючы цікавасьць элітных клюбаў Эўропы, уключаючы «[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]», «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]», «[[Манчэстэр Сіці]]» і «[[Баварыя Мюнхэн|Баварыі]]». 7 лютага 2012 году Крыстэнсэн вырашыў скласьці дамову з «Чэлсі», у часы калі галоўнай дружынай кіраваў [[Андрэ Вілаш-Боаш]]. Упершыню далучыўся да старэйшай каманды 19 траўня 2013 году на апошнюю гульню [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2012—2013 гадоў|сэзону 2012—2013 гадоў]], але на пляцоўцы не зьявіўся. У перадсэзонным туры па ЗША да [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2013—2014 гадоў|сэзону 2013—2014 гадоў]] ён уваходзіў да асноўнай дружыны і падпісаў прафэсійны кантракт пасьля гэтага<ref>[https://web.archive.org/web/20140815081559/http://www.chelseafc.com/teams/first-team/andreas-christensen.html «Christensen Chelsea Profile»]. Chelsea F.C.</ref> [7]. [[Файл:Andreas Christensen.jpg|значак|зьлева|Крыстынсэн у колерах «Чэлсі» ў 2013 годзе.]] Датчанін дэбютаваў у прафэсійным футболе 28 кастрычніка 2014 году, калі згуляў усе 90 хвілінаў на пазыцыі правага абаронцы, калі «Чэлсі» здабыў перамогу зь лікам 2:1 у матчы супраць «[[Шрусбэры Таўн]]» у чацьвертым раўндзе [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка лігі]]<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/29699744 «Shrewsbury 1–2 Chelsea»]. BBC Sport.</ref>. Апасьля спартовец зноўку працяглы час не выходзіў на поле, зьявіўшыся на газоне толькі 24 студзеня 2015 году, калі згуляў у матчы супраць «[[Брэдфард Сіці]]» ў [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубку Ангельшчыны]], дзе «сінія» трывалі паразу зь лікам 2:4<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/30860394 «Chelsea 2–4 Bradford»]. BBC Sport.</ref>. 24 траўня абаронца дэбютаваў у [[Прэм’ер-Ліга|Прэм’ер-лізе]] ў матчы супраць «Сандэрлэнда», замяніўшы [[Джон Обі Мікел|Джона Обі Мікела]] на 12-й хвіліне матчы<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/32770811 «Chelsea 3–1 Sunderland»]. BBC Sport.</ref>. Гульня скончылася зь лікам 3:1 на карысьць «Чэлсі». Зважаючы на тое, што Крыстэнсэн зьвявіўся на пляцоўцы толькі раз за сэзон, тагачасны трэнэр [[Жузэ Маўрыньню]] заявіў, што датчанін атрымае мэдаль ад свайго клюба за свой унёсак<ref>[http://www.espn.co.uk/football/chelsea/story/2450893/jose-mourinho-every-chelsea-player-to-get-prem-medal «Every Chelsea player to get a Premier League medal says Jose Mourinho»]. ESPN.</ref>. 10 ліпеня 2015 году Крыстэнсэн далучыўся да мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіі]]» паводле двухгадовага пагадненьне аб арэндзе<ref>[https://www.chelseafc.com/news/latest-news/2015/07/german-loan-for-christensen.html «German loan for Christensen»]. Chelsea F. C.</ref>. Гулец дэбютаваў 10 жніўня супраць «[[Санкт-Паўлі Гамбург|Санкт-Паўлі]]» ў першым раўндзе [[Кубак Нямеччыны па футболе|Кубка Нямеччыны]], а празь пяць дзён выйшаў на пляцоўку ў матчы розыгрышу [[Бундэсьліга|Бундэсьлігі]] супраць дортмундзкай «[[Барусія Дортмунд|Барусіі]]», дзе новая дружына абаронцы трывала сакрушальную паразу зь лікам 4:0. 5 лютага 2016 году ён адзначыўся першым голам у прафэсійнае кар’еры, калі двойчы трапна ўлучыў мяч у браму «[[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэру]]» (5:1)<ref>[https://www.bundesliga.com/en/news/Bundesliga/blmd20n-borussia-moenchengladbach-5-1-sv-werder-bremen-post-match-reaction.jsp «Mönchengladbach delight at dismantling Bremen»]. Bundesliga.</ref>. Пасьля ўражлівага дэбютнага сэзону Крыстэнсэн быў прызнаны футбалістам сэзону ў клюбе, апярэдзіўшы капітана [[Граніт Джака|Граніта Джаку]]<ref>[http://metro.co.uk/2016/06/13/chelsea-prodigy-andreas-christensen-wins-borussia-monchegladbach-player-of-the-year-ahead-of-arsenals-granit-xhaka-5942365/ «Chelsea prodigy Andreas Christensen wins Borussia Monchegladbach player of the year ahead of Arsenal’s Granit Xhaka»]. Metro.</ref>. Пасьля такога посьпеху «Барусія» спрабавала выкупіць гульца, аднак «Чэлсі» адхіліла прапанову ў памеры 14,25 млн фунтаў стэрлінгаў<ref>[http://www.skysports.com/football/news/11668/10506225/chelsea-reject-borussia-monchengladbach-bid-for-andreas-christensen-sky-sources «Chelsea reject Borussia Monchengladbach bid for Andreas Christensen»]. Sky Sports.</ref>. 12 жніўня 2017 году Крыстэнсэн упершыню выступіў у кашулі «Чэлсі» пасьля двухгадовай адсутнасьці, выйшаўшы з лавы запасных, калі замяніў капітана [[Гэры Кэгіл]]а ў хатнім матчы супраць «[[Бэрнлі (футбольны клюб)|Бэрнлі]]», дзе «сінія» трывалі паразу зь лікам 2:3<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/40835426 «Chelsea 2–3 Burnley»]. BBC Sport.</ref>. Праз восем дзён ён пачаў гульню ў стартавым складзе ў пераможным матчы супраць «[[Тотэнгэм Готспур]]у» (2:1) на [[Ўэмблі]]<ref>[https://www.bbc.com/sport/football/40914668 «Tottenham Hotspur 1–2 Chelsea»]. BBC Sport.</ref>. У гэтым [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2017—2018 гадоў|сэзоне 2017—2018 гадоў]] па вяртаньні датчанін правёў 27 матчаў за лёнданцаў у чэмпіянаце і зьявіўся ў трох матчах Кубка Ангельшчыны, які зноўку скарыўся «Чэлсі». Новы галоўны трэнэр [[Маўрыцыё Сары]] аддаваў перавагу спалучэньню [[Давід Луіс|Давіда Луіса]] і [[Антоніё Рудыгер]]а ў цэнтральнай зоне абароны, таму да лютага 2019 году Крыстэнсэн правёў толькі 15 матчаў, толькі два зь якіх прыпалі на гульні чэмпіянату. Праз такую сытуацыю датчанін не выключаў свой сыход з клюбу<ref>[https://www.goal.com/en-gh/news/christensen-had-doubts-but-never-considered-leaving-chelsea/1onure75w5lpv1lfg1tlqzis4y «Christensen had 'doubts' but never considered leaving Chelsea»]. Goal.com.</ref>. 29 траўня 2021 году абаронца замяніў [[Т’ягу Сылва|Т’ягу Сылву]] на 39-й хвіліне ў [[фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінале Лігі чэмпіёнаў 2021 году]], дзе сталічныя футбалісты перамаглі «Манчэстэр Сіці» зь лікам 1:0<ref>[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/news/0269-12650cedca55-37515f69768e-1000--report-chelsea-claim-second-title/ «Man. City 0-1 Chelsea: Havertz gives Blues second Champions League triumph»]. UEFA.</ref> . 4 ліпеня 2022 году Крыстэнсэн далучыўся да табару «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёны]]», склаўшы чатырохгадовую ўгоду. Прыкметна, што за пераход гульца «Чэлсі» на атрымаў грошаў<ref>[https://www.fcbarcelona.com/en/football/first-team/news/2666783/christensen-second-signing-for-fc-barcelona «Christensen, second signing for FC Barcelona»]. FC Barcelona.</ref>. 13 жніўня гулец дэбютаваў за новы клюб у безгалявой нічыі супраць «[[Раё Вальекана Мадрыд|Раё Вальекана]]»<ref>[https://www.goal.com/en-in/news/barcelona-frustrated-rayo-vallecano-opening-night/bltcd5e7b01eea1ab09 «Barcelona frustrated by Rayo Vallecano as Lewandowski & Raphinha’s La Liga debuts spoiled»]. Goal.com.</ref>. === Міжнародная === 8 чэрвеня 2015 году Крыстэнсэн дэбютаваў у складзе нацыянальнай [[зборная Даніі па футболе|зборнай Даніі]] ў хатнім пераможным матчы супраць [[зборная Чарнагорыі па футболе|зборнай Чарнагорыі]] (2:1), замяніўшы на 69-й хвіліне [[П’ер Гёйб’ерг|П’ера-Эміля Гёйб’ерга]]<ref>[http://ekstrabladet.dk/sport/kommentarer/allanolsen/pierre-emile-er-vores-panzerwagen/5598839 «Pierre-Emile er vores panzerwagen!»]. Ekstra Bladet.</ref>. 24 сакавіка 2016 году гулец упершыню зьявіўся ў стартавым складзе таварыскага матчу супраць [[зборная Ісьляндыі па футболе|зборнай Ісьляндыі]], дзе датчане здабылі перамогу зь лікам 2:1. Крыстэнсэн згуляў у шасьці матчаў кваліфікацыі да [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянату сьвету 2018 году]]. 14 лістапада 2017 году ён нават забіў свой першы гол у пераможным матчы супраць [[зборная Ірляндыі па футболе|зборная Ірляндыі]] (5:1)<ref>[https://www.bbc.com/sport/football/41884909 «Republic of Ireland 1–5 Denmark»]. BBC Sport.</ref>. Гулец ня толькі трапіў на чэмпіянат сьвету 2018 году, але і стала зьяўляўся на пляцоўцы ў пары да [[Сыман К’ер|Сымана К’ера]]. Гэта сталася мажлівым праз траўму [[Андрэас Б’елян|Андрэаса Б’еляна]]. Крыстэнсэн быў адным з ключавых гульцоў зборнай падчас кампаніі [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2020 году|чэмпіянату Эўропы 2020 году]], правёўшы ўсе шэсьць гульняў турніру<ref>[https://www.uefa.com/uefaeuro-2020/teams/players/250041718--andreas-christensen/statistics/ «UEFA Euro 2020 Player Statistics: Andreas Christensen»]. UEFA.</ref>. 21 чэрвеня 2021 году ў матчы Эўра-2020 году супраць [[зборная Расеі па футболе|зборнай Расеі]] ён ўлучыў мяч у браму, дапамогшы дружыне здабыць перамогу зь лікам 4:1<ref>[https://www.uefa.com/uefaeuro-2020/news/026a-1293564706d6-1097d4b9d0ec-1000--russia-1-4-denmark-dazzling-danes-storm-into-last-16/ «Russia 1-4 Denmark: Dazzling Danes storm into last 16»]. UEFA.</ref>. == Дасягненьні == '''«Чэлсі»''': * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2021 * Пераможца [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]]: [[Ліга Эўропы УЭФА 2018—2019 гадоў|2019]] * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]]: 2021 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2021 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} {{Склад ФК Барсэлёна}} {{Навігацыйная група |назоў = Крыстэнсэн у складзе [[Зборная Даніі па футболе|зборнай Даніі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Данія}}; |Данія на ЧС-2018 |Данія на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Крыстэнсэн, Андрэас}} [[Катэгорыя:Дацкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Даніі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чэлсі» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барусія» Мёнхэнглядбах]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] 5c141g0t2syj222pj8xfvpu5lnej46s 2334428 2334427 2022-08-24T21:29:23Z Dymitr 10914 стыль wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Андрэас Крыстэнсэн |клюб = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] |нумар = 15 |гады = 2015—2022<br/>2015—2017<br/>2022— |клюбы = [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]<br/>→ [[Барусія Мёнхэнглядбах]] (арэнда)<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] |гульні(галы) = 93 (0)<br/>62 (5)<br/>2 (0) |нац гады = 2015— |нац зборная = {{Футбол Данія|няма}} |нац гульні(галы) = 57 (2) |абнаўленьне(клюб) = 21 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 13 чэрвеня 2022 }} '''Андрэ́ас Кры́стэнсэн''' ({{мова-da|Andreas Christensen}}; нарадзіўся 10 красавіка 1996 году) — дацкі футбаліст, абаронца гішпанскага клюбу «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]» і [[Зборная Даніі па футболе|нацыянальнай зборнай Даніі]]. Ёсьць сынам былога брамніка «[[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]]» [[Стэн Крыстэнсэн|Стэна Крыстэнсэна]]. Выхаванец акадэміі «Брэнбю» гулец зьехаў у Ангельшчыну, дзе далучыўся да «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]», аднак практыку атрымаў у [[Нямеччына|Нямеччыне]]. Абаронца два гады правёў у мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіі]]», перш чым павярнуўся ў «Чэлсі». == Кар’ера == === Клюбная === Пачаў займацца футболам у клюбе «[[Ск’ёль Біркерэд|Ск’ёль]]», а пазьней далучыўся да акадэміі «[[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]]». У сталічным клюбе правёў восем гадоў, прыцягваючы цікавасьць элітных клюбаў Эўропы, уключаючы «[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]», «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]», «[[Манчэстэр Сіці]]» і «[[Баварыя Мюнхэн|Баварыі]]». 7 лютага 2012 году Крыстэнсэн вырашыў скласьці дамову з «Чэлсі», у часы калі галоўнай дружынай кіраваў [[Андрэ Вілаш-Боаш]]. Упершыню далучыўся да старэйшай каманды 19 траўня 2013 году на апошнюю гульню [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2012—2013 гадоў|сэзону 2012—2013 гадоў]], але на пляцоўцы не зьявіўся. У перадсэзонным туры па ЗША да [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2013—2014 гадоў|сэзону 2013—2014 гадоў]] ён уваходзіў да асноўнай дружыны і падпісаў прафэсійны кантракт пасьля гэтага<ref>[https://web.archive.org/web/20140815081559/http://www.chelseafc.com/teams/first-team/andreas-christensen.html «Christensen Chelsea Profile»]. Chelsea F.C.</ref>. [[Файл:Andreas Christensen.jpg|значак|зьлева|Крыстынсэн у колерах «Чэлсі» ў 2013 годзе.]] Датчанін дэбютаваў у прафэсійным футболе 28 кастрычніка 2014 году, калі згуляў усе 90 хвілінаў на пазыцыі правага абаронцы, калі «Чэлсі» здабыў перамогу зь лікам 2:1 у матчы супраць «[[Шрусбэры Таўн]]» у чацьвертым раўндзе [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка лігі]]<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/29699744 «Shrewsbury 1–2 Chelsea»]. BBC Sport.</ref>. Апасьля спартовец зноўку працяглы час не выходзіў на поле, зьявіўшыся на газоне толькі 24 студзеня 2015 году, калі згуляў у матчы супраць «[[Брэдфард Сіці]]» ў [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубку Ангельшчыны]], дзе «сінія» трывалі паразу зь лікам 2:4<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/30860394 «Chelsea 2–4 Bradford»]. BBC Sport.</ref>. 24 траўня абаронца дэбютаваў у [[Прэм’ер-Ліга|Прэм’ер-лізе]] ў матчы супраць «Сандэрлэнда», замяніўшы [[Джон Обі Мікел|Джона Обі Мікела]] на 12-й хвіліне матчы<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/32770811 «Chelsea 3–1 Sunderland»]. BBC Sport.</ref>. Гульня скончылася зь лікам 3:1 на карысьць «Чэлсі». Зважаючы на тое, што Крыстэнсэн зьвявіўся на пляцоўцы толькі раз за сэзон, тагачасны трэнэр [[Жузэ Маўрыньню]] заявіў, што датчанін атрымае мэдаль ад свайго клюба за свой унёсак<ref>[http://www.espn.co.uk/football/chelsea/story/2450893/jose-mourinho-every-chelsea-player-to-get-prem-medal «Every Chelsea player to get a Premier League medal says Jose Mourinho»]. ESPN.</ref>. 10 ліпеня 2015 году Крыстэнсэн далучыўся да мёнхэнглядбаскай «[[Барусія Мёнхэнглядбах|Барусіі]]» паводле двухгадовага пагадненьне аб арэндзе<ref>[https://www.chelseafc.com/news/latest-news/2015/07/german-loan-for-christensen.html «German loan for Christensen»]. Chelsea F. C.</ref>. Гулец дэбютаваў 10 жніўня супраць «[[Санкт-Паўлі Гамбург|Санкт-Паўлі]]» ў першым раўндзе [[Кубак Нямеччыны па футболе|Кубка Нямеччыны]], а празь пяць дзён выйшаў на пляцоўку ў матчы розыгрышу [[Бундэсьліга|Бундэсьлігі]] супраць дортмундзкай «[[Барусія Дортмунд|Барусіі]]», дзе новая дружына абаронцы трывала сакрушальную паразу зь лікам 4:0. 5 лютага 2016 году ён адзначыўся першым голам у прафэсійнае кар’еры, калі двойчы трапна ўлучыў мяч у браму «[[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэру]]» (5:1)<ref>[https://www.bundesliga.com/en/news/Bundesliga/blmd20n-borussia-moenchengladbach-5-1-sv-werder-bremen-post-match-reaction.jsp «Mönchengladbach delight at dismantling Bremen»]. Bundesliga.</ref>. Пасьля ўражлівага дэбютнага сэзону Крыстэнсэн быў прызнаны футбалістам сэзону ў клюбе, апярэдзіўшы капітана [[Граніт Джака|Граніта Джаку]]<ref>[http://metro.co.uk/2016/06/13/chelsea-prodigy-andreas-christensen-wins-borussia-monchegladbach-player-of-the-year-ahead-of-arsenals-granit-xhaka-5942365/ «Chelsea prodigy Andreas Christensen wins Borussia Monchegladbach player of the year ahead of Arsenal’s Granit Xhaka»]. Metro.</ref>. Пасьля такога посьпеху «Барусія» спрабавала выкупіць гульца, аднак «Чэлсі» адхіліла прапанову ў памеры 14,25 млн фунтаў стэрлінгаў<ref>[http://www.skysports.com/football/news/11668/10506225/chelsea-reject-borussia-monchengladbach-bid-for-andreas-christensen-sky-sources «Chelsea reject Borussia Monchengladbach bid for Andreas Christensen»]. Sky Sports.</ref>. 12 жніўня 2017 году Крыстэнсэн упершыню выступіў у кашулі «Чэлсі» пасьля двухгадовай адсутнасьці, выйшаўшы з лавы запасных, калі замяніў капітана [[Гэры Кэгіл]]а ў хатнім матчы супраць «[[Бэрнлі (футбольны клюб)|Бэрнлі]]», дзе «сінія» трывалі паразу зь лікам 2:3<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/40835426 «Chelsea 2–3 Burnley»]. BBC Sport.</ref>. Праз восем дзён ён пачаў гульню ў стартавым складзе ў пераможным матчы супраць «[[Тотэнгэм Готспур]]у» (2:1) на [[Ўэмблі]]<ref>[https://www.bbc.com/sport/football/40914668 «Tottenham Hotspur 1–2 Chelsea»]. BBC Sport.</ref>. У гэтым [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе 2017—2018 гадоў|сэзоне 2017—2018 гадоў]] па вяртаньні датчанін правёў 27 матчаў за лёнданцаў у чэмпіянаце і зьявіўся ў трох матчах Кубка Ангельшчыны, які зноўку скарыўся «Чэлсі». Новы галоўны трэнэр [[Маўрыцыё Сары]] аддаваў перавагу спалучэньню [[Давід Луіс|Давіда Луіса]] і [[Антоніё Рудыгер]]а ў цэнтральнай зоне абароны, таму да лютага 2019 году Крыстэнсэн правёў толькі 15 матчаў, толькі два зь якіх прыпалі на гульні чэмпіянату. Праз такую сытуацыю датчанін не выключаў свой сыход з клюбу<ref>[https://www.goal.com/en-gh/news/christensen-had-doubts-but-never-considered-leaving-chelsea/1onure75w5lpv1lfg1tlqzis4y «Christensen had 'doubts' but never considered leaving Chelsea»]. Goal.com.</ref>. 29 траўня 2021 году абаронца замяніў [[Т’ягу Сылва|Т’ягу Сылву]] на 39-й хвіліне ў [[фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінале Лігі чэмпіёнаў 2021 году]], дзе сталічныя футбалісты перамаглі «Манчэстэр Сіці» зь лікам 1:0<ref>[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/news/0269-12650cedca55-37515f69768e-1000--report-chelsea-claim-second-title/ «Man. City 0-1 Chelsea: Havertz gives Blues second Champions League triumph»]. UEFA.</ref> . 4 ліпеня 2022 году Крыстэнсэн далучыўся да табару «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёны]]», склаўшы чатырохгадовую ўгоду. Прыкметна, што за пераход гульца «Чэлсі» на атрымаў грошаў<ref>[https://www.fcbarcelona.com/en/football/first-team/news/2666783/christensen-second-signing-for-fc-barcelona «Christensen, second signing for FC Barcelona»]. FC Barcelona.</ref>. 13 жніўня гулец дэбютаваў за новы клюб у безгалявой нічыі супраць «[[Раё Вальекана Мадрыд|Раё Вальекана]]»<ref>[https://www.goal.com/en-in/news/barcelona-frustrated-rayo-vallecano-opening-night/bltcd5e7b01eea1ab09 «Barcelona frustrated by Rayo Vallecano as Lewandowski & Raphinha’s La Liga debuts spoiled»]. Goal.com.</ref>. === Міжнародная === 8 чэрвеня 2015 году Крыстэнсэн дэбютаваў у складзе нацыянальнай [[зборная Даніі па футболе|зборнай Даніі]] ў хатнім пераможным матчы супраць [[зборная Чарнагорыі па футболе|зборнай Чарнагорыі]] (2:1), замяніўшы на 69-й хвіліне [[П’ер Гёйб’ерг|П’ера-Эміля Гёйб’ерга]]<ref>[http://ekstrabladet.dk/sport/kommentarer/allanolsen/pierre-emile-er-vores-panzerwagen/5598839 «Pierre-Emile er vores panzerwagen!»]. Ekstra Bladet.</ref>. 24 сакавіка 2016 году гулец упершыню зьявіўся ў стартавым складзе таварыскага матчу супраць [[зборная Ісьляндыі па футболе|зборнай Ісьляндыі]], дзе датчане здабылі перамогу зь лікам 2:1. Крыстэнсэн згуляў у шасьці матчаў кваліфікацыі да [[чэмпіянат сьвету па футболе 2018 году|чэмпіянату сьвету 2018 году]]. 14 лістапада 2017 году ён нават забіў свой першы гол у пераможным матчы супраць [[зборная Ірляндыі па футболе|зборная Ірляндыі]] (5:1)<ref>[https://www.bbc.com/sport/football/41884909 «Republic of Ireland 1–5 Denmark»]. BBC Sport.</ref>. Гулец ня толькі трапіў на чэмпіянат сьвету 2018 году, але і стала зьяўляўся на пляцоўцы ў пары да [[Сыман К’ер|Сымана К’ера]]. Гэта сталася мажлівым праз траўму [[Андрэас Б’елян|Андрэаса Б’еляна]]. Крыстэнсэн быў адным з ключавых гульцоў зборнай падчас кампаніі [[чэмпіянат Эўропы па футболе 2020 году|чэмпіянату Эўропы 2020 году]], правёўшы ўсе шэсьць гульняў турніру<ref>[https://www.uefa.com/uefaeuro-2020/teams/players/250041718--andreas-christensen/statistics/ «UEFA Euro 2020 Player Statistics: Andreas Christensen»]. UEFA.</ref>. 21 чэрвеня 2021 году ў матчы Эўра-2020 году супраць [[зборная Расеі па футболе|зборнай Расеі]] ён ўлучыў мяч у браму, дапамогшы дружыне здабыць перамогу зь лікам 4:1<ref>[https://www.uefa.com/uefaeuro-2020/news/026a-1293564706d6-1097d4b9d0ec-1000--russia-1-4-denmark-dazzling-danes-storm-into-last-16/ «Russia 1-4 Denmark: Dazzling Danes storm into last 16»]. UEFA.</ref>. == Дасягненьні == '''«Чэлсі»''': * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2021 * Пераможца [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]]: [[Ліга Эўропы УЭФА 2018—2019 гадоў|2019]] * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]]: 2021 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2021 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} {{Склад ФК Барсэлёна}} {{Навігацыйная група |назоў = Крыстэнсэн у складзе [[Зборная Даніі па футболе|зборнай Даніі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Чэмпіянат Эўропы па футболе|Эўропы]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Данія}}; |Данія на ЧС-2018 |Данія на ЧЭ-2020 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Крыстэнсэн, Андрэас}} [[Катэгорыя:Дацкія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Даніі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чэлсі» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барусія» Мёнхэнглядбах]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] 9lr4z5yi6mmmccbnuz0ao4r9uoxhh73 0 220996 2334376 2274845 2022-08-24T12:41:26Z Kazimier Lachnovič 1079 выява wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Падбярэзьзе}} {{Населены пункт/Летува |Назва = Падбярэзьзе |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Падбярэзьзя |Назва летувіскай мовай = Paberžė |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Павет = [[Віленскі павет|Віленскі]] |Раён = [[Віленскі раён|Віленскі]] |Староства = |Мэр = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 919 |Год падліку колькасьці = 2011 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = |Паштовы індэкс = |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Paberze church.JPG |Апісаньне выявы = Касьцёл |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 56 |Шырата сэкундаў = 50 |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 14 |Даўгата сэкундаў = 20 |Пазыцыя подпісу на мапе = справа |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Падбярэзьзе''' ({{мова-lt|Paberžė|скарочана}}) — [[вёска]] ў [[Летува|Летуве]], на рацэ Даўлі. Цэнтар староства [[Віленскі раён|Віленскага раёну]] [[Віленскі павет|Віленскага павету]]. Насельніцтва на 2011 год — 919 чалавек. Знаходзіцца на поўнач ад [[Вільня|Вільні]]. Падбярэзьзе — даўняе [[мястэчка]] [[Віленскі павет (ВКЛ)|гістарычнай Віленшчыны]], на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. == Гісторыя == [[Файл:Padbiareźzie, Serca Jezusa. Падбярэзьзе, Сэрца Езуса (1930).jpg|значак|Касьцёл Сэрца Езуса, 1930 г.]] === Вялікае Княства Літоўскае === Першы пісьмовы ўпамін пра Падбярэзьзе датуецца 1484 годам, калі яно ўваходзіла ў склад [[Віленскі павет|Віленскага павету]] [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага ваяводзтва]]. У 1503 годзе тут збудавалі касьцёл. У XVI ст. Падбярэзьзе ўпамінаецца як мястэчка, якое знаходзілася ў валоданьні біскупаў віленскіх. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === У выніку [[трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Падбярэзьзе апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Віленскім павеце Віленскай губэрні. У 2-й палове XIX ст. у мястэчку было 67 будынкаў. У 1900 годзе тут збудавалі царкву-[[мураўёўкі|мураўёўку]]. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў 1915 годзе Падбярэзьзе занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Падбярэзьзе абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. У 1920 годзе мястэчка апынулася ў складзе [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]], у 1922 годзе — у складзе міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]]. З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў верасьні 1939 году ўлады СССР перадалі мястэчка Летуве. == Насельніцтва == === Дэмаграфія === * '''XIX стагодзьдзе''': ~1887 год — 1119 чал., зь іх 432 каталікі, 129 праваслаўных і 558 юдэяў<ref>Krzywicki J. Podbrzeź (1) // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|8к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VIII/364 364].</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2011 год — 919 чал. == Турыстычная інфармацыя == === Славутасьці === * Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса (1932) * Могілкі юдэйскія === Страчаная спадчына === * Царква (1900; [[Мураўёўкі|мураўёўка]]) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://www.radzima.org/be/miesca/padbyarezze-1.html Падбярэззе], [[Radzima.org]] {{Месты і мястэчкі гістарычнай Віленшчыны}} [[Катэгорыя:Населеныя пункты Віленскага павету (Летува)]] 1irmiokm0szdvf7eyr667o3ucvha3jz 0 229159 2334404 2334222 2022-08-24T18:52:53Z Gleb Leo 58574 Скасаваньне праўкі 2334222 удзельніка [[Special:Contributions/РЕЙХСТАГРУСС|РЕЙХСТАГРУСС]] ([[User talk:РЕЙХСТАГРУСС|гутаркі]]) wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году (над сцэнай вісіць вялікі партрэт [[Адольф Гітлер|Гітлера]], намаляваны [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]] — будучым аўтарам [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]]) |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты В.Папуцэвіч, А.Русак, Я. Якуцэвіч, К. Кіслы ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыкава і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы == Сам батальён у расстрэлах ня ўдзельнічаў, а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічалі зрэдку<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}} <small>[https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880 Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]].; *{{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Юрый]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}} {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] mwop5dc85syrw1knlvbthg1kap0w3iw 2334405 2334404 2022-08-24T18:54:18Z Gleb Leo 58574 /* Злачынствы */ wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году (над сцэнай вісіць вялікі партрэт [[Адольф Гітлер|Гітлера]], намаляваны [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]] — будучым аўтарам [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]]) |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты В.Папуцэвіч, А.Русак, Я. Якуцэвіч, К. Кіслы ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыкава і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы == Паводле [[Іван Коўтан|Івана Коўтана]], сам батальён у расстрэлах ня ўдзельнічаў, а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічалі зрэдку<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}} <small>[https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880 Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]].; *{{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Юрый]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}} {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] 09xvu9i0vz22yo2ua6um1wf23l7np7w 2334412 2334405 2022-08-24T19:26:07Z Gleb Leo 58574 /* Літаратура */ wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году (над сцэнай вісіць вялікі партрэт [[Адольф Гітлер|Гітлера]], намаляваны [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]] — будучым аўтарам [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]]) |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты В.Папуцэвіч, А.Русак, Я. Якуцэвіч, К. Кіслы ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыкава і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы == Паводле [[Іван Коўтан|Івана Коўтана]], сам батальён у расстрэлах ня ўдзельнічаў, а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічалі зрэдку<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == === Па-беларуску === *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль|Кушаль, Ф]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі|Малецкі, Я]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк|Найдзюк, Я.]], [[Іван Касяк|Касяк, І]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак|Туронак, Ю]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; === Па-расейску === *{{Кніга|назва=Геноцид белорусского народа = Genocide of the Belarusian people: информационно-аналитические материалы и документы|спасылка=https://belarusfacts.by/kcfinder/upload/portal/files/tourism/Genocide_Book.pdf|аўтар=[[Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь|Генеральная прокуратура Республики Беларусь]]; под общей редакцией [[Андрэй Швед|А. И. Швед]].|год=2022|выдавецтва=[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]]|месца=[[Менск|Минск]]|старонак=175|isbn=978-985-01-1534-8}} *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Чуев, С]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; === У іншых мовах === *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Kuberski, H]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}} <small>[https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880 Архіўная копія].</small> == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]].; *{{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Юрый]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}} {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] nx8abhy4t5cyqd46mnc8ncb070oj8x3 2334413 2334412 2022-08-24T19:33:07Z Gleb Leo 58574 /* Вонкавыя спасылкі */ wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году (над сцэнай вісіць вялікі партрэт [[Адольф Гітлер|Гітлера]], намаляваны [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]] — будучым аўтарам [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]]) |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты В.Папуцэвіч, А.Русак, Я. Якуцэвіч, К. Кіслы ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыкава і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы == Паводле [[Іван Коўтан|Івана Коўтана]], сам батальён у расстрэлах ня ўдзельнічаў, а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічалі зрэдку<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == === Па-беларуску === *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль|Кушаль, Ф]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі|Малецкі, Я]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк|Найдзюк, Я.]], [[Іван Касяк|Касяк, І]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак|Туронак, Ю]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; === Па-расейску === *{{Кніга|назва=Геноцид белорусского народа = Genocide of the Belarusian people: информационно-аналитические материалы и документы|спасылка=https://belarusfacts.by/kcfinder/upload/portal/files/tourism/Genocide_Book.pdf|аўтар=[[Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь|Генеральная прокуратура Республики Беларусь]]; под общей редакцией [[Андрэй Швед|А. И. Швед]].|год=2022|выдавецтва=[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]]|месца=[[Менск|Минск]]|старонак=175|isbn=978-985-01-1534-8}} *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Чуев, С]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; === У іншых мовах === *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Kuberski, H]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}} <small>[https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880 Архіўная копія].</small> == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Ю]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}}; * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Аркинд, В]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]]. {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] hmiyez1wrz6fziwzu5srsjkza3x8hgy 2334414 2334413 2022-08-24T19:39:37Z Gleb Leo 58574 /* Па-расейску */ wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году (над сцэнай вісіць вялікі партрэт [[Адольф Гітлер|Гітлера]], намаляваны [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]] — будучым аўтарам [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]]) |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты В.Папуцэвіч, А.Русак, Я. Якуцэвіч, К. Кіслы ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыкава і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы == Паводле [[Іван Коўтан|Івана Коўтана]], сам батальён у расстрэлах ня ўдзельнічаў, а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічалі зрэдку<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == === Па-беларуску === *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль|Кушаль, Ф]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі|Малецкі, Я]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк|Найдзюк, Я.]], [[Іван Касяк|Касяк, І]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак|Туронак, Ю]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; === Па-расейску === *{{Кніга|назва=Геноцид белорусского народа = Genocide of the Belarusian people: информационно-аналитические материалы и документы|спасылка=https://belarusfacts.by/kcfinder/upload/portal/files/tourism/Genocide_Book.pdf|аўтар=[[Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь|Генеральная прокуратура Республики Беларусь]]; под общей редакцией [[Андрэй Швед|А. И. Швед]].|год=2022|выдавецтва=[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]]|месца=[[Менск|Минск]]|старонак=175|isbn=978-985-01-1534-8}} *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Чуев, С]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://web.archive.org/web/20200603113229/https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; === У іншых мовах === *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Kuberski, H]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210727001830/https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Ю]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}}; * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Аркинд, В]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]]. {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] 9ol7efr8x67tjj9crank7yaxs61r78d 2334417 2334414 2022-08-24T19:46:42Z Gleb Leo 58574 /* Варшава */ wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году (над сцэнай вісіць вялікі партрэт [[Адольф Гітлер|Гітлера]], намаляваны [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]] — будучым аўтарам [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]]) |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты В.Папуцэвіч, А.Русак, Я. Якуцэвіч, К. Кіслы ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыковай і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы == Паводле [[Іван Коўтан|Івана Коўтана]], сам батальён у расстрэлах ня ўдзельнічаў, а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічалі зрэдку<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == === Па-беларуску === *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль|Кушаль, Ф]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі|Малецкі, Я]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк|Найдзюк, Я.]], [[Іван Касяк|Касяк, І]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак|Туронак, Ю]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; === Па-расейску === *{{Кніга|назва=Геноцид белорусского народа = Genocide of the Belarusian people: информационно-аналитические материалы и документы|спасылка=https://belarusfacts.by/kcfinder/upload/portal/files/tourism/Genocide_Book.pdf|аўтар=[[Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь|Генеральная прокуратура Республики Беларусь]]; под общей редакцией [[Андрэй Швед|А. И. Швед]].|год=2022|выдавецтва=[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]]|месца=[[Менск|Минск]]|старонак=175|isbn=978-985-01-1534-8}} *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Чуев, С]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://web.archive.org/web/20200603113229/https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; === У іншых мовах === *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Kuberski, H]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210727001830/https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Ю]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}}; * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Аркинд, В]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]]. {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] ogyij38oraj40s3tzjw2bwbdkb8fkkh 2334418 2334417 2022-08-24T19:58:48Z Gleb Leo 58574 /* Строй */ wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году (над сцэнай вісіць вялікі партрэт [[Адольф Гітлер|Гітлера]], намаляваны [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]] — будучым аўтарам [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]]) |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты В.Папуцэвіч, А.Русак, Я. Якуцэвіч, К. Кіслы ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыковай і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы == Паводле [[Іван Коўтан|Івана Коўтана]], сам батальён у расстрэлах ня ўдзельнічаў, а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічалі зрэдку<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Паводле [[Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь|Генэральнай пракуратуры Беларусі]], жаўнеры насілі «нарукаўные шаўроны з трох вэртыкальных або дыяганальных стужак белага, чырвонага й белага колераў і нашаломныя тарчыкі з трох стужак белага, чырвонага й белага колераў са [[Свастыка|свастыкай]]»<ref>{{Кніга|назва=Геноцид белорусского народа = Genocide of the Belarusian people: информационно-аналитические материалы и документы|спасылка=https://belarusfacts.by/kcfinder/upload/portal/files/tourism/Genocide_Book.pdf|аўтар=[[Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь|Генеральная прокуратура Республики Беларусь]]; под общей редакцией [[Андрэй Швед|А. И. Швед]].|год=2022|старонкі=136}}</ref>. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == === Па-беларуску === *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль|Кушаль, Ф]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі|Малецкі, Я]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк|Найдзюк, Я.]], [[Іван Касяк|Касяк, І]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак|Туронак, Ю]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; === Па-расейску === *{{Кніга|назва=Геноцид белорусского народа = Genocide of the Belarusian people: информационно-аналитические материалы и документы|спасылка=https://belarusfacts.by/kcfinder/upload/portal/files/tourism/Genocide_Book.pdf|аўтар=[[Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь|Генеральная прокуратура Республики Беларусь]]; под общей редакцией [[Андрэй Швед|А. И. Швед]].|год=2022|выдавецтва=[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]]|месца=[[Менск|Минск]]|старонак=175|isbn=978-985-01-1534-8}} *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Чуев, С]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://web.archive.org/web/20200603113229/https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; === У іншых мовах === *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Kuberski, H]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210727001830/https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Ю]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}}; * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Аркинд, В]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]]. {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] thx46kc3mvggc241hfrf6x15fsun2c1 2334419 2334418 2022-08-24T20:04:30Z Gleb Leo 58574 /* Змаганьне з польскім уплывам */ wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году (над сцэнай вісіць вялікі партрэт [[Адольф Гітлер|Гітлера]], намаляваны [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]] — будучым аўтарам [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]]) |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты [[Вацлаў Пануцэвіч|В. Папуцэвіч]], [[Адам Русак|А. Русак]], Я. Якуцэвіч, [[Канстантын Кіслы|К. Кіслы]] ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыковай і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы == Паводле [[Іван Коўтан|Івана Коўтана]], сам батальён у расстрэлах ня ўдзельнічаў, а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічалі зрэдку<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Паводле [[Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь|Генэральнай пракуратуры Беларусі]], жаўнеры насілі «нарукаўные шаўроны з трох вэртыкальных або дыяганальных стужак белага, чырвонага й белага колераў і нашаломныя тарчыкі з трох стужак белага, чырвонага й белага колераў са [[Свастыка|свастыкай]]»<ref>{{Кніга|назва=Геноцид белорусского народа = Genocide of the Belarusian people: информационно-аналитические материалы и документы|спасылка=https://belarusfacts.by/kcfinder/upload/portal/files/tourism/Genocide_Book.pdf|аўтар=[[Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь|Генеральная прокуратура Республики Беларусь]]; под общей редакцией [[Андрэй Швед|А. И. Швед]].|год=2022|старонкі=136}}</ref>. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == === Па-беларуску === *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль|Кушаль, Ф]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі|Малецкі, Я]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк|Найдзюк, Я.]], [[Іван Касяк|Касяк, І]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак|Туронак, Ю]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; === Па-расейску === *{{Кніга|назва=Геноцид белорусского народа = Genocide of the Belarusian people: информационно-аналитические материалы и документы|спасылка=https://belarusfacts.by/kcfinder/upload/portal/files/tourism/Genocide_Book.pdf|аўтар=[[Генэральная пракуратура Рэспублікі Беларусь|Генеральная прокуратура Республики Беларусь]]; под общей редакцией [[Андрэй Швед|А. И. Швед]].|год=2022|выдавецтва=[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]]|месца=[[Менск|Минск]]|старонак=175|isbn=978-985-01-1534-8}} *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Романько, О]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Чуев, С]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://web.archive.org/web/20200603113229/https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; === У іншых мовах === *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Kuberski, H]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210727001830/https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Ю]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}}; * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Аркинд, В]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]]. {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] gwxns3lb98ayeczsbcm1idc0xwtc1x1 0 247922 2334379 2303208 2022-08-24T13:19:35Z Kazimier Lachnovič 1079 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Ździecieł, Ździeciełka, Radzivił. Зьдзецел, Зьдзецелка, Радзівіл (1901-39).jpg]] → [[File:Ździecieł, Ździeciełka, Radzivił. Зьдзецел, Зьдзецелка, Радзівіл (1928).jpg]] name unification by uploader wikitext text/x-wiki {{Славутасьць |Тып = Помнік грамадзянскай архітэктуры |Назва = Палацава-паркавы комплекс Радзівілаў |Арыгінальная назва = |Выява = Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1846) (2).jpg |Подпіс выявы = Палац Радзівілаў, аўтэнтычны выгляд |Шырыня выявы = |Статус = |Краіна = Беларусь |Назва месцазнаходжаньня = [[Места]] |Месцазнаходжаньне = [[Зьдзецел]] |Канфэсія = |Эпархія = |Ордэнская прыналежнасьць = |Тып кляштара = |Тып будынка = |Архітэктурны стыль = |Аўтар праекту = |Будаўнік = |Заснавальнік = |Першае згадваньне = |Заснаваньне = |Асноўныя даты = {{Славутасьць/Даты||||||}} |Скасаваны = |Пачатак будаўніцтва = |Канчатак будаўніцтва = |Будынкі = {{Славутасьць/Будынкі||||||}} |Прыбудоўкі = |Вядомыя насельнікі = |Рэліквіі = |Плябан = |Стан = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 27 |Шырата сэкундаў = 36.62 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 23 |Даўгата сэкундаў = 36.87 |Назва мапы = |Пазыцыя подпісу на мапе = справа |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = |Commons = }} '''Палацава-паркавы комплекс Радзівілаў''' — помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва XVIII стагодзьдзя ў [[Зьдзецел]]е. Знаходзіцца на заходняй ускраіне [[места]], на левым беразе ракі [[Зьдзецелка|Зьдзецелкі]]{{Заўвага|Цяперашні афіцыйны адрас — ''вуліца Сьвярдлова, 2''}}. Твор архітэктуры [[барока]], часткова [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаваны расейскімі ўладамі]]. Аб’ект [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі]]. Комплекс складаўся з мураванага палаца (захаваўся), пэйзажнага парку з круглым вадаёмам і творамі архітэктуры малых формаў (масткі, павільёны), які з усходу паўкальцом агінаў палац. Гаспадарчыя пабудовы разьмяшчаліся пры ўезьдзе ў сядзібу з поўдня. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === Мураваны палац у Зьдзецеле збудавалі ў 1751 годзе на сродкі [[Мікалай Фаўстын Радзівіл|Мікалая Фаўстына Радзівіла]]. У канцы XVIII ст. комплекс перайшоў у валоданьне [[Солтаны|Солтанаў]], якія заклалі тут пэйзажны парк. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === Па здушэньні [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] (1830—1831) у 1836 годзе ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] сэквэстравалі сядзібу ў Солтанаў, а ў другой палове XIX ст. [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|часткова зруйнавалі палац]] дзеля разьмяшчэньня ў ім кашараў кавалерыйскіх часьцінаў. У пачатку XX ст. у будынку палаца месьцілася школа. === Найноўшы час === За савецкім часам у палацы разьмяшчаўся раённы шпіталь. == Архітэктура == Палац — помнік архітэктуры [[барока]]. Ад пачатку гэта быў накрыты высокім вальмавым дахам 2-павярховы прастакутны ў пляне аб’ём з двума кутнімі вежападобнымі [[алькеж]]амі на высокім цокальным паверсе, накрытымі ўвагнутымі шатрамі з заломамі (не захаваліся). Цэнтар кампазыцыі падкрэсьліваецца на фасадах [[рызаліт]]амі: на дваровым глыбокім 4-восевым, на галоўным роўным 3-восевым, завершаным крывалінейным [[франтон]]ам. У [[тымпан]]е франтона месьціцца гербавы картуш князёў Радзівілаў. Рызаліт падзяляецца чатырма [[пілястра]]мі, паміж якімі на другім паверсе разьмяшчаюцца аркавыя нішы з ракавінамі ў завяршэньні. Пэрымэтрам будынка праходзяць прафіляваныя міжпаверхавы і завяршальны карнізы. Фасады рытмічна падзяляюцца роўнымі канелаванымі пілястрамі. Прастакутныя аконныя праёмы дэкаруюцца паўцыркульнымі аркамі, [[сандрык]]амі хвалістых і ламаных абрысаў. У дэкаратыўным аздабленьні фасадаў выкарыстоўваецца лепка ў стылі [[ракако]]: расьлінны арнамэнт, гірлянды, мэдальёны. Вуглы будынка ўмацоўваюцца [[контрфорс]]амі. Плян [[Анфіляда|анфілядны]] з параднай заляй у цэнтры<ref>{{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік|к}}</ref>. == Галерэя == === Гістарычная графіка === <gallery widths=150 heights=150 caption="Старая графіка" class="center"> Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1846).jpg|1846 г. Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (XIX).jpg|каля 1846 г. Ździecieł, Ździeciełka, Radzivił. Зьдзецел, Зьдзецелка, Радзівіл (N. Orda, 1861-77).jpg|[[Напалеон Орда|Н. Орда]], 1861—1877 гг. Ździecieł, Ździeciełka, Radzivił. Зьдзецел, Зьдзецелка, Радзівіл (J. Sasinski, 1871).jpg|1871 г. </gallery> === Гістарычныя здымкі === <gallery widths=150 heights=150 caption="Старыя здымкі" class="center"> Ździecieł, Ździeciełka, Radzivił. Зьдзецел, Зьдзецелка, Радзівіл (1928).jpg|да 1939 г. Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1919-39).jpg|да 1939 г. Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1921-39).jpg|да 1939 г. Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1921-39) (2).jpg|да 1939 г. </gallery> === Сучасныя здымкі === <gallery widths=150 heights=150 caption="Сучасны стан" class="center"> Дзятлава, палац Радзівілаў, foto 7 by futureal.jpg|Агульны выгляд Дзятлава, палац Радзівілаў, foto 1 by futureal.jpg|Галоўны фасад Будынак былога палацу 02.JPG|Бакавы фасад Дзятлава, палац Радзівілаў, аздоба франтону.jpg|Фрагмэнт з гербам </gallery> == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік}} == Вонкавыя спасылкі == {{Гісторыка-культурная каштоўнасьць Рэспублікі Беларусь|412Г000233}} * {{Радзіма майго духу|1460|аб’ект|Палацава-паркавы комплекс Радзівілаў у Зьдзецеле}} [[Катэгорыя:Зьдзецел]] s9thlqqmjmcjlceij2vjc0mgq2toywa 0 249269 2334394 2333874 2022-08-24T17:32:15Z XHCKidx 11053 wikitext text/x-wiki [[Файл:Vialiskaja ratuša. Вяліская ратуша (1901-18).jpg|значак|Вяліская ратуша]] '''Вяліская ратуша''' — помнік архітэктуры XVIII стагодзьдзя у [[Вяліж]]ы, адзін з сымбаляў места. Знаходзілася на Рынку. Існавала да сярэдзіны XX ст., зруйнавана пад час [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]. Асноўныя архітэктурныя помнікі места — цэрквы, ратуша, сынагогі і касьцёл — былі цалкам разбураны падчас двухгадовых баёў за места, бамбаваньняў і артабстрэлаў. Акрамя помнікаў архітэктуры былі зьнішчаныя ўсе іншыя будынкі ў месьце, акрамя некалькіх выпадкова ацалелых драўляных пабудоваў. Сучасны Вяліж пабудаваны практычна «з нуля» і пазбаўлены большай часткі некалі багатае архітэктурнае спадчыны<ref>[http://schools.keldysh.ru/sch497/museum/nevel/boi_za_velig.html Бой за Вяліж]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Галерэя == <center><gallery caption="Ратуша на старых здымках" widths="150" heights="150" perrow="4"> Vialiž, Rynak-Illinskaja. Вяліж, Рынак-Ільлінская (1936).jpg|значак|Краявід з ратушы, 1936 г. Vialiž, Rynak. Вяліж, Рынак (1932).jpg|значак|Ратуша пасярод Рынку, 1932 г. </gallery></center> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|7390|аб’ект}} [[Катэгорыя:Вяліж|Ратуша]] [[Катэгорыя:Ратушы| ]] [[Катэгорыя:Ратушы Беларусі]] [[Катэгорыя:Гарадзкое самакіраваньне]] 4dgo97f62dlfu1j31sq6gux9fnq86f7 0 251944 2334463 2333560 2022-08-25T10:23:47Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Назва */ п. wikitext text/x-wiki '''Прускія летувісы''' (''летувінінкі''; {{мова-lt|Lietuvininkai|скарочана}}) — этнаграфічная група [[Летувісы|летувісаў]], якая да 1945 году займала поўнач і ўсход [[Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]] — [[Малая Летува|Малую Летуву]] (цяпер у складзе [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]] і [[Клайпедзкі павет|Клайпедзкага]] і [[Таўроскі павет|Таўроскага]] паветаў [[Летува|Летувы]]), вылучаную ў XVIII ст. нямецкімі ўладамі з прускай [[Жамойць|Жамойці]] — [[Самбія|Самляндыі]]. == Назва == {{Асноўны артыкул|Жамойць|Самбія|Малая Летува}} [[Файл:Samagithia-Samatini-Samaiden (C. Vopel, 1566).jpg|значак|«Прусы» ({{мова-de|Prussen|скарочана}}) паміж [[Самбія|прускай]] і [[Жамойцкае староства|літоўскай]] Жамойцю. З мапы Эўропы К. Вопэля, 1566 г.]] Назва «прускія летувісы» ({{мова-de|Preußische Litauer|скарочана}}) утварылася паводле мовы мясцовага насельніцтва: мову [[Жамойты|жамойтаў]] у Прусіі з 1579 году пачалі называць [[Летувіская мова|летувіскай («літоўскай»)]], тым часам гэтую ж мову ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] працягвалі называць жамойцкай{{Заўвага|Факт масавага і традыцыйнага называньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] мовы [[Летувісы|летувісаў]] (у тым ліку мовы прускіх [[Жамойты|жамойтаў]] у «Малой Летуве») ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref> — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>}}<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. [[Файл:Samaiten (1593).jpg|значак|Жамойты (''Samaiten'') пры ўтоцы [[Нёман]]у. З мапы [[Інфлянты|Інфлянтаў]], 1593 г.]] У XVI ст. герцаг прускі [[Альбрэхт Гогенцолерн]] (1490—1568) спрабаваў пашырыць на жамойцкае насельніцтва Прусіі назву «прусы»{{Заўвага|Увогуле, прылічэньне ўласна прусаў да балтыйскай (жамойцкай) групы ёсьць неабгрунтаваным<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 186.</ref>}}, у тым ліку з дапамогай выданьня ў 1545 годзе катэхізму, дзе жамойцкая мова азначалася як «пруская». Пра разуменьне жамойтаў і жамойцкай мовы як «прусаў» і «прускай мовы» сьведчыць дададзенае герцагам тлумачэньне «''прусы або судавы''» ({{мова-la|«Prutheni vel Sudini»|скарочана}}, ад гэтак званага «Судаўскага трыкутніка» ў паўночна-ўсходнім куце Прусіі<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>) пры адрозьненьні ў яго гаспадарстве трох розных моваў (польскай, літоўскай і «прускай») і трох адпаведных народаў ([[Палякі|палякаў]], [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] і «прусаў або судаваў») у «Ordinatio de alumnis illustrissimi principis» — дакумэнце 1544 году на ўсталяваньне 24 стыпэндыяў на лютэранскіх місіянэраў<ref name="Panucevic-271-272">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. Магчымая прычына няпэўнасьці назвы жамойцкай мовы (як і саманазвы жамойтаў) агучвалася яшчэ ў 1854 годзе: «''Вядома, што ў прыбалтыйскіх [[Чудзь|чудзкіх]] пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, „мове зямлі“. Як у літоўскай чудзі, альбо жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе „літоўскай“, што слова „Літва“ было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой чудзь гэтая належала <…> Латышы, або леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскаю чудзьдзю, не называюць сябе Літвой; такім чынам, і сястра іх, літоўская чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — жамогусы, жамогі або жамодзі, сямогі або сямодзі, адкуль пайшлі словы Жамойць і Самагіцыя. Латышы таксама называюць сябе земе, семе, а гэта значыць толькі „свая зямля“ падобна таму, як сома або суома, „свая зямля“ Фінляндыя і Суамалайне, „людзі сваёй зямлі“, фіны, або фінляндцы. Жамогус або [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — чалавекі, а не літоўцы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.»|скарочана}}}}<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>. У [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]], апублікаванай у 1582 годзе, паведамлялася<ref> Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa, 1846. [https://books.google.by/books?id=p5IwAQAAMAAJ&pg=RA1-PA148&dq=Wespocie&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicisy36Y72AhVr7rsIHWITCJAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=sambiej%20samland&f=false S. 148].</ref>: {{Цытата|А ў Прусіі, Самбіі, краі, які называюць па-нямецку Судавэн, Самлянд, і каля Інстэрборгу, Рагнеты і ў Курляндзкім краі сельскія мужыкі, якія ўсе ёсьць жамойтамі і размаўляюць на жамойцкай мове аж да Караляўца, што я сам чуў і бачыў… {{арыгінал|pl|W Prusiech zaś w Sambiej, którą ziemię zowią po niemiecku Sudawen, Samland i około Insterborku, Ragnety i w Kurlandskiej ziemi chłopstwo sielskie, którzy są wszyscy Żmodzinowie i żmodzkim językiem aż do Królewca, com sam słyszał i widział, mówią…}}| }} У XVII ст. польска-прускі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}} засьведчыў, што «пруская мова» катэхізму 1545 году — гэта тое ж самае, што і тагачасная мова прускіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-pl|«wspomniony Praetoriusz uważa po prostu tak nazwany język staro-pruski za jedno i to samo, co język pruskich Litwinów»|скарочана}}}}<ref>Sieniawski K. E. Biskupstwo Warminskie, jego zalozenie i rozwoj na Ziemi pruskie. — Poznań, 1878. S. [https://books.google.by/books?id=bM3xb5oFPcQC&pg=PA122&dq=Hartknoch+pruski+litewskim+jezyk&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipg7_3wvP1AhVSlP0HHf9PA5wQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Praetoriusz%20pruskich%20Litwin%C3%B3w%20%20&f=false 120]—121.</ref>. Тым часам аўтары кнігі «[[Рыга|Riga]] Literata», надрукаванай у 1699 годзе, фактычна атаясамілі жамойцкую і прускую мовы, калі дзеля высьвятленьня этымалёгіі назвы [[Інфлянты|Інфлянтаў (Лівоніі)]] пасьля эстонскага ({{мова-la|Esthonico|скарочана}}) ''Liva'' і перад латыскім ({{мова-la|Lettice|скарочана}}) ''Laivas'' прывялі «жамойцка-прускае» ({{мова-la|Samogithico & Prussico|скарочана}}) ''Lewas'' або ''Loiwas''<ref>Riga Literata. — Rostochii, 1699. [https://books.google.by/books?id=Eo1OwWzPaCgC&pg=PP7&dq=Samogithico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiO9ZPTvIn2AhUoRfEDHciFC5kQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=Samogithico&f=false P. A 2].</ref>. А ў першай палове XVIII ст. пруска-летувіскі лютэранскі пастар [[Крысьціонас Данелайціс]] пісаў<ref>Dundzila V. R. [http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:lGTdw3gtSNgJ:www.draugas.org/key_dnlh/dn/issues/2014-06-15-DRAUGASNEWS.pdf+&cd=5&hl=be&ct=clnk&gl=by A Summer that Offers No Respite] // Draugas News. Nr. 6, 2014. P. 12.</ref>: {{Цытата|Але цяпер і мы, хоць і хрысьціянскія прусы, Так, мы, летувінінкі, надта перапаўняем сябе… {{арыгінал|lt|Ogi dabar jau mes, krikščionimis būdami prūsai, <br> Mes lietuvninkai taip baisiai ryt nesigėdim…}}| }} [[Файл:Prussenfürst.JPG|значак|Сьцяг (з выявай багоў ''Patolos'', ''Perkunos'' и ''Potrimpos''{{Заўвага|[[Вацлаў Пануцэвіч]] зазначае, што жамойцкія канчаткі да імёнаў гэтых багоў — Пекла ([[Чарнабог]]), [[Пярун]] і Патрэба ([[Даждзьбог|Дажбог]]) — у XVI ст. дапісаў Лукаш Давід<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 190.</ref>}}) і герб (зь мядзьведзем — як і ў [[Жамойты|жамойтаў]]) «старажытных прусаў», 1584 г.]] У 1793 годзе нямецкі філёзаф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Эрых Бістэр||en|Johann Erich Biester}} надрукаваў у часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Berlinische Monatsschrift||en|Berlinische Monatsschrift}} артыкул «Пра [[Цыганы|цыганоў]]; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» ({{мова-de|«Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»|скарочана}}), дзе засьведчыў, што прускі летувіс выкарыстоўвае саманазву ''[[жмогусы|jmonus]]'' — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе ''Wokjetis''. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — ''Letuwninkis'' або ''Letuwninkas'' — ад назвы краіны, дзе ён жыве (''Letuwa''), дадаўшы, што хоць «''жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»|скарочана}}}}<ref>Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. [https://books.google.by/books?id=v0goAAAAYAAJ&pg=PA368&dq=Letuwninkas&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwtrD5-t71AhVj7rsIHQDVAZE4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Letuwninkas&f=false S. 368].</ref>. Яшчэ ў 1744 годзе ў [[Гданьск|Данцыгу]] надрукавалі кнігу пруска-нямецкага пастара Тэадора Лепнэра «Прускія летувісы» ({{мова-de|«Der Preusche Littauer»|скарочана}}, «Прускія літоўцы»). У 1771 годзе нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аўгуст Шлёцэр||ru|Шлёцер, Август Людвиг}} (у 1761—1767 гадох быў на [[Расейская імпэрыя|расейскай службе]] ў [[Санкт-Пецярбург]]у, з 1769 году ганаровы сябра Імпэратарскай акадэміі навук, а ў 1803 годзе атрымаў ордэн Сьвятога Ўладзімера IV ступені і расейскае дваранства), сьцьвярджаў, што «''латышы і літоўцы ў асноўным гавораць адной мовай''», «''літоўцы падзяляюцца на прускіх і польскіх літоўцаў''», «''па-літоўску Літва называецца Ljetuwa, а літовец Ljetuwninkas''» і што ў Прусіі па-летувіску размаўляюць у краіне, «''якая цяпер завецца Малой Літвой''», тым часам «''латыская''» мова прусаў «''вымерла ў канцы мінулага стагодзьдзя''»<ref>Schlözer A. L. Allgemeine Nordische Geschichte. — Halle, 1771. S. 320—322.</ref>. Тое, што «''прускія літоўцы называюць сябе летувінінкамі, а сваю краіну Летувой''», амаль даслоўна паўтаралася ў некалькі нямецкіх выданьнях агульнага характару (1800 год<ref>Baczko L. Nankes wanderungen durch Preussen. — Hamburg — Altona, 1800. S. 195.</ref>, 1812 год таго ж аўтара<ref>Baczko L. Historische Unterhaltungen für gebildete Leser. — Halle — Leipzig, 1812. S. 278.</ref>, 1820 год<ref>Förster F. C. Ausführliches Handbuch der Geschichte, Geographie und Statistik des preußischen Reichs. — Berlin, 1820. S. 162.</ref>). Адным зь сьведчаньняў штучнай папулярызацыі немцамі назвы «летувінінкі» можа лічыцца заява пруска-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Нэсэльман|Георга Нэсэльмана|ru|Нессельман, Георг Генрих Фердинанд}} ў яго летувіскім слоўніку 1850 году, нібы расейскія летувісы, або жамойты, называюць прускіх летувісаў «''Létuwninkai kalninni''» з прычыны ўзгорыстай мясцовасьці{{Заўвага|{{мова-de|«Létuwninkai kalpinni werden die Preußischen Littauer von den Russischen (Zémaiczei) genannt wegen des hügligen Terrains»|скарочана}}}}<ref>Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&pg=PA174&dq=K%C3%A4lninnis++L%C3%A9tuwninkai&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjNxICojtr1AhXOwKQKHXQ-ClQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=K%C3%A4lninnis%20%20L%C3%A9tuwninkai&f=false S. 174].</ref>. Неўзабаве, аднак, расейска-летувіскі мовазнаўца [[Станіслаў Мікуцкі]] паказаў, што Нэсэльман напраўду ўзяў адпаведную назву з выдадзенай у 1842 годзе кнігі [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «Лемантар летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («''Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos''», сучаснае летувіскае «''Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos''»), памылкова прыняўшы азначэньне «летувіска-горны» (ад выдуманага Даўкантасам слова «''kalnėnai''»{{Заўвага|{{мова-ru|«выдуманное г. Довконтом слово kalnienaj (горные, горцы)»|скарочана}}}}<ref name="Mikucki-1855-109"/> дзеля азначэньня пазьнейшых летувісаў-«[[Аўкштайты|аўкштайтаў]]») за сынонім «пруска-летувіскі»<ref name="Mikucki-1855-109">Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. [https://books.google.by/books?id=SdohAQAAMAAJ&pg=PA109&dq=kalnienaj&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiE3un0_dn1AhXI2KQKHbkrAuwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kalnienaj&f=false С. 109].</ref>. [[Файл:Spread of German Settlements to the Eastward, 800-1400 (Germans-Slavs-Letts) (1926).jpg|значак|Мапа пашырэньня [[Германцы|германцаў]] на ўсход у 800—1400 гадох, на якой усе летувісы азначаюцца [[Латышы|латышамі]] ({{мова-en|Letts|скарочана}}). Атляс гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уільям Шэпард|Ўільяма Шэпарда|en|William Robert Shepherd}}. [[Нью-Ёрк]], 1926 г.]] Спроба Нэсэльмана назваць «летувісамі-горнікамі» прускіх летувісаў знайшла свой працяг у прэсе, калі ў 1867 годзе ў некалькіх выданьнях перадрукавалі артыкул з {{Артыкул у іншым разьдзеле|The Pall Mall Gazette||en|The Pall Mall Gazette}}, у якім аўтар даводзіў, што згадка ў тагачаснай расейскай статыстыцы пра «Zmudzo-Lethonians» у Прусіі як апошніх з «старажытных [[Прусія|прусаў]]» ёсьць няслушнай, бо «''…тэрмін жамойт… азначае нізоўца, у адрозьненьне ад летувісаў-вярхоўцаў Прусіі. <…> Але гэтыя жамойты ня ёсьць прусамі, але сапраўднымі летувісамі…''»{{Заўвага|{{мова-en|«…term Zemaitis… meaning a Lowlander, as opposed to the Upper Lithuanians of Prussia. <…> But these Samogitians are not Prussians, but true Lithuanians…»|скарочана}}}}<ref>Trübner’s American and Oriental Literary Record. Nr. 23—24, 1867. [https://books.google.by/books?id=NiUwAAAAYAAJ&pg=PA417&dq=Zmudzo-Lethonians&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjb85fe5uH1AhVASPEDHU9zBOkQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=Zmudzo-Lethonians&f=false P. 417].</ref><ref>The Eclectic Magazine: Foreign Literature. Vo. VI, 1867. [https://books.google.by/books?id=npGUr31SmeYC&pg=PA381&dq=%C5%BBemaitis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiJzLqv4eH1AhXM6aQKHU_mBQ04HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%C5%BBemaitis&f=false P. 381].</ref><ref>Public Opinion. Vol. XI, 1867. [https://books.google.by/books?id=IhO_nmtc28MC&pg=PA131&dq=Zmudzo-Lethonians&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3w4GM5-H1AhXqQvEDHWduAkg4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=Zmudzo-Lethonians&f=false P. 131].</ref>. Тым часам яшчэ ў 1806 годзе [[Гуга Калантай]] пісаў: «''…і што ва ўсёй даўняй Прусіі паспольства не гаворыць іначай, толькі па-польску і па-жамойцкую, або па-латыску, (апроч пазьнейшых паселішчаў, заснаваных крыжакамі)''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…a że w całych dawnych Prusiech pospólstwo nie mówi inaczej, tylko po polsku, po żmudzku czyli po łotewsku, (wyjąwszy późniejsze osady które Krzyżacy zaprowadzili)»|скарочана}}}}<ref>X. Hugona Kołłątaja korrespondencya listowna z Tadeuszem Czackim. T. IV. — Kraków, 1845. [https://books.google.by/books?id=qCFMAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=dawnych%20%C5%BBmudzku&f=false S. 224].</ref>. У 1879 годзе нямецкі філёзаф і мовазнаўца [[Георг Заўэрвайн]] (1831—1904; народжаны ў [[Гановэр]]ы, у 1875 годзе пераехаў у [[Клайпеда|Клайпеду]], дзе вывучыў летувіскую мову) напісаў песьню «Летувінінкамі мы нарадзіліся» ({{мова-lt|Lietuvninkai mes esam gimę|скарочана}}, {{мова-de|Als Litauer sind wir geboren|скарочана}}, пазьней пераробленую ў «Летувісамі мы нарадзіліся» — {{мова-lt|Lietuviais esame mes gimę|скарочана}}), якая пачала лічыцца неафіцыйным гімнам Малой Летувы<ref>Vareikis V. Memellander/Klaipėdiškiai Identity and German­Lithuanian Relations in Lithuania Minor in the Nine­teenth and Twentieth centuries // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 58.</ref>. 7-я страфа гэтага гімну прысьвячалася нямецкаму імпэратару Вільгельму I. Апісаньне тагачасных прускіх жамойтаў пакінуў у 1861 годзе былы ўдзельнік [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Руфін Пятроўскі||pl|Rufin Piotrowski}}<ref>Piotrowski R. Pamiętniki z pobytu na Syberyi. T. 3. — Poznań, 1861. S. [https://books.google.by/books?id=49dbAAAAcAAJ&pg=PA231&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiW7Nnl7fD1AhUBH-wKHf14A_E4UBDoAXoECAsQAg#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false 231]—232.</ref>: {{Цытата|Ад Палангі, праз Мэмэль, Тыльзыт і аж пад сам Каралявец, з выняткам месьцічаў і каляністаў, усё насельніцтва складаецца з жамойтаў… …а калі жамойта спытаеш, ці ён прусак, немец, ён адразу адкажа з абурэньнем: О не, не, я не прусак, ня немец, я — літовец ({{мова-de|ich bin Lithau|скарочана}}): але ён вам з такім гонарам адкажа, што ён літовец-жамойт, што вы не адважыцеся сказаць яму другі раз, што ён прусак або немец. {{арыгінал|pl|Od Połągi przez Memel, Tylżę i aż pod sam niemal Królewiec z wyjątkiem mieszkańców miast i kolonistów, ludność cała składa się ze Żmudzinów... ...a jeżeli Żmudzina zapytasz czy on Prusak, Niemiec, z oburzeniem ci natychmiast odpowiada: O nie, nie, ja nie Prusak, nie Niemiec, ja jestem Litwin (ich bin Lithau): ale z taką dumą ci odpowie, że on Litwin-Żmudzin, że się drugi raz mu nie odważysz powiedzieć, że on Prusak, czy Niemiec.}}| }} У 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ўсё яшчэ лічылі прускіх летувісаў жамойтамі{{Заўвага|Сярод іншага, адным зь сьведчаньняў папулярнасьці ў тагачасным сьвеце ўспрыманьня летувісаў Самляндыі як жамойтаў ёсьць артыкул пра [[Бурштын (каштоўны камень)|бурштын]], зьмешчаны ў шэрагу [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|амэрыканскіх]] энцыкляпэдыяў канца XIX — пачатку XX ст.: «''Большая частка бурштыну ў сьвеце сёньня пастаўляецца з рэгіёну, вядомага як Самлянд, на ўсходнім прускім узьбярэжжы Балтыйскага мора... Здабыўцы бурштыну ня ёсьць немцамі, а жамойтамі [[Куршы (народ)|куршаўскага]] паходжаньня...''» ({{мова-en|The bulk of the amber supply of the world comes from the region known as the Samland on the east Prussia coast of the Baltic... The amber fishermen are not Germans, but a Samaite race of Kurish origin...|скарочана}})<ref> The Standard American Encyclopedia of Arts, Sciences, History, Biography, Geography, Statistics, and General Knowledge. — New York, 1897. [https://books.google.by/books?id=oJwzAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 94].</ref><ref>The People's cyclopedia of universal knowledge. — New York — San Francisco, 1897. [https://books.google.by/books?id=ZSvnAAAAMAAJ&q=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgFEAI P. 94].</ref><ref>The American Comprehensive Encyclopedia of Useful Knowledge. Vol 1. — Chicago, 1898. [https://books.google.by/books?id=Uyk6r9LJpRkC&pg=PA94&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 94].</ref><ref>The Century Reference Library of Universal Knowledge. — Chicago, 1909. [https://books.google.by/books?id=YUUxAQAAMAAJ&pg=PA56&dq=%22Samaite+race+of+Kurish+origin%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5o9He3sj1AhVD7rsIHWEoDxwQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22Samaite%20race%20of%20Kurish%20origin%22&f=false P. 56].</ref>}}, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў{{Заўвага|{{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}}}}<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне саманазвы ''žmogus'' ([[жмогус]]), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў{{Заўвага|{{мова-de|«Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»|скарочана}}}}<ref>Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. [https://books.google.by/books?id=3NdLAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%C5%BEmogus+nennt&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWk9Pop9_1AhXvif0HHQIwDDoQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%C5%BEmogus%20nennt&f=false S. 34].</ref>. Тое, што ў Прусіі ўсіх летувісаў, якія жывуць у Расейскай імпэрыі, называюць жамойтамі, зазначалася ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] за 1874 год{{Заўвага|{{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}}<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>}}. Раней, у 1850 годзе пра гэта напісаў у сваім летувіскім слоўніку Нэсэльман<ref>Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&pg=PA543&dq=samogitien+niederunger&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjzls2eitr1AhVriv0HHZB9BXoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=samogitien%20niederunger&f=false S. 543].</ref>, што ў 1858 годзе, з прычыны зьвінавачваньня Нэсэльмана ў фальсыфікацыях, мусіў дадаткова засьведчыць нямецкі мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аўгуст Шляйхэр||ru|Шлейхер, Август}}: «''ува ўсёй Прускай Летуве кожнага расейскага падданага летувіскай нацыянальнасьці, незалежна ад яго дыялекту, называюць жамойтам''»{{Заўвага|{{мова-de|«...im ganzen preussischen Litauen heisst jeder russische unterthan, der der litauischen nation angehört, ohne rücksicht auf seine mundart Żemaitis»|скарочана}}}}<ref> Beiträge zur vergleichenden Sprachforschung auf dem Gebiete der arischen, celtischen und slawischen Sprachen. Band 1. — Berlin, 1858. [https://books.google.by/books?id=h0hKAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=schleicher+nesselman+zemaitis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfwq2ij9r1AhX9if0HHUPxCpEQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=schleicher%20nesselman%20zemaitis&f=false S. 244].</ref>. Жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) захапляўся нацыянальным жыцьцём прускіх летувісаў, якіх, аднак, называў «жамойтамі», а іх мову «жамойцкай»<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>: {{Цытата| ...[у Прусіі] ёсьць шмат жамойтаў-каталікоў, якія... гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову {{арыгінал|lt|...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško}}|Valančius M. Maskoliams katalikus persekiojant. — Kaunas, 1929. P. 76—77.}} У 1859 часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}} падаў наступную вытрымку зь дзёньніку падарожжа Літвой і Жамойцю польскага пісьменьніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тэадор Трыплін|Тэадора Трыпліна|be|Тэадор Трыплін}}: «''А жамойцкі люд пад прускім панаваньнем, сумежны сваімі сядзібамі зь літоўскай Жамойцю, ёсьць заможным; вёскі добра забудаваныя. У астатнім нічым не адрозьніваецца ад польскага жамойта, хіба тым, што ўмее чытаць толькі паводле кніг жамойцкай мовай, але друкаваных гатычным шрыфтам; кнігі ж для літоўскіх жамойтаў друкуюцца лацінскім шрыфтам''»{{Заўвага|{{мова-pl|«I lud żmudzki pod panowaniem pruskiem, tuż przypierający siedzibami swemi do Żmudzi litewskiej jest zamożny; wsie są dobrze zabudowane. Niczem z resztą nie różni się od żmudzina polskiego, chyba tem że czytać umie jedynie na książkach językiem żmudzkim lecz głoskami gotyckiemi drukowanych; książki zaś dla Żmudzinów litewskich drukują łacińskiemi czcionkami»|скарочана}}}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 76, 1859. [https://books.google.by/books?id=liXQIws4W4MC&pg=PA915&dq=rosyjski+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw-YCiysP5AhWTD-wKHU5XCN04HhDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=rosyjski%20zmudzki&f=false S. 915].</ref>. У 1876 годзе пруска-летувіскі лінгвіст прафэсар [[Кёнігзбэрскі ўнівэрсытэт|Кёнігзбэрскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Куршат||ru|Куршат, Фридрих}} засьведчыў, што тыя расейскія летувісы, якія жывуць «''ва ўсходняй Жамойці''» і якіх «''мясцовыя жыхары называюць жамойтамі''», сябе называюць «''сапраўднымі летувісамі''», а жыхароў заходняй Жамойці і прускіх летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-de|«Die in russisch Littauen oder Samogizien wohnenden Littauer werden von den hiesigen Źemaīcźiai, die Niederländer, die in polnisch Littauen, südlich vom Memelstrome wohnenden, Gudaī genannt. In Samogizien bezeichnen aber die dort östlich wohnenden Littauer sich selbst als die eigentlichen Lietuwininkai oder Lietuwiai, ihre westlichen Nachbarn aber als Žemaīcźiai, die weiter östlich und südöstlich wohnenden Weissrussen Gudai, mein südlich preussisches Littauisch aber źemaitißkai»|скарочана}}}}<ref>Kurschat F. Grammatik der littauischen Sprache. — Halle, 1876. [https://books.google.by/books?id=r6YFAAAAQAAJ&pg=PA5&dq=Lietuvininkai&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj4hYfwsN_1AhURHOwKHWjfDMc4ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=Lietuvininkai&f=false S. 5].</ref>. У 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў{{Заўвага|{{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}}<ref>K-o šešėlis. Patėmyjimai iš šalies // Saulėteka. Nr. 7, 1900. P. 191.</ref>}}<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>. Як зазначае беларускі гісторык [[Іван Саракавік]] (у чым пагаджаецца з дасьледнікам [[Іван Ласкоў|Іванам Ласковым]]<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.</ref>), «''Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва''»<ref>Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Современная школа, 2006. [https://books.google.by/books?id=5hghAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiB2OLzpNH5AhW4wAIHHeVACXYQ6AF6BAgDEAI С. 116].</ref><ref>Саракавік І. Беларусазнаўства. — {{Менск (Мінск)}}: Веды, 1998. [https://books.google.by/books?id=JOYvAAAAMAAJ&q=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&dq=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwyfTno9H5AhXG1qQKHV6HAF4Q6AF6BAgKEAI С. 41].</ref>. <gallery caption="Этнаграфічныя мапы (па вынаходніцтве «[[аўкштайты|аўкштайтаў]]»), на якіх прускія летувісы азначаюцца жамойтамі" widths="215" heights="180" class="center"> Ethnic composition of the westernmost parts of the Russian Empire, Erckert, 1863.jpg|''Самогиты''. [[Радэрык фон Эркерт|Р. Эркерт]], 1863 г. Tableau Ethnographique (Georg Ferdinand Robert d'Erckert, 1863).jpg|''Samogitiens''. Р. Эркерт, 1863 г. Mapa etnologiczna ludów Litwy i Rusi przerobiona z Atlasu Erkerta (J. Talko-Hryncewicz, 1893).jpg|''Żmujdźini''. Ю. Талька-Грынцэвіч, 1893 г. </gallery> == Гісторыя == Карэннае насельнітва сучаснай Малой Летувы нязьменна захоўвала сваю мову і звычаі да XIX ст. Паводле зьвестак XVIII і XIX ст. тагачасная [[Жамойты|жамойцкая]] (летувіская) мяжа практычна не зьмянялася і адпавядала лініі пашырэньня жамойцкага насельніцтва з часоў Пятра з Дусбургу (XIV ст.), што пацьвярджаецца гістарычнымі і археалягічнымі зьвесткамі<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 210—211.</ref>. Прытым на захад і поўдзень ад гэтай мяжы захоўвалася карэннае славянскае (прускае) насельніцтва<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 212—215.</ref>. [[Файл:Ostpreussen 1905.svg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Прусіі ў XIX ст.]] {| class="wikitable sortable" |+Летувіскамоўнае насельніцтва Ўсходняй Прусіі<ref>Belzyt L. Sprachliche Minderheiten im preussischen Staat 1815—914. Marburg, 1998.</ref> ! rowspan="2" |Павет (Kreis) ! rowspan="2" |Акруга (Regierungsbezirk) ! colspan="2" |1825 ! colspan="2" |1834 ! colspan="2" |1846 |- !Колькасьць !% !Колькасьць !% !Колькасьць !% |- |Лабяў |Кёнігсбэрг |8,806 |28.3 |11,993 |33.0 |14,454 |32.3 |- |Мэмэль |Кёнігсбэрг |19,422 |52.5 |22,386 |59.6 |26,645 |58.1 |- |Гейдэкруг |Гумбінэн |16,502 |71.9 |18,112 |71.8 |22,475 |68.7 |- |Інстэрбург |Гумбінэн |10,108 |25.0 |9,537 |18.3 |5,399 |9.3 |- |Нідэрунг |Гумбінэн |18,366 |49.1 |20,173 |45.7 |20,206 |41.0 |- |Пількален |Гумбінэн |11,271 |38.5 |10,687 |34.1 |13,820 |34.4 |- |Рагніт |Гумбінэн |15,711 |47.8 |18,443 |46.6 |19,888 |42.6 |- |Шталюпёнэн |Гумбінэн |5,435 |20.7 |5,312 |16.8 |5,907 |15.7 |- |Тыльзыт |Гумбінэн |18,057 |47.5 |22,471 |50.5 |26,880 |48.6 |} Да 1873 году палітыка германізацыі летувіскамоўнага насельніцтва Ўсходняй Прусіі не праводзілася, аднак азначанае насельніцтва ахвотна засвойвала нямецкую мову і культуру<ref name="Arnašius-2002">Arnašius H. [https://web.archive.org/web/20080531031428/http://ausis.gf.vu.lt/mg/nr/2002/078/078vok.html Vokiečiai Klaipėdoje] // Mokslas Ir Gyvenimas. Nr. 7—8. 2002.</ref>. У адрозьненьне ад летувіскамоўнага насельніцтва Расейскай імпэрыі, пераважна каталікоў, прускія летувісы галоўным парадкам спавядалі [[Лютэранства|лютэранства]]. Апроч таго, яны выкарыстоўвалі для летувіскай мовы іншую арфаграфію і гатычны шрыфт, а паводле культуры былі блізкімі да немцаў і выступалі як актыўныя патрыёты Нямецкай дзяржавы<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78.</ref>. Анэксія [[Клайпедзкі край|Клайпедзкага краю]] Летувой у 1923 годзе выклікала пратэсты з боку мясцовага насельніцтва: гэтак, 8 красавіка ў Клайпедзе вайскоўцы разагналі 9-тысячны мітынг, удзельнікі якога крычалі летувіскім салдатам «''Жамойты, прэч!''» ({{мова-de|«Szameiten, raus!»|скарочана}})<ref name="Jokubauskas-2017-677">Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 677.</ref>. Пазьней большасьць жыхароў Клайпедзкага краю ідэнтыфікавалі сябе як немцаў і стабільна галасавалі за арыентаваныя на Нямеччыну палітычныя партыі<ref name="Arnašius-2002"/><ref name="Jokubauskas-2017-677"/>. У 1939 годзе насельніцтва краю актыўна падтрымлівала яго анэксію [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]<ref name="Jokubauskas-2017-679">Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 679.</ref>. Па сканчэньні [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] далучаны да [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]] Клайпедзкі край пакінула абсалютная большасьць яго жыхароў (у канцы XX ст. налічвалася толькі некалькі сотняў «летувінінкаў»<ref name="Vnukovic-2021-43">Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 43.</ref>). Тым часам з заходняй частцы Малой Летувы, далучанай да [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], савецкія ўлады прымусова выселілі ўсё мясцовае насельніцтва — як немцаў, так і летувісаў. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} [[Катэгорыя:Народы Летувы]] [[Катэгорыя:Народы Нямеччыны]] 852myr3ggu0q05b5piy34ncvtzlxuv5 0 253746 2334454 2333903 2022-08-25T09:30:10Z Dymitr 10914 Dymitr перанёс старонку [[Віялет Лед’юк]] у [[Віялет Ледзюк]]: БКП 29:85в wikitext text/x-wiki [[Файл:VioletteLeduc.jpg|alt=Віялет Лед'юк|значак|Віялет Лед'юк]] '''Віялéт Лед’юк''' ([[Француская мова|франц.]] ''Violette Leduc'', 7 красавіка 1907, Арас, [[Па-дэ-Кале]], [[Францыя]] ― 28 траўня 1972, Факон, [[Ваклюз]], [[Францыя]]) ― француская [[пісьменьніца]]. {{Пісьменьнік|Імя=Віялет Лед'юк|Арыгінал імя=Violette Leduc|Імя пры нараджэньні=Violette Leduc|Дата нараджэньня=7 красавіка 1907|Месца нараджэньня=Арас, Па-дэ-Кале, Францыя|Месца пахаваньня=Факон,Францыя|Дата сьмерці=28 траўня 1972|Месца сьмерці=Факон, Францыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца|Гады актыўнасьці=1946-1972|Жанр=Раман|Мова=Француская|Дэбют=1946|Значныя творы=Thérèse et Isabelle (1955), La Bâtarde (1964), Le Taxi, (1971)}} == Жыцьцяпіс == Віялет Лед’юк нарадзілася ў Арасе 7 красавіка 1907 году, пазашлюбная дачка Бэрты Лед’юк і Андрэ Дэбараля, сына сям’і з вышэйшай [[Буржуазія|буржуазіі]] [[Валянсьен|Валянсьена]], які адмоўвіўся прызнаць дзіця. Зь дзяцінства жыла ў сораме ад свайго нараджэньня<ref><small>Alex Hughes, Violette Leduc: Mothers, Lovers, and Language, Londres, WS Maney, 1994, 169 p.</small></ref>. Віялет навучалася ў калежы Валянсьена, затым у калежы [[Дуэ]], дзе яна сустрэлася з Ізабэль П., зь якой у яе завязаліся гарачыя любоўныя адносіны. У калежы Віялет Лед’юк захапілася чытаньнем літаратуры: расейская клясыка, [[Жан Както|Ж. Както]], Ж. Д’юамэль, А. [[Андрэ Жыд|Жыд]], М. [[Марсэль Пруст|Пруст]] і [[Арцюр Рэмбо|А. Рэмбо]]<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1925 годзе Віялет зьблізілася з школьнай наглядніцай і выдатнай музыкай Дэніз Эртжэс, маладыя жанчыны сталі каханіцамі. Але пра іх адносіны даведаліся ў калежы, разгарэўся скандал, маладых жанчынаў выключылі з установы<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1926 годзе В. Лед’юк разам з маці і айчымам пераехала ў [[Парыж]] і паступіла ў ліцэй Расіна. У тым годзе яна не атрымала ступень бакаляўра і пачала працаваць прэс-сакратаркай у выдавецтве Plon. Пазьней яна стала асьвятляць навіны пра публікацыі [[выдавецтва]]. Яна працягвала жыць у прадмесьці Парыжу з каханкай Д. Эртжэс на працягу дзевяці гадоў. Маці старалася абароніць Віялету ад пазашлюбнай цяжарнасьці, а таму падтрымлівала ейныя гомасэксуальныя стасункі<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1938 годзе яна пазнаёмілася з [[Марыс Сакс|Марысам Саксам]] (будучым аўтарам рамана «Sabbat»). У 1942 годзе ён адвёз Віялету ў [[Нармандыя|Нармандыю]]. Там яна напісала [[рукапіс]] кнігі «L'Asphyxie (''Удушша''). Віялета ў той час гандлявала на чорным рынку, што дазваляла ёй зарабляць на жыцьцё<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1939 годзе яна выйшла замуж за Жака Мерсье, старога сябра, вясельнага фатографа і [[Мастак|мастака]], але пара рассталася праз год. Віялет Лед’юк зацяжарыла, але зрабіла [[спарон]] на пяці з паловай месяцах [[Цяжарнасьць|цяжарнасьці]], яе ледзьве выратавалі. Гэты драматычны досьвед падрабязна апісаны ў рамане «Ravages» (''Спусташэньні'')<ref><small>Marine Landrot, «Violette Leduc, une écriture née du manque», sur Télérama.fr, https://www.telerama.fr/livre/violette-leduc-une-ecriture-nee-du-manque,104675.php</small></ref>. У 1944 годзе Віялета Лед’юк пазнаёмілася з [[Сымона дэ Бавуар|Сымонай дэ Бавуар]] і ў 1945 годзе перадала ёй копію рукапісу кнігі «L'Asphyxie» (''Удушша''). Гэты раман атрымаў высокую ацэнку ад [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]], [[Жан-Поль Сартр|Жан-Поля Сартра]], [[Жан Както|Жана Както]] і [[Жан Жэнэ|Жана Жэне]]<ref><small>Nathalie Simon, «Violette Leduc, l'amie scandaleuse de Simone de Beauvoir», sur lefigaro.fr, 6 novembre 2013, https://www.lefigaro.fr/cinema/2013/11/05/03002-20131105ARTFIG00452-violetteleduc-l-amie-scandaleuse-de-simone-de-beauvoir.php</small></ref>. Сяброўства і каханьне Лед’юк да Марыса Сакса падрабязна апісаныя ў іншай кнізе ― «La Bâtarde» (''[[Байстручка]]''). Посьпех гэтай кнігі быў імгненны: яна разышлася шматасобнікавым [[Наклад|накладам]] (больш за 170 000 асобнікаў)<ref><small>Franziska Kutzick, «Pour une écriture de la douleur à l’ère du soupçon. L’Affamée de Violette Leduc», in: Daniel Bengsch, Silke Segler-Meßner, (éds.). Depuis les marges. Les années 1940-1960. Une époque charnière, Berlin, Erich Schmidt Verlag, 2016, p. 241-262.</small></ref>. Закаханая ў Сымону дэ Бавуар, яна пачала пісаць «L'Affamée» (''Прагная''), паэму у прозе, летуценны дзёньнік закаханай жанчыны, прысьвечаны С. дэ Бавуар<ref><small>Nathalie Simon, «Violette Leduc, l'amie scandaleuse de Simone de Beauvoir», sur lefigaro.fr, 6 novembre 2013, https://www.lefigaro.fr/cinema/2013/11/05/03002-20131105ARTFIG00452-violetteleduc-l-amie-scandaleuse-de-simone-de-beauvoir.php</small></ref>. Пры жыцьці многія раманы пісьменьніцы цэнзураваліся праз дэталёвасьць і сьмеласьць апісаньня лесьбійскага каханьня. У поўнай вэрсіі многія ейныя цэнзураваныя тэксты выйшлі толькі ў 2000 годзе<ref><small>Nathalie Simon, «Violette Leduc, l'amie scandaleuse de Simone de Beauvoir», sur lefigaro.fr, 6 novembre 2013, https://www.lefigaro.fr/cinema/2013/11/05/03002-20131105ARTFIG00452-violetteleduc-l-amie-scandaleuse-de-simone-de-beauvoir.php</small></ref>. В. Лед’юк захварэла на [[рак малочнай залозы]] і памерла пасля дзьвюх аперацыяў у Факоне ва ўзросьце 65 гадоў. Сымона дэ Бавуар была прызнаная спадчыньніцай ейнай літаратурных правоў і ў 1973 годзе апублікавала [[раман]] «La Chasse à l'amour» (''Паляваньне на каханьне'')<ref><small>Isabelle Courtivron, «Violette Leduc: L'enfermée pèlerine», Les Cahiers du GRIF «Recluses vagabondes», no 39, 1988, p. 49-53.</small></ref>. == Творчасьць == Яна зьяўляецца аўтаркай вельмі сьмелых, па сутнасьці, аўтабіяграфічных мастацкіх тэкстаў, якія парушаюць культурныя коды, каб вылучыць розныя тыпы сэксуальнай і эмацыйнай маргінальнасьці, настолькі, што ейныя творы часта шакавалі і абражалі публіку. Нягледзячы на тое, што па паходжаньні і навучаньні яна не належыла да літаратурных колаў, яна, тым не менш, была прызнаная як адна з лепшых аўтарак свайго часу, і карысталася моцнай падтрымкай [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]]<ref><small>Marine Landrot, «Violette Leduc, une écriture née du manque», sur Télérama.fr, https://www.telerama.fr/livre/violette-leduc-une-ecriture-nee-du-manque,104675.php</small></ref>. В. Лед’юк ― адна з пачынальніцаў аўтабіяграфічнага ці сацыялягічнага раману, зрабіла сваё жыцьцё асноўнай тэмай сваіх кнігаў. Відавочная прастата стылю, асаблівая музыкальнасьць твораў надаюць ім праўдзівы, асабісты і вельмі мілы тон<ref><small>Hervé Aubron, «Bouquet de Violette», Magazine littéraire, no 537, novembre 2013.</small></ref>. == Творы == • ''L'Asphyxie'', Gallimard, 1946, 196 p. • ''L'Affamée'', Gallimard, 1948, 196 p. • ''Ravages'', Gallimard, 1955, 477 p. • ''La Vieille Fille'' ''et le Mort'' suivi de ''Les Boutons dorés'', Gallimard, 1958, 227 p. • ''Trésors à prendre'', Gallimard, 1960, 320 p. • ''La Bâtarde'', avec une préface de Simone de Beauvoir, Gallimard, 1964, 462 p. • ''La Femme au petit renard'', Gallimard, 1965, 144 p. • ''Thérèse et Isabelle'', Gallimard 1955, 1966 • ''La Folie en tête'', Gallimard, 1970, 602 p. • ''Le Taxi'', Gallimard, 1971, 92 p. '''Пасьмяротныя''' • ''La Chasse à l'amour'', Gallimard 1973, 407 p. • ''Thérèse et Isabelle'', texte intégral de 1954, notes et postface de Carlo Jansiti, Gallimard, 2000, 138 p. • ''Je hais les dormeurs'', illustré par Béatrice Cussol, Éditions du Chemin de fer, 2006, 57 p. • ''Correspondance 1945-1972'', lettres choisies, établies, annotées et préfacées par Carlo Jansiti, Gallimard, 2007, 512 p. • ''La Main dans le sac'', édition établie par Catherine Viollet, Éditions du Chemin de fer, 2014, 73 p. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лед’юк, Віялет}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся 7 красавіка]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1907 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Памерлі 28 траўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1972 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Памерлі ад раку малочнай залозы]] [[Катэгорыя:Аўтабіяграфічныя творы]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] pujni7zdm24xk5l9fuagtsczdhx83dp 2334457 2334454 2022-08-25T09:31:25Z Dymitr 10914 артаграфія, [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыя]] wikitext text/x-wiki [[Файл:VioletteLeduc.jpg|alt=Віялет Ледзюк|значак|Віялет Ледзюк]] '''Віялéт Ледзюк''' ([[Француская мова|франц.]] ''Violette Leduc'', 7 красавіка 1907, Арас, [[Па-дэ-Кале]], [[Францыя]] ― 28 траўня 1972, Факон, [[Ваклюз]], [[Францыя]]) ― француская [[пісьменьніца]]. {{Пісьменьнік|Імя=Віялет Ледзюк|Арыгінал імя=Violette Leduc|Імя пры нараджэньні=Violette Leduc|Дата нараджэньня=7 красавіка 1907|Месца нараджэньня=Арас, Па-дэ-Кале, Францыя|Месца пахаваньня=Факон,Францыя|Дата сьмерці=28 траўня 1972|Месца сьмерці=Факон, Францыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца|Гады актыўнасьці=1946-1972|Жанр=Раман|Мова=Француская|Дэбют=1946|Значныя творы=Thérèse et Isabelle (1955), La Bâtarde (1964), Le Taxi, (1971)}} == Жыцьцяпіс == Віялет Ледзюк нарадзілася ў Арасе 7 красавіка 1907 году, пазашлюбная дачка Бэрты Ледзюк і Андрэ Дэбараля, сына сям’і з вышэйшай [[Буржуазія|буржуазіі]] [[Валянсьен|Валянсьена]], які адмоўвіўся прызнаць дзіця. Зь дзяцінства жыла ў сораме ад свайго нараджэньня<ref><small>Alex Hughes, Violette Leduc: Mothers, Lovers, and Language, Londres, WS Maney, 1994, 169 p.</small></ref>. Віялет навучалася ў калежы Валянсьена, затым у калежы [[Дуэ]], дзе яна сустрэлася з Ізабэль П., зь якой у яе завязаліся гарачыя любоўныя адносіны. У каледжы Віялет Ледзюк захапілася чытаньнем літаратуры: расейская клясыка, [[Жан Както|Ж. Както]], Ж. Д’юамэль, А. [[Андрэ Жыд|Жыд]], М. [[Марсэль Пруст|Пруст]] і [[Арцюр Рэмбо|А. Рэмбо]]<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1925 годзе Віялет зьблізілася з школьнай наглядніцай і выдатнай музыкай Дэніз Эртжэс, маладыя жанчыны сталі каханіцамі. Але пра іх адносіны даведаліся ў калежы, разгарэўся скандал, маладых жанчынаў выключылі з установы<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1926 годзе В. Ледзюк разам з маці і айчымам пераехала ў [[Парыж]] і паступіла ў ліцэй Расіна. У тым годзе яна не атрымала ступень бакаляўра і пачала працаваць прэс-сакратаркай у выдавецтве Plon. Пазьней яна стала асьвятляць навіны пра публікацыі [[выдавецтва]]. Яна працягвала жыць у прадмесьці Парыжу з каханкай Д. Эртжэс на працягу дзевяці гадоў. Маці старалася абароніць Віялету ад пазашлюбнай цяжарнасьці, а таму падтрымлівала ейныя гомасэксуальныя стасункі<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1938 годзе яна пазнаёмілася з [[Марыс Сакс|Марысам Саксам]] (будучым аўтарам рамана «Sabbat»). У 1942 годзе ён адвёз Віялету ў [[Нармандыя|Нармандыю]]. Там яна напісала [[рукапіс]] кнігі «L'Asphyxie (''Удушша''). Віялета ў той час гандлявала на чорным рынку, што дазваляла ёй зарабляць на жыцьцё<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1939 годзе яна выйшла замуж за Жака Мерсье, старога сябра, вясельнага фатографа і [[Мастак|мастака]], але пара рассталася праз год. Віялет Ледзюк зацяжарыла, але зрабіла [[спарон]] на пяці з паловай месяцах [[Цяжарнасьць|цяжарнасьці]], яе ледзьве выратавалі. Гэты драматычны досьвед падрабязна апісаны ў рамане «Ravages» (''Спусташэньні'')<ref><small>Marine Landrot, «Violette Leduc, une écriture née du manque», sur Télérama.fr, https://www.telerama.fr/livre/violette-leduc-une-ecriture-nee-du-manque,104675.php</small></ref>. У 1944 годзе Віялета Ледзюк пазнаёмілася з [[Сымона дэ Бавуар|Сымонай дэ Бавуар]] і ў 1945 годзе перадала ёй копію рукапісу кнігі «L'Asphyxie» (''Удушша''). Гэты раман атрымаў высокую ацэнку ад [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]], [[Жан-Поль Сартр|Жан-Поля Сартра]], [[Жан Както|Жана Както]] і [[Жан Жэнэ|Жана Жэне]]<ref><small>Nathalie Simon, «Violette Leduc, l'amie scandaleuse de Simone de Beauvoir», sur lefigaro.fr, 6 novembre 2013, https://www.lefigaro.fr/cinema/2013/11/05/03002-20131105ARTFIG00452-violetteleduc-l-amie-scandaleuse-de-simone-de-beauvoir.php</small></ref>. Сяброўства і каханьне Ледзюк да Марыса Сакса падрабязна апісаныя ў іншай кнізе ― «La Bâtarde» (''[[Байстручка]]''). Посьпех гэтай кнігі быў імгненны: яна разышлася шматасобнікавым [[Наклад|накладам]] (больш за 170 000 асобнікаў)<ref><small>Franziska Kutzick, «Pour une écriture de la douleur à l’ère du soupçon. L’Affamée de Violette Leduc», in: Daniel Bengsch, Silke Segler-Meßner, (éds.). Depuis les marges. Les années 1940-1960. Une époque charnière, Berlin, Erich Schmidt Verlag, 2016, p. 241-262.</small></ref>. Закаханая ў Сымону дэ Бавуар, яна пачала пісаць «L'Affamée» (''Прагная''), паэму у прозе, летуценны дзёньнік закаханай жанчыны, прысьвечаны С. дэ Бавуар<ref><small>Nathalie Simon, «Violette Leduc, l'amie scandaleuse de Simone de Beauvoir», sur lefigaro.fr, 6 novembre 2013, https://www.lefigaro.fr/cinema/2013/11/05/03002-20131105ARTFIG00452-violetteleduc-l-amie-scandaleuse-de-simone-de-beauvoir.php</small></ref>. Пры жыцьці многія раманы пісьменьніцы цэнзураваліся праз дэталёвасьць і сьмеласьць апісаньня лесьбійскага каханьня. У поўнай вэрсіі многія ейныя цэнзураваныя тэксты выйшлі толькі ў 2000 годзе<ref><small>Nathalie Simon, «Violette Leduc, l'amie scandaleuse de Simone de Beauvoir», sur lefigaro.fr, 6 novembre 2013, https://www.lefigaro.fr/cinema/2013/11/05/03002-20131105ARTFIG00452-violetteleduc-l-amie-scandaleuse-de-simone-de-beauvoir.php</small></ref>. Ледзюк захварэла на [[рак малочнай залозы]] і памерла пасля дзьвюх аперацыяў у Факоне ва ўзросьце 65 гадоў. Сымона дэ Бавуар была прызнаная спадчыньніцай ейнай літаратурных правоў і ў 1973 годзе апублікавала [[раман]] «La Chasse à l'amour» (''Паляваньне на каханьне'')<ref><small>Isabelle Courtivron, «Violette Leduc: L'enfermée pèlerine», Les Cahiers du GRIF «Recluses vagabondes», no 39, 1988, p. 49-53.</small></ref>. == Творчасьць == Яна зьяўляецца аўтаркай вельмі сьмелых, па сутнасьці, аўтабіяграфічных мастацкіх тэкстаў, якія парушаюць культурныя коды, каб вылучыць розныя тыпы сэксуальнай і эмацыйнай маргінальнасьці, настолькі, што ейныя творы часта шакавалі і абражалі публіку. Нягледзячы на тое, што па паходжаньні і навучаньні яна не належыла да літаратурных колаў, яна, тым не менш, была прызнаная як адна з лепшых аўтарак свайго часу, і карысталася моцнай падтрымкай [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]]<ref><small>Marine Landrot, «Violette Leduc, une écriture née du manque», sur Télérama.fr, https://www.telerama.fr/livre/violette-leduc-une-ecriture-nee-du-manque,104675.php</small></ref>. Ледзюк ― адна з пачынальніцаў аўтабіяграфічнага ці сацыялягічнага раману, зрабіла сваё жыцьцё асноўнай тэмай сваіх кнігаў. Відавочная прастата стылю, асаблівая музыкальнасьць твораў надаюць ім праўдзівы, асабісты і вельмі мілы тон<ref><small>Hervé Aubron, «Bouquet de Violette», Magazine littéraire, no 537, novembre 2013.</small></ref>. == Творы == • ''L'Asphyxie'', Gallimard, 1946, 196 p. • ''L'Affamée'', Gallimard, 1948, 196 p. • ''Ravages'', Gallimard, 1955, 477 p. • ''La Vieille Fille'' ''et le Mort'' suivi de ''Les Boutons dorés'', Gallimard, 1958, 227 p. • ''Trésors à prendre'', Gallimard, 1960, 320 p. • ''La Bâtarde'', avec une préface de Simone de Beauvoir, Gallimard, 1964, 462 p. • ''La Femme au petit renard'', Gallimard, 1965, 144 p. • ''Thérèse et Isabelle'', Gallimard 1955, 1966 • ''La Folie en tête'', Gallimard, 1970, 602 p. • ''Le Taxi'', Gallimard, 1971, 92 p. '''Пасьмяротныя''' • ''La Chasse à l'amour'', Gallimard 1973, 407 p. • ''Thérèse et Isabelle'', texte intégral de 1954, notes et postface de Carlo Jansiti, Gallimard, 2000, 138 p. • ''Je hais les dormeurs'', illustré par Béatrice Cussol, Éditions du Chemin de fer, 2006, 57 p. • ''Correspondance 1945-1972'', lettres choisies, établies, annotées et préfacées par Carlo Jansiti, Gallimard, 2007, 512 p. • ''La Main dans le sac'', édition établie par Catherine Viollet, Éditions du Chemin de fer, 2014, 73 p. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Ледзюк, Віялет}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Памерлі ад раку малочнай залозы]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] bdze3d2xfdtrun8ib2a80yve6w47g20 0 256389 2334369 2320181 2022-08-24T12:15:48Z W 11741 +[[Шчаўевы суп]], [[Вікіпэдыя:Праект:Злучнасьць]] wikitext text/x-wiki {{Страва |назва = Крапіўны суп |выява = St John Restaurant, Smithfield, London (3445306202).jpg |памер_выявы = |подпіс_выявы = У лёнданскай страўні (2009 год, Ангельшчына) |іншыя_назвы = суп з крапівы |падобныя = [[шчаўевы суп]] |тып = [[суп]] |кухні = [[Эўрапейская кухня|эўрапейская]], [[Іранская кухня|іранская]] |краіна = [[Старажытная Грэцыя]] |рэгіён = Эўропа |аўтар = |вытворца = |зьявілася = |складанасьць = |час = 90 хвілінаў |складнік = [[крапіва]] |складнікі = [[бульба]], [[морква]], [[цыбуля]], [[пятрушка]] |калёрыі = |бялкі = |тлушчы = |вугляводы = |глікемічны_індэкс = |commons = }} '''Крапіўны суп'''<ref>{{Навіна|аўтар=Аляксандар Саенка|загаловак=Купальле ў горадзе|спасылка=https://budzma.org/news/kupallye-w-horadzye-budzma-byelarusami-pawdzyelnichala-w-pryhozhay-dabrachynnay-akcyi.html|выдавец=Кампанія «[[Будзьма беларусамі]]»|дата публікацыі=12 ліпеня 2016|дата доступу=8 чэрвеня 2022}}</ref> — [[суп]] з маладой крапівы. Можа ўжывацца дзеля паляпшэньня [[Абмен рэчываў|абмену рэчываў]] і страваваньня, вывядзеньня шкодных рэчываў з арганізму і папярэджаньня [[Малакроўе|малакроўя]], а таксама дзеля паніжэньня ўзроўню [[Цукар|цукру]] ў [[Кроў|крыві]]. Страва нясе карысьць праз багатасьць крапівы на [[вітаміны]] А, Б, Ц, Е і К, а таксама на такія мікра- і макраэлемэнты, як [[медзь]], [[манган]], [[жалеза]], [[Бор (элемэнт)|бор]] і [[нікель]]. Таксама яе ўжываньне павышае [[згусальнасьць крыві]]<ref name="а"/>. == Складнікі == Для прыгатаваньня крапіўнага супу выкарыстоўваюць па 100 грамаў [[Крапіва|крапівы]] і [[Бульба|бульбы]], 220 грамаў курынага [[булён]]у, 5 грамаў зеляніны [[Пятрушка|пятрушкі]] і [[кроп]]у, [[Рэпчатая цыбуля|рэпчатую цыбулю]] і [[Морква|моркву]], кавалкі адварнога [[яйка]], [[Сьмятана|сьмятану]] і [[прыправы]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=Сьвятлана Адамовіч|загаловак=А гайда па крапіву|спасылка=https://bel.24health.by/a-gajda-pa-krapivu-velmi-smachnuyu-travu/|выдавец=Партал «[[Слушна]]»|дата публікацыі=3 траўня 2019|дата доступу=8 чэрвеня 2022}}</ref>. == Прыгатаваньне == [[Файл:Soupe à l'ortie 2.JPG|значак|280пкс|Крапіўны суп зь вяршкамі (2013 год, Францыя)]] Пасьля закіпаньня ў ваду разам з [[кураціна]]й кладуць цыбуліну, нарэзаную долькамі моркву і каранёвую пятрушку, а таксама бульбу. Праз гадзіну курыны булён здымаюць з агню і працэджваюць. Кураціну разьбіраюць на дробныя кавалкі і разам з морквай, пятрушкай ды бульбай вяртаюць у булён. Пакуль булён гатуецца маладую крапіву старанна прамываюць і апускаюць у кіпень іншага [[Рондаль|рондаля]], дзе адварваюць да мяккасьці пры адчыненай накрыўцы. Затым крапіву адкідваюць на [[друшляк]] і абдаюць халоднай вадой. Пасьля гэтага крапіву адціскаюць, дробна рэжуць і апускаюць у курыны булён. Потым перамешваюць і даюць пагатавацца яшчэ 5 хвілінаў. У [[Талерка|талеркі]] зьмяшчаюць кавалкі адварнога яйка і зеляніну. Наверх наліваюць суп і дадаюць сьмятану<ref name="а"/>. Пры гатаваньні без кураціны ў кіпень могуць пакласьці сьвежую [[Капуста|капусту]] і [[бурак]]. Парэзаную крапіву мажліва дадаць у суп без абдаваньня кіпнем, каб захаваць больш вітамінаў. Урэшце, могуць парэзаць туды [[Зоркаўка|зоркаўку]], [[Лебяда|лебяду]] і [[шчаўе]]. Замест варанага яйка мажліва дадаць [[сыр]]<ref>{{Навіна|аўтар=Аўгіня Манцэвіч|загаловак=Рэцэпты зь ядомых дзікаросаў|спасылка=http://downshifter.by/dzikarosy|выдавец=Партал «Даўншыфтэр»|дата публікацыі=25 красавіка 2018|дата доступу=8 чэрвеня 2022}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Накід}} [[Катэгорыя:Супы]] [[Катэгорыя:Стравы з гародніны]] [[Катэгорыя:Эўрапейская кухня]] [[Катэгорыя:Іранская кухня]] [[Катэгорыя:Беларуская кухня]] [[Катэгорыя:Турэцкая кухня]] [[Катэгорыя:Старажытныя стравы]] [[Катэгорыя:Амэрыканская кухня]] [[Катэгорыя:Харчаваньне ў Паночнай Амэрыцы]] [[Катэгорыя:Культура індзейцаў]] 2zz6fln3fl7vgoea87y2e90cjcjeujw 0 256392 2334431 2334349 2022-08-24T22:13:06Z Hleb23 72152 /* Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф */ вынікі матчаў за 24 жніўня + статыстыка ды сфармаваныя кошыкі wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />89/310 (з улікам кваліфікацыі) — 28,71% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />242 (з улікам кваліфікацыі) — 2,719 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />''{{Сьцяг|Гаіці}} Францьдзі П'ера({{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]])'' — 5 мячоў<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="3" |4(7/7) | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 |4(8/8) | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 |3(6/6) | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 |3(5/6) | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2(5/5) | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="2" |2(5/5) | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | rowspan="2" |2(3/5) | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | rowspan="3" |2(4/5) | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 |1(2/4) | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 |1(3/4) | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 |1(2/4) | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 |1(3/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 |1(1/4) | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | rowspan="3" |1(3/4) | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 |1(2/4) | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 |1(3/4) | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 |1(1/4) | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 |1(0/4) | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 |1(2/4) | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 |1(0/4) | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 |1(2/4) | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0(1/1) | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1(1/4) | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 |1(0/4) | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 |1(1/4) | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 |1(0/4) | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 |1(0/4) | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 |1(1/4) | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | rowspan="5" |1(0/3) | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |1:2 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |0:0 |1:2 |1.— 2.[[Філіп Азобіч|Азобіч]] 38' (1:0), [[Ян Копіц|Копіц]] 58'(1:1), [[Ян Клімент|Клімент]] 73' (1:2) |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |2:4 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:0 |1:4 |1.[[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 37' (1:0) 2.[[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 4' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 35' (1:2), [[Альбэрт Грэнбэк|Гронбэк]] 70' (2:2), [[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 117' (2:3), [[Пэтар Бочкай|Бочкай]] 120' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |3:2 |2:2 |1.[[Францьдзі П'ера|П’ера]] 18' (1:0), [[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (1:1), [[Гелёр Канга|Канга]] 40' (1:2), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 51' (2:2), [[Цярон Чэры|Чэры]] 61' (3:2) 2.[[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (3:3), [[Мірка Іваніч|Іваніч]] 43' (3:4), [[Даніэль Сундгрэн|Сундгрэн]] 45+5' (4:4), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 90' ([[Аўтагол|аўта]]) (5:4) |- |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |2:1 |0:0 |1.[[Віктар Клясан|Клясан]] 9' (1:0), [[Люкас Лерагер|Лерагер]] 48' (2:0), [[Анастасіяс Бакасэтас|Бакасэтас]] 79' (2:1) 2.— |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |0:5 |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |0:2 |0:3 |1.[[Жылбэрту Мараэс Жуніёр|Жылбэрту]] 9' (0:1), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 37' (0:2) 2.[[Нікаляс Атамэндзі|Атамэндзі]] 27' (0:3), [[Рафа Сылва|Сылва]] 40' (0:4), [[Давід Нэрэс|Нэрэс]] 42' (0:5) |- |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2:2 |1:0 |1.[[Ібраім Сангарэ|Сангарэ]] 37' (0:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 40' (1:1), [[Том Лоўрэнс|Лоўрэнс]] 70' (2:1), [[Арманда Абіспа|Абіспа]] 78' (2:2) 2.[[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 60' (3:2) |} == Групавы этап == === Лёсаваньне === Лёсаваньне групавога этапу адбудзецца 25 жніўня 2022 году. 32 каманды будуць разьбітыя на восем групаў па чатыры каманды. Для лёсаваньня каманды разьмяркоўваюцца па чатырох кошыках, у кожным па восем камандаў, на падставе наступных крытэрыяў: * Кошык 1 зьмяшчае ўладальнікаў тытулаў [[Рэал Мадрыд|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]] і [[Айнтрахт Франкфурт|Лігі Еўропы 2021-22]], а таксама чэмпіёнаў шасьці найлепшых асацыяцыяў па каэфіцыентах УЭФА гэтых асацыяцый на канец эўракубкавага сэзону 2021-22. Паколькі ўладальнік тытулу Лігі чэмпіёнаў «[[Рэал Мадрыд]]» таксама зьяўляецца чэмпіёнам Асацыяцыі з другім па велічыні каэфіцыентам ([[Гішпанія]]), чэмпіён Асацыяцыі зь сёмым каэфіцыентам ([[Нідэрлянды]]) «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]» таксама будзе пасеяны ў Кошык 1. * Кошыкі 2, 3 і 4 ўтрымліваюць астатнія каманды, пасеяныя паводле іх клюбных каэфіцыентаў УЭФА на пачатак эўракубкавага сэзону 2022-23 гадоў. * Каманды з адной асацыяцыі ня могуць быць уключаныя ў адну групу. * [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурцкі]] «[[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]]» дэбютуе ў групавым раўндзе пасьля перамогі ў Лізе Эўропы ў мінулым сэзоне. Гэта таксама першы выпадак, калі пяць нямецкіх клюбаў трапяць у групавы этап. * Усяго 15 дзейных чэмпіёнаў прымуць удзел у групавым этапе разам зь 17 іншымі клюбамі, што кваліфікаваліся на гэны этап. {| class="wikitable" |+ !Кошык 1 !Кошык 2 !Кошык 3 !Кошык 4 |- |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд]] (124,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (134,00) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]] (78,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] (50,250) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] (61,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] (123,000) |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] [[Зальцбург]] (71,000) |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] [[Загрэб]] (49,500) |- |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці]] (134,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (114,000) |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] [[Данецк]] (71,000) |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль]] (44,000) |- |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (38,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (107,00) |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] (67,000) |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,500) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] (138,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] (105,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] (66,000) |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (38,500) |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (112,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (91,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] (61,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] (33,000) |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (80,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]] (83,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] (55,000) |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] (31,000) |- |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] (82,500) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] (83,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] (53,000) |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] [[Хайфа]] (7,000) |} === Група А === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Б === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група В === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Г === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Д === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Е === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Ё === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Ж === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- | rowspan="2" |1-2 |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |5 |- |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 перад пачаткам 3 кв. раўнду з ''[[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]]'', калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="5" |3-7 |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]] |4 |- |{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]] |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |4 |- | rowspan="8" |8-15 |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Бруна Пэткавіч]] ({{Мова-харв|''Bruno Petković''|скарочана}}) [[Дынама Загрэб|Дынама]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Міслаў Оршыч]] ({{Мова-харв|''Mislav Oršić''|скарочана}}) [[Дынама Загрэб|Дынама]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Клімент]] ({{Мова-чэс|''Jan Kliment''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Антоніа-Мірка Чолак]] ({{Мова-харв|''Antonio-Mirko Čolak''|скарочана}}) [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] du1dsaou08s909da2yx5iq20hnp17ua 2334446 2334431 2022-08-25T08:27:24Z Hleb23 72152 /* Статыстыка */ адзначэньне каманды, што выбыла з турніру wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />89/310 (з улікам кваліфікацыі) — 28,71% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />242 (з улікам кваліфікацыі) — 2,719 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />''{{Сьцяг|Гаіці}} Францьдзі П'ера({{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]])'' — 5 мячоў<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="3" |4(7/7) | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 |4(8/8) | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 |3(6/6) | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 |3(5/6) | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2(5/5) | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="2" |2(5/5) | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | rowspan="2" |2(3/5) | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | rowspan="3" |2(4/5) | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 |1(2/4) | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 |1(3/4) | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 |1(2/4) | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 |1(3/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 |1(1/4) | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | rowspan="3" |1(3/4) | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 |1(2/4) | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 |1(3/4) | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 |1(1/4) | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 |1(0/4) | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 |1(2/4) | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 |1(0/4) | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 |1(2/4) | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0(1/1) | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1(1/4) | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 |1(0/4) | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 |1(1/4) | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 |1(0/4) | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 |1(0/4) | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 |1(1/4) | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | rowspan="5" |1(0/3) | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |1:2 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |0:0 |1:2 |1.— 2.[[Філіп Азобіч|Азобіч]] 38' (1:0), [[Ян Копіц|Копіц]] 58'(1:1), [[Ян Клімент|Клімент]] 73' (1:2) |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |2:4 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:0 |1:4 |1.[[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 37' (1:0) 2.[[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 4' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 35' (1:2), [[Альбэрт Грэнбэк|Гронбэк]] 70' (2:2), [[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 117' (2:3), [[Пэтар Бочкай|Бочкай]] 120' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |3:2 |2:2 |1.[[Францьдзі П'ера|П’ера]] 18' (1:0), [[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (1:1), [[Гелёр Канга|Канга]] 40' (1:2), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 51' (2:2), [[Цярон Чэры|Чэры]] 61' (3:2) 2.[[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (3:3), [[Мірка Іваніч|Іваніч]] 43' (3:4), [[Даніэль Сундгрэн|Сундгрэн]] 45+5' (4:4), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 90' ([[Аўтагол|аўта]]) (5:4) |- |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]]''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |2:1 |0:0 |1.[[Віктар Клясан|Клясан]] 9' (1:0), [[Люкас Лерагер|Лерагер]] 48' (2:0), [[Анастасіяс Бакасэтас|Бакасэтас]] 79' (2:1) 2.— |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |0:5 |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |0:2 |0:3 |1.[[Жылбэрту Мараэс Жуніёр|Жылбэрту]] 9' (0:1), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 37' (0:2) 2.[[Нікаляс Атамэндзі|Атамэндзі]] 27' (0:3), [[Рафа Сылва|Сылва]] 40' (0:4), [[Давід Нэрэс|Нэрэс]] 42' (0:5) |- |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2:2 |1:0 |1.[[Ібраім Сангарэ|Сангарэ]] 37' (0:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 40' (1:1), [[Том Лоўрэнс|Лоўрэнс]] 70' (2:1), [[Арманда Абіспа|Абіспа]] 78' (2:2) 2.[[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 60' (3:2) |} == Групавы этап == === Лёсаваньне === Лёсаваньне групавога этапу адбудзецца 25 жніўня 2022 году. 32 каманды будуць разьбітыя на восем групаў па чатыры каманды. Для лёсаваньня каманды разьмяркоўваюцца па чатырох кошыках, у кожным па восем камандаў, на падставе наступных крытэрыяў: * Кошык 1 зьмяшчае ўладальнікаў тытулаў [[Рэал Мадрыд|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]] і [[Айнтрахт Франкфурт|Лігі Еўропы 2021-22]], а таксама чэмпіёнаў шасьці найлепшых асацыяцыяў па каэфіцыентах УЭФА гэтых асацыяцый на канец эўракубкавага сэзону 2021-22. Паколькі ўладальнік тытулу Лігі чэмпіёнаў «[[Рэал Мадрыд]]» таксама зьяўляецца чэмпіёнам Асацыяцыі з другім па велічыні каэфіцыентам ([[Гішпанія]]), чэмпіён Асацыяцыі зь сёмым каэфіцыентам ([[Нідэрлянды]]) «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]» таксама будзе пасеяны ў Кошык 1. * Кошыкі 2, 3 і 4 ўтрымліваюць астатнія каманды, пасеяныя паводле іх клюбных каэфіцыентаў УЭФА на пачатак эўракубкавага сэзону 2022-23 гадоў. * Каманды з адной асацыяцыі ня могуць быць уключаныя ў адну групу. * [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурцкі]] «[[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]]» дэбютуе ў групавым раўндзе пасьля перамогі ў Лізе Эўропы ў мінулым сэзоне. Гэта таксама першы выпадак, калі пяць нямецкіх клюбаў трапяць у групавы этап. * Усяго 15 дзейных чэмпіёнаў прымуць удзел у групавым этапе разам зь 17 іншымі клюбамі, што кваліфікаваліся на гэны этап. {| class="wikitable" |+ !Кошык 1 !Кошык 2 !Кошык 3 !Кошык 4 |- |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд]] (124,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (134,00) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]] (78,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] (50,250) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] (61,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] (123,000) |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] [[Зальцбург]] (71,000) |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] [[Загрэб]] (49,500) |- |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці]] (134,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (114,000) |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] [[Данецк]] (71,000) |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль]] (44,000) |- |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (38,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (107,00) |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] (67,000) |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (40,500) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] (138,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] (105,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] (66,000) |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (38,500) |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (112,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (91,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] (61,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] (33,000) |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (80,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]] (83,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] (55,000) |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] (31,000) |- |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] (82,500) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] (83,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] (53,000) |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] [[Хайфа]] (7,000) |} === Група А === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Б === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група В === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Г === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Д === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Е === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Ё === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Ж === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- | rowspan="2" |1-2 |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |5 |- |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 перад пачаткам 3 кв. раўнду з [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]], калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="5" |3-7 |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]] |4 |- |{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]] |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |4 |- | rowspan="8" |8-15 |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Бруна Пэткавіч]] ({{Мова-харв|''Bruno Petković''|скарочана}}) [[Дынама Загрэб|Дынама]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Міслаў Оршыч]] ({{Мова-харв|''Mislav Oršić''|скарочана}}) [[Дынама Загрэб|Дынама]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Ян Клімент]] ({{Мова-чэс|''Jan Kliment''|скарочана}}) [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Антоніа-Мірка Чолак]] ({{Мова-харв|''Antonio-Mirko Čolak''|скарочана}}) [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] av79dj1vcp55831ajdh66ym80mkrwoc 0 258145 2334435 2334279 2022-08-24T22:52:07Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Расейская імпэрыя */ + wikitext text/x-wiki [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] '''Летувізацыя'''<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref><ref name="Zajkouski-1993-70">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.</ref><ref>Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.</ref> — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (празь іх частковую [[палянізацыя|палянізацыю]] або [[русіфікацыя|русіфікацыю]]) з паступовым пераводам адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову дзеля [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] мясцовага насельніцтва летувісамі. == Рэч Паспалітая == {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} {{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}} {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} У 1869 годзе [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]]{{Заўвага| Як зазначае беларускі гісторык [[Іван Саракавік]] (у чым пагаджаецца з дасьледнікам [[Іван Ласкоў|Іванам Ласковым]]<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.</ref>), «''Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва''»<ref>Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Современная школа, 2006. [https://books.google.by/books?id=5hghAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiB2OLzpNH5AhW4wAIHHeVACXYQ6AF6BAgDEAI С. 116].</ref><ref>Саракавік І. Беларусазнаўства. — {{Менск (Мінск)}}: Веды, 1998. [https://books.google.by/books?id=JOYvAAAAMAAJ&q=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&dq=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwyfTno9H5AhXG1qQKHV6HAF4Q6AF6BAgKEAI С. 41].</ref>}} і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх гэты дасьледнік бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA8-PA243-IA28&dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&f=false 87]—89, 92—93.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]] [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.</ref><ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].</ref>}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — "''…шмат ["літоўскіх" кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] <…> дзе яна ["літоўская мова" — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''"{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref> — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — "''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы ["Малая Летува"]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''"{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>). Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контррэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.</ref>. == Расейская імпэрыя == {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} {{Асноўны артыкул|Аўкштайты|Ліцьвякі (гістарычны этнонім)}} Паводле [[Ігнат Казлоўскі|Ігната Казлоўскага]], за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі [[Жамойцкая дыяцэзія|Жамойцкай дыяцэзіі]], дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 104—106.</ref>. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]<ref>Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.</ref>, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску{{Заўвага|Этнограф і мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] засьведчыў, што сярод заселенай [[Латышы|латышамі]] [[Курляндыя|Курляндыі]], «''большасьць [[Беларуская мова|беларускіх]] населеных месцаў заканчваюцца на -ішкі''»<ref>Карский Е. Ф. Белорусы. Т. 1. — Минск, 2006. [https://books.google.by/books?id=ohcsAQAAMAAJ&q=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&dq=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfmJmpp9X5AhUa7qQKHRoNCsAQ6AF6BAgBEAI С. 559].</ref>, пазьней падобныя тапонімы на -ішкі азначылі як «гістарычна балтыйскія» і нават «тыпова летувіскія»<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj1/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%91%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B_%D1%86%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%B9_i_%D1%83%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B9_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96_%D1%9E_%D1%81%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B2%D0%B5%D1%87%D1%87%D1%8B.html Балты цэнтральнай і ўсходняй Беларусі ў сярэднявеччы] // Спадчына. № 1, 1999. С. 61—72.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае, што «''ва ўсходнегерманскіх мовах быў пашыраны суфікс -isk-: такім чынам, так менаваная «лінія Сафарэвіча» (мяжа перавагі паселішчаў з назовамі на -ішкі ў Панямоньні) не абавязкова зьнітавана з балтамі''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 31.</ref>}} альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 107.</ref>. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.</ref>, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.</ref> і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.</ref>, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.</ref>), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… <…> ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.</ref>. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі балтыйскасьць з паганствам (летувіскасьць){{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>}} і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 107—108.</ref>. Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}<ref>Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.</ref>) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref>, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005"/> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. Прытым, як засьведчыў у сваёй кнізе 1906 году віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928), калі «літваманы» называлі [[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]] на Літве (г. зн. беларускамоўных сялянаў) «''літоўцамі бяз мовы''», то існаваў і іншы погляд, калі гэтых тутэйшых называлі «старалітоўцамі» — у адрозьненьні ад летувіскамоўнага насельніцтва — «младалітоўцаў»<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. == Першая Летувіская рэспубліка == === Спроба захопу Вільні === [[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]] [[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і сталічны [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.</ref>{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. <…> Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. <…> Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.</ref>.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. <…> Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. <...> Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}<ref>Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.</ref>. === Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў === У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%<ref>Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.</ref>. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.</ref>. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.</ref>. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.</ref>. === Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню === У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаванай 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''»{{Заўвага|[[Лацінка]]вы арыгінал паводле Ластоўскага: «''Jenas z Jurgasom z puszczow Litwiny nieśli Chrystowi z sałom botwiny''»<ref>Ластоўскі В. Гісторыя Беларускай (Крыўскай) кнігі. — Коўна, 1926. С. 632.</ref>}} (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]<ref>Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.</ref>, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў<ref>«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.</ref>, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]]. Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў<ref>[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.</ref>). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»<ref>[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]</ref>, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]<ref>[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.</ref><ref>Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&pg=PT41&lpg=PT41&dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&source=bl&ots=_m-G1MRqF7&sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&q&f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.</ref>, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень (PhD) з гісторыі у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]<ref>[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.</ref>, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце|«УКантакце»]]<ref>[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.</ref>. === Супраца з СССР === [[Файл:Пану Сталіну Ёсіфу Вісарыёнавічу ад міністра замежных справаў Летувы (21.12.1939).jpg|значак|Беларускі пераклад<ref>[[Звязда]]. № 295, 1939. С. 4.</ref> тэксту афіцыйнаага віншаваньня «''пану [[Сталін]]у <...> глыбокапаважанаму Ёсіфу Вісарыёнавічу''» ад міністра замежных справаў Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Урбшыс|Ёзаса Ўрбшыса|be|Юозас Урбшыс}}, 21 сьнежня 1939 г.]] З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам<ref name="Zajkouski-1993-70"/>, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве<ref name="dzej">[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.</ref>. === Супраца з Трэцім Райхам === З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва<ref name="dzej"/>. == СССР == [[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]] Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.</ref>. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва<ref name="dzej"/>. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»<ref name="Arlou-2012-386">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.</ref>. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі<ref name="Zajkouski-1993-70"/>. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы<ref name="Arlou-2012-387">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref>, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу<ref name="dzej"/>. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі<ref name="Arlou-2012-386"/>. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.</ref>. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы<ref name="Zajkouski-1993-70"/>. Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы: {| class="wikitable sortable" |{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва |{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва |{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва |- |[[Вільня]] |Вільнюс |Vilnius |- |[[Трокі]] |Тракай |Trakai |- |[[Коўна]] |Каунас |Kaunas |- |[[Меднікі]] |Мядзінінкай |Medininkai |- |[[Салечнікі]] |Шальчынінкай |Šalčininkai |- |[[Сьвянцяны]] |Швянчоніс |Švenčionys |- |[[Міндоўг]] |Міндаугас |Mindaugas |- |[[Войшалк]] |Вайшвілкас |Vaišvilkas |- |[[Гедзімін]] |Гедымінас |Gediminas |- |[[Альгерд]] |Альгірдас |Algirdas |- |[[Кейстут]] |Кейстуціс |Kęstutis |- |[[Вітаўт]] |Вітаутас |Vytautas |- |} Летувіскія ўлады таксама праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%<ref name="Arlou-2012-386"/>. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі<ref name="Arlou-2012-387"/>. У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.</ref>. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска<ref name="Katlarcuk-2003"/>), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%<ref name="Arlou-2012-388">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.</ref>. Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]<ref name="Arlou-2012-388"/>. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.</ref>. == Летувіская рэспубліка == === У дзяржаўнай палітыцы === У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''<ref>[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]</ref>. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага<ref>Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).</ref>. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Kascian-2009"/>. === У летувіскай гістарыяграфіі === Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»<ref name="ak">[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.</ref>, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі<ref name="Kascian-2009"/><ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.</ref>. Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]], калі [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, а на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>), пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, па чым адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў, «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княскай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны<ref>Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.</ref>. На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі<ref name="Kascian-2009"/><ref name="ak"/>. === Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага === {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]<ref>Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.</ref>). Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. === Атаясамліваньне Беларусі з Расеяй === У 2010 годзе [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] зьвярнулася ў Дзяржаўную камісію зь летувіскай мовы з просьбай перагледзіць афіцыйную назву Беларусі ({{мова-lt|Baltarusija|скарочана}}, ''balta'' — белы колер, ''Rusija'' — [[Расея]]). Сярод прапанаваных да разгляду варыянтаў было традыцыйнае летувіскае найменьне — ''Baltoji Rusia'' ({{мова-be|Белая Русь|скарочана}})<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=37411 Літва адмовілася Беларусь называць Belarus], [[Наша Ніва]], 16 красавіка 2010 г.</ref>. Аднак сябры Дзяржаўнай камісіі з спасылкай на меркаваньне летувіскіх гісторыкаў адзінагалосна пастанавілі пакінуць прыняты ў часы кіраваньня [[Сталін]]а савецкі варыянт назвы Беларусі<ref>[https://web.archive.org/web/20100419122535/http://news.tut.by/167244.html В Литве Беларусь останется Baltarusija], [[TUT.BY]], 16 красавіка 2010 г.</ref>. У красавіку 2021 году часовая палітычная падкамісія пры Дзяржаўнай камісіі па летувіскай мове зноў адмовілася зьмяняць афіцыйную [[Русіфікацыя Беларусі|расейскую]] [[Каляніялізм|каляніяльную]] назву Беларусі — на гэты раз на просьбу [[Сьвятлана Ціханоўская|Сьвятланы Ціханоўскай]], тым часам у сьнежні 2020 году гэтая ж камісія зьмяніла афіцыйную летувіскую назву [[Грузія|Грузіі]] на просьбу грузінскіх дыпляматаў<ref>[https://www.svaboda.org/a/31188034.html Літоўскія мовазнаўцы вырашылі не мяняць назву Беларусі], [[Радыё Свабода]], 5 красавіка 2021 г.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Русіфікацыя Беларусі]] * [[Ліцьвінства]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] * [[Старалітва]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001. * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004 * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003. * [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004. == Вонкавыя спасылкі == * [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г. * [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/10360 Прозвішчы прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў у Летуве], [[ARCHE Пачатак]], 4 студзеня 2013 г. * Кірыл Касьцян, [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г. {{Культурная асыміляцыя}} [[Катэгорыя:Беларуская мова]] [[Катэгорыя:СССР]] aei1e20arh6mbifn7uben8vg4eav8do 2334436 2334435 2022-08-24T23:03:56Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Расейская імпэрыя */ стыль wikitext text/x-wiki [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] '''Летувізацыя'''<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref><ref name="Zajkouski-1993-70">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.</ref><ref>Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.</ref> — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (празь іх частковую [[палянізацыя|палянізацыю]] або [[русіфікацыя|русіфікацыю]]) з паступовым пераводам адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову дзеля [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] мясцовага насельніцтва летувісамі. == Рэч Паспалітая == {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} {{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}} {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} У 1869 годзе [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]]{{Заўвага| Як зазначае беларускі гісторык [[Іван Саракавік]] (у чым пагаджаецца з дасьледнікам [[Іван Ласкоў|Іванам Ласковым]]<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.</ref>), «''Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва''»<ref>Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Современная школа, 2006. [https://books.google.by/books?id=5hghAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiB2OLzpNH5AhW4wAIHHeVACXYQ6AF6BAgDEAI С. 116].</ref><ref>Саракавік І. Беларусазнаўства. — {{Менск (Мінск)}}: Веды, 1998. [https://books.google.by/books?id=JOYvAAAAMAAJ&q=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&dq=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwyfTno9H5AhXG1qQKHV6HAF4Q6AF6BAgKEAI С. 41].</ref>}} і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх гэты дасьледнік бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA8-PA243-IA28&dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&f=false 87]—89, 92—93.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]] [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.</ref><ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].</ref>}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — "''…шмат ["літоўскіх" кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] <…> дзе яна ["літоўская мова" — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''"{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref> — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — "''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы ["Малая Летува"]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''"{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>). Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контррэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.</ref>. == Расейская імпэрыя == {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} {{Асноўны артыкул|Аўкштайты|Ліцьвякі (гістарычны этнонім)}} Паводле [[Ігнат Казлоўскі|Ігната Казлоўскага]], за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі [[Жамойцкая дыяцэзія|Жамойцкай дыяцэзіі]], дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 104—106.</ref>. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]<ref>Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.</ref>, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску{{Заўвага|Этнограф і мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] засьведчыў, што сярод заселенай [[Латышы|латышамі]] [[Курляндыя|Курляндыі]], «''большасьць [[Беларуская мова|беларускіх]] населеных месцаў заканчваюцца на -ішкі''»<ref>Карский Е. Ф. Белорусы. Т. 1. — Минск, 2006. [https://books.google.by/books?id=ohcsAQAAMAAJ&q=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&dq=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfmJmpp9X5AhUa7qQKHRoNCsAQ6AF6BAgBEAI С. 559].</ref>, пазьней падобныя тапонімы на -ішкі азначылі як «гістарычна балтыйскія» і нават «тыпова летувіскія»<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj1/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%91%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B_%D1%86%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%B9_i_%D1%83%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B9_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96_%D1%9E_%D1%81%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B2%D0%B5%D1%87%D1%87%D1%8B.html Балты цэнтральнай і ўсходняй Беларусі ў сярэднявеччы] // Спадчына. № 1, 1999. С. 61—72.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае, што «''ва ўсходнегерманскіх мовах быў пашыраны суфікс -isk-: такім чынам, так менаваная «лінія Сафарэвіча» (мяжа перавагі паселішчаў з назовамі на -ішкі ў Панямоньні) не абавязкова зьнітавана з балтамі''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 31.</ref>}} альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 107.</ref>. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.</ref>, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.</ref> і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.</ref>, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.</ref>), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… <…> ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.</ref>. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі балтыйскасьць з паганствам (летувіскасьць){{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>}} і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 107—108.</ref>. Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}<ref>Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.</ref>) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref>, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005"/> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. Прытым як засьведчыў у сваёй кнізе 1906 году віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928), «старалітоўцамі» ў адрозьненьні ад летувіскамоўнага насельніцтва — «младалітоўцаў» — таксама называлі [[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]] на Літве (г. зн. беларускамоўных сялянаў){{Заўвага|Тым часам «літваманы» называлі гэтых тутэйшых беларускамоўных сялянаў «''літоўцамі бяз мовы''»}}<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. == Першая Летувіская рэспубліка == === Спроба захопу Вільні === [[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]] [[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і сталічны [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.</ref>{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. <…> Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. <…> Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.</ref>.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. <…> Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. <...> Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}<ref>Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.</ref>. === Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў === У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%<ref>Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.</ref>. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.</ref>. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.</ref>. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.</ref>. === Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню === У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаванай 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''»{{Заўвага|[[Лацінка]]вы арыгінал паводле Ластоўскага: «''Jenas z Jurgasom z puszczow Litwiny nieśli Chrystowi z sałom botwiny''»<ref>Ластоўскі В. Гісторыя Беларускай (Крыўскай) кнігі. — Коўна, 1926. С. 632.</ref>}} (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]<ref>Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.</ref>, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў<ref>«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.</ref>, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]]. Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў<ref>[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.</ref>). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»<ref>[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]</ref>, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]<ref>[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.</ref><ref>Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&pg=PT41&lpg=PT41&dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&source=bl&ots=_m-G1MRqF7&sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&q&f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.</ref>, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень (PhD) з гісторыі у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]<ref>[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.</ref>, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце|«УКантакце»]]<ref>[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.</ref>. === Супраца з СССР === [[Файл:Пану Сталіну Ёсіфу Вісарыёнавічу ад міністра замежных справаў Летувы (21.12.1939).jpg|значак|Беларускі пераклад<ref>[[Звязда]]. № 295, 1939. С. 4.</ref> тэксту афіцыйнаага віншаваньня «''пану [[Сталін]]у <...> глыбокапаважанаму Ёсіфу Вісарыёнавічу''» ад міністра замежных справаў Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Урбшыс|Ёзаса Ўрбшыса|be|Юозас Урбшыс}}, 21 сьнежня 1939 г.]] З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам<ref name="Zajkouski-1993-70"/>, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве<ref name="dzej">[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.</ref>. === Супраца з Трэцім Райхам === З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва<ref name="dzej"/>. == СССР == [[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]] Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.</ref>. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва<ref name="dzej"/>. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»<ref name="Arlou-2012-386">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.</ref>. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі<ref name="Zajkouski-1993-70"/>. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы<ref name="Arlou-2012-387">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref>, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу<ref name="dzej"/>. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі<ref name="Arlou-2012-386"/>. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.</ref>. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы<ref name="Zajkouski-1993-70"/>. Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы: {| class="wikitable sortable" |{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва |{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва |{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва |- |[[Вільня]] |Вільнюс |Vilnius |- |[[Трокі]] |Тракай |Trakai |- |[[Коўна]] |Каунас |Kaunas |- |[[Меднікі]] |Мядзінінкай |Medininkai |- |[[Салечнікі]] |Шальчынінкай |Šalčininkai |- |[[Сьвянцяны]] |Швянчоніс |Švenčionys |- |[[Міндоўг]] |Міндаугас |Mindaugas |- |[[Войшалк]] |Вайшвілкас |Vaišvilkas |- |[[Гедзімін]] |Гедымінас |Gediminas |- |[[Альгерд]] |Альгірдас |Algirdas |- |[[Кейстут]] |Кейстуціс |Kęstutis |- |[[Вітаўт]] |Вітаутас |Vytautas |- |} Летувіскія ўлады таксама праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%<ref name="Arlou-2012-386"/>. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі<ref name="Arlou-2012-387"/>. У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.</ref>. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска<ref name="Katlarcuk-2003"/>), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%<ref name="Arlou-2012-388">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.</ref>. Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]<ref name="Arlou-2012-388"/>. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.</ref>. == Летувіская рэспубліка == === У дзяржаўнай палітыцы === У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''<ref>[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]</ref>. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага<ref>Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).</ref>. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Kascian-2009"/>. === У летувіскай гістарыяграфіі === Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»<ref name="ak">[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.</ref>, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі<ref name="Kascian-2009"/><ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.</ref>. Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]], калі [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, а на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>), пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, па чым адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў, «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княскай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны<ref>Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.</ref>. На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі<ref name="Kascian-2009"/><ref name="ak"/>. === Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага === {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]<ref>Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.</ref>). Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. === Атаясамліваньне Беларусі з Расеяй === У 2010 годзе [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] зьвярнулася ў Дзяржаўную камісію зь летувіскай мовы з просьбай перагледзіць афіцыйную назву Беларусі ({{мова-lt|Baltarusija|скарочана}}, ''balta'' — белы колер, ''Rusija'' — [[Расея]]). Сярод прапанаваных да разгляду варыянтаў было традыцыйнае летувіскае найменьне — ''Baltoji Rusia'' ({{мова-be|Белая Русь|скарочана}})<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=37411 Літва адмовілася Беларусь называць Belarus], [[Наша Ніва]], 16 красавіка 2010 г.</ref>. Аднак сябры Дзяржаўнай камісіі з спасылкай на меркаваньне летувіскіх гісторыкаў адзінагалосна пастанавілі пакінуць прыняты ў часы кіраваньня [[Сталін]]а савецкі варыянт назвы Беларусі<ref>[https://web.archive.org/web/20100419122535/http://news.tut.by/167244.html В Литве Беларусь останется Baltarusija], [[TUT.BY]], 16 красавіка 2010 г.</ref>. У красавіку 2021 году часовая палітычная падкамісія пры Дзяржаўнай камісіі па летувіскай мове зноў адмовілася зьмяняць афіцыйную [[Русіфікацыя Беларусі|расейскую]] [[Каляніялізм|каляніяльную]] назву Беларусі — на гэты раз на просьбу [[Сьвятлана Ціханоўская|Сьвятланы Ціханоўскай]], тым часам у сьнежні 2020 году гэтая ж камісія зьмяніла афіцыйную летувіскую назву [[Грузія|Грузіі]] на просьбу грузінскіх дыпляматаў<ref>[https://www.svaboda.org/a/31188034.html Літоўскія мовазнаўцы вырашылі не мяняць назву Беларусі], [[Радыё Свабода]], 5 красавіка 2021 г.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Русіфікацыя Беларусі]] * [[Ліцьвінства]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] * [[Старалітва]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001. * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004 * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003. * [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004. == Вонкавыя спасылкі == * [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г. * [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/10360 Прозвішчы прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў у Летуве], [[ARCHE Пачатак]], 4 студзеня 2013 г. * Кірыл Касьцян, [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г. {{Культурная асыміляцыя}} [[Катэгорыя:Беларуская мова]] [[Катэгорыя:СССР]] 15phblgx4vi26x48x9764atyw7civgu 2334459 2334436 2022-08-25T09:44:21Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Расейская імпэрыя */ стыль wikitext text/x-wiki [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] '''Летувізацыя'''<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref><ref name="Zajkouski-1993-70">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.</ref><ref>Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.</ref> — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (празь іх частковую [[палянізацыя|палянізацыю]] або [[русіфікацыя|русіфікацыю]]) з паступовым пераводам адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову дзеля [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] мясцовага насельніцтва летувісамі. == Рэч Паспалітая == {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} {{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}} {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} У 1869 годзе [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]]{{Заўвага| Як зазначае беларускі гісторык [[Іван Саракавік]] (у чым пагаджаецца з дасьледнікам [[Іван Ласкоў|Іванам Ласковым]]<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.</ref>), «''Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва''»<ref>Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Современная школа, 2006. [https://books.google.by/books?id=5hghAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiB2OLzpNH5AhW4wAIHHeVACXYQ6AF6BAgDEAI С. 116].</ref><ref>Саракавік І. Беларусазнаўства. — {{Менск (Мінск)}}: Веды, 1998. [https://books.google.by/books?id=JOYvAAAAMAAJ&q=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&dq=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwyfTno9H5AhXG1qQKHV6HAF4Q6AF6BAgKEAI С. 41].</ref>}} і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх гэты дасьледнік бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA8-PA243-IA28&dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&f=false 87]—89, 92—93.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]] [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.</ref><ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].</ref>}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — "''…шмат ["літоўскіх" кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] <…> дзе яна ["літоўская мова" — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''"{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref> — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — "''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы ["Малая Летува"]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''"{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>). Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контррэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.</ref>. == Расейская імпэрыя == {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} {{Асноўны артыкул|Аўкштайты|Ліцьвякі (гістарычны этнонім)}} Паводле [[Ігнат Казлоўскі|Ігната Казлоўскага]], за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі [[Жамойцкая дыяцэзія|Жамойцкай дыяцэзіі]], дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 104—106.</ref>. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]<ref>Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.</ref>, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску{{Заўвага|Этнограф і мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] засьведчыў, што сярод заселенай [[Латышы|латышамі]] [[Курляндыя|Курляндыі]], «''большасьць [[Беларуская мова|беларускіх]] населеных месцаў заканчваюцца на -ішкі''»<ref>Карский Е. Ф. Белорусы. Т. 1. — Минск, 2006. [https://books.google.by/books?id=ohcsAQAAMAAJ&q=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&dq=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfmJmpp9X5AhUa7qQKHRoNCsAQ6AF6BAgBEAI С. 559].</ref>, пазьней падобныя тапонімы на -ішкі азначылі як «гістарычна балтыйскія» і нават «тыпова летувіскія»<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj1/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%91%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B_%D1%86%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%B9_i_%D1%83%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B9_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96_%D1%9E_%D1%81%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B2%D0%B5%D1%87%D1%87%D1%8B.html Балты цэнтральнай і ўсходняй Беларусі ў сярэднявеччы] // Спадчына. № 1, 1999. С. 61—72.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае, што «''ва ўсходнегерманскіх мовах быў пашыраны суфікс -isk-: такім чынам, так менаваная «лінія Сафарэвіча» (мяжа перавагі паселішчаў з назовамі на -ішкі ў Панямоньні) не абавязкова зьнітавана з балтамі''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 31.</ref>}} альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 107.</ref>. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.</ref>, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.</ref> і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.</ref>, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.</ref>), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… <…> ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.</ref>. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі балтыйскасьць з паганствам (летувіскасьць){{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>}} і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 107—108.</ref>. Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}<ref>Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.</ref>) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref>, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005"/> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. А ў 1906 годзе віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928) засьведчыў, што «старалітоўцамі» (у адрозьненьні ад [[Летувісы|летувісаў]]-«младалітоўцаў») часам, увогуле, называлі «[[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]]» [[Літва|Літвы]] — г. зн. беларускамоўных сялянаў<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. == Першая Летувіская рэспубліка == === Спроба захопу Вільні === [[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]] [[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і сталічны [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.</ref>{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. <…> Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. <…> Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.</ref>.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. <…> Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. <...> Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}<ref>Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.</ref>. === Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў === У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%<ref>Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.</ref>. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.</ref>. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.</ref>. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.</ref>. === Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню === У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаванай 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''»{{Заўвага|[[Лацінка]]вы арыгінал паводле Ластоўскага: «''Jenas z Jurgasom z puszczow Litwiny nieśli Chrystowi z sałom botwiny''»<ref>Ластоўскі В. Гісторыя Беларускай (Крыўскай) кнігі. — Коўна, 1926. С. 632.</ref>}} (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]<ref>Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.</ref>, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў<ref>«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.</ref>, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]]. Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў<ref>[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.</ref>). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»<ref>[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]</ref>, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]<ref>[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.</ref><ref>Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&pg=PT41&lpg=PT41&dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&source=bl&ots=_m-G1MRqF7&sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&q&f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.</ref>, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень (PhD) з гісторыі у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]<ref>[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.</ref>, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце|«УКантакце»]]<ref>[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.</ref>. === Супраца з СССР === [[Файл:Пану Сталіну Ёсіфу Вісарыёнавічу ад міністра замежных справаў Летувы (21.12.1939).jpg|значак|Беларускі пераклад<ref>[[Звязда]]. № 295, 1939. С. 4.</ref> тэксту афіцыйнаага віншаваньня «''пану [[Сталін]]у <...> глыбокапаважанаму Ёсіфу Вісарыёнавічу''» ад міністра замежных справаў Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Урбшыс|Ёзаса Ўрбшыса|be|Юозас Урбшыс}}, 21 сьнежня 1939 г.]] З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам<ref name="Zajkouski-1993-70"/>, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве<ref name="dzej">[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.</ref>. === Супраца з Трэцім Райхам === З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва<ref name="dzej"/>. == СССР == [[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]] Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.</ref>. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва<ref name="dzej"/>. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»<ref name="Arlou-2012-386">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.</ref>. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі<ref name="Zajkouski-1993-70"/>. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы<ref name="Arlou-2012-387">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref>, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу<ref name="dzej"/>. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі<ref name="Arlou-2012-386"/>. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.</ref>. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы<ref name="Zajkouski-1993-70"/>. Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы: {| class="wikitable sortable" |{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва |{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва |{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва |- |[[Вільня]] |Вільнюс |Vilnius |- |[[Трокі]] |Тракай |Trakai |- |[[Коўна]] |Каунас |Kaunas |- |[[Меднікі]] |Мядзінінкай |Medininkai |- |[[Салечнікі]] |Шальчынінкай |Šalčininkai |- |[[Сьвянцяны]] |Швянчоніс |Švenčionys |- |[[Міндоўг]] |Міндаугас |Mindaugas |- |[[Войшалк]] |Вайшвілкас |Vaišvilkas |- |[[Гедзімін]] |Гедымінас |Gediminas |- |[[Альгерд]] |Альгірдас |Algirdas |- |[[Кейстут]] |Кейстуціс |Kęstutis |- |[[Вітаўт]] |Вітаутас |Vytautas |- |} Летувіскія ўлады таксама праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%<ref name="Arlou-2012-386"/>. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі<ref name="Arlou-2012-387"/>. У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.</ref>. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска<ref name="Katlarcuk-2003"/>), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%<ref name="Arlou-2012-388">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.</ref>. Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]<ref name="Arlou-2012-388"/>. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.</ref>. == Летувіская рэспубліка == === У дзяржаўнай палітыцы === У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''<ref>[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]</ref>. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага<ref>Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).</ref>. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Kascian-2009"/>. === У летувіскай гістарыяграфіі === Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»<ref name="ak">[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.</ref>, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі<ref name="Kascian-2009"/><ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.</ref>. Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]], калі [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, а на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>), пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, па чым адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў, «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княскай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны<ref>Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.</ref>. На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі<ref name="Kascian-2009"/><ref name="ak"/>. === Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага === {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]<ref>Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.</ref>). Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. === Атаясамліваньне Беларусі з Расеяй === У 2010 годзе [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] зьвярнулася ў Дзяржаўную камісію зь летувіскай мовы з просьбай перагледзіць афіцыйную назву Беларусі ({{мова-lt|Baltarusija|скарочана}}, ''balta'' — белы колер, ''Rusija'' — [[Расея]]). Сярод прапанаваных да разгляду варыянтаў было традыцыйнае летувіскае найменьне — ''Baltoji Rusia'' ({{мова-be|Белая Русь|скарочана}})<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=37411 Літва адмовілася Беларусь называць Belarus], [[Наша Ніва]], 16 красавіка 2010 г.</ref>. Аднак сябры Дзяржаўнай камісіі з спасылкай на меркаваньне летувіскіх гісторыкаў адзінагалосна пастанавілі пакінуць прыняты ў часы кіраваньня [[Сталін]]а савецкі варыянт назвы Беларусі<ref>[https://web.archive.org/web/20100419122535/http://news.tut.by/167244.html В Литве Беларусь останется Baltarusija], [[TUT.BY]], 16 красавіка 2010 г.</ref>. У красавіку 2021 году часовая палітычная падкамісія пры Дзяржаўнай камісіі па летувіскай мове зноў адмовілася зьмяняць афіцыйную [[Русіфікацыя Беларусі|расейскую]] [[Каляніялізм|каляніяльную]] назву Беларусі — на гэты раз на просьбу [[Сьвятлана Ціханоўская|Сьвятланы Ціханоўскай]], тым часам у сьнежні 2020 году гэтая ж камісія зьмяніла афіцыйную летувіскую назву [[Грузія|Грузіі]] на просьбу грузінскіх дыпляматаў<ref>[https://www.svaboda.org/a/31188034.html Літоўскія мовазнаўцы вырашылі не мяняць назву Беларусі], [[Радыё Свабода]], 5 красавіка 2021 г.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Русіфікацыя Беларусі]] * [[Ліцьвінства]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] * [[Старалітва]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001. * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004 * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003. * [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004. == Вонкавыя спасылкі == * [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г. * [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/10360 Прозвішчы прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў у Летуве], [[ARCHE Пачатак]], 4 студзеня 2013 г. * Кірыл Касьцян, [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г. {{Культурная асыміляцыя}} [[Катэгорыя:Беларуская мова]] [[Катэгорыя:СССР]] 95xxdrnyyetzdx1obvg055tga4vjv7b 2334460 2334459 2022-08-25T09:51:06Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Расейская імпэрыя */ + wikitext text/x-wiki [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] '''Летувізацыя'''<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref><ref name="Zajkouski-1993-70">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.</ref><ref>Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.</ref> — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (празь іх частковую [[палянізацыя|палянізацыю]] або [[русіфікацыя|русіфікацыю]]) з паступовым пераводам адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову дзеля [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] мясцовага насельніцтва летувісамі. == Рэч Паспалітая == {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} {{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}} {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} У 1869 годзе [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]]{{Заўвага| Як зазначае беларускі гісторык [[Іван Саракавік]] (у чым пагаджаецца з дасьледнікам [[Іван Ласкоў|Іванам Ласковым]]<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.</ref>), «''Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва''»<ref>Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Современная школа, 2006. [https://books.google.by/books?id=5hghAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiB2OLzpNH5AhW4wAIHHeVACXYQ6AF6BAgDEAI С. 116].</ref><ref>Саракавік І. Беларусазнаўства. — {{Менск (Мінск)}}: Веды, 1998. [https://books.google.by/books?id=JOYvAAAAMAAJ&q=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&dq=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwyfTno9H5AhXG1qQKHV6HAF4Q6AF6BAgKEAI С. 41].</ref>}} і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх гэты дасьледнік бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA8-PA243-IA28&dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&f=false 87]—89, 92—93.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]] [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.</ref><ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].</ref>}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — "''…шмат ["літоўскіх" кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] <…> дзе яна ["літоўская мова" — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''"{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref> — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — "''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы ["Малая Летува"]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''"{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>). Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контррэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.</ref>. == Расейская імпэрыя == {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} {{Асноўны артыкул|Аўкштайты|Ліцьвякі (гістарычны этнонім)}} Паводле [[Ігнат Казлоўскі|Ігната Казлоўскага]], за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі [[Жамойцкая дыяцэзія|Жамойцкай дыяцэзіі]], дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 104—106.</ref>. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]<ref>Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.</ref>, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску{{Заўвага|Этнограф і мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] засьведчыў, што сярод заселенай [[Латышы|латышамі]] [[Курляндыя|Курляндыі]], «''большасьць [[Беларуская мова|беларускіх]] населеных месцаў заканчваюцца на -ішкі''»<ref>Карский Е. Ф. Белорусы. Т. 1. — Минск, 2006. [https://books.google.by/books?id=ohcsAQAAMAAJ&q=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&dq=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfmJmpp9X5AhUa7qQKHRoNCsAQ6AF6BAgBEAI С. 559].</ref>, пазьней падобныя тапонімы на -ішкі азначылі як «гістарычна балтыйскія» і нават «тыпова летувіскія»<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj1/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%91%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B_%D1%86%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%B9_i_%D1%83%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B9_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96_%D1%9E_%D1%81%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B2%D0%B5%D1%87%D1%87%D1%8B.html Балты цэнтральнай і ўсходняй Беларусі ў сярэднявеччы] // Спадчына. № 1, 1999. С. 61—72.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае, што «''ва ўсходнегерманскіх мовах быў пашыраны суфікс -isk-: такім чынам, так менаваная «лінія Сафарэвіча» (мяжа перавагі паселішчаў з назовамі на -ішкі ў Панямоньні) не абавязкова зьнітавана з балтамі''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 31.</ref>}} альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 107.</ref>. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.</ref>, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.</ref> і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.</ref>, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.</ref>), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… <…> ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.</ref>. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі балтыйскасьць з паганствам (летувіскасьць){{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>}} і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 107—108.</ref>. Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) у 1875 годзе наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»<ref>Kłosy: czasopismo illustrowane, tygodniowe. Nr. 499, 1875. [https://polona.pl/item/klosy-czasopismo-illustrowane-tygodniowe-1875-t-20-nr-499-21-stycznia-dod,Nzk0MjIwOA/8/#info:search:%22publikacje%20w%20j%C4%99zyku%20%C5%BCmujdzkim%22 S. 42].</ref>|скарочана}}}}<ref>Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.</ref>) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref>, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005"/> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. А ў 1906 годзе віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928) засьведчыў, што «старалітоўцамі» (у адрозьненьні ад [[Летувісы|летувісаў]]-«младалітоўцаў») часам, увогуле, называлі «[[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]]» [[Літва|Літвы]] — г. зн. беларускамоўных сялянаў<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. == Першая Летувіская рэспубліка == === Спроба захопу Вільні === [[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]] [[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і сталічны [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.</ref>{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. <…> Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. <…> Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.</ref>.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. <…> Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. <...> Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}<ref>Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.</ref>. === Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў === У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%<ref>Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.</ref>. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.</ref>. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.</ref>. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.</ref>. === Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню === У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаванай 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''»{{Заўвага|[[Лацінка]]вы арыгінал паводле Ластоўскага: «''Jenas z Jurgasom z puszczow Litwiny nieśli Chrystowi z sałom botwiny''»<ref>Ластоўскі В. Гісторыя Беларускай (Крыўскай) кнігі. — Коўна, 1926. С. 632.</ref>}} (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]<ref>Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.</ref>, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў<ref>«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.</ref>, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]]. Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў<ref>[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.</ref>). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»<ref>[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]</ref>, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]<ref>[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.</ref><ref>Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&pg=PT41&lpg=PT41&dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&source=bl&ots=_m-G1MRqF7&sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&q&f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.</ref>, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень (PhD) з гісторыі у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]<ref>[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.</ref>, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце|«УКантакце»]]<ref>[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.</ref>. === Супраца з СССР === [[Файл:Пану Сталіну Ёсіфу Вісарыёнавічу ад міністра замежных справаў Летувы (21.12.1939).jpg|значак|Беларускі пераклад<ref>[[Звязда]]. № 295, 1939. С. 4.</ref> тэксту афіцыйнаага віншаваньня «''пану [[Сталін]]у <...> глыбокапаважанаму Ёсіфу Вісарыёнавічу''» ад міністра замежных справаў Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Урбшыс|Ёзаса Ўрбшыса|be|Юозас Урбшыс}}, 21 сьнежня 1939 г.]] З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам<ref name="Zajkouski-1993-70"/>, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве<ref name="dzej">[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.</ref>. === Супраца з Трэцім Райхам === З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва<ref name="dzej"/>. == СССР == [[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]] Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.</ref>. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва<ref name="dzej"/>. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»<ref name="Arlou-2012-386">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.</ref>. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі<ref name="Zajkouski-1993-70"/>. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы<ref name="Arlou-2012-387">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref>, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу<ref name="dzej"/>. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі<ref name="Arlou-2012-386"/>. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.</ref>. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы<ref name="Zajkouski-1993-70"/>. Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы: {| class="wikitable sortable" |{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва |{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва |{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва |- |[[Вільня]] |Вільнюс |Vilnius |- |[[Трокі]] |Тракай |Trakai |- |[[Коўна]] |Каунас |Kaunas |- |[[Меднікі]] |Мядзінінкай |Medininkai |- |[[Салечнікі]] |Шальчынінкай |Šalčininkai |- |[[Сьвянцяны]] |Швянчоніс |Švenčionys |- |[[Міндоўг]] |Міндаугас |Mindaugas |- |[[Войшалк]] |Вайшвілкас |Vaišvilkas |- |[[Гедзімін]] |Гедымінас |Gediminas |- |[[Альгерд]] |Альгірдас |Algirdas |- |[[Кейстут]] |Кейстуціс |Kęstutis |- |[[Вітаўт]] |Вітаутас |Vytautas |- |} Летувіскія ўлады таксама праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%<ref name="Arlou-2012-386"/>. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі<ref name="Arlou-2012-387"/>. У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.</ref>. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска<ref name="Katlarcuk-2003"/>), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%<ref name="Arlou-2012-388">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.</ref>. Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]<ref name="Arlou-2012-388"/>. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.</ref>. == Летувіская рэспубліка == === У дзяржаўнай палітыцы === У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''<ref>[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]</ref>. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага<ref>Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).</ref>. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Kascian-2009"/>. === У летувіскай гістарыяграфіі === Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»<ref name="ak">[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.</ref>, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі<ref name="Kascian-2009"/><ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.</ref>. Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]], калі [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, а на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>), пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, па чым адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў, «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княскай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны<ref>Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.</ref>. На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі<ref name="Kascian-2009"/><ref name="ak"/>. === Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага === {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]<ref>Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.</ref>). Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. === Атаясамліваньне Беларусі з Расеяй === У 2010 годзе [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] зьвярнулася ў Дзяржаўную камісію зь летувіскай мовы з просьбай перагледзіць афіцыйную назву Беларусі ({{мова-lt|Baltarusija|скарочана}}, ''balta'' — белы колер, ''Rusija'' — [[Расея]]). Сярод прапанаваных да разгляду варыянтаў было традыцыйнае летувіскае найменьне — ''Baltoji Rusia'' ({{мова-be|Белая Русь|скарочана}})<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=37411 Літва адмовілася Беларусь называць Belarus], [[Наша Ніва]], 16 красавіка 2010 г.</ref>. Аднак сябры Дзяржаўнай камісіі з спасылкай на меркаваньне летувіскіх гісторыкаў адзінагалосна пастанавілі пакінуць прыняты ў часы кіраваньня [[Сталін]]а савецкі варыянт назвы Беларусі<ref>[https://web.archive.org/web/20100419122535/http://news.tut.by/167244.html В Литве Беларусь останется Baltarusija], [[TUT.BY]], 16 красавіка 2010 г.</ref>. У красавіку 2021 году часовая палітычная падкамісія пры Дзяржаўнай камісіі па летувіскай мове зноў адмовілася зьмяняць афіцыйную [[Русіфікацыя Беларусі|расейскую]] [[Каляніялізм|каляніяльную]] назву Беларусі — на гэты раз на просьбу [[Сьвятлана Ціханоўская|Сьвятланы Ціханоўскай]], тым часам у сьнежні 2020 году гэтая ж камісія зьмяніла афіцыйную летувіскую назву [[Грузія|Грузіі]] на просьбу грузінскіх дыпляматаў<ref>[https://www.svaboda.org/a/31188034.html Літоўскія мовазнаўцы вырашылі не мяняць назву Беларусі], [[Радыё Свабода]], 5 красавіка 2021 г.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Русіфікацыя Беларусі]] * [[Ліцьвінства]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] * [[Старалітва]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001. * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004 * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003. * [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004. == Вонкавыя спасылкі == * [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г. * [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/10360 Прозвішчы прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў у Летуве], [[ARCHE Пачатак]], 4 студзеня 2013 г. * Кірыл Касьцян, [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г. {{Культурная асыміляцыя}} [[Катэгорыя:Беларуская мова]] [[Катэгорыя:СССР]] 1nqo0vjuzbjb04yw7bbki9qrvg4f5e8 2334465 2334460 2022-08-25T10:36:05Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Расейская імпэрыя */ п. wikitext text/x-wiki [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] '''Летувізацыя'''<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref><ref name="Zajkouski-1993-70">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.</ref><ref>Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.</ref> — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (празь іх частковую [[палянізацыя|палянізацыю]] або [[русіфікацыя|русіфікацыю]]) з паступовым пераводам адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову дзеля [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] мясцовага насельніцтва летувісамі. == Рэч Паспалітая == {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} {{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}} {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} У 1869 годзе [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]]{{Заўвага| Як зазначае беларускі гісторык [[Іван Саракавік]] (у чым пагаджаецца з дасьледнікам [[Іван Ласкоў|Іванам Ласковым]]<ref>[[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.</ref>), «''Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва''»<ref>Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Современная школа, 2006. [https://books.google.by/books?id=5hghAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiB2OLzpNH5AhW4wAIHHeVACXYQ6AF6BAgDEAI С. 116].</ref><ref>Саракавік І. Беларусазнаўства. — {{Менск (Мінск)}}: Веды, 1998. [https://books.google.by/books?id=JOYvAAAAMAAJ&q=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&dq=%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiwyfTno9H5AhXG1qQKHV6HAF4Q6AF6BAgKEAI С. 41].</ref>}} і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх гэты дасьледнік бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA8-PA243-IA28&dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&f=false 87]—89, 92—93.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]] [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.</ref><ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].</ref>}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — "''…шмат ["літоўскіх" кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] <…> дзе яна ["літоўская мова" — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''"{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref> — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — "''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы ["Малая Летува"]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''"{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>). Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контррэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.</ref>. == Расейская імпэрыя == {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} {{Асноўны артыкул|Аўкштайты|Ліцьвякі (гістарычны этнонім)}} Паводле [[Ігнат Казлоўскі|Ігната Казлоўскага]], за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі [[Жамойцкая дыяцэзія|Жамойцкай дыяцэзіі]], дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 104—106.</ref>. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]<ref>Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.</ref>, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску{{Заўвага|Этнограф і мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] засьведчыў, што сярод заселенай [[Латышы|латышамі]] [[Курляндыя|Курляндыі]], «''большасьць [[Беларуская мова|беларускіх]] населеных месцаў заканчваюцца на -ішкі''»<ref>Карский Е. Ф. Белорусы. Т. 1. — Минск, 2006. [https://books.google.by/books?id=ohcsAQAAMAAJ&q=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&dq=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82+%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfmJmpp9X5AhUa7qQKHRoNCsAQ6AF6BAgBEAI С. 559].</ref>, пазьней падобныя тапонімы на -ішкі азначылі як «гістарычна балтыйскія» і нават «тыпова летувіскія»<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj1/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%91%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B_%D1%86%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D0%B9_i_%D1%83%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B9_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96_%D1%9E_%D1%81%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B2%D0%B5%D1%87%D1%87%D1%8B.html Балты цэнтральнай і ўсходняй Беларусі ў сярэднявеччы] // Спадчына. № 1, 1999. С. 61—72.</ref>. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае, што «''ва ўсходнегерманскіх мовах быў пашыраны суфікс -isk-: такім чынам, так менаваная «лінія Сафарэвіча» (мяжа перавагі паселішчаў з назовамі на -ішкі ў Панямоньні) не абавязкова зьнітавана з балтамі''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 31.</ref>}} альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 107.</ref>. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.</ref>, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.</ref> і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.</ref>, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.</ref>), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… <…> ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.</ref>. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі балтыйскасьць з паганствам (летувіскасьць){{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>}} і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. 4, кн. 12, 1869. С. 107—108.</ref>. Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) у 1875 годзе наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»<ref>Kłosy: czasopismo illustrowane, tygodniowe. Nr. 499, 1875. [https://polona.pl/item/klosy-czasopismo-illustrowane-tygodniowe-1875-t-20-nr-499-21-stycznia-dod,Nzk0MjIwOA/8/#info:search:%22publikacje%20w%20j%C4%99zyku%20%C5%BCmujdzkim%22 S. 42].</ref>|скарочана}}}}<ref>Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.</ref>) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref>, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005"/> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. А ў 1906 годзе віленскі доктар Людвік Чаркоўскі (1855—1928) засьведчыў, што «[[Старалітва|старалітоўцамі]]» (у адрозьненьні ад [[Летувісы|летувісаў]]-«младалітоўцаў») часам, увогуле, называлі «[[Тутэйшыя (выраз)|тутэйшых]]» [[Літва|Літвы]] — г. зн. беларускамоўных сялянаў<ref>Czarkowski L. Ostrzeżenie: w kwestji litewskiej słów kilka. — Wilno, 1906. [https://polona.pl/item/ostrzezenie-w-kwestji-litewskiej-slow-kilka,Njc4NTg3NDE/29/#info:metadata S. 20].</ref>. == Першая Летувіская рэспубліка == === Спроба захопу Вільні === [[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]] [[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і сталічны [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.</ref>{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. <…> Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. <…> Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»<ref>Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.</ref>.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. <…> Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. <...> Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}<ref>Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.</ref>. === Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў === У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%<ref>Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.</ref>. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.</ref>. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.</ref>. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.</ref>. === Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню === У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаванай 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''»{{Заўвага|[[Лацінка]]вы арыгінал паводле Ластоўскага: «''Jenas z Jurgasom z puszczow Litwiny nieśli Chrystowi z sałom botwiny''»<ref>Ластоўскі В. Гісторыя Беларускай (Крыўскай) кнігі. — Коўна, 1926. С. 632.</ref>}} (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]<ref>Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.</ref>, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў<ref>«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.</ref>, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]]. Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў<ref>[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.</ref>). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»<ref>[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]</ref>, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]<ref>[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.</ref><ref>Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&pg=PT41&lpg=PT41&dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&source=bl&ots=_m-G1MRqF7&sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&q&f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.</ref>, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень (PhD) з гісторыі у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]<ref>[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.</ref>, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце|«УКантакце»]]<ref>[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.</ref>. === Супраца з СССР === [[Файл:Пану Сталіну Ёсіфу Вісарыёнавічу ад міністра замежных справаў Летувы (21.12.1939).jpg|значак|Беларускі пераклад<ref>[[Звязда]]. № 295, 1939. С. 4.</ref> тэксту афіцыйнаага віншаваньня «''пану [[Сталін]]у <...> глыбокапаважанаму Ёсіфу Вісарыёнавічу''» ад міністра замежных справаў Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Урбшыс|Ёзаса Ўрбшыса|be|Юозас Урбшыс}}, 21 сьнежня 1939 г.]] З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам<ref name="Zajkouski-1993-70"/>, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве<ref name="dzej">[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.</ref>. === Супраца з Трэцім Райхам === З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва<ref name="dzej"/>. == СССР == [[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]] Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.</ref>. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва<ref name="dzej"/>. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»<ref name="Arlou-2012-386">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.</ref>. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі<ref name="Zajkouski-1993-70"/>. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы<ref name="Arlou-2012-387">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.</ref>, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу<ref name="dzej"/>. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі<ref name="Arlou-2012-386"/>. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.</ref>. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы<ref name="Zajkouski-1993-70"/>. Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы: {| class="wikitable sortable" |{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва |{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва |{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва |- |[[Вільня]] |Вільнюс |Vilnius |- |[[Трокі]] |Тракай |Trakai |- |[[Коўна]] |Каунас |Kaunas |- |[[Меднікі]] |Мядзінінкай |Medininkai |- |[[Салечнікі]] |Шальчынінкай |Šalčininkai |- |[[Сьвянцяны]] |Швянчоніс |Švenčionys |- |[[Міндоўг]] |Міндаугас |Mindaugas |- |[[Войшалк]] |Вайшвілкас |Vaišvilkas |- |[[Гедзімін]] |Гедымінас |Gediminas |- |[[Альгерд]] |Альгірдас |Algirdas |- |[[Кейстут]] |Кейстуціс |Kęstutis |- |[[Вітаўт]] |Вітаутас |Vytautas |- |} Летувіскія ўлады таксама праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%<ref name="Arlou-2012-386"/>. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі<ref name="Arlou-2012-387"/>. У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.</ref>. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска<ref name="Katlarcuk-2003"/>), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%<ref name="Arlou-2012-388">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.</ref>. Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]<ref name="Arlou-2012-388"/>. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.</ref>. == Летувіская рэспубліка == === У дзяржаўнай палітыцы === У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''<ref>[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]</ref>. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага<ref>Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).</ref>. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Kascian-2009"/>. === У летувіскай гістарыяграфіі === Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»<ref name="ak">[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.</ref>, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі<ref name="Kascian-2009"/><ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.</ref>. Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]], калі [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, а на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>), пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, па чым адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў, «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княскай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны<ref>Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.</ref>. На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі<ref name="Kascian-2009"/><ref name="ak"/>. === Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага === {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]<ref>Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.</ref>). Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. === Атаясамліваньне Беларусі з Расеяй === У 2010 годзе [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] зьвярнулася ў Дзяржаўную камісію зь летувіскай мовы з просьбай перагледзіць афіцыйную назву Беларусі ({{мова-lt|Baltarusija|скарочана}}, ''balta'' — белы колер, ''Rusija'' — [[Расея]]). Сярод прапанаваных да разгляду варыянтаў было традыцыйнае летувіскае найменьне — ''Baltoji Rusia'' ({{мова-be|Белая Русь|скарочана}})<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=37411 Літва адмовілася Беларусь называць Belarus], [[Наша Ніва]], 16 красавіка 2010 г.</ref>. Аднак сябры Дзяржаўнай камісіі з спасылкай на меркаваньне летувіскіх гісторыкаў адзінагалосна пастанавілі пакінуць прыняты ў часы кіраваньня [[Сталін]]а савецкі варыянт назвы Беларусі<ref>[https://web.archive.org/web/20100419122535/http://news.tut.by/167244.html В Литве Беларусь останется Baltarusija], [[TUT.BY]], 16 красавіка 2010 г.</ref>. У красавіку 2021 году часовая палітычная падкамісія пры Дзяржаўнай камісіі па летувіскай мове зноў адмовілася зьмяняць афіцыйную [[Русіфікацыя Беларусі|расейскую]] [[Каляніялізм|каляніяльную]] назву Беларусі — на гэты раз на просьбу [[Сьвятлана Ціханоўская|Сьвятланы Ціханоўскай]], тым часам у сьнежні 2020 году гэтая ж камісія зьмяніла афіцыйную летувіскую назву [[Грузія|Грузіі]] на просьбу грузінскіх дыпляматаў<ref>[https://www.svaboda.org/a/31188034.html Літоўскія мовазнаўцы вырашылі не мяняць назву Беларусі], [[Радыё Свабода]], 5 красавіка 2021 г.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Русіфікацыя Беларусі]] * [[Ліцьвінства]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] * [[Старалітва]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001. * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004 * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003. * [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004. == Вонкавыя спасылкі == * [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г. * [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/10360 Прозвішчы прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў у Летуве], [[ARCHE Пачатак]], 4 студзеня 2013 г. * Кірыл Касьцян, [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г. {{Культурная асыміляцыя}} [[Катэгорыя:Беларуская мова]] [[Катэгорыя:СССР]] qdaenvekma604nhpxe55yy9wtppb06q 0 258296 2334452 2332268 2022-08-25T09:25:20Z Dymitr 10914 стыль, [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыя]] wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Люіза Дзюпэн |Арыгінал імя = Louise Dupin |Імя пры нараджэньні = Люіза Мары Мадлен Гіём дэ Фантэн / Louise Marie Madeleine Guillaume de Fontaine |Значныя творы = La défense des femmes et l'égalité entre les sexes (1745—1751) }} '''Люíза Дзюпэн''' (таксама '''Мадам Дзюпэн''', {{мова-fr|Louise Dupin}}; поўнае імя: ''Люіза Мары Мадлен Гіём дэ Фантэн'', {{мова-fr|Louise Marie Madeleine Guillaume de Fontaine|скарочана}}; 28 кастрычніка 1706, [[Парыж]], [[Францускае Каралеўства]] ― 20 лістапада 1799, [[Замак]] [[Шэнансо]], [[Турэнь]], [[Француская Рэспубліка]]) ― [[Французы|француская]] [[пісьменьніца]], гаспадыня літаратурнага салёну і [[фэміністка]]. Адна з слынных постацяў францускай [[Эпоха Асьветніцтва|Эпохі Асьветніцтва]]. [[Прабабка]] [[Жорж Санд]]<ref>Jean Buon, «George Sand et Madame Dupin: son arrière grand-mère par alliance», Les amis de George Sand, Tusson, Éditions du Lérot, no 34 «George Sand et les arts du xviiie siècle», septembre 2012, p. 187 à 204.</ref>. == Жыцьцяпіс == Гісторыкі XVIII стагодзьдзя згадваюць яе ў зьвязку зь дзейнасьцю салёнаў, ідэйных рухаў, у якіх Люіза Дзюпэн адыгрывала стратэгічную ролю<ref>Frédéric Marty, Louise Dupin: défendre l'égalité des sexes en 1750, Paris, Éditions Classiques Garnier, coll. «L'Europe des Lumières» (no 73), 27 janvier 2021, 344 p. </ref>. Нарадзілася 28 кастрычніка 1706 году ў Парыжы. Дачка знакамітай [[Акторка|акторкі]] свайго часу Манон Данкур і магутнага банкіра Самюэля Бэрнара, Люіза атрымала лепшую адукацыю<ref>Christiane Gil, Les Dames de Chenonceau, Paris, Éditions Pygmalion, coll. «Les grandes dames de l'histoire», 18 septembre 2003, 192 p. «Louise Dupin, une femme de cœur et d'esprit au siècle des Lumières», p. 123 à 144.</ref>. 1 сьнежня 1722 году яна абралася шлюбам з старэйшым за яе на дваццаць гадоў генэральным адкупінікам-падаткоўнікам Клёдам Дзюпэнам (1686-1769), пазьнейшым адміністратарам каралеўскіх каронных маёнткаў, якому ў 1727 годзе нарадзіла сына Жака-Армана Дзюпэна дэ Шэнансо (1727—1767)<ref>Christiane Gil, Les Dames de Chenonceau, Paris, Éditions Pygmalion, coll. «Les grandes dames de l'histoire», 18 septembre 2003, 192 p. «Louise Dupin, une femme de cœur et d'esprit au siècle des Lumières», p. 123 à 144.</ref>. У 1732 годзе Дзюпэны набылі гатэль Лямбэр (Hôtel Lambert) у Парыжы, а ў 1733 годзе — Замак Шэнансо. Дзякуючы багацьцю мужа і сваім грамадзкім талентам, Люізе Дзюпэн удалося стварыць уплывовы і паважаны [[літаратурны салён]], у якім яна змагла сабраць вядучых асьветнікаў Францыі: напр. [[Вальтэр]]а, [[Мантэск’ё]], Бюфона ды іншых<ref>Christiane Gil, Les Dames de Chenonceau, Paris, Éditions Pygmalion, coll. «Les grandes dames de l'histoire», 18 septembre 2003, 192 p. «Louise Dupin, une femme de cœur et d'esprit au siècle des Lumières», p. 123 à 144.</ref>. У пачатку 1740-х гадоў яна наняла маладога чалавека [[Жан-Жак Русо|Жан-Жака Русо]] для выхаваньня свайго сына, які пазьней таксама час ад часу служыў ейным [[Сакратар|сакратаром]]<ref>Frédéric Marty (dans Rousseau en toutes lettres, sous la direction d'Éric Francalanza), La correspondance de Rousseau avec la famille Dupin: Jean-Jacques était-il un parasite?, Rennes, Éditions des Presses universitaires de Rennes, 2014, p. 57 à 69.</ref>. У 1767 годзе сын Жак Арман памёр ад [[Жоўтая ліхаманка|жоўтай ліхаманкі]] на [[Рэюньён|Рэюньёне]] пасьля таго, як быў дэпартаваны туды ў 1765 годзе з-за шматлікіх даўгоў ад [[Азартныя гульні|азартных гульняў]]. Праз два гады, у 1769 годзе, ейны [[муж]] Клёд памёр у Парыжы ва ўзросьце 83 гадоў. У 1782 г. мадам Дзюпэн цалкам перабралася ў Шэнансо, дзе і памерла ў 1799 г. ва ўзросьце 93 гадоў. Кажуць, дзякуючы сяброўскім адносінам з насельніцтвам, яна змагла выратаваць замак ад разрабаваньня і разбурэньня падчас [[Француская рэвалюцыя|рэвалюцыі]]<ref>Jean Buon (préf. Michelle Perrot), Madame Dupin: Une féministe à Chenonceau au siècle des Lumières, Joué-lès-Tours, Éditions La Simarre, 16 janvier 2014, 224 p.</ref>. Пахаваная ў Шэнансо. == Дзейнасьць == Акрамя ўтрыманьня вядомага на ўвесь Парыж літаратурнага салёну, Мадам Дзюпэн зьўлялася [[Аўтар|аўтаркай]] філязофскіх працаў<ref>Jean Buon (préf. Michelle Perrot), Madame Dupin: Une féministe à Chenonceau au siècle des Lumières, Joué-lès-Tours, Éditions La Simarre, 16 janvier 2014, 224 p.</ref>. Так, Мадам Дзюпэн удзельнічала ў працах свайго мужа Клёда Дзюпэна і дапамагла яму ў 1749 г. напісаць кнігу ў двах тамах «Развагі над некаторымі часткамі кнігі пад назвай «De l'Esprit des lois»», якая абвяргала аргумэнты, выкладзеныя [[Мантэск’ё|Мантэск'ё]] ў ягогым дасьледаваньні «De l'esprit des lois» ([[Пра дух законаў]]), апублікаваным у 1748 годзе<ref>Frédéric Marty, Louise Dupin: défendre l'égalité des sexes en 1750, Paris, Éditions Classiques Garnier, coll. «L'Europe des Lumières» (no 73), 27 janvier 2021, 344 p.</ref>. Але галоўнай працай ейнага жыцьця стаў трактат «La défense des femmes et l'égalité entre les sexes» (Абарона жанчынаў і роўнасьць паміж паламі), які [[пісьменьніца]] пісала з 1745 па 1751. Тэкст надыктоўвала сваймі сакратару [[Жан-Жак Русо|Жан-Жаку Русо]]. Абарона правоў жанчынаў ― сфэра, якая была асабліва блізкая ейнаму сэрцу, прымусіла мадам Дзюпэн аспрэчыць мізагінныя развагі [[Мантэск’ё|Мантэск'ё]] ў гэтым пытаньні. [[Трактат]] застаўся ў рукапісным варыянце (каля 2000 старонак) і ніколі не публікаваўся<ref>Frédéric Marty (dans Femmes des Lumières. Recherches en arborescences. Ouvrage collectif sous la direction de Huguette Krief (Université Aix-Marseille), Marie-Emmanuelle Plagnol-Diéval (Université Paris Est-Créteil), Michèle Crogiez Labarthe (Université de Berne), Édith Flamarion (Université de Sorbonne Nouvelle Paris 3), «L'Ouvrage sur les femmes» de Louise Dupin face à l'article «Femme» de l'Encyclopédie, Paris, Éditions Classiques Garnier, coll. «Rencontres / Le dix-huitième siècle» (no 309), 6 juin 2018, 398 p.</ref>. У 1720 Мадам дэ Лямбэрт спрабавала выдаць твор слыннай салёньніцы, але не ўдалося<ref>Frédéric Marty (dans Femmes des Lumières. Recherches en arborescences. Ouvrage collectif sous la direction de Huguette Krief (Université Aix-Marseille), Marie-Emmanuelle Plagnol-Diéval (Université Paris Est-Créteil), Michèle Crogiez Labarthe (Université de Berne), Édith Flamarion (Université de Sorbonne Nouvelle Paris 3), «L'Ouvrage sur les femmes» de Louise Dupin face à l'article «Femme» de l'Encyclopédie, Paris, Éditions Classiques Garnier, coll. «Rencontres / Le dix-huitième siècle» (no 309), 6 juin 2018, 398 p.</ref>. У 2021 годзе францускі [[прафэсар]] Фрэдэрык Марці выдаў кнігу, прысьвечаную жыцьцю [[Асьветніцтва|асьветніцы]]-[[Фэміністка|фэміністкі]]<ref>Roger-Pol Droit, Louise Dupin, pour l’égalité des sexes au siècle des Lumières, Le Monde, le 30 juillet 2022, https://www.lemonde.fr/series-d-ete/article/2022/07/30/louise-dupin-pour-l-egalite-des-sexes-au-siecle-des-lumieres_6136706_3451060.html?dicbo=v2-c3344df2178d9b4f28f5c874c7910cc6</ref>. У 2022 годзе ў выдавецтве Payot заплянаваная першая публікацыя трактату, напісанага ў 1745 годзе<ref>Des femmes // Les Libraires, https://www.leslibraires.ca/livres/des-femmes-louise-dupin-9782228931168.html</ref>. == Творы == * 1749: Réflexions sur quelques parties d'un livre intitulé de l’Esprit des lois (разам з мужам) * 1745—1751: La défense des femmes et l'égalité entre les sexes. == Літаратура == * Frédéric Marty, Louise Dupin. Défendre l’égalité des sexes en 1750, Classiques Garnier, «L’Europe des Lumières», 2021. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дзюпэн, Люіза}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дзюпэн, Люіза}} [[Катэгорыя:Францускія пісьменьніцы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія фэміністкі]] [[Катэгорыя:Францускія філёзафы]] [[Катэгорыя:Асьветнікі]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] tvqdcb5ntnaj0s594mej2f72zvjxw9h 2334453 2334452 2022-08-25T09:25:35Z Dymitr 10914 /* Крыніцы */ стыль wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Люіза Дзюпэн |Арыгінал імя = Louise Dupin |Імя пры нараджэньні = Люіза Мары Мадлен Гіём дэ Фантэн / Louise Marie Madeleine Guillaume de Fontaine |Значныя творы = La défense des femmes et l'égalité entre les sexes (1745—1751) }} '''Люíза Дзюпэн''' (таксама '''Мадам Дзюпэн''', {{мова-fr|Louise Dupin}}; поўнае імя: ''Люіза Мары Мадлен Гіём дэ Фантэн'', {{мова-fr|Louise Marie Madeleine Guillaume de Fontaine|скарочана}}; 28 кастрычніка 1706, [[Парыж]], [[Францускае Каралеўства]] ― 20 лістапада 1799, [[Замак]] [[Шэнансо]], [[Турэнь]], [[Француская Рэспубліка]]) ― [[Французы|француская]] [[пісьменьніца]], гаспадыня літаратурнага салёну і [[фэміністка]]. Адна з слынных постацяў францускай [[Эпоха Асьветніцтва|Эпохі Асьветніцтва]]. [[Прабабка]] [[Жорж Санд]]<ref>Jean Buon, «George Sand et Madame Dupin: son arrière grand-mère par alliance», Les amis de George Sand, Tusson, Éditions du Lérot, no 34 «George Sand et les arts du xviiie siècle», septembre 2012, p. 187 à 204.</ref>. == Жыцьцяпіс == Гісторыкі XVIII стагодзьдзя згадваюць яе ў зьвязку зь дзейнасьцю салёнаў, ідэйных рухаў, у якіх Люіза Дзюпэн адыгрывала стратэгічную ролю<ref>Frédéric Marty, Louise Dupin: défendre l'égalité des sexes en 1750, Paris, Éditions Classiques Garnier, coll. «L'Europe des Lumières» (no 73), 27 janvier 2021, 344 p. </ref>. Нарадзілася 28 кастрычніка 1706 году ў Парыжы. Дачка знакамітай [[Акторка|акторкі]] свайго часу Манон Данкур і магутнага банкіра Самюэля Бэрнара, Люіза атрымала лепшую адукацыю<ref>Christiane Gil, Les Dames de Chenonceau, Paris, Éditions Pygmalion, coll. «Les grandes dames de l'histoire», 18 septembre 2003, 192 p. «Louise Dupin, une femme de cœur et d'esprit au siècle des Lumières», p. 123 à 144.</ref>. 1 сьнежня 1722 году яна абралася шлюбам з старэйшым за яе на дваццаць гадоў генэральным адкупінікам-падаткоўнікам Клёдам Дзюпэнам (1686-1769), пазьнейшым адміністратарам каралеўскіх каронных маёнткаў, якому ў 1727 годзе нарадзіла сына Жака-Армана Дзюпэна дэ Шэнансо (1727—1767)<ref>Christiane Gil, Les Dames de Chenonceau, Paris, Éditions Pygmalion, coll. «Les grandes dames de l'histoire», 18 septembre 2003, 192 p. «Louise Dupin, une femme de cœur et d'esprit au siècle des Lumières», p. 123 à 144.</ref>. У 1732 годзе Дзюпэны набылі гатэль Лямбэр (Hôtel Lambert) у Парыжы, а ў 1733 годзе — Замак Шэнансо. Дзякуючы багацьцю мужа і сваім грамадзкім талентам, Люізе Дзюпэн удалося стварыць уплывовы і паважаны [[літаратурны салён]], у якім яна змагла сабраць вядучых асьветнікаў Францыі: напр. [[Вальтэр]]а, [[Мантэск’ё]], Бюфона ды іншых<ref>Christiane Gil, Les Dames de Chenonceau, Paris, Éditions Pygmalion, coll. «Les grandes dames de l'histoire», 18 septembre 2003, 192 p. «Louise Dupin, une femme de cœur et d'esprit au siècle des Lumières», p. 123 à 144.</ref>. У пачатку 1740-х гадоў яна наняла маладога чалавека [[Жан-Жак Русо|Жан-Жака Русо]] для выхаваньня свайго сына, які пазьней таксама час ад часу служыў ейным [[Сакратар|сакратаром]]<ref>Frédéric Marty (dans Rousseau en toutes lettres, sous la direction d'Éric Francalanza), La correspondance de Rousseau avec la famille Dupin: Jean-Jacques était-il un parasite?, Rennes, Éditions des Presses universitaires de Rennes, 2014, p. 57 à 69.</ref>. У 1767 годзе сын Жак Арман памёр ад [[Жоўтая ліхаманка|жоўтай ліхаманкі]] на [[Рэюньён|Рэюньёне]] пасьля таго, як быў дэпартаваны туды ў 1765 годзе з-за шматлікіх даўгоў ад [[Азартныя гульні|азартных гульняў]]. Праз два гады, у 1769 годзе, ейны [[муж]] Клёд памёр у Парыжы ва ўзросьце 83 гадоў. У 1782 г. мадам Дзюпэн цалкам перабралася ў Шэнансо, дзе і памерла ў 1799 г. ва ўзросьце 93 гадоў. Кажуць, дзякуючы сяброўскім адносінам з насельніцтвам, яна змагла выратаваць замак ад разрабаваньня і разбурэньня падчас [[Француская рэвалюцыя|рэвалюцыі]]<ref>Jean Buon (préf. Michelle Perrot), Madame Dupin: Une féministe à Chenonceau au siècle des Lumières, Joué-lès-Tours, Éditions La Simarre, 16 janvier 2014, 224 p.</ref>. Пахаваная ў Шэнансо. == Дзейнасьць == Акрамя ўтрыманьня вядомага на ўвесь Парыж літаратурнага салёну, Мадам Дзюпэн зьўлялася [[Аўтар|аўтаркай]] філязофскіх працаў<ref>Jean Buon (préf. Michelle Perrot), Madame Dupin: Une féministe à Chenonceau au siècle des Lumières, Joué-lès-Tours, Éditions La Simarre, 16 janvier 2014, 224 p.</ref>. Так, Мадам Дзюпэн удзельнічала ў працах свайго мужа Клёда Дзюпэна і дапамагла яму ў 1749 г. напісаць кнігу ў двах тамах «Развагі над некаторымі часткамі кнігі пад назвай «De l'Esprit des lois»», якая абвяргала аргумэнты, выкладзеныя [[Мантэск’ё|Мантэск'ё]] ў ягогым дасьледаваньні «De l'esprit des lois» ([[Пра дух законаў]]), апублікаваным у 1748 годзе<ref>Frédéric Marty, Louise Dupin: défendre l'égalité des sexes en 1750, Paris, Éditions Classiques Garnier, coll. «L'Europe des Lumières» (no 73), 27 janvier 2021, 344 p.</ref>. Але галоўнай працай ейнага жыцьця стаў трактат «La défense des femmes et l'égalité entre les sexes» (Абарона жанчынаў і роўнасьць паміж паламі), які [[пісьменьніца]] пісала з 1745 па 1751. Тэкст надыктоўвала сваймі сакратару [[Жан-Жак Русо|Жан-Жаку Русо]]. Абарона правоў жанчынаў ― сфэра, якая была асабліва блізкая ейнаму сэрцу, прымусіла мадам Дзюпэн аспрэчыць мізагінныя развагі [[Мантэск’ё|Мантэск'ё]] ў гэтым пытаньні. [[Трактат]] застаўся ў рукапісным варыянце (каля 2000 старонак) і ніколі не публікаваўся<ref>Frédéric Marty (dans Femmes des Lumières. Recherches en arborescences. Ouvrage collectif sous la direction de Huguette Krief (Université Aix-Marseille), Marie-Emmanuelle Plagnol-Diéval (Université Paris Est-Créteil), Michèle Crogiez Labarthe (Université de Berne), Édith Flamarion (Université de Sorbonne Nouvelle Paris 3), «L'Ouvrage sur les femmes» de Louise Dupin face à l'article «Femme» de l'Encyclopédie, Paris, Éditions Classiques Garnier, coll. «Rencontres / Le dix-huitième siècle» (no 309), 6 juin 2018, 398 p.</ref>. У 1720 Мадам дэ Лямбэрт спрабавала выдаць твор слыннай салёньніцы, але не ўдалося<ref>Frédéric Marty (dans Femmes des Lumières. Recherches en arborescences. Ouvrage collectif sous la direction de Huguette Krief (Université Aix-Marseille), Marie-Emmanuelle Plagnol-Diéval (Université Paris Est-Créteil), Michèle Crogiez Labarthe (Université de Berne), Édith Flamarion (Université de Sorbonne Nouvelle Paris 3), «L'Ouvrage sur les femmes» de Louise Dupin face à l'article «Femme» de l'Encyclopédie, Paris, Éditions Classiques Garnier, coll. «Rencontres / Le dix-huitième siècle» (no 309), 6 juin 2018, 398 p.</ref>. У 2021 годзе францускі [[прафэсар]] Фрэдэрык Марці выдаў кнігу, прысьвечаную жыцьцю [[Асьветніцтва|асьветніцы]]-[[Фэміністка|фэміністкі]]<ref>Roger-Pol Droit, Louise Dupin, pour l’égalité des sexes au siècle des Lumières, Le Monde, le 30 juillet 2022, https://www.lemonde.fr/series-d-ete/article/2022/07/30/louise-dupin-pour-l-egalite-des-sexes-au-siecle-des-lumieres_6136706_3451060.html?dicbo=v2-c3344df2178d9b4f28f5c874c7910cc6</ref>. У 2022 годзе ў выдавецтве Payot заплянаваная першая публікацыя трактату, напісанага ў 1745 годзе<ref>Des femmes // Les Libraires, https://www.leslibraires.ca/livres/des-femmes-louise-dupin-9782228931168.html</ref>. == Творы == * 1749: Réflexions sur quelques parties d'un livre intitulé de l’Esprit des lois (разам з мужам) * 1745—1751: La défense des femmes et l'égalité entre les sexes. == Літаратура == * Frédéric Marty, Louise Dupin. Défendre l’égalité des sexes en 1750, Classiques Garnier, «L’Europe des Lumières», 2021. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дзюпэн, Люіза}} [[Катэгорыя:Францускія пісьменьніцы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія фэміністкі]] [[Катэгорыя:Францускія філёзафы]] [[Катэгорыя:Асьветнікі]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] e5rdbursk39ory0104qxkfy6j445i2n 4 258360 2334392 2334069 2022-08-24T15:12:26Z CesarNS1980 42598 /* За */ мой голас за артыкул wikitext text/x-wiki __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Падстаронка кандыдата|намінаваны = так}} == [[{{НАЗВА_ПАДСТАРОНКІ}}]] == * Ініцыятар: [[Удзельнік:W|W]] ([[Гутаркі ўдзельніка:W|гутаркі]]) <small>У адпаведнай сэкцыі стаўце #, выказвайце сваё меркаваньне і падпісвайцеся.</small> ==За== # {{Прапаную і падтрымліваю}}. Звыш 2-х тыдняў на [[Абмеркаваньне:Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году|рэцэнзаваньні]] без заўвагі.--[[Удзельнік:W]] 21:53, 15 жніўня 2022 (UTC+3) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 09:54, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Прапаную і падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Zemant|Zemant]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Zemant|гутаркі]]) 11:42, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Саша из Киева|Саша из Киева]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Саша из Киева|гутаркі]]) 15:15, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:SegeiSEE|SegeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SegeiSEE|гутаркі]]) 21:45, 20 жніўня 2022 (+02) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Bocianski|Bocianski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Bocianski|гутаркі]]) 00:56, 21 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:Андрей Перцев|Андрей Перцев]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Андрей Перцев|гутаркі]]) 02:35, 21 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:Гарбацкі|Гарбацкі]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Гарбацкі|гутаркі]]) 16:51, 21 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:Kholodovsky|Kholodovsky]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kholodovsky|гутаркі]]) 19:00, 22 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.-- [[Удзельнік:CesarNS1980|CesarNS1980]] ([[Гутаркі ўдзельніка:CesarNS1980|гутаркі]]) 18:12, 24 жніўня 2022 (+03) ==Супраць== ==Дапрацоўкі== == Камэнтары == Ізноў як і ў выпадку з [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году|Мясцовымі выбарамі ў Беларусі 2014 году]] ў шаблёне-картцы пазначаная колькасьць месцаў Белай Русі >9000. Няўжо няма дакладнай лічбы? Спіс дэпутатаў засакрэчаны? І калі невядомая дакладная колькасьць, на чым грунтуецца ў шаблёне-картцы адсотак месцаў Белай Русі 50 %. Іх можа быць і пад 100% --[[Удзельнік:Jarash|Jarash]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jarash|гутаркі]]) 11:03, 20 жніўня 2022 (+03) :Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за ўсе 3 пытаньні. Лічбу «кандыдатаў у мясцовыя Саветы дэпутатаў больш за 9000 сябраў арганізацыі «Белая Русь» падаў «15 лютага намесьнік старшыні «Белай Русі» Аляксандар Шацько» ({{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Прадстаўнікі грамадзкіх арганізацый пра выбары|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180215/1518706732-pradstauniki-gramadskih-arganizacyy-pra-vybary|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=16 лютага 2018|нумар=7 (440)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16lut-10_optim.pdf 2]|issn=}}). Адсотак месцаў «Белай Русі» 50 % грунтуецца на тым, што «ў 1309 мясцовых Саветаў абралі 18 110 дэпутатаў. ... Пры гэтым, у больш як 79,5 % акругаў выбары прайшлі на безальтэрнатыўнай падставе з адзіным кандыдатам». Буду ўдзячны за Вашую падтрымку. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 15:15, 20 жніўня 2022 (UTC+3) e5cw805v3q0oy8zdmpuog8s1e4jkwro 2334402 2334392 2022-08-24T18:46:35Z Stary Jolup 145 /* За */ wikitext text/x-wiki __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Падстаронка кандыдата|намінаваны = так}} == [[{{НАЗВА_ПАДСТАРОНКІ}}]] == * Ініцыятар: [[Удзельнік:W|W]] ([[Гутаркі ўдзельніка:W|гутаркі]]) <small>У адпаведнай сэкцыі стаўце #, выказвайце сваё меркаваньне і падпісвайцеся.</small> ==За== # {{Прапаную і падтрымліваю}}. Звыш 2-х тыдняў на [[Абмеркаваньне:Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году|рэцэнзаваньні]] без заўвагі.--[[Удзельнік:W]] 21:53, 15 жніўня 2022 (UTC+3) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 09:54, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Прапаную і падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Zemant|Zemant]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Zemant|гутаркі]]) 11:42, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Саша из Киева|Саша из Киева]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Саша из Киева|гутаркі]]) 15:15, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:SegeiSEE|SegeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SegeiSEE|гутаркі]]) 21:45, 20 жніўня 2022 (+02) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Bocianski|Bocianski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Bocianski|гутаркі]]) 00:56, 21 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:Андрей Перцев|Андрей Перцев]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Андрей Перцев|гутаркі]]) 02:35, 21 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:Гарбацкі|Гарбацкі]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Гарбацкі|гутаркі]]) 16:51, 21 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:Kholodovsky|Kholodovsky]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kholodovsky|гутаркі]]) 19:00, 22 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.-- [[Удзельнік:CesarNS1980|CesarNS1980]] ([[Гутаркі ўдзельніка:CesarNS1980|гутаркі]]) 18:12, 24 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:Stary Jolup|Stary Jolup]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Stary Jolup|гутаркі]]) 21:46, 24 жніўня 2022 (+03) ==Супраць== ==Дапрацоўкі== == Камэнтары == Ізноў як і ў выпадку з [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году|Мясцовымі выбарамі ў Беларусі 2014 году]] ў шаблёне-картцы пазначаная колькасьць месцаў Белай Русі >9000. Няўжо няма дакладнай лічбы? Спіс дэпутатаў засакрэчаны? І калі невядомая дакладная колькасьць, на чым грунтуецца ў шаблёне-картцы адсотак месцаў Белай Русі 50 %. Іх можа быць і пад 100% --[[Удзельнік:Jarash|Jarash]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jarash|гутаркі]]) 11:03, 20 жніўня 2022 (+03) :Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за ўсе 3 пытаньні. Лічбу «кандыдатаў у мясцовыя Саветы дэпутатаў больш за 9000 сябраў арганізацыі «Белая Русь» падаў «15 лютага намесьнік старшыні «Белай Русі» Аляксандар Шацько» ({{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Прадстаўнікі грамадзкіх арганізацый пра выбары|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180215/1518706732-pradstauniki-gramadskih-arganizacyy-pra-vybary|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=16 лютага 2018|нумар=7 (440)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16lut-10_optim.pdf 2]|issn=}}). Адсотак месцаў «Белай Русі» 50 % грунтуецца на тым, што «ў 1309 мясцовых Саветаў абралі 18 110 дэпутатаў. ... Пры гэтым, у больш як 79,5 % акругаў выбары прайшлі на безальтэрнатыўнай падставе з адзіным кандыдатам». Буду ўдзячны за Вашую падтрымку. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 15:15, 20 жніўня 2022 (UTC+3) s7mh5kuvintabq310l3w5asgreqpeky 11 258475 2334384 2333523 2022-08-24T14:08:38Z Hleb23 72152 /* Прызначэньне */ Адказ wikitext text/x-wiki == Прызначэньне == Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 18:55, 18 жніўня 2022 (+03) :Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03) :: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03) :::<nowiki>не-не, зусім не, у гэтым я яшчэ не разабраўся, а тыя карткі, што я разтасаваў па апошніх сэзонах - гэта маё авалодваньне функцыяналам іншай карткі: {{</nowiki>[[Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя|<nowiki>Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя}}</nowiki>]]<nowiki>, яна мае болей магчымасьцяў, але я выкарыстаў толькі патрэбнае па сутнасьці. Той шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва|Сэзон футбольнага спаборніцтва]]<nowiki>}} варта дарабіць, ён не гатовы, але пакуль ён кладзецца на доўгую паліцу, бо патрэба на дадзены момант адпала, мо я пазьней дараблю, чы хто іншы ў якасьці правільнага структураваньня даробіць</nowiki> [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 12:17, 19 жніўня 2022 (+03) :::: Добра. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 15:37, 19 жніўня 2022 (+03) :::# Шаблёны-карткі ў артыкулах так не ўстаўляюцца, як вы гэта робіце з выкарыстаньнем шаблёну {{Ш|Картка}}, уручную малюючы ўсе парамэтры нанова ў кожным артыкуле. Трэба адзін раз стварыць шаблён {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}} і ўжо яго ўстаўляць у артыкулы. У гэтым сэнс шаблёнаў. :::# Пры стварэньні шаблёну-карткі ня варта карыстацца састарэлым шаблёнам {{Ш|Картка}}, замест яго існуе новы шаблён {{Ш|Картка2}}. Прыкладаў выкарыстаньня яго багата ў шаблёнах-картках, напрыклад, [[:Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Інфармацыя:Асобы|пра асобы]]. :::# Зьвярніце яшчэ ўвагу, што існуе шаблён {{Ш|Сэзон футбольнае лігі}}, які мае некалькі парамэтраў у адрозьненьне ад пустога пакуль што {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}. Можа быць, мае сэнс проста дапрацаваць яго, дадаўшы патрэбныя вам парамэтры? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:27, 19 жніўня 2022 (+03) :::: цяжкавата, паспрабую разьбірацца па пунктах ::::# 1.я ведаю, што зрабіў нібы кастылём, але маіх ведаў бракуе для паўнавартаснага стварэньня шаблёнаў, кшталту, я зусім ня ведаю, за ўлік якіх параметраў картка мае адлюстроўвацца справа, а ня сьлева. ::::# <nowiki>2.зусім ня супраць выкарыстоўваць шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Картка2|Картка2]]<nowiki>}}, але, у шаблёне, які вы раіце дарабіць: {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнае лігі|Сэзон футбольнае лігі]]<nowiki>}} (дапоўніць?), стаіць "картка", а ня "картка2".</nowiki> ::::# 3.што значаць тэгі вікіпэдычныя, ды іхныя парныя закрываючы, падкажыце, калі ласка, дзе аб гэтым пачытаць [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:00, 19 жніўня 2022 (+03) :::::: Калі вы ствараеце шаблён з дапамогай {{Ш|Картка2}}, у вас выроўніваньне справа ўжо будзе аўтаматычна. :::::: Вось бачыце, вы маеце магчымасьць ня проста зрабіць шаблён, а яшчэ й перарабіць яго на {{Ш|Картка2}}, пакуль у іншых удзельнікаў не дайшлі рукі! :::::: Маеце на ўвазе [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]]? Ці якія тэгі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:43, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::па 1 і 2 дзякуй, зразумеў, можа быць. :::::::па 3: за спасылку на [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]] дзякуй, цікава й карысна, але нават тут былі часткі тэксту - якія невядома да канца, як працуюць, калі ня гугліць: <nowiki><table border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"> <tr></nowiki><nowiki><th>Вось<th>гэта <tr></nowiki><nowiki><td></nowiki><nowiki>[[HTML]]</nowiki><nowiki><td></nowiki>табліца <nowiki></table></nowiki> :::::::тут cellpadding, cellspacing, <nowiki><tr></nowiki>, <nowiki><th>, <td></nowiki> - што робяць? а яшчэ <nowiki><caption>, <noinclude>, #if:, class=, div, <abbr>.., чаму калі ўнутры расшыфроўкі абрэвіятуры Ініцыялы Каманды1 праз <abbr title={{{Каманда1}}}>{{{Ініцыялы Каманды1}}}</nowiki><nowiki></abbr></nowiki>, дзе Каманда1 = <nowiki>[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]</nowiki>, расшыфроўку паказвае толькі: [[Манчэстэр? :::::::даруйце за пытаньні, нават калі здаюцца дурнымі, але я ніякай нагой ня вэб-распрацоўшчык, таму нібы з нуля вучуся (шчэ й з ангельскай сумнеўна ўсё) [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 18:32, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::: Перарабіў {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} на {{Ш|Картка2}}. Калі патрэбныя яшчэ нейкія парамэтры ў картку, то можаце тут іх пакінуць. Потым паспрабую дадаць. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 19:50, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::::калі ласка, а можна на якімсь сэзону паказаць выкарыстаньне шаблёну Сэзон футбольнай лігі ці Картка2, бо я вырашыў паспрабаваць на сэзону ЛЧ 2018-19, і ў мяне гэты шаблён вельмі дзіўна рэагуе на маё запаўненьне (нава сорамна публікаваць), да ўсяго, вы столькі невядомых мне тэгаў выкарысталі.. я банальна не разумею, што й якім чынам маецца запаўняцца, калі ласка, вось там ёсьць мой няправільны шаблён, але які нясе слушную й неабходную інфармацыю, прашу вас на старонцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|ЛЧ 2018-19]] запоўніць ваш шаблён, з павагай [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:08, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::: Ня мусіце ведаць HTML-тэгі вы для вікі-фарматаваньня, як сказаў бы [[Ёда]]. Бярыце за прыклад які-небудзь ужо працоўны шаблён на аснове {{Ш|Картка2}} і проста складайце цаглінкі. :::::::: {{Зьвярнуцца|Dymitr}}, у {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} можна дадаць парамэтры, апісаныя ў {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва/Дакумэнтацыя}}, а пасьля аб’яднаць іх у адзін шаблён урэшце. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 21:10, 19 жніўня 2022 (+03) 1tm54b2zyawmrwekzcrfiwh8p1v6sn5 2334396 2334384 2022-08-24T17:59:39Z Dymitr 10914 /* Прызначэньне */ Адказ wikitext text/x-wiki == Прызначэньне == Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 18:55, 18 жніўня 2022 (+03) :Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03) :: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03) :::<nowiki>не-не, зусім не, у гэтым я яшчэ не разабраўся, а тыя карткі, што я разтасаваў па апошніх сэзонах - гэта маё авалодваньне функцыяналам іншай карткі: {{</nowiki>[[Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя|<nowiki>Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя}}</nowiki>]]<nowiki>, яна мае болей магчымасьцяў, але я выкарыстаў толькі патрэбнае па сутнасьці. Той шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва|Сэзон футбольнага спаборніцтва]]<nowiki>}} варта дарабіць, ён не гатовы, але пакуль ён кладзецца на доўгую паліцу, бо патрэба на дадзены момант адпала, мо я пазьней дараблю, чы хто іншы ў якасьці правільнага структураваньня даробіць</nowiki> [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 12:17, 19 жніўня 2022 (+03) :::: Добра. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 15:37, 19 жніўня 2022 (+03) :::# Шаблёны-карткі ў артыкулах так не ўстаўляюцца, як вы гэта робіце з выкарыстаньнем шаблёну {{Ш|Картка}}, уручную малюючы ўсе парамэтры нанова ў кожным артыкуле. Трэба адзін раз стварыць шаблён {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}} і ўжо яго ўстаўляць у артыкулы. У гэтым сэнс шаблёнаў. :::# Пры стварэньні шаблёну-карткі ня варта карыстацца састарэлым шаблёнам {{Ш|Картка}}, замест яго існуе новы шаблён {{Ш|Картка2}}. Прыкладаў выкарыстаньня яго багата ў шаблёнах-картках, напрыклад, [[:Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Інфармацыя:Асобы|пра асобы]]. :::# Зьвярніце яшчэ ўвагу, што існуе шаблён {{Ш|Сэзон футбольнае лігі}}, які мае некалькі парамэтраў у адрозьненьне ад пустога пакуль што {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}. Можа быць, мае сэнс проста дапрацаваць яго, дадаўшы патрэбныя вам парамэтры? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:27, 19 жніўня 2022 (+03) :::: цяжкавата, паспрабую разьбірацца па пунктах ::::# 1.я ведаю, што зрабіў нібы кастылём, але маіх ведаў бракуе для паўнавартаснага стварэньня шаблёнаў, кшталту, я зусім ня ведаю, за ўлік якіх параметраў картка мае адлюстроўвацца справа, а ня сьлева. ::::# <nowiki>2.зусім ня супраць выкарыстоўваць шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Картка2|Картка2]]<nowiki>}}, але, у шаблёне, які вы раіце дарабіць: {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнае лігі|Сэзон футбольнае лігі]]<nowiki>}} (дапоўніць?), стаіць "картка", а ня "картка2".</nowiki> ::::# 3.што значаць тэгі вікіпэдычныя, ды іхныя парныя закрываючы, падкажыце, калі ласка, дзе аб гэтым пачытаць [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:00, 19 жніўня 2022 (+03) :::::: Калі вы ствараеце шаблён з дапамогай {{Ш|Картка2}}, у вас выроўніваньне справа ўжо будзе аўтаматычна. :::::: Вось бачыце, вы маеце магчымасьць ня проста зрабіць шаблён, а яшчэ й перарабіць яго на {{Ш|Картка2}}, пакуль у іншых удзельнікаў не дайшлі рукі! :::::: Маеце на ўвазе [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]]? Ці якія тэгі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:43, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::па 1 і 2 дзякуй, зразумеў, можа быць. :::::::па 3: за спасылку на [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]] дзякуй, цікава й карысна, але нават тут былі часткі тэксту - якія невядома да канца, як працуюць, калі ня гугліць: <nowiki><table border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"> <tr></nowiki><nowiki><th>Вось<th>гэта <tr></nowiki><nowiki><td></nowiki><nowiki>[[HTML]]</nowiki><nowiki><td></nowiki>табліца <nowiki></table></nowiki> :::::::тут cellpadding, cellspacing, <nowiki><tr></nowiki>, <nowiki><th>, <td></nowiki> - што робяць? а яшчэ <nowiki><caption>, <noinclude>, #if:, class=, div, <abbr>.., чаму калі ўнутры расшыфроўкі абрэвіятуры Ініцыялы Каманды1 праз <abbr title={{{Каманда1}}}>{{{Ініцыялы Каманды1}}}</nowiki><nowiki></abbr></nowiki>, дзе Каманда1 = <nowiki>[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]</nowiki>, расшыфроўку паказвае толькі: [[Манчэстэр? :::::::даруйце за пытаньні, нават калі здаюцца дурнымі, але я ніякай нагой ня вэб-распрацоўшчык, таму нібы з нуля вучуся (шчэ й з ангельскай сумнеўна ўсё) [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 18:32, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::: Перарабіў {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} на {{Ш|Картка2}}. Калі патрэбныя яшчэ нейкія парамэтры ў картку, то можаце тут іх пакінуць. Потым паспрабую дадаць. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 19:50, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::::калі ласка, а можна на якімсь сэзону паказаць выкарыстаньне шаблёну Сэзон футбольнай лігі ці Картка2, бо я вырашыў паспрабаваць на сэзону ЛЧ 2018-19, і ў мяне гэты шаблён вельмі дзіўна рэагуе на маё запаўненьне (нава сорамна публікаваць), да ўсяго, вы столькі невядомых мне тэгаў выкарысталі.. я банальна не разумею, што й якім чынам маецца запаўняцца, калі ласка, вось там ёсьць мой няправільны шаблён, але які нясе слушную й неабходную інфармацыю, прашу вас на старонцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|ЛЧ 2018-19]] запоўніць ваш шаблён, з павагай [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:08, 24 жніўня 2022 (+03) ::::::::::Перапрашаю, яшчэ не дадаў дакумэнтацыю ў шаблён-картку. Прашу зьвярнуць увагу, што яшчэ не ўсе парамэтры дадзеныя ў картку, але як прыклад можна паглядзець у артыкуле [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2017—2018 гадоў]]. Таксама прашу зьвярнуць увагу, што некаторыя зьвесткі цягнуцца з ВікіЗьвестак і іх можна не запаўняць, бо яны самі падцягнуцца ў шаблён. Як прыклад, у прапанаваным мной артыкуле чэмпіён адразу падцягнуўся ў картку безь неабходнасьці даданьня яго у картку. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 20:59, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::: Ня мусіце ведаць HTML-тэгі вы для вікі-фарматаваньня, як сказаў бы [[Ёда]]. Бярыце за прыклад які-небудзь ужо працоўны шаблён на аснове {{Ш|Картка2}} і проста складайце цаглінкі. :::::::: {{Зьвярнуцца|Dymitr}}, у {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} можна дадаць парамэтры, апісаныя ў {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва/Дакумэнтацыя}}, а пасьля аб’яднаць іх у адзін шаблён урэшце. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 21:10, 19 жніўня 2022 (+03) 1kg8c3xgs3gq81yv4lyk0q16q73qyt3 2334397 2334396 2022-08-24T18:00:37Z Dymitr 10914 /* Прызначэньне */ тэг карыстальніка wikitext text/x-wiki == Прызначэньне == Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 18:55, 18 жніўня 2022 (+03) :Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03) :: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03) :::<nowiki>не-не, зусім не, у гэтым я яшчэ не разабраўся, а тыя карткі, што я разтасаваў па апошніх сэзонах - гэта маё авалодваньне функцыяналам іншай карткі: {{</nowiki>[[Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя|<nowiki>Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя}}</nowiki>]]<nowiki>, яна мае болей магчымасьцяў, але я выкарыстаў толькі патрэбнае па сутнасьці. Той шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва|Сэзон футбольнага спаборніцтва]]<nowiki>}} варта дарабіць, ён не гатовы, але пакуль ён кладзецца на доўгую паліцу, бо патрэба на дадзены момант адпала, мо я пазьней дараблю, чы хто іншы ў якасьці правільнага структураваньня даробіць</nowiki> [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 12:17, 19 жніўня 2022 (+03) :::: Добра. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 15:37, 19 жніўня 2022 (+03) :::# Шаблёны-карткі ў артыкулах так не ўстаўляюцца, як вы гэта робіце з выкарыстаньнем шаблёну {{Ш|Картка}}, уручную малюючы ўсе парамэтры нанова ў кожным артыкуле. Трэба адзін раз стварыць шаблён {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}} і ўжо яго ўстаўляць у артыкулы. У гэтым сэнс шаблёнаў. :::# Пры стварэньні шаблёну-карткі ня варта карыстацца састарэлым шаблёнам {{Ш|Картка}}, замест яго існуе новы шаблён {{Ш|Картка2}}. Прыкладаў выкарыстаньня яго багата ў шаблёнах-картках, напрыклад, [[:Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Інфармацыя:Асобы|пра асобы]]. :::# Зьвярніце яшчэ ўвагу, што існуе шаблён {{Ш|Сэзон футбольнае лігі}}, які мае некалькі парамэтраў у адрозьненьне ад пустога пакуль што {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}. Можа быць, мае сэнс проста дапрацаваць яго, дадаўшы патрэбныя вам парамэтры? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:27, 19 жніўня 2022 (+03) :::: цяжкавата, паспрабую разьбірацца па пунктах ::::# 1.я ведаю, што зрабіў нібы кастылём, але маіх ведаў бракуе для паўнавартаснага стварэньня шаблёнаў, кшталту, я зусім ня ведаю, за ўлік якіх параметраў картка мае адлюстроўвацца справа, а ня сьлева. ::::# <nowiki>2.зусім ня супраць выкарыстоўваць шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Картка2|Картка2]]<nowiki>}}, але, у шаблёне, які вы раіце дарабіць: {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнае лігі|Сэзон футбольнае лігі]]<nowiki>}} (дапоўніць?), стаіць "картка", а ня "картка2".</nowiki> ::::# 3.што значаць тэгі вікіпэдычныя, ды іхныя парныя закрываючы, падкажыце, калі ласка, дзе аб гэтым пачытаць [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:00, 19 жніўня 2022 (+03) :::::: Калі вы ствараеце шаблён з дапамогай {{Ш|Картка2}}, у вас выроўніваньне справа ўжо будзе аўтаматычна. :::::: Вось бачыце, вы маеце магчымасьць ня проста зрабіць шаблён, а яшчэ й перарабіць яго на {{Ш|Картка2}}, пакуль у іншых удзельнікаў не дайшлі рукі! :::::: Маеце на ўвазе [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]]? Ці якія тэгі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:43, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::па 1 і 2 дзякуй, зразумеў, можа быць. :::::::па 3: за спасылку на [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]] дзякуй, цікава й карысна, але нават тут былі часткі тэксту - якія невядома да канца, як працуюць, калі ня гугліць: <nowiki><table border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"> <tr></nowiki><nowiki><th>Вось<th>гэта <tr></nowiki><nowiki><td></nowiki><nowiki>[[HTML]]</nowiki><nowiki><td></nowiki>табліца <nowiki></table></nowiki> :::::::тут cellpadding, cellspacing, <nowiki><tr></nowiki>, <nowiki><th>, <td></nowiki> - што робяць? а яшчэ <nowiki><caption>, <noinclude>, #if:, class=, div, <abbr>.., чаму калі ўнутры расшыфроўкі абрэвіятуры Ініцыялы Каманды1 праз <abbr title={{{Каманда1}}}>{{{Ініцыялы Каманды1}}}</nowiki><nowiki></abbr></nowiki>, дзе Каманда1 = <nowiki>[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]</nowiki>, расшыфроўку паказвае толькі: [[Манчэстэр? :::::::даруйце за пытаньні, нават калі здаюцца дурнымі, але я ніякай нагой ня вэб-распрацоўшчык, таму нібы з нуля вучуся (шчэ й з ангельскай сумнеўна ўсё) [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 18:32, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::: Перарабіў {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} на {{Ш|Картка2}}. Калі патрэбныя яшчэ нейкія парамэтры ў картку, то можаце тут іх пакінуць. Потым паспрабую дадаць. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 19:50, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::::калі ласка, а можна на якімсь сэзону паказаць выкарыстаньне шаблёну Сэзон футбольнай лігі ці Картка2, бо я вырашыў паспрабаваць на сэзону ЛЧ 2018-19, і ў мяне гэты шаблён вельмі дзіўна рэагуе на маё запаўненьне (нава сорамна публікаваць), да ўсяго, вы столькі невядомых мне тэгаў выкарысталі.. я банальна не разумею, што й якім чынам маецца запаўняцца, калі ласка, вось там ёсьць мой няправільны шаблён, але які нясе слушную й неабходную інфармацыю, прашу вас на старонцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|ЛЧ 2018-19]] запоўніць ваш шаблён, з павагай [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:08, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::: {{Зьвярнуцца|Hleb23}}, перапрашаю. Яшчэ не дадаў дакумэнтацыю ў шаблён-картку. Прашу зьвярнуць увагу, што яшчэ не ўсе парамэтры дадзеныя ў картку, але як прыклад можна паглядзець у артыкуле [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2017—2018 гадоў]]. Таксама прашу зьвярнуць увагу, што некаторыя зьвесткі цягнуцца з ВікіЗьвестак і іх можна не запаўняць, бо яны самі падцягнуцца ў шаблён. Як прыклад, у прапанаваным мной артыкуле чэмпіён адразу падцягнуўся ў картку безь неабходнасьці даданьня яго у картку. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 20:59, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::: Ня мусіце ведаць HTML-тэгі вы для вікі-фарматаваньня, як сказаў бы [[Ёда]]. Бярыце за прыклад які-небудзь ужо працоўны шаблён на аснове {{Ш|Картка2}} і проста складайце цаглінкі. :::::::: {{Зьвярнуцца|Dymitr}}, у {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} можна дадаць парамэтры, апісаныя ў {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва/Дакумэнтацыя}}, а пасьля аб’яднаць іх у адзін шаблён урэшце. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 21:10, 19 жніўня 2022 (+03) 3c0xajpqyvvbn702epbb919a22l24c1 2334403 2334397 2022-08-24T18:48:11Z Hleb23 72152 /* Прызначэньне */ Адказ wikitext text/x-wiki == Прызначэньне == Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 18:55, 18 жніўня 2022 (+03) :Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03) :: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03) :::<nowiki>не-не, зусім не, у гэтым я яшчэ не разабраўся, а тыя карткі, што я разтасаваў па апошніх сэзонах - гэта маё авалодваньне функцыяналам іншай карткі: {{</nowiki>[[Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя|<nowiki>Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя}}</nowiki>]]<nowiki>, яна мае болей магчымасьцяў, але я выкарыстаў толькі патрэбнае па сутнасьці. Той шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва|Сэзон футбольнага спаборніцтва]]<nowiki>}} варта дарабіць, ён не гатовы, але пакуль ён кладзецца на доўгую паліцу, бо патрэба на дадзены момант адпала, мо я пазьней дараблю, чы хто іншы ў якасьці правільнага структураваньня даробіць</nowiki> [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 12:17, 19 жніўня 2022 (+03) :::: Добра. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 15:37, 19 жніўня 2022 (+03) :::# Шаблёны-карткі ў артыкулах так не ўстаўляюцца, як вы гэта робіце з выкарыстаньнем шаблёну {{Ш|Картка}}, уручную малюючы ўсе парамэтры нанова ў кожным артыкуле. Трэба адзін раз стварыць шаблён {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}} і ўжо яго ўстаўляць у артыкулы. У гэтым сэнс шаблёнаў. :::# Пры стварэньні шаблёну-карткі ня варта карыстацца састарэлым шаблёнам {{Ш|Картка}}, замест яго існуе новы шаблён {{Ш|Картка2}}. Прыкладаў выкарыстаньня яго багата ў шаблёнах-картках, напрыклад, [[:Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Інфармацыя:Асобы|пра асобы]]. :::# Зьвярніце яшчэ ўвагу, што існуе шаблён {{Ш|Сэзон футбольнае лігі}}, які мае некалькі парамэтраў у адрозьненьне ад пустога пакуль што {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}. Можа быць, мае сэнс проста дапрацаваць яго, дадаўшы патрэбныя вам парамэтры? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:27, 19 жніўня 2022 (+03) :::: цяжкавата, паспрабую разьбірацца па пунктах ::::# 1.я ведаю, што зрабіў нібы кастылём, але маіх ведаў бракуе для паўнавартаснага стварэньня шаблёнаў, кшталту, я зусім ня ведаю, за ўлік якіх параметраў картка мае адлюстроўвацца справа, а ня сьлева. ::::# <nowiki>2.зусім ня супраць выкарыстоўваць шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Картка2|Картка2]]<nowiki>}}, але, у шаблёне, які вы раіце дарабіць: {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнае лігі|Сэзон футбольнае лігі]]<nowiki>}} (дапоўніць?), стаіць "картка", а ня "картка2".</nowiki> ::::# 3.што значаць тэгі вікіпэдычныя, ды іхныя парныя закрываючы, падкажыце, калі ласка, дзе аб гэтым пачытаць [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:00, 19 жніўня 2022 (+03) :::::: Калі вы ствараеце шаблён з дапамогай {{Ш|Картка2}}, у вас выроўніваньне справа ўжо будзе аўтаматычна. :::::: Вось бачыце, вы маеце магчымасьць ня проста зрабіць шаблён, а яшчэ й перарабіць яго на {{Ш|Картка2}}, пакуль у іншых удзельнікаў не дайшлі рукі! :::::: Маеце на ўвазе [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]]? Ці якія тэгі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:43, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::па 1 і 2 дзякуй, зразумеў, можа быць. :::::::па 3: за спасылку на [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]] дзякуй, цікава й карысна, але нават тут былі часткі тэксту - якія невядома да канца, як працуюць, калі ня гугліць: <nowiki><table border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"> <tr></nowiki><nowiki><th>Вось<th>гэта <tr></nowiki><nowiki><td></nowiki><nowiki>[[HTML]]</nowiki><nowiki><td></nowiki>табліца <nowiki></table></nowiki> :::::::тут cellpadding, cellspacing, <nowiki><tr></nowiki>, <nowiki><th>, <td></nowiki> - што робяць? а яшчэ <nowiki><caption>, <noinclude>, #if:, class=, div, <abbr>.., чаму калі ўнутры расшыфроўкі абрэвіятуры Ініцыялы Каманды1 праз <abbr title={{{Каманда1}}}>{{{Ініцыялы Каманды1}}}</nowiki><nowiki></abbr></nowiki>, дзе Каманда1 = <nowiki>[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]</nowiki>, расшыфроўку паказвае толькі: [[Манчэстэр? :::::::даруйце за пытаньні, нават калі здаюцца дурнымі, але я ніякай нагой ня вэб-распрацоўшчык, таму нібы з нуля вучуся (шчэ й з ангельскай сумнеўна ўсё) [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 18:32, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::: Перарабіў {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} на {{Ш|Картка2}}. Калі патрэбныя яшчэ нейкія парамэтры ў картку, то можаце тут іх пакінуць. Потым паспрабую дадаць. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 19:50, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::::калі ласка, а можна на якімсь сэзону паказаць выкарыстаньне шаблёну Сэзон футбольнай лігі ці Картка2, бо я вырашыў паспрабаваць на сэзону ЛЧ 2018-19, і ў мяне гэты шаблён вельмі дзіўна рэагуе на маё запаўненьне (нава сорамна публікаваць), да ўсяго, вы столькі невядомых мне тэгаў выкарысталі.. я банальна не разумею, што й якім чынам маецца запаўняцца, калі ласка, вось там ёсьць мой няправільны шаблён, але які нясе слушную й неабходную інфармацыю, прашу вас на старонцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|ЛЧ 2018-19]] запоўніць ваш шаблён, з павагай [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:08, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::: {{Зьвярнуцца|Hleb23}}, перапрашаю. Яшчэ не дадаў дакумэнтацыю ў шаблён-картку. Прашу зьвярнуць увагу, што яшчэ не ўсе парамэтры дадзеныя ў картку, але як прыклад можна паглядзець у артыкуле [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2017—2018 гадоў]]. Таксама прашу зьвярнуць увагу, што некаторыя зьвесткі цягнуцца з ВікіЗьвестак і іх можна не запаўняць, бо яны самі падцягнуцца ў шаблён. Як прыклад, у прапанаваным мной артыкуле чэмпіён адразу падцягнуўся ў картку безь неабходнасьці даданьня яго у картку. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 20:59, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::::зразумеў, дзякуй, буду чакаць даданьня іншых парамэтраў, або калі й сам паспрабую гэта зрабіць, а як вы ставіце выяву старонкі, каб яна бралася з гэтай інфа-карткі? [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 21:48, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::: Ня мусіце ведаць HTML-тэгі вы для вікі-фарматаваньня, як сказаў бы [[Ёда]]. Бярыце за прыклад які-небудзь ужо працоўны шаблён на аснове {{Ш|Картка2}} і проста складайце цаглінкі. :::::::: {{Зьвярнуцца|Dymitr}}, у {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} можна дадаць парамэтры, апісаныя ў {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва/Дакумэнтацыя}}, а пасьля аб’яднаць іх у адзін шаблён урэшце. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 21:10, 19 жніўня 2022 (+03) htzrpo1gkv4fs71ofvbouqkpg81krnf 2334407 2334403 2022-08-24T19:00:01Z Dymitr 10914 /* Прызначэньне */ Адказ wikitext text/x-wiki == Прызначэньне == Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 18:55, 18 жніўня 2022 (+03) :Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03) :: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03) :::<nowiki>не-не, зусім не, у гэтым я яшчэ не разабраўся, а тыя карткі, што я разтасаваў па апошніх сэзонах - гэта маё авалодваньне функцыяналам іншай карткі: {{</nowiki>[[Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя|<nowiki>Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя}}</nowiki>]]<nowiki>, яна мае болей магчымасьцяў, але я выкарыстаў толькі патрэбнае па сутнасьці. Той шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва|Сэзон футбольнага спаборніцтва]]<nowiki>}} варта дарабіць, ён не гатовы, але пакуль ён кладзецца на доўгую паліцу, бо патрэба на дадзены момант адпала, мо я пазьней дараблю, чы хто іншы ў якасьці правільнага структураваньня даробіць</nowiki> [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 12:17, 19 жніўня 2022 (+03) :::: Добра. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 15:37, 19 жніўня 2022 (+03) :::# Шаблёны-карткі ў артыкулах так не ўстаўляюцца, як вы гэта робіце з выкарыстаньнем шаблёну {{Ш|Картка}}, уручную малюючы ўсе парамэтры нанова ў кожным артыкуле. Трэба адзін раз стварыць шаблён {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}} і ўжо яго ўстаўляць у артыкулы. У гэтым сэнс шаблёнаў. :::# Пры стварэньні шаблёну-карткі ня варта карыстацца састарэлым шаблёнам {{Ш|Картка}}, замест яго існуе новы шаблён {{Ш|Картка2}}. Прыкладаў выкарыстаньня яго багата ў шаблёнах-картках, напрыклад, [[:Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Інфармацыя:Асобы|пра асобы]]. :::# Зьвярніце яшчэ ўвагу, што існуе шаблён {{Ш|Сэзон футбольнае лігі}}, які мае некалькі парамэтраў у адрозьненьне ад пустога пакуль што {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}. Можа быць, мае сэнс проста дапрацаваць яго, дадаўшы патрэбныя вам парамэтры? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:27, 19 жніўня 2022 (+03) :::: цяжкавата, паспрабую разьбірацца па пунктах ::::# 1.я ведаю, што зрабіў нібы кастылём, але маіх ведаў бракуе для паўнавартаснага стварэньня шаблёнаў, кшталту, я зусім ня ведаю, за ўлік якіх параметраў картка мае адлюстроўвацца справа, а ня сьлева. ::::# <nowiki>2.зусім ня супраць выкарыстоўваць шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Картка2|Картка2]]<nowiki>}}, але, у шаблёне, які вы раіце дарабіць: {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнае лігі|Сэзон футбольнае лігі]]<nowiki>}} (дапоўніць?), стаіць "картка", а ня "картка2".</nowiki> ::::# 3.што значаць тэгі вікіпэдычныя, ды іхныя парныя закрываючы, падкажыце, калі ласка, дзе аб гэтым пачытаць [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:00, 19 жніўня 2022 (+03) :::::: Калі вы ствараеце шаблён з дапамогай {{Ш|Картка2}}, у вас выроўніваньне справа ўжо будзе аўтаматычна. :::::: Вось бачыце, вы маеце магчымасьць ня проста зрабіць шаблён, а яшчэ й перарабіць яго на {{Ш|Картка2}}, пакуль у іншых удзельнікаў не дайшлі рукі! :::::: Маеце на ўвазе [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]]? Ці якія тэгі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:43, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::па 1 і 2 дзякуй, зразумеў, можа быць. :::::::па 3: за спасылку на [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]] дзякуй, цікава й карысна, але нават тут былі часткі тэксту - якія невядома да канца, як працуюць, калі ня гугліць: <nowiki><table border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"> <tr></nowiki><nowiki><th>Вось<th>гэта <tr></nowiki><nowiki><td></nowiki><nowiki>[[HTML]]</nowiki><nowiki><td></nowiki>табліца <nowiki></table></nowiki> :::::::тут cellpadding, cellspacing, <nowiki><tr></nowiki>, <nowiki><th>, <td></nowiki> - што робяць? а яшчэ <nowiki><caption>, <noinclude>, #if:, class=, div, <abbr>.., чаму калі ўнутры расшыфроўкі абрэвіятуры Ініцыялы Каманды1 праз <abbr title={{{Каманда1}}}>{{{Ініцыялы Каманды1}}}</nowiki><nowiki></abbr></nowiki>, дзе Каманда1 = <nowiki>[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]</nowiki>, расшыфроўку паказвае толькі: [[Манчэстэр? :::::::даруйце за пытаньні, нават калі здаюцца дурнымі, але я ніякай нагой ня вэб-распрацоўшчык, таму нібы з нуля вучуся (шчэ й з ангельскай сумнеўна ўсё) [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 18:32, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::: Перарабіў {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} на {{Ш|Картка2}}. Калі патрэбныя яшчэ нейкія парамэтры ў картку, то можаце тут іх пакінуць. Потым паспрабую дадаць. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 19:50, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::::калі ласка, а можна на якімсь сэзону паказаць выкарыстаньне шаблёну Сэзон футбольнай лігі ці Картка2, бо я вырашыў паспрабаваць на сэзону ЛЧ 2018-19, і ў мяне гэты шаблён вельмі дзіўна рэагуе на маё запаўненьне (нава сорамна публікаваць), да ўсяго, вы столькі невядомых мне тэгаў выкарысталі.. я банальна не разумею, што й якім чынам маецца запаўняцца, калі ласка, вось там ёсьць мой няправільны шаблён, але які нясе слушную й неабходную інфармацыю, прашу вас на старонцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|ЛЧ 2018-19]] запоўніць ваш шаблён, з павагай [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:08, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::: {{Зьвярнуцца|Hleb23}}, перапрашаю. Яшчэ не дадаў дакумэнтацыю ў шаблён-картку. Прашу зьвярнуць увагу, што яшчэ не ўсе парамэтры дадзеныя ў картку, але як прыклад можна паглядзець у артыкуле [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2017—2018 гадоў]]. Таксама прашу зьвярнуць увагу, што некаторыя зьвесткі цягнуцца з ВікіЗьвестак і іх можна не запаўняць, бо яны самі падцягнуцца ў шаблён. Як прыклад, у прапанаваным мной артыкуле чэмпіён адразу падцягнуўся ў картку безь неабходнасьці даданьня яго у картку. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 20:59, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::::зразумеў, дзякуй, буду чакаць даданьня іншых парамэтраў, або калі й сам паспрабую гэта зрабіць, а як вы ставіце выяву старонкі, каб яна бралася з гэтай інфа-карткі? [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 21:48, 24 жніўня 2022 (+03) ::::::::::::Не зусім зразумеў пытаньне пра выяву, вы ж здаецца дадалі выяву ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў‎]]. Дарэчы я крыху падправіў выкарыстаньне вамі шаблёну ў гэтай старонцы. Лепей трымаць кожны парамэтар на асобным радку, каб павялічыць чытальнасьць шаблёну, для тых хто будзе дадаваць ці карэктаваць у ім зьвесткі — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 22:00, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::: Ня мусіце ведаць HTML-тэгі вы для вікі-фарматаваньня, як сказаў бы [[Ёда]]. Бярыце за прыклад які-небудзь ужо працоўны шаблён на аснове {{Ш|Картка2}} і проста складайце цаглінкі. :::::::: {{Зьвярнуцца|Dymitr}}, у {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} можна дадаць парамэтры, апісаныя ў {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва/Дакумэнтацыя}}, а пасьля аб’яднаць іх у адзін шаблён урэшце. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 21:10, 19 жніўня 2022 (+03) k95q6ba697n8h5t0wmkguatx35s33d2 2334410 2334407 2022-08-24T19:20:18Z Hleb23 72152 /* Прызначэньне */ Адказ wikitext text/x-wiki == Прызначэньне == Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 18:55, 18 жніўня 2022 (+03) :Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03) :: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03) :::<nowiki>не-не, зусім не, у гэтым я яшчэ не разабраўся, а тыя карткі, што я разтасаваў па апошніх сэзонах - гэта маё авалодваньне функцыяналам іншай карткі: {{</nowiki>[[Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя|<nowiki>Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя}}</nowiki>]]<nowiki>, яна мае болей магчымасьцяў, але я выкарыстаў толькі патрэбнае па сутнасьці. Той шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва|Сэзон футбольнага спаборніцтва]]<nowiki>}} варта дарабіць, ён не гатовы, але пакуль ён кладзецца на доўгую паліцу, бо патрэба на дадзены момант адпала, мо я пазьней дараблю, чы хто іншы ў якасьці правільнага структураваньня даробіць</nowiki> [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 12:17, 19 жніўня 2022 (+03) :::: Добра. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 15:37, 19 жніўня 2022 (+03) :::# Шаблёны-карткі ў артыкулах так не ўстаўляюцца, як вы гэта робіце з выкарыстаньнем шаблёну {{Ш|Картка}}, уручную малюючы ўсе парамэтры нанова ў кожным артыкуле. Трэба адзін раз стварыць шаблён {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}} і ўжо яго ўстаўляць у артыкулы. У гэтым сэнс шаблёнаў. :::# Пры стварэньні шаблёну-карткі ня варта карыстацца састарэлым шаблёнам {{Ш|Картка}}, замест яго існуе новы шаблён {{Ш|Картка2}}. Прыкладаў выкарыстаньня яго багата ў шаблёнах-картках, напрыклад, [[:Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Інфармацыя:Асобы|пра асобы]]. :::# Зьвярніце яшчэ ўвагу, што існуе шаблён {{Ш|Сэзон футбольнае лігі}}, які мае некалькі парамэтраў у адрозьненьне ад пустога пакуль што {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}. Можа быць, мае сэнс проста дапрацаваць яго, дадаўшы патрэбныя вам парамэтры? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:27, 19 жніўня 2022 (+03) :::: цяжкавата, паспрабую разьбірацца па пунктах ::::# 1.я ведаю, што зрабіў нібы кастылём, але маіх ведаў бракуе для паўнавартаснага стварэньня шаблёнаў, кшталту, я зусім ня ведаю, за ўлік якіх параметраў картка мае адлюстроўвацца справа, а ня сьлева. ::::# <nowiki>2.зусім ня супраць выкарыстоўваць шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Картка2|Картка2]]<nowiki>}}, але, у шаблёне, які вы раіце дарабіць: {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнае лігі|Сэзон футбольнае лігі]]<nowiki>}} (дапоўніць?), стаіць "картка", а ня "картка2".</nowiki> ::::# 3.што значаць тэгі вікіпэдычныя, ды іхныя парныя закрываючы, падкажыце, калі ласка, дзе аб гэтым пачытаць [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:00, 19 жніўня 2022 (+03) :::::: Калі вы ствараеце шаблён з дапамогай {{Ш|Картка2}}, у вас выроўніваньне справа ўжо будзе аўтаматычна. :::::: Вось бачыце, вы маеце магчымасьць ня проста зрабіць шаблён, а яшчэ й перарабіць яго на {{Ш|Картка2}}, пакуль у іншых удзельнікаў не дайшлі рукі! :::::: Маеце на ўвазе [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]]? Ці якія тэгі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:43, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::па 1 і 2 дзякуй, зразумеў, можа быць. :::::::па 3: за спасылку на [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]] дзякуй, цікава й карысна, але нават тут былі часткі тэксту - якія невядома да канца, як працуюць, калі ня гугліць: <nowiki><table border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"> <tr></nowiki><nowiki><th>Вось<th>гэта <tr></nowiki><nowiki><td></nowiki><nowiki>[[HTML]]</nowiki><nowiki><td></nowiki>табліца <nowiki></table></nowiki> :::::::тут cellpadding, cellspacing, <nowiki><tr></nowiki>, <nowiki><th>, <td></nowiki> - што робяць? а яшчэ <nowiki><caption>, <noinclude>, #if:, class=, div, <abbr>.., чаму калі ўнутры расшыфроўкі абрэвіятуры Ініцыялы Каманды1 праз <abbr title={{{Каманда1}}}>{{{Ініцыялы Каманды1}}}</nowiki><nowiki></abbr></nowiki>, дзе Каманда1 = <nowiki>[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]</nowiki>, расшыфроўку паказвае толькі: [[Манчэстэр? :::::::даруйце за пытаньні, нават калі здаюцца дурнымі, але я ніякай нагой ня вэб-распрацоўшчык, таму нібы з нуля вучуся (шчэ й з ангельскай сумнеўна ўсё) [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 18:32, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::: Перарабіў {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} на {{Ш|Картка2}}. Калі патрэбныя яшчэ нейкія парамэтры ў картку, то можаце тут іх пакінуць. Потым паспрабую дадаць. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 19:50, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::::калі ласка, а можна на якімсь сэзону паказаць выкарыстаньне шаблёну Сэзон футбольнай лігі ці Картка2, бо я вырашыў паспрабаваць на сэзону ЛЧ 2018-19, і ў мяне гэты шаблён вельмі дзіўна рэагуе на маё запаўненьне (нава сорамна публікаваць), да ўсяго, вы столькі невядомых мне тэгаў выкарысталі.. я банальна не разумею, што й якім чынам маецца запаўняцца, калі ласка, вось там ёсьць мой няправільны шаблён, але які нясе слушную й неабходную інфармацыю, прашу вас на старонцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|ЛЧ 2018-19]] запоўніць ваш шаблён, з павагай [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:08, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::: {{Зьвярнуцца|Hleb23}}, перапрашаю. Яшчэ не дадаў дакумэнтацыю ў шаблён-картку. Прашу зьвярнуць увагу, што яшчэ не ўсе парамэтры дадзеныя ў картку, але як прыклад можна паглядзець у артыкуле [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2017—2018 гадоў]]. Таксама прашу зьвярнуць увагу, што некаторыя зьвесткі цягнуцца з ВікіЗьвестак і іх можна не запаўняць, бо яны самі падцягнуцца ў шаблён. Як прыклад, у прапанаваным мной артыкуле чэмпіён адразу падцягнуўся ў картку безь неабходнасьці даданьня яго у картку. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 20:59, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::::зразумеў, дзякуй, буду чакаць даданьня іншых парамэтраў, або калі й сам паспрабую гэта зрабіць, а як вы ставіце выяву старонкі, каб яна бралася з гэтай інфа-карткі? [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 21:48, 24 жніўня 2022 (+03) ::::::::::::Не зусім зразумеў пытаньне пра выяву, вы ж здаецца дадалі выяву ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў‎]]. Дарэчы я крыху падправіў выкарыстаньне вамі шаблёну ў гэтай старонцы. Лепей трымаць кожны парамэтар на асобным радку, каб павялічыць чытальнасьць шаблёну, для тых хто будзе дадаваць ці карэктаваць у ім зьвесткі — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 22:00, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::::::1.пытаньне пра выяву, даруйце, калі глупства пытаю, але калі я дадаю выяву ў картку, у інструмэнтах, зьлева на экране, у "зьвестках пра старонку" выява з карткі ня стала (або я не заўважыў, прынамсі не адразу стала) выявай старонкі, адпаведна не зьяўлялася выява пры наведзеньні мышкі на спасылку гэтай старонкі. :::::::::::::2.стыль - правільна й важна, але я запаўняў шаблён праз графічны рэдактар, дзе наўпрост трэба было запоўніць палі, якія прапануе шаблён, адпаведна я ніяк не ўплываў на тое, як яно ў кодзе выглядала, але пасьля вашай заўвагі буду намагацца зьвяртаць болей увагі да гэтага. :::::::::::::3.што такое вікізьвесткі, у сэнсе вызначэньне я прачытаў, але як імі карыстацца, напрыклад, я гляджу шаблён {{Сэзон футбольнай лігі}}, а там Вікізьвесткі|p1346, Вікізьвесткі|p1132, Вікізьвесткі|p580 і г.д. што з гэтым рабіць, адкуль лічбы гэтыя браць, што такое 'p' [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 22:20, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::: Ня мусіце ведаць HTML-тэгі вы для вікі-фарматаваньня, як сказаў бы [[Ёда]]. Бярыце за прыклад які-небудзь ужо працоўны шаблён на аснове {{Ш|Картка2}} і проста складайце цаглінкі. :::::::: {{Зьвярнуцца|Dymitr}}, у {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} можна дадаць парамэтры, апісаныя ў {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва/Дакумэнтацыя}}, а пасьля аб’яднаць іх у адзін шаблён урэшце. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 21:10, 19 жніўня 2022 (+03) qbsijfur6nnj0cgn19ye0ibepydyhnh 2334411 2334410 2022-08-24T19:21:34Z Hleb23 72152 /* Прызначэньне */ зьмены выгляду wikitext text/x-wiki == Прызначэньне == Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 18:55, 18 жніўня 2022 (+03) :Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03) :: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03) :::<nowiki>не-не, зусім не, у гэтым я яшчэ не разабраўся, а тыя карткі, што я разтасаваў па апошніх сэзонах - гэта маё авалодваньне функцыяналам іншай карткі: {{</nowiki>[[Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя|<nowiki>Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя}}</nowiki>]]<nowiki>, яна мае болей магчымасьцяў, але я выкарыстаў толькі патрэбнае па сутнасьці. Той шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва|Сэзон футбольнага спаборніцтва]]<nowiki>}} варта дарабіць, ён не гатовы, але пакуль ён кладзецца на доўгую паліцу, бо патрэба на дадзены момант адпала, мо я пазьней дараблю, чы хто іншы ў якасьці правільнага структураваньня даробіць</nowiki> [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 12:17, 19 жніўня 2022 (+03) :::: Добра. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 15:37, 19 жніўня 2022 (+03) :::# Шаблёны-карткі ў артыкулах так не ўстаўляюцца, як вы гэта робіце з выкарыстаньнем шаблёну {{Ш|Картка}}, уручную малюючы ўсе парамэтры нанова ў кожным артыкуле. Трэба адзін раз стварыць шаблён {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}} і ўжо яго ўстаўляць у артыкулы. У гэтым сэнс шаблёнаў. :::# Пры стварэньні шаблёну-карткі ня варта карыстацца састарэлым шаблёнам {{Ш|Картка}}, замест яго існуе новы шаблён {{Ш|Картка2}}. Прыкладаў выкарыстаньня яго багата ў шаблёнах-картках, напрыклад, [[:Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Інфармацыя:Асобы|пра асобы]]. :::# Зьвярніце яшчэ ўвагу, што існуе шаблён {{Ш|Сэзон футбольнае лігі}}, які мае некалькі парамэтраў у адрозьненьне ад пустога пакуль што {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}. Можа быць, мае сэнс проста дапрацаваць яго, дадаўшы патрэбныя вам парамэтры? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:27, 19 жніўня 2022 (+03) :::: цяжкавата, паспрабую разьбірацца па пунктах ::::# 1.я ведаю, што зрабіў нібы кастылём, але маіх ведаў бракуе для паўнавартаснага стварэньня шаблёнаў, кшталту, я зусім ня ведаю, за ўлік якіх параметраў картка мае адлюстроўвацца справа, а ня сьлева. ::::# <nowiki>2.зусім ня супраць выкарыстоўваць шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Картка2|Картка2]]<nowiki>}}, але, у шаблёне, які вы раіце дарабіць: {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнае лігі|Сэзон футбольнае лігі]]<nowiki>}} (дапоўніць?), стаіць "картка", а ня "картка2".</nowiki> ::::# 3.што значаць тэгі вікіпэдычныя, ды іхныя парныя закрываючы, падкажыце, калі ласка, дзе аб гэтым пачытаць [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:00, 19 жніўня 2022 (+03) :::::: Калі вы ствараеце шаблён з дапамогай {{Ш|Картка2}}, у вас выроўніваньне справа ўжо будзе аўтаматычна. :::::: Вось бачыце, вы маеце магчымасьць ня проста зрабіць шаблён, а яшчэ й перарабіць яго на {{Ш|Картка2}}, пакуль у іншых удзельнікаў не дайшлі рукі! :::::: Маеце на ўвазе [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]]? Ці якія тэгі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:43, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::па 1 і 2 дзякуй, зразумеў, можа быць. :::::::па 3: за спасылку на [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]] дзякуй, цікава й карысна, але нават тут былі часткі тэксту - якія невядома да канца, як працуюць, калі ня гугліць: <nowiki><table border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"> <tr></nowiki><nowiki><th>Вось<th>гэта <tr></nowiki><nowiki><td></nowiki><nowiki>[[HTML]]</nowiki><nowiki><td></nowiki>табліца <nowiki></table></nowiki> :::::::тут cellpadding, cellspacing, <nowiki><tr></nowiki>, <nowiki><th>, <td></nowiki> - што робяць? а яшчэ <nowiki><caption>, <noinclude>, #if:, class=, div, <abbr>.., чаму калі ўнутры расшыфроўкі абрэвіятуры Ініцыялы Каманды1 праз <abbr title={{{Каманда1}}}>{{{Ініцыялы Каманды1}}}</nowiki><nowiki></abbr></nowiki>, дзе Каманда1 = <nowiki>[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]</nowiki>, расшыфроўку паказвае толькі: [[Манчэстэр? :::::::даруйце за пытаньні, нават калі здаюцца дурнымі, але я ніякай нагой ня вэб-распрацоўшчык, таму нібы з нуля вучуся (шчэ й з ангельскай сумнеўна ўсё) [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 18:32, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::: Перарабіў {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} на {{Ш|Картка2}}. Калі патрэбныя яшчэ нейкія парамэтры ў картку, то можаце тут іх пакінуць. Потым паспрабую дадаць. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 19:50, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::::калі ласка, а можна на якімсь сэзону паказаць выкарыстаньне шаблёну Сэзон футбольнай лігі ці Картка2, бо я вырашыў паспрабаваць на сэзону ЛЧ 2018-19, і ў мяне гэты шаблён вельмі дзіўна рэагуе на маё запаўненьне (нава сорамна публікаваць), да ўсяго, вы столькі невядомых мне тэгаў выкарысталі.. я банальна не разумею, што й якім чынам маецца запаўняцца, калі ласка, вось там ёсьць мой няправільны шаблён, але які нясе слушную й неабходную інфармацыю, прашу вас на старонцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|ЛЧ 2018-19]] запоўніць ваш шаблён, з павагай [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:08, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::: {{Зьвярнуцца|Hleb23}}, перапрашаю. Яшчэ не дадаў дакумэнтацыю ў шаблён-картку. Прашу зьвярнуць увагу, што яшчэ не ўсе парамэтры дадзеныя ў картку, але як прыклад можна паглядзець у артыкуле [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2017—2018 гадоў]]. Таксама прашу зьвярнуць увагу, што некаторыя зьвесткі цягнуцца з ВікіЗьвестак і іх можна не запаўняць, бо яны самі падцягнуцца ў шаблён. Як прыклад, у прапанаваным мной артыкуле чэмпіён адразу падцягнуўся ў картку безь неабходнасьці даданьня яго у картку. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 20:59, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::::зразумеў, дзякуй, буду чакаць даданьня іншых парамэтраў, або калі й сам паспрабую гэта зрабіць, а як вы ставіце выяву старонкі, каб яна бралася з гэтай інфа-карткі? [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 21:48, 24 жніўня 2022 (+03) ::::::::::::Не зусім зразумеў пытаньне пра выяву, вы ж здаецца дадалі выяву ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў‎]]. Дарэчы я крыху падправіў выкарыстаньне вамі шаблёну ў гэтай старонцы. Лепей трымаць кожны парамэтар на асобным радку, каб павялічыць чытальнасьць шаблёну, для тых хто будзе дадаваць ці карэктаваць у ім зьвесткі — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 22:00, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::::::1.пытаньне пра выяву, даруйце, калі глупства пытаю, але калі я дадаю выяву ў картку, у інструмэнтах, зьлева на экране, у "зьвестках пра старонку" выява з карткі ня стала (або я не заўважыў, прынамсі не адразу стала) выявай старонкі, адпаведна не зьяўлялася выява пры наведзеньні мышкі на спасылку гэтай старонкі. :::::::::::::2.стыль - правільна й важна, але я запаўняў шаблён праз графічны рэдактар, дзе наўпрост трэба было запоўніць палі, якія прапануе шаблён, адпаведна я ніяк не ўплываў на тое, як яно ў кодзе выглядала, але пасьля вашай заўвагі буду намагацца зьвяртаць болей увагі да гэтага. :::::::::::::3.што такое вікізьвесткі, у сэнсе вызначэньне я прачытаў, але як імі карыстацца, напрыклад, я гляджу шаблён {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}}, а там Вікізьвесткі|p1346, Вікізьвесткі|p1132, Вікізьвесткі|p580 і г.д. што з гэтым рабіць, адкуль лічбы гэтыя браць, што такое 'p' [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 22:20, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::: Ня мусіце ведаць HTML-тэгі вы для вікі-фарматаваньня, як сказаў бы [[Ёда]]. Бярыце за прыклад які-небудзь ужо працоўны шаблён на аснове {{Ш|Картка2}} і проста складайце цаглінкі. :::::::: {{Зьвярнуцца|Dymitr}}, у {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} можна дадаць парамэтры, апісаныя ў {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва/Дакумэнтацыя}}, а пасьля аб’яднаць іх у адзін шаблён урэшце. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 21:10, 19 жніўня 2022 (+03) t05vdr5j8d8vqowok3ycwc79gfkemyo 2334415 2334411 2022-08-24T19:40:07Z Dymitr 10914 /* Прызначэньне */ Адказ wikitext text/x-wiki == Прызначэньне == Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 18:55, 18 жніўня 2022 (+03) :Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03) :: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03) :::<nowiki>не-не, зусім не, у гэтым я яшчэ не разабраўся, а тыя карткі, што я разтасаваў па апошніх сэзонах - гэта маё авалодваньне функцыяналам іншай карткі: {{</nowiki>[[Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя|<nowiki>Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя}}</nowiki>]]<nowiki>, яна мае болей магчымасьцяў, але я выкарыстаў толькі патрэбнае па сутнасьці. Той шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва|Сэзон футбольнага спаборніцтва]]<nowiki>}} варта дарабіць, ён не гатовы, але пакуль ён кладзецца на доўгую паліцу, бо патрэба на дадзены момант адпала, мо я пазьней дараблю, чы хто іншы ў якасьці правільнага структураваньня даробіць</nowiki> [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 12:17, 19 жніўня 2022 (+03) :::: Добра. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 15:37, 19 жніўня 2022 (+03) :::# Шаблёны-карткі ў артыкулах так не ўстаўляюцца, як вы гэта робіце з выкарыстаньнем шаблёну {{Ш|Картка}}, уручную малюючы ўсе парамэтры нанова ў кожным артыкуле. Трэба адзін раз стварыць шаблён {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}} і ўжо яго ўстаўляць у артыкулы. У гэтым сэнс шаблёнаў. :::# Пры стварэньні шаблёну-карткі ня варта карыстацца састарэлым шаблёнам {{Ш|Картка}}, замест яго існуе новы шаблён {{Ш|Картка2}}. Прыкладаў выкарыстаньня яго багата ў шаблёнах-картках, напрыклад, [[:Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Інфармацыя:Асобы|пра асобы]]. :::# Зьвярніце яшчэ ўвагу, што існуе шаблён {{Ш|Сэзон футбольнае лігі}}, які мае некалькі парамэтраў у адрозьненьне ад пустога пакуль што {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}. Можа быць, мае сэнс проста дапрацаваць яго, дадаўшы патрэбныя вам парамэтры? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:27, 19 жніўня 2022 (+03) :::: цяжкавата, паспрабую разьбірацца па пунктах ::::# 1.я ведаю, што зрабіў нібы кастылём, але маіх ведаў бракуе для паўнавартаснага стварэньня шаблёнаў, кшталту, я зусім ня ведаю, за ўлік якіх параметраў картка мае адлюстроўвацца справа, а ня сьлева. ::::# <nowiki>2.зусім ня супраць выкарыстоўваць шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Картка2|Картка2]]<nowiki>}}, але, у шаблёне, які вы раіце дарабіць: {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнае лігі|Сэзон футбольнае лігі]]<nowiki>}} (дапоўніць?), стаіць "картка", а ня "картка2".</nowiki> ::::# 3.што значаць тэгі вікіпэдычныя, ды іхныя парныя закрываючы, падкажыце, калі ласка, дзе аб гэтым пачытаць [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:00, 19 жніўня 2022 (+03) :::::: Калі вы ствараеце шаблён з дапамогай {{Ш|Картка2}}, у вас выроўніваньне справа ўжо будзе аўтаматычна. :::::: Вось бачыце, вы маеце магчымасьць ня проста зрабіць шаблён, а яшчэ й перарабіць яго на {{Ш|Картка2}}, пакуль у іншых удзельнікаў не дайшлі рукі! :::::: Маеце на ўвазе [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]]? Ці якія тэгі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:43, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::па 1 і 2 дзякуй, зразумеў, можа быць. :::::::па 3: за спасылку на [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]] дзякуй, цікава й карысна, але нават тут былі часткі тэксту - якія невядома да канца, як працуюць, калі ня гугліць: <nowiki><table border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"> <tr></nowiki><nowiki><th>Вось<th>гэта <tr></nowiki><nowiki><td></nowiki><nowiki>[[HTML]]</nowiki><nowiki><td></nowiki>табліца <nowiki></table></nowiki> :::::::тут cellpadding, cellspacing, <nowiki><tr></nowiki>, <nowiki><th>, <td></nowiki> - што робяць? а яшчэ <nowiki><caption>, <noinclude>, #if:, class=, div, <abbr>.., чаму калі ўнутры расшыфроўкі абрэвіятуры Ініцыялы Каманды1 праз <abbr title={{{Каманда1}}}>{{{Ініцыялы Каманды1}}}</nowiki><nowiki></abbr></nowiki>, дзе Каманда1 = <nowiki>[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]</nowiki>, расшыфроўку паказвае толькі: [[Манчэстэр? :::::::даруйце за пытаньні, нават калі здаюцца дурнымі, але я ніякай нагой ня вэб-распрацоўшчык, таму нібы з нуля вучуся (шчэ й з ангельскай сумнеўна ўсё) [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 18:32, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::: Перарабіў {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} на {{Ш|Картка2}}. Калі патрэбныя яшчэ нейкія парамэтры ў картку, то можаце тут іх пакінуць. Потым паспрабую дадаць. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 19:50, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::::калі ласка, а можна на якімсь сэзону паказаць выкарыстаньне шаблёну Сэзон футбольнай лігі ці Картка2, бо я вырашыў паспрабаваць на сэзону ЛЧ 2018-19, і ў мяне гэты шаблён вельмі дзіўна рэагуе на маё запаўненьне (нава сорамна публікаваць), да ўсяго, вы столькі невядомых мне тэгаў выкарысталі.. я банальна не разумею, што й якім чынам маецца запаўняцца, калі ласка, вось там ёсьць мой няправільны шаблён, але які нясе слушную й неабходную інфармацыю, прашу вас на старонцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|ЛЧ 2018-19]] запоўніць ваш шаблён, з павагай [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:08, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::: {{Зьвярнуцца|Hleb23}}, перапрашаю. Яшчэ не дадаў дакумэнтацыю ў шаблён-картку. Прашу зьвярнуць увагу, што яшчэ не ўсе парамэтры дадзеныя ў картку, але як прыклад можна паглядзець у артыкуле [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2017—2018 гадоў]]. Таксама прашу зьвярнуць увагу, што некаторыя зьвесткі цягнуцца з ВікіЗьвестак і іх можна не запаўняць, бо яны самі падцягнуцца ў шаблён. Як прыклад, у прапанаваным мной артыкуле чэмпіён адразу падцягнуўся ў картку безь неабходнасьці даданьня яго у картку. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 20:59, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::::зразумеў, дзякуй, буду чакаць даданьня іншых парамэтраў, або калі й сам паспрабую гэта зрабіць, а як вы ставіце выяву старонкі, каб яна бралася з гэтай інфа-карткі? [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 21:48, 24 жніўня 2022 (+03) ::::::::::::Не зусім зразумеў пытаньне пра выяву, вы ж здаецца дадалі выяву ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў‎]]. Дарэчы я крыху падправіў выкарыстаньне вамі шаблёну ў гэтай старонцы. Лепей трымаць кожны парамэтар на асобным радку, каб павялічыць чытальнасьць шаблёну, для тых хто будзе дадаваць ці карэктаваць у ім зьвесткі — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 22:00, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::::::1.пытаньне пра выяву, даруйце, калі глупства пытаю, але калі я дадаю выяву ў картку, у інструмэнтах, зьлева на экране, у "зьвестках пра старонку" выява з карткі ня стала (або я не заўважыў, прынамсі не адразу стала) выявай старонкі, адпаведна не зьяўлялася выява пры наведзеньні мышкі на спасылку гэтай старонкі. :::::::::::::2.стыль - правільна й важна, але я запаўняў шаблён праз графічны рэдактар, дзе наўпрост трэба было запоўніць палі, якія прапануе шаблён, адпаведна я ніяк не ўплываў на тое, як яно ў кодзе выглядала, але пасьля вашай заўвагі буду намагацца зьвяртаць болей увагі да гэтага. :::::::::::::3.што такое вікізьвесткі, у сэнсе вызначэньне я прачытаў, але як імі карыстацца, напрыклад, я гляджу шаблён {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}}, а там Вікізьвесткі|p1346, Вікізьвесткі|p1132, Вікізьвесткі|p580 і г.д. што з гэтым рабіць, адкуль лічбы гэтыя браць, што такое 'p' [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 22:20, 24 жніўня 2022 (+03) ::::::::::::::1. Наколькі разумею выява потым будзе паказвацца, але ня ўпэўнены. ::::::::::::::2. Я звычайна рэдагую старонку без выкарыстаньня графічнага рэдактара, ня ведаў, што ён такім чынам дадае шаблён (без даданьня новага радку для кожнага парамэтра). ::::::::::::::3. Кожная старонка мае ў зьвязку картку ў Вікізьвестак, якая рэдагуецца ўсёй супольнасьцю (усімі разьдзеламі Вікіпэдыі). Дадаўшы спасылку на парамэтры ВікіЗьвестак, пры даданьні шаблёну на старонку зьвесткі аўтаматычна цягнуцца з карті. Як праклад у артыкула [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў]] існуе картка ў ВікіЗьвестках [[https://www.wikidata.org/wiki/Q18740961|Q18740961]]. Калі навядзеце на парамэтар там, то пабачыце спасылку на парамэтар, як то ''спорт'' мае ідэнтыфікатар ''P641''. Зь Вікіпэдыі спасылку на адпаведную картку ў ВікіЗьвестках можаце знайсьці зьлева ў разьделе ''Інструмэнты''. <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 22:40, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::: Ня мусіце ведаць HTML-тэгі вы для вікі-фарматаваньня, як сказаў бы [[Ёда]]. Бярыце за прыклад які-небудзь ужо працоўны шаблён на аснове {{Ш|Картка2}} і проста складайце цаглінкі. :::::::: {{Зьвярнуцца|Dymitr}}, у {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} можна дадаць парамэтры, апісаныя ў {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва/Дакумэнтацыя}}, а пасьля аб’яднаць іх у адзін шаблён урэшце. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 21:10, 19 жніўня 2022 (+03) azllyjvcb05ccyo9lwdher19vgknb44 2334416 2334415 2022-08-24T19:41:23Z Dymitr 10914 /* Прызначэньне */ выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki == Прызначэньне == Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 18:55, 18 жніўня 2022 (+03) :Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03) :: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03) :::<nowiki>не-не, зусім не, у гэтым я яшчэ не разабраўся, а тыя карткі, што я разтасаваў па апошніх сэзонах - гэта маё авалодваньне функцыяналам іншай карткі: {{</nowiki>[[Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя|<nowiki>Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя}}</nowiki>]]<nowiki>, яна мае болей магчымасьцяў, але я выкарыстаў толькі патрэбнае па сутнасьці. Той шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва|Сэзон футбольнага спаборніцтва]]<nowiki>}} варта дарабіць, ён не гатовы, але пакуль ён кладзецца на доўгую паліцу, бо патрэба на дадзены момант адпала, мо я пазьней дараблю, чы хто іншы ў якасьці правільнага структураваньня даробіць</nowiki> [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 12:17, 19 жніўня 2022 (+03) :::: Добра. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 15:37, 19 жніўня 2022 (+03) :::# Шаблёны-карткі ў артыкулах так не ўстаўляюцца, як вы гэта робіце з выкарыстаньнем шаблёну {{Ш|Картка}}, уручную малюючы ўсе парамэтры нанова ў кожным артыкуле. Трэба адзін раз стварыць шаблён {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}} і ўжо яго ўстаўляць у артыкулы. У гэтым сэнс шаблёнаў. :::# Пры стварэньні шаблёну-карткі ня варта карыстацца састарэлым шаблёнам {{Ш|Картка}}, замест яго існуе новы шаблён {{Ш|Картка2}}. Прыкладаў выкарыстаньня яго багата ў шаблёнах-картках, напрыклад, [[:Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Інфармацыя:Асобы|пра асобы]]. :::# Зьвярніце яшчэ ўвагу, што існуе шаблён {{Ш|Сэзон футбольнае лігі}}, які мае некалькі парамэтраў у адрозьненьне ад пустога пакуль што {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}. Можа быць, мае сэнс проста дапрацаваць яго, дадаўшы патрэбныя вам парамэтры? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:27, 19 жніўня 2022 (+03) :::: цяжкавата, паспрабую разьбірацца па пунктах ::::# 1.я ведаю, што зрабіў нібы кастылём, але маіх ведаў бракуе для паўнавартаснага стварэньня шаблёнаў, кшталту, я зусім ня ведаю, за ўлік якіх параметраў картка мае адлюстроўвацца справа, а ня сьлева. ::::# <nowiki>2.зусім ня супраць выкарыстоўваць шаблён {{</nowiki>[[Шаблён:Картка2|Картка2]]<nowiki>}}, але, у шаблёне, які вы раіце дарабіць: {{</nowiki>[[Шаблён:Сэзон футбольнае лігі|Сэзон футбольнае лігі]]<nowiki>}} (дапоўніць?), стаіць "картка", а ня "картка2".</nowiki> ::::# 3.што значаць тэгі вікіпэдычныя, ды іхныя парныя закрываючы, падкажыце, калі ласка, дзе аб гэтым пачытаць [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:00, 19 жніўня 2022 (+03) :::::: Калі вы ствараеце шаблён з дапамогай {{Ш|Картка2}}, у вас выроўніваньне справа ўжо будзе аўтаматычна. :::::: Вось бачыце, вы маеце магчымасьць ня проста зрабіць шаблён, а яшчэ й перарабіць яго на {{Ш|Картка2}}, пакуль у іншых удзельнікаў не дайшлі рукі! :::::: Маеце на ўвазе [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]]? Ці якія тэгі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:43, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::па 1 і 2 дзякуй, зразумеў, можа быць. :::::::па 3: за спасылку на [[Вікіпэдыя:Вікі-фарматаваньне]] дзякуй, цікава й карысна, але нават тут былі часткі тэксту - якія невядома да канца, як працуюць, калі ня гугліць: <nowiki><table border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"> <tr></nowiki><nowiki><th>Вось<th>гэта <tr></nowiki><nowiki><td></nowiki><nowiki>[[HTML]]</nowiki><nowiki><td></nowiki>табліца <nowiki></table></nowiki> :::::::тут cellpadding, cellspacing, <nowiki><tr></nowiki>, <nowiki><th>, <td></nowiki> - што робяць? а яшчэ <nowiki><caption>, <noinclude>, #if:, class=, div, <abbr>.., чаму калі ўнутры расшыфроўкі абрэвіятуры Ініцыялы Каманды1 праз <abbr title={{{Каманда1}}}>{{{Ініцыялы Каманды1}}}</nowiki><nowiki></abbr></nowiki>, дзе Каманда1 = <nowiki>[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]</nowiki>, расшыфроўку паказвае толькі: [[Манчэстэр? :::::::даруйце за пытаньні, нават калі здаюцца дурнымі, але я ніякай нагой ня вэб-распрацоўшчык, таму нібы з нуля вучуся (шчэ й з ангельскай сумнеўна ўсё) [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 18:32, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::: Перарабіў {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} на {{Ш|Картка2}}. Калі патрэбныя яшчэ нейкія парамэтры ў картку, то можаце тут іх пакінуць. Потым паспрабую дадаць. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 19:50, 19 жніўня 2022 (+03) :::::::::калі ласка, а можна на якімсь сэзону паказаць выкарыстаньне шаблёну Сэзон футбольнай лігі ці Картка2, бо я вырашыў паспрабаваць на сэзону ЛЧ 2018-19, і ў мяне гэты шаблён вельмі дзіўна рэагуе на маё запаўненьне (нава сорамна публікаваць), да ўсяго, вы столькі невядомых мне тэгаў выкарысталі.. я банальна не разумею, што й якім чынам маецца запаўняцца, калі ласка, вось там ёсьць мой няправільны шаблён, але які нясе слушную й неабходную інфармацыю, прашу вас на старонцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2018—2019 гадоў|ЛЧ 2018-19]] запоўніць ваш шаблён, з павагай [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 17:08, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::: {{Зьвярнуцца|Hleb23}}, перапрашаю. Яшчэ не дадаў дакумэнтацыю ў шаблён-картку. Прашу зьвярнуць увагу, што яшчэ не ўсе парамэтры дадзеныя ў картку, але як прыклад можна паглядзець у артыкуле [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2017—2018 гадоў]]. Таксама прашу зьвярнуць увагу, што некаторыя зьвесткі цягнуцца з ВікіЗьвестак і іх можна не запаўняць, бо яны самі падцягнуцца ў шаблён. Як прыклад, у прапанаваным мной артыкуле чэмпіён адразу падцягнуўся ў картку безь неабходнасьці даданьня яго у картку. — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 20:59, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::::зразумеў, дзякуй, буду чакаць даданьня іншых парамэтраў, або калі й сам паспрабую гэта зрабіць, а як вы ставіце выяву старонкі, каб яна бралася з гэтай інфа-карткі? [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 21:48, 24 жніўня 2022 (+03) ::::::::::::Не зусім зразумеў пытаньне пра выяву, вы ж здаецца дадалі выяву ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў‎]]. Дарэчы я крыху падправіў выкарыстаньне вамі шаблёну ў гэтай старонцы. Лепей трымаць кожны парамэтар на асобным радку, каб павялічыць чытальнасьць шаблёну, для тых хто будзе дадаваць ці карэктаваць у ім зьвесткі — <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 22:00, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::::::::1.пытаньне пра выяву, даруйце, калі глупства пытаю, але калі я дадаю выяву ў картку, у інструмэнтах, зьлева на экране, у "зьвестках пра старонку" выява з карткі ня стала (або я не заўважыў, прынамсі не адразу стала) выявай старонкі, адпаведна не зьяўлялася выява пры наведзеньні мышкі на спасылку гэтай старонкі. :::::::::::::2.стыль - правільна й важна, але я запаўняў шаблён праз графічны рэдактар, дзе наўпрост трэба было запоўніць палі, якія прапануе шаблён, адпаведна я ніяк не ўплываў на тое, як яно ў кодзе выглядала, але пасьля вашай заўвагі буду намагацца зьвяртаць болей увагі да гэтага. :::::::::::::3.што такое вікізьвесткі, у сэнсе вызначэньне я прачытаў, але як імі карыстацца, напрыклад, я гляджу шаблён {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}}, а там Вікізьвесткі|p1346, Вікізьвесткі|p1132, Вікізьвесткі|p580 і г.д. што з гэтым рабіць, адкуль лічбы гэтыя браць, што такое 'p' [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 22:20, 24 жніўня 2022 (+03) ::::::::::::::1. Наколькі разумею выява потым будзе паказвацца, але ня ўпэўнены. ::::::::::::::2. Я звычайна рэдагую старонку без выкарыстаньня графічнага рэдактара, ня ведаў, што ён такім чынам дадае шаблён (без даданьня новага радку для кожнага парамэтра). ::::::::::::::3. Кожная старонка мае ў зьвязку картку ў Вікізьвестак, якая рэдагуецца ўсёй супольнасьцю (усімі разьдзеламі Вікіпэдыі). Дадаўшы спасылку на парамэтры ВікіЗьвестак, пры даданьні шаблёну на старонку зьвесткі аўтаматычна цягнуцца з карті. Як праклад у артыкула [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2016—2017 гадоў]] існуе картка ў ВікіЗьвестках [https://www.wikidata.org/wiki/Q18740961]. Калі навядзеце на парамэтар там, то пабачыце спасылку на парамэтар, як то ''спорт'' мае ідэнтыфікатар ''P641''. Зь Вікіпэдыі спасылку на адпаведную картку ў ВікіЗьвестках можаце знайсьці зьлева ў разьделе ''Інструмэнты''. <span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 22:40, 24 жніўня 2022 (+03) :::::::: Ня мусіце ведаць HTML-тэгі вы для вікі-фарматаваньня, як сказаў бы [[Ёда]]. Бярыце за прыклад які-небудзь ужо працоўны шаблён на аснове {{Ш|Картка2}} і проста складайце цаглінкі. :::::::: {{Зьвярнуцца|Dymitr}}, у {{Ш|Сэзон футбольнай лігі}} можна дадаць парамэтры, апісаныя ў {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва/Дакумэнтацыя}}, а пасьля аб’яднаць іх у адзін шаблён урэшце. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 21:10, 19 жніўня 2022 (+03) seo8b21o0h3g54arb56b8rws383md93 3 258486 2334391 2333595 2022-08-24T15:09:57Z CesarNS1980 42598 /* Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году */ адказ wikitext text/x-wiki {{Вітаем}} == [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году]] == Вітаю! Як маецеся? Буду ўдзячны за падтрымку вылучэньня ў добрыя артыкула на старонцы [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году]]. Яго дапаўненьне і адпаведная прапанова таксама вітаюцца. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 9:59, 20 жніўня 2022 (UTC+3) * Вітаю! дзе я магу гэта зрабіць? З найлепшымі пажаданьнямі,-- [[Удзельнік:CesarNS1980|CesarNS1980]] ([[Гутаркі ўдзельніка:CesarNS1980|гутаркі]]) 18:09, 24 жніўня 2022 (+03) eedagjxqedlcft1myp7rbn1xj2khxzg 0 258633 2334377 2334358 2022-08-24T13:00:16Z W 11741 +Крыніца і 2 шаблёны wikitext text/x-wiki {{Песьня |назва = Жыве Беларусь! |тып = [[гімн]] |загаловак = |загаловак2 = |мова = беларуская |выканаўца = |альбом = |міні-альбом = |выява = |памер_выявы = |подпіс_выявы = |бок_А = |бок_Б = |напісаная = |запісаная = |выдадзеная = 1990 |фармат = |студыя = |жанр = |працягласьць = |лэйбл = |аўтар = [[Леанід Пранчак]] |кампазытар = [[Васіль Раінчык]] |пясьняр = |прадусэр = |папярэдні_альбом2 = |папярэдні_альбом = |папярэдні_самотнік = |папярэдні_год = |храналёгія = |год = 1990 |песьні = |наступны_год = |наступны_самотнік = |наступны_альбом = |наступны_альбом2 = |іншае = }} '''«Жыве Беларусь!»''' — [[песьня]] 1990 году на словы паэта [[Леанід Пранчак|Леаніда Пранчака]] і музыку кампазытара [[Васіль Раінчык|Васіля Раінчыка]]. Дадзены [[гімн]] меў мажорную і прыкметную [[Мэлёдыя|мэлёдыю]]. Тэкст песьні зьмяшчаў адсылкі да іншых гістарычных гімнаў Беларусі<ref>{{Навіна|аўтар=Алесь Чайчыц, газэта «[[Наша ніва]]»|загаловак=Якая песьня павінна быць гімнам Беларусі|спасылка=https://belaruspartisan.by/bel/life/192216/|выдавец=Партал «[[Беларускі партызан]]»|дата публікацыі=19 верасьня 2011|дата доступу=24 жніўня 2022}}</ref>. На пачатку 1990-х гадоў песьня прапаноўвалася ў якасьці дзяржаўнага гімну Беларусі, але тую прапанову адпрэчыў [[Вярхоўны Савет Беларусі]]. == Тэкст песьні == {{Верш|Жыве Беларусь! Веру, будзе жыць заўсёды! Сьвятло [[Пагоня|Пагоні]] будзе сэрцы нашы акрыляць. Жыве! Жыве наш Край магутны і свабодны, Нескароная нікім і сьвятая Зямля. Беларусь! Беларусь! Хай цябе мінуць усе нягоды. Век у шчасьці жыві, ты Радзіма мая! Жыве Беларусь, нашай волі абуджэньне. Краіна-маці, ты прызнаньне шчырае прымі. Жыве! Жыве, гучыць узьнёсла бласлаўленьне Беларускі горды дух увасстаў з даўніны. Беларусь! Беларусь, мы тваё вітаем [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Адраджэньне]] Будзеш вечна вольнай ты, будзем вольнымі мы. Жыве Беларусь! Нас нядоля не здалела. [[Магутны Божа]], беражы Айчыну з году ў год. Жыве, жыве, як непагасны [[Апостальскі сымбаль веры|сымбаль веры]], Будзеш вечна на зямлі паспаліты наш Род. Беларусь, Беларусь, пад [[Бел-чырвона-белы сьцяг|штандарам бел-чырвона-белым]] Век у шчасьці жыві Беларускі Народ!|[[Леанід Пранчак]]|«Жыве Беларусь!»}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Накід}} [[Катэгорыя:Беларускія патрыятычныя песьні]] [[Катэгорыя:Песьні XX стагодзьдзя]] [[Катэгорыя:Эўрапейскія гімны]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1990 годзе]] kr5uskuz3ew6qlpid6tbxdrf5klv4tk 0 258634 2334368 2022-08-24T12:10:15Z W 11741 +Пачатак wikitext text/x-wiki {{Страва |назва = Шчаўевы суп |выява = Sorrel soup with egg (Zupa szczawiowa z jajkiem).jpg |памер_выявы = |подпіс_выявы = Шчаўевы суп зь яйкам (2008 год) |іншыя_назвы = суп з шчаўем; [[поліўка]], суп або [[халаднік]] са шчаўя; шчаўе |падобныя = |тып = [[поліўка]] |кухні = [[Славянская кухня|славянская]], [[Габрэйская кухня|габрэйская]] |краіна = Беларусь, Польшча і Расея |рэгіён = [[Усходняя Эўропа]] |аўтар = |вытворца = |зьявілася = |складанасьць = |час = 25 хвілінаў |складнік = [[шчаўе]] |складнікі = [[бульба]], [[яйка]], [[агурок]], [[сьмятана]] |калёрыі = |бялкі = |тлушчы = |вугляводы = |глікемічны_індэкс = |commons = }} '''Шчаўевы суп''' — агароднінная [[поліўка]] са [[Шчаўе|шчаўя]]. Мае найбольшае пашырэньне ва [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропе]]. Гатуецца працёртым або з [[затаўка]]й, гарачым або ў выглядзе [[халаднік]]а. Багаты на [[вітамін C]]<ref name="а"/>. == Складнікі == Для прыгатаваньня шчаўевага супу выкарыстоўваюць: адну [[Бульба|бульбу]] і вялікі пучок [[Шчаўе|шчаўя]], па адным [[Яйка|яйку]] і маласольным [[Агурок|агурку]], шарык [[курт]]у і [[Сьмятана|сьмятану]], а таксама па смаку зялёную [[Цыбуля рэпчатая|цыбулю]], [[кроп]] і чорны молаты [[перац]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=Юлія Ваўчок|загаловак=Топ-7 рэцэптаў смачных халодных супоў|спасылка=https://bel.24health.by/top-7-receptau-smachnyx-xalodnyx-supou/|выдавец=Партал «[[Слушна]]»|дата публікацыі=27 ліпеня 2022|дата доступу=24 жніўня 2022}}</ref>. == Прыгатаваньне == Спачатку адварваюць яйка ў [[Рондаль|рондалі]]. Бульбу рэшуць на кубікі і кладуць асобна ў кіпучую ваду на 3 хвіліны. Шчаўе нашаткоўваюць са [[Сьцябло|сьцёбламі]] і кладуць у рондаль да бульбы на яшчэ 3 хвіліны. Нашаткоўваюць кроп і цыбулю, якія кладуць у [[Талерка|талерку]] для супу. Затым наразаюць адварное яйка і маласольны агурок, якія таксама кладуць у талерку. Туды ж дадаюць [[Лыжка|лыжку]] сьмятаны і заліваюць у талерку [[адвар]] з бульбай і шчаўем. Для аздабленьня дробна сякуць кроп і націраюць курт. Урэшце, па смаку дадаюць перац<ref name="а"/>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=Тамара і Ўладзімер Рэўтовічы|загаловак=Суп са шчаўя|спасылка=http://yum.by/суп-са-шчаўя/|выдавец=Кніга рэцэптаў «Ям.бай»|дата публікацыі=13 чэрвеня 2018|копія=http://kulinar.brsmok.by/products-page/soop/sup-sa-shchauya|дата копіі=13 верасьня 2011|дата доступу=24 жніўня 2022}} * {{Навіна|аўтар=Гальляш Сялява|загаловак=Суп са шчаўем (Вячаслава Баўтруковіч, Ахрэмаўцы)|спасылка=https://www.youtube.com/watch?v=edZdifFGyvk|выдавец=Канал «Кулінарная спадчына [[Браслаўскі раён|Браслаўшчыны]]»|дата публікацыі=19 лістапада 2018|дата доступу=24 жніўня 2022}} * {{Навіна|аўтар=[[Ларыса Мятлеўская]]|загаловак=Травеньская трава галоднага корміць|спасылка=https://bel.sputnik.by/20210515/Travenskaya-trava-galodnaga-kormts-1047629472.html|выдавец=[[Спадарожнік (радыё)|Радыё «Спадарожнік»]]|дата публікацыі=15 траўня 2021|дата доступу=24 жніўня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Суп са шчаўя (Беларуская кухня)|спасылка=https://www.youtube.com/embed/qRL86D7LuX4?autoplay=1|выдавец=Канал «Летуценьнік»|дата публікацыі=7 чэрвеня 2017|дата доступу=24 жніўня 2022}} {{Накід}} [[Катэгорыя:Супы]] [[Катэгорыя:Стравы з гародніны]] [[Катэгорыя:Стравы зь яек]] [[Катэгорыя:Славянская кухня]] [[Катэгорыя:Беларускія супы]] [[Катэгорыя:Вугорскія супы‎]] [[Катэгорыя:Габрэйская кухня]] [[Катэгорыя:Латыскія супы‎]] [[Катэгорыя:Летувіскія супы‎]] [[Катэгорыя:Польскія супы]] [[Катэгорыя:Румынская кухня]] [[Катэгорыя:Украінскія супы‎]] [[Катэгорыя:Халодныя супы]] [[Катэгорыя:Эстонская кухня]] [[Катэгорыя:Армянская кухня]] neg9co5hjcgyniplt5mj1njap0uhlwb 0 258635 2334370 2022-08-24T12:16:45Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Шчаўевы суп]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Шчаўевы суп]] tnm5lv5cw2w20hlaslamc5xw3uxzvbe 0 258636 2334371 2022-08-24T12:17:07Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Шчаўевы суп]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Шчаўевы суп]] tnm5lv5cw2w20hlaslamc5xw3uxzvbe 0 258637 2334372 2022-08-24T12:17:22Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Шчаўевы суп]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Шчаўевы суп]] tnm5lv5cw2w20hlaslamc5xw3uxzvbe 0 258638 2334373 2022-08-24T12:17:38Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Шчаўевы суп]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Шчаўевы суп]] tnm5lv5cw2w20hlaslamc5xw3uxzvbe 0 258639 2334385 2022-08-24T14:49:41Z Kazimier Lachnovič 1079 Перанакіроўвае на [[Літва]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Літва]] f4n19inmdk2wws30zba5bl25tvwrqkt 0 258640 2334386 2022-08-24T14:49:54Z Kazimier Lachnovič 1079 Перанакіроўвае на [[Літва]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Літва]] f4n19inmdk2wws30zba5bl25tvwrqkt 0 258641 2334387 2022-08-24T14:56:40Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{сайт | імя = Google Finance | лягатып = [[Файл:Google 2015 logo.svg|250px]] | здымак экрана = | подпіс = | url = [https://www.google.com/finance] | слоган = | alexa = | камэрцыйны = так | тып = правайдар фінансавай інфармацыі | рэгістрацыя = неабавязковая | мовы = [[Беларуская мова|Беларуская]] і звыш 100 іншых (2015) | уладальнік = | аўтар = [[Google]] | пачатак працы = {{Дата пачатку|21|3|2006|1}} | прыбытак = | бягучы стан = Дзейны }} '''Google Finance''' — [[Інфармацыйнае агенцтва|правайдар]] фінансавай інфармацыі, які належыць [[Google|компании Google Inc.]]. З дапамогай Google Finance можна было сачыць за курсамі валют, цэнамі на акцыі міжнародных кампаній і іншай фінансавай інфармацыяй. == Зьмест == Сэрвіс Google Finance прадастаўляе доступ да фінансавай інфармацыі аб большасьці [[Транснацыянальная кампанія|транснацыянальных кампаній]]. Даступная інфармацыя па [[каціроўка]]м і рэйтынгі [[каштоўная папера|каштоўных папер]], [[прэс-рэліз]]ы і [[фінансавая справаздача|фінансавыя справаздачы]] [[камэрцыйная арганізацыя|кампаній]]. Па кожнай кампаніі адлюстроўваюцца вынікі агрэгатараў з [[Google News]] і [[Google Blog Search]] <ref name=sew>Search Engine Watch — [http://blog.searchenginewatch.com/blog/061122-125109 Google Finance’s Untrusted Links and Spotting Nofollow — November 26, 2006] {{Wayback|url=http://blog.searchenginewatch.com/blog/061122-125109 |date=20081227100155 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081227100155/http://blog.searchenginewatch.com/blog/061122-125109 |date=2008-12-27 }}</ref>. Гістарычныя дадзеныя даступныя ў выглядзе графікаў, рэалізаваных па тэхналёгіі [[Adobe Flash]]. Сайт прапануе шэраг сэрвісаў для кіраваньня асабістай фінансавай інфармацыяй. == Гісторыя == Кампанія Google Inc. запусьціла сэрвіс Google Finance 21 сакавіка 2006<ref>[http://googleblog.blogspot.com/2006/03/spring-is-season-for-love-and-data.html Spring is the season for love (and data)] {{Wayback|url=http://googleblog.blogspot.com/2006/03/spring-is-season-for-love-and-data.html |date=20161019232148 }} // Афіцыйны блёг.</ref>. 12 сьнежня 2006 году адбылося значнае зьмяненьне хатняй старонкі і напаўненьня сэрвісу. У прыватнасьці стала даступная інфармацыя аб валютах і розных сэктарах рынку. Дадаўся інструмэнт [[Google Trends]]. Дададзеныя Гістарычныя дадзеныя па катыроўках каштоўных папер за больш чым 40 гадоў. У чэрвені 2008 году сталі даступныя бягучыя каціроўкі каштоўных папер з [[NASDAQ]] і [[Нью-Ёрская фондавая біржа|Нью-Ёрскай фондавай біржы]] ў межах партнэрскіх дамоваў з сайтам Google<ref>Kirkpatrick, Marshall. [http://www.readwriteweb.com/archives/google_finance_and_the_real_time_web.php «Google Finance and the Real Time Web»] {{Wayback|url=http://www.readwriteweb.com/archives/google_finance_and_the_real_time_web.php |date=20100715220242 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100715220242/http://www.readwriteweb.com/archives/google_finance_and_the_real_time_web.php |date=2010-07-15 }}. Read Write Web, June 2, 2008.</ref><ref name=ww>Webware — [http://news.cnet.com/8301-17939_109-9976251-2.html Google Finance gets real-time NYSE ticker updates — Josh Lowensohn — June 24, 2008] {{Wayback|url=http://news.cnet.com/8301-17939_109-9976251-2.html |date=20131019035126 }}</ref><ref>[http://ko.com.ua/node/36365 Google Finance теперь дает котировки NASDAQ без посредников].</ref>. 18 лістапада 2008 году на старонках праекта пачала паказвацца рэкляма. У жніўні-верасьні 2009 году быў запушчаны апераджальны індыкатар для інвэстараў — [[Google Domestic Trends]]<ref>{{Cite web |url=http://www.google.com/finance/domestic_trends |title=Google Domestic Trends |access-date=2010-12-11 |archive-date=2016-09-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160909121718/https://www.google.com/finance/domestic_trends |deadlink=no }}</ref>, заснаваны на аналізу пошукавых запытаў. == У Беларусі == Старонка праекту 24 жніўня 2022 году перастала адкрываецца ў Беларусі. Гэта выклікана міжнароднымі санкцыямі. Пры спробе адкрыць старонку зьяўляецца паведамленьне: «У цяперашні час Google Фінансы недаступныя, бо некаторыя міжнародныя пастаўшчыкі дадзеных больш не падтрымліваюць ваш рэгіён. Калі ласка, правярайце наяўнасьць новых абнаўленьняў»<ref>[https://www.svaboda.org/a/32002557.html У Беларусі перастаў працаваць сэрвіс Google Фінансы], Радыё Свабода, 24-08-2022</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Yahoo! Finance]] * [[Bloomberg]] * [[Рэйтэр]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.google.com/finance Афіцыйны сайт Google Finance] {{Google}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Finance, Google}} [[Катэгорыя:Вэб-сайты, якія зьявіліся ў 2006 годзе]] [[Катэгорыя:Google]] [[Катэгорыя:Службы Google]] [[Катэгорыя:Сродкі масавай інфармацыі]] h8xv5b58l7xdcp48cb9f1hct5rnzrqu 0 258642 2334388 2022-08-24T14:58:47Z Stary Jolup 145 Перанакіроўвае на [[Google Finance]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Google Finance]] d1y57jcv6fsefw1o7k7d7xe01m5l7cr 2334409 2334388 2022-08-24T19:04:07Z Dymitr 10914 выдаліць wikitext text/x-wiki {{Выдаліць|Памылка ў назове}} i7mzj6m0t6hmj6z99aeu1kb4e9xc5nw 10 258643 2334399 2022-08-24T18:38:01Z Dymitr 10914 пачатак wikitext text/x-wiki <noinclude> {{Падстаронка-дакумэнтацыя}} </noinclude> Шаблён прызначаны для дадаваньня інфармацыйнага блёку пра сэзоны футбольных ліг. == Парамэтры шаблёну == <pre style="width: 800px;"> {{Сэзон футбольнай лігі |Назва = |Арыгінальная назва = |Выява = |Шырыня = |Подпіс выявы = |Спаборніцтва = |Сэзон = |Дата пачатку = |Дата заканчэньня = |Колькасьць удзельнікаў = |Пераможца = |Другое месца = |Згуляных матчаў = |Забітых галоў = |Найлепшы бамбардзір = |Папярэдні сэзон = |Наступны сэзон = }} </pre> === Апісаньне парамэтраў === * {{Парамэтар шаблёну| | Назва}} — назва сэзону футбольнай лігі, якую падаюць звычайна з годам/гадамі правядзеньня спаборніцтва * {{Парамэтар шаблёну| | Арыгінальная назва}} — назва на мове арыгіналу * {{Парамэтар шаблёну| | Выява}} — выява зьвязаная з спаборніцтвам, звычайна лягатып ці выява стадыёну правядзеньня фіналу * {{Парамэтар шаблёну| | Шырыня}} — шырыня выявы * {{Парамэтар шаблёну| | Подпіс выявы}} — подпіс да выявы * {{Парамэтар шаблёну| | Спаборніцтва}} — назва чэмпіянату ці спаборніцтва * {{Парамэтар шаблёну| | Сэзон}} — пазначэньне гадоў, у якія цягнецца сэзон * {{Парамэтар шаблёну| | Дата пачатку}} — дата пачатку сэзону * {{Парамэтар шаблёну| | Дата заканчэньня}} — дата заканчэньня сэзону * {{Парамэтар шаблёну| | Колькасьць удзельнікаў}} — колькасьць удзельнікаў сэзону * {{Парамэтар шаблёну| | Пераможца}} — дружына пераможна сэзону * {{Парамэтар шаблёну| | Другое месца}} — дружына, якая заняла другое месца * {{Парамэтар шаблёну| | Згуляных матчаў}} — колькасьць згуляных матчаў агулам * {{Парамэтар шаблёну| | Забітых галоў}} — колькасьць забітых галоў агулам * {{Парамэтар шаблёну| | Папярэдні сэзон}} — спасылка на папярэдні сэзон * {{Парамэтар шаблёну| | Наступны сэзон}} — спасылка на наступны сэзон == Прыклад == {{Сэзон футбольнай лігі |Назва = Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў |Арыгінальная назва = |Выява = Estadio Ramón Sánchez Pizjuán Preferencia and Gol Norte-2007-04-05.jpg |Шырыня = |Подпіс выявы = Сэвільскі стадыён «[[Рамон Санчэс Пісхуан]]» быў месцам правядзеньня фіналу. |Спаборніцтва = [[Ліга Эўропы УЭФА]] |Сэзон = 2021—2022 |Дата пачатку = 3 жніўня 2021 |Дата заканчэньня = 18 траўня 2022 |Колькасьць удзельнікаў = 58 |Пераможца = [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] |Другое месца = [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] |Згуляных матчаў = 139 |Забітых галоў = 367 |Найлепшы бамбардзір = [[Джэймз Тавэрньер]] ([[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]) — 7 галоў |Папярэдні сэзон = [[Ліга Эўропы УЭФА 2020—2021 гадоў|2020—2021]] |Наступны сэзон = [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|2022—2023]] }} <pre style="width: 620px;"> {{Сэзон футбольнай лігі |Назва = Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў |Арыгінальная назва = |Выява = Estadio Ramón Sánchez Pizjuán Preferencia and Gol Norte-2007-04-05.jpg |Шырыня = |Подпіс выявы = Сэвільскі стадыён «[[Рамон Санчэс Пісхуан]]» быў месцам правядзеньня фіналу. |Спаборніцтва = [[Ліга Эўропы УЭФА]] |Сэзон = 2021—2022 |Дата пачатку = 3 жніўня 2021 |Дата заканчэньня = 18 траўня 2022 |Колькасьць удзельнікаў = 58 |Пераможца = [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] |Другое месца = [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] |Згуляных матчаў = 139 |Забітых галоў = 367 |Найлепшы бамбардзір = [[Джэймз Тавэрньер]] ([[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]]) — 7 галоў |Папярэдні сэзон = [[Ліга Эўропы УЭФА 2020—2021 гадоў|2020—2021]] |Наступны сэзон = [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|2022—2023]] }} </pre> Вынік бачны ў правай частцы старонкі. 47ac5k8ls0gq8skqbe8sjq1sbrxm6qp 0 258644 2334408 2022-08-24T19:03:39Z Dymitr 10914 Перанакіроўвае на [[Google Finance]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Google Finance]] d1y57jcv6fsefw1o7k7d7xe01m5l7cr 0 258645 2334420 2022-08-24T21:09:51Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Дубраўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Дубраўкі |Трансьлітараваная назва = Dubraŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Дубраўка |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Дубраўкі |Трансьлітараваная назва = Dubraŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 18 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 51 |Шырата сэкундаў = 51 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 18 |Даўгата сэкундаў = 58 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Ду́браўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году вёска ўваходзіла ў склад [[Мачаскі сельсавет|Мачаскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130923080620/http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 |date=23 верасня 2013 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 18 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Пагосцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] 2f4f8gra3cnk46xrfanggejmval5kh4 0 258646 2334422 2022-08-24T21:14:44Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Дулебы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Дулебаў |Трансьлітараваная назва = Dulieby |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Дулебы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Дулебаў |Трансьлітараваная назва = Dulieby |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 169 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 45 |Шырата сэкундаў = 17 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 19 |Даўгата сэкундаў = 24 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Дуле́бы'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкага сельсавету]]. У 1924—1954 гадах цэнтар [[Дулебскі сельсавет|Дулебскага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году вёска ўваходзіла ў склад [[Мачаскі сельсавет|Мачаскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130923080620/http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 |date=23 верасня 2013 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 181 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 169 чалавек == Асобы == * [[Мікалай Казакевіч]] (1934-2021) — беларускі савецкі мастак-жывапісец, [[Заслужаны дзеяч мастацтваў БССР]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Пагосцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] qkfaco16cv7itgzf7qsz74vpuu9muc7 0 258647 2334423 2022-08-24T21:17:42Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Журавок |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Жураўка |Трансьлітараваная назва = Žuravok |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Журавок |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Жураўка |Трансьлітараваная назва = Žuravok |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 18 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 47 |Шырата сэкундаў = 29 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 28 |Даўгата сэкундаў = 25 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Жураво́к'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году вёска ўваходзіла ў склад [[Мачаскі сельсавет|Мачаскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130923080620/http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 |date=23 верасня 2013 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 27 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 21 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Пагосцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] aicscylq3efoxfvzh3vrnvvqwfejcfs 0 258648 2334424 2022-08-24T21:19:41Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Забродзьдзе |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Забродзьдзя |Трансьлітараваная назва = Zabrodździe |Герб = |Сьцяг = |...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Забродзьдзе |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Забродзьдзя |Трансьлітараваная назва = Zabrodździe |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 5 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 47 |Шырата сэкундаў = 4 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 15 |Даўгата сэкундаў = 52 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Забро́дзьдзе'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году вёска ўваходзіла ў склад [[Мачаскі сельсавет|Мачаскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130923080620/http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 |date=23 верасня 2013 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 5 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Пагосцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] r8n3dce6lg5gs067rm6ghcwn359k373 0 258649 2334425 2022-08-24T21:22:08Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Задор’е |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Задор’я |Трансьлітараваная назва = Zadorje |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Задор’е |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Задор’я |Трансьлітараваная назва = Zadorje |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 7 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 45 |Шырата сэкундаў = 45 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 16 |Даўгата сэкундаў = 13 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Задо́р’е'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году вёска ўваходзіла ў склад [[Мачаскі сельсавет|Мачаскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130923080620/http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 |date=23 верасня 2013 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 7 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Пагосцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] 37sr3mhuos1gglqsuek1elqcdl7fnjv 0 258650 2334426 2022-08-24T21:24:31Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Казлоў Бераг |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Казлова Берага |Трансьлітараваная назва = Kazloŭ Bierah |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Казлоў Бераг |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Казлова Берага |Трансьлітараваная назва = Kazloŭ Bierah |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 115 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 49 |Шырата сэкундаў = 33 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 17 |Даўгата сэкундаў = 30 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Казло́ў Бе́раг'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Пагосцкага сельсавету]]. Да 28 траўня 2013 году вёска ўваходзіла ў склад [[Мачаскі сельсавет|Мачаскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130923080620/http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D913n0058646&p1=1 |date=23 верасня 2013 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 115 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Пагосцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Пагосцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] n9j6oi2ihm2n2lwfcgf98e7ixfs9jyz 0 258651 2334444 2022-08-25T07:42:56Z Гарбацкі 13252 Створана старонка са зьместам ''''Элен дэ Бавуар'''(франц. ''Hélène de Beauvoir''; поўнае імя: '''Элен Бэртран дэ Бавуар''', франц. ''Hélène Bertrand de Beauvoir''; 6 чэрвеня 1910, Парыж, Францыя ― 1 ліпеня 2001, Гоксвілер, Эльзас, Францыя) ― француская мастачка. Малодшая сястра Сымоны дэ Бавуар. {{Мастак|ім...' wikitext text/x-wiki '''Элен дэ Бавуар'''(франц. ''Hélène de Beauvoir''; поўнае імя: '''Элен Бэртран дэ Бавуар''', франц. ''Hélène Bertrand de Beauvoir''; 6 чэрвеня 1910, Парыж, Францыя ― 1 ліпеня 2001, Гоксвілер, Эльзас, Францыя) ― француская мастачка. Малодшая сястра Сымоны дэ Бавуар. {{Мастак|імя=Элен дэ Бавуар|Імя=франц. Hélène de Beauvoir|імя пры нараджэньні=Анрыет Элен Бэртран дэ Бавуар, франц. Henriette Hélène Bertrand de Beauvoir|дата нараджэньня=6 чэрвеня 1910|месца нараджэньня=Парыж, Францыя|месца пахаваньня=Парыж, могілкі Пэр-Ляшэз|дата сьмерці=1 ліпеня 2001|месца сьмерці=Гоксвілер, Эльзас, Францыя|заняткі=мастачка, ілюстратарка|альма-матэр=Акадэмія Каляросі, Парыж}} == Жыцьцяпіс == Элен дэ Бавуар, якая нарадзілася ў Парыжы ў 1910, вучылася, як і ейная сястра крыху раней, у Курс Дэзір, школу для дзяўчынак з добрых сем'яў. Элен, як і Сымона, была выдатная студэнтка<ref>Hélène de Beauvoir, à l'ombre de sa soeur Simone, le pinceau plutôt que la plume, féministe elle aussi, TV5, 18 août 2018, https://information.tv5monde.com/terriennes/helene-de-beauvoir-l-ombre-de-sa-soeur-simone-le-pinceau-plutot-que-la-plume-feministe</ref>. Усё больш і больш Элен прыцягваў жывапіс, яна праводзіла гадзіны перад карцінамі ў Люўры<ref>Bernard Genies, Hélène de Beauvoir, cette soeur que Simone jugeait sévèrement, Bibliops, le 18 avril 2018, https://bibliobs.nouvelobs.com/actualites/20180418.OBS5405/helene-de-beauvoir-cette-soeur-que-simone-jugeait-severement.html</ref>. Нягледзячы на пабожнае выхаваньне маці, абедзьве сястры хутка страцілі веру: «Дзьве прыстойныя маладыя дзяўчыны адвярнуліся ад дома божага»<ref>Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, Editions no 1, Paris, 2003, p. 30.</ref>. Пасьля заканчэньня бакаляўру, нягледзячы на супраціў маці Элен працягнула навучаньне, яна паступіла ў тэхнічны інстытут, дзе вывучала ў асноўным гравюру. У той жа час яна вучылася жывапісу ў розных акадэміях Манпарнасу, аддаючы перавагу этудам<ref>Françoise d'Argent, «Hélène, l'autre Beauvoir», Le Figaro, encart «Le Figaro et vous», samedi 3 / dimanche 4 février 2018, page 30.</ref>. Часта наведваючы сястру і ейных сяброў, Элен пазнаёмілася з Ліянэлям дэ Руле. Элен і Ліянэль пабраліся шлюбам у сьнежні 1942 года ў Партугаліі, дзе знаходзіліся па працы мужа<ref>Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, Editions no 1, Paris, 2003, p. 51.</ref>. Элен не ведала, што Ліянэль працаваў на галісцкія службы. Праз некалькі гадоў ён раскажа пра гэта Сымоне, якая палітычна і ідэйна не падтрымлівала дэ Голя і нават, наадварот, моцна крытыкавала. Праз гэта паўсталі частыя палітычныя разнагалосьсі як паміж Элен і Ліянэлям, так і паміж Сымонай і Ліянэлям<ref>Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, Editions no 1, Paris, 2003</ref>. Па працы мужа шмат год пара жыла ў Партугаліі, Аўстрыі, Югаславіі, Марока<ref>Bernard Genies, Hélène de Beauvoir, cette soeur que Simone jugeait sévèrement, Bibliops, le 18 avril 2018, https://bibliobs.nouvelobs.com/actualites/20180418.OBS5405/helene-de-beauvoir-cette-soeur-que-simone-jugeait-severement.html</ref>. У 60-ыя гады 20 ст. Элен з мужам перабіраюцца ў Францыю ў Эльзас. Пара пастаянна асядае ў Гоксвілеры, 26 км ад Страсбургу<ref>Bernard Genies, Hélène de Beauvoir, cette soeur que Simone jugeait sévèrement, Bibliops, le 18 avril 2018, https://bibliobs.nouvelobs.com/actualites/20180418.OBS5405/helene-de-beauvoir-cette-soeur-que-simone-jugeait-severement.html</ref>. Памерла 1 ліпеня 2001 году ў Эльзасе. Пахаваная ў Парыжы на могілках Пэр-Ляшэз<ref>Claudine Monteil, Il y a vingt ans disparaissait Hélène de Beauvoir, artiste-peintre féministe, écologiste et sœur de Simone, Causette, juillet 2021, https://www.causette.fr/feminismes/figures/il-y-a-vingt-ans-disparaissait-helene-de-beauvoir-artiste-peintre-feministe-ecologiste-et-soeur-de-simone </ref>. == Творчасьць == У 1936 годзе ёй было 25 гадоў, і адбылася ейная першая выстава ў Парыжы ў галерэі Bonjean. Пабла Пікаса, убачыўшы ейныя палотны, сказаў, што ейныя карціны арыгінальныя<ref>Gervaise Thirion, Hélène de Beauvoir, une personnalité occultée par la figure écrasante de Simone, le Club de Mediapart, 28 février 2018, https://blogs.mediapart.fr/gervaise-thirion/blog/280218/helene-de-beauvoir-une-personnalite-occultee-par-la-figure-ecrasante-de-simone</ref>. У 1967 г. абедзьве сястры аб'ядналі свае таленты: Элен праілюстравала кнігу Сымоны дэ Бавуар La Femme rompue (Зламаная жанчына, 1968)<ref>Frédérique Roussel, Soeur de Hélène de Beauvoir, peinture d'une vie, Libération, le 12 mai 2018, https://www.liberation.fr/culture/2018/05/12/helene-de-beauvoir-peinture-d-une-vie_1649574/</ref>. Здаецца, менавіта з падзеяў траўня 1968-га Элен сапраўды злучыла сваё мастацтва з штодзённай рэчаіснасьцю. Ейныя карціны, поўныя гневу і надзеі, адлюстроўваюць засмучаную і паўсталую францускую моладзь. За некалькі месяцаў яна намалявала больш за трыццаць карцінаў. Гэтай сэрыі з спрэчнай назвай «Joli mois de mai» (Прыгожа месяц травень) цяжка было знайсці месца для выставы, нарэшце, яна адбылася ў Мулен Ружы<ref>Claude Roy à propos de la série «Joli mois de mai». Extrait du livret de l’exposition de 1975 au Palais des Arts et de la Culture de Brest.</ref>. З 1970-х гадоў кар'ера Элен стала міжнароднай, яна выстаўлялася па ўсім сьвеце: у Токіё, Брусэлі, Лязане, Рыме, Мілане, Амстэрдаме, Бостане, Мехіка, Гаазе, Страсбургу, Празе, Парыжы. Галерэя Word Nasse у Нью-Ёрку зладзіла рэтраспэктыву ейных фэмінісцкіх і экалягічных працаў<ref>Frédérique Roussel, Soeur de Hélène de Beauvoir, peinture d'une vie, Libération, le 12 mai 2018, https://www.liberation.fr/culture/2018/05/12/helene-de-beauvoir-peinture-d-une-vie_1649574/</ref>. Напісала кнігу ўспамінаў<ref>Hélène de Beauvoir, Souvenirs, propos recueillis par Marcelle Routier, Paris, Librairie Seguier, Garamont/Archimbaud, 1987.</ref>. == Фэмінісцкая дзейнасьць == Элен дэ Бавуар стаяла на фэмінісцкіх пазыцыях. Падтрымлівала сястру. Падпісала разам зь ёю ў 1971 годзе Маніфэст трохсот сарака трох, ліст-заклік вядомых францужанак, які патрабаваў дэкрыміналізацыі абортаў, якія на той момант крымінальна караліся ў Францыі, і прызнаваліся, што самі зрабілі аборт<ref>Françoise d'Argent, «Hélène, l'autre Beauvoir», Le Figaro, encart «Le Figaro et vous», samedi 3 / dimanche 4 février 2018, page 30.</ref>. Супрацоўнічала з эльзаскай асацыяцыяй SOS Femmes Alsace, якая змагалася супраць хатняга гвалту ў дачыненьні да жанчынаў<ref>Frédérique Roussel, Soeur de Hélène de Beauvoir, peinture d'une vie, Libération, le 12 mai 2018, https://www.liberation.fr/culture/2018/05/12/helene-de-beauvoir-peinture-d-une-vie_1649574/</ref>. == Літаратура == • Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, éditions no 1-Calmann-Levy, Paris, 2003. == Крыніцы == 9ge7s4y3eyodfknxgvut7k7ndsm8vbq 2334445 2334444 2022-08-25T07:56:33Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя катэгорыі, націск і спасылкі. wikitext text/x-wiki '''Элéн дэ Бавуáр''' ([[Француская мова|франц.]] ''Hélène de Beauvoir''; поўнае імя: '''Элен Бэртран дэ Бавуар''', [[Француская мова|франц.]] ''Hélène Bertrand de Beauvoir''; 6 чэрвеня 1910, [[Парыж]], [[Францыя]] ― 1 ліпеня 2001, [[Гоксвілер]], [[Эльзас]], [[Францыя]]) ― француская [[мастачка]]. Малодшая [[сястра]] [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]]. {{Мастак|імя=Элен дэ Бавуар|Імя=франц. Hélène de Beauvoir|імя пры нараджэньні=Анрыет Элен Бэртран дэ Бавуар, франц. Henriette Hélène Bertrand de Beauvoir|дата нараджэньня=6 чэрвеня 1910|месца нараджэньня=Парыж, Францыя|месца пахаваньня=Парыж, могілкі Пэр-Ляшэз|дата сьмерці=1 ліпеня 2001|месца сьмерці=Гоксвілер, Эльзас, Францыя|заняткі=мастачка, ілюстратарка|альма-матэр=Акадэмія Каляросі, Парыж}} == Жыцьцяпіс == Элен дэ Бавуар, якая нарадзілася ў Парыжы ў 1910, вучылася, як і ейная [[сястра]] крыху раней, у калежы Cours Desir, школу для дзяўчынак з добрых сем'яў. Элен, як і Сымона, была выдатная студэнтка<ref><small>Hélène de Beauvoir, à l'ombre de sa soeur Simone, le pinceau plutôt que la plume, féministe elle aussi, TV5, 18 août 2018, https://information.tv5monde.com/terriennes/helene-de-beauvoir-l-ombre-de-sa-soeur-simone-le-pinceau-plutot-que-la-plume-feministe</small></ref>. Усё больш і больш Элен прыцягваў [[жывапіс]], яна праводзіла гадзіны перад карцінамі ў [[Люўр|Люўры]]<ref><small>Bernard Genies, Hélène de Beauvoir, cette soeur que Simone jugeait sévèrement, Bibliops, le 18 avril 2018, https://bibliobs.nouvelobs.com/actualites/20180418.OBS5405/helene-de-beauvoir-cette-soeur-que-simone-jugeait-severement.html</small></ref>. Нягледзячы на пабожнае выхаваньне маці, абедзьве сястры хутка страцілі веру: «Дзьве прыстойныя маладыя дзяўчыны адвярнуліся ад дома божага»<ref><small>Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, Editions no 1, Paris, 2003, p. 30.</small></ref>. Пасьля атрыманьня бакаляўру, нягледзячы на супраціў маці, Элен працягнула навучаньне, яна паступіла ў тэхнічны інстытут, дзе вывучала ў асноўным [[Гравюра|гравюру]]. У той жа час яна вучылася жывапісу ў розных акадэміях [[Манпарнас|Манпарнасу]], аддаючы перавагу этудам<ref><small>Françoise d'Argent, «Hélène, l'autre Beauvoir», Le Figaro, encart «Le Figaro et vous», samedi 3 / dimanche 4 février 2018, page 30.</small></ref>. Часта наведваючы сястру і ейных сяброў, Элен пазнаёмілася з Ліянэлям дэ Руле. Элен і Ліянэль пабраліся шлюбам у сьнежні 1942 года ў [[Партугалія|Партугаліі]], дзе знаходзіліся па працы мужа<ref><small>Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, Editions no 1, Paris, 2003, p. 51.</small></ref>. Элен не ведала, што Ліянэль працаваў на галісцкія службы. Праз некалькі гадоў ён раскажа пра гэта Сымоне, якая палітычна і ідэйна не падтрымлівала [[Шарль дэ Голь|дэ Голя]] і нават, наадварот, моцна крытыкавала. Праз гэта паўсталі частыя палітычныя разнагалосьсі як паміж Элен і Ліянэлям, так і паміж Сымонай і Ліянэлям<ref><small>Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, Editions no 1, Paris, 2003.</small></ref>. Па працы мужа шмат год пара жыла ў [[Партугалія|Партугаліі]], [[Аўстрыя|Аўстрыі]], [[Югаславія|Югаславіі]], [[Марока]]<ref><small>Bernard Genies, Hélène de Beauvoir, cette soeur que Simone jugeait sévèrement, Bibliops, le 18 avril 2018, https://bibliobs.nouvelobs.com/actualites/20180418.OBS5405/helene-de-beauvoir-cette-soeur-que-simone-jugeait-severement.html</small></ref>. У 60-ыя гады 20 ст. Элен з мужам перабіраюцца ў Францыю ў [[Эльзас]]. Пара пастаянна асядае ў Гоксвілеры, 26 км ад [[Страсбург|Страсбургу]]<ref><small>Bernard Genies, Hélène de Beauvoir, cette soeur que Simone jugeait sévèrement, Bibliops, le 18 avril 2018, https://bibliobs.nouvelobs.com/actualites/20180418.OBS5405/helene-de-beauvoir-cette-soeur-que-simone-jugeait-severement.html</small></ref>. Памерла 1 ліпеня 2001 году ў Эльзасе. Пахаваная ў Парыжы на могілках [[Пэр-Ляшэз]]<ref><small>Claudine Monteil, Il y a vingt ans disparaissait Hélène de Beauvoir, artiste-peintre féministe, écologiste et sœur de Simone, Causette, juillet 2021, https://www.causette.fr/feminismes/figures/il-y-a-vingt-ans-disparaissait-helene-de-beauvoir-artiste-peintre-feministe-ecologiste-et-soeur-de-simone</small> </ref>. == Творчасьць == У 1936 годзе ёй было 25 гадоў, і адбылася ейная першая выстава ў Парыжы ў галерэі Bonjean. [[Паблё Пікаса]], убачыўшы ейныя палотны, сказаў, што ейныя карціны арыгінальныя<ref><small>Gervaise Thirion, Hélène de Beauvoir, une personnalité occultée par la figure écrasante de Simone, le Club de Mediapart, 28 février 2018, https://blogs.mediapart.fr/gervaise-thirion/blog/280218/helene-de-beauvoir-une-personnalite-occultee-par-la-figure-ecrasante-de-simone</small></ref>. У 1967 г. абедзьве сястры аб'ядналі свае таленты: Элен праілюстравала кнігу [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]] «La Femme rompue» (''Зламаная жанчына'', 1968)<ref><small>Frédérique Roussel, Soeur de Hélène de Beauvoir, peinture d'une vie, Libération, le 12 mai 2018, https://www.liberation.fr/culture/2018/05/12/helene-de-beauvoir-peinture-d-une-vie_1649574/</small></ref>. Здаецца, менавіта з падзеяў [[Травень 1968|траўня 1968]]-га Элен сапраўды злучыла сваё мастацтва з штодзённай рэчаіснасьцю. Ейныя карціны, поўныя гневу і надзеі, адлюстроўваюць засмучаную і паўсталую францускую моладзь. За некалькі месяцаў яна намалявала больш за трыццаць карцінаў. Гэтай сэрыі з спрэчнай назвай «Joli mois de mai» (Прыгожы месяц [[травень]]) цяжка было знайсці месца для выставы, нарэшце, яна адбылася ў [[Мулен Руж|Мулен Ружы]]<ref><small>Claude Roy à propos de la série «Joli mois de mai». Extrait du livret de l’exposition de 1975 au Palais des Arts et de la Culture de Brest.</small></ref>. З 1970-х гадоў кар'ера Элен стала міжнароднай, яна выстаўлялася па ўсім сьвеце: у [[Токіё]], [[Брусэль|Брусэлі]], [[Лязана|Лязане]], [[Рым|Рыме]], [[Мілян|Міляне]], [[Амстэрдам|Амстэрдаме]], [[Бостан|Бостане]], [[Мэхіка|Мехіка]], [[Гаага|Гаазе]], [[Страсбург|Страсбургу]], [[Прага|Празе]], [[Парыж|Парыжы]]. Галерэя Word Nasse у [[Нью-Ёрк|Нью-Ёрку]] зладзіла рэтраспэктыву ейных фэмінісцкіх і экалягічных працаў<ref><small>Frédérique Roussel, Soeur de Hélène de Beauvoir, peinture d'une vie, Libération, le 12 mai 2018, https://www.liberation.fr/culture/2018/05/12/helene-de-beauvoir-peinture-d-une-vie_1649574/</small></ref>. Напісала кнігу ўспамінаў<ref><small>Hélène de Beauvoir, Souvenirs, propos recueillis par Marcelle Routier, Paris, Librairie Seguier, Garamont/Archimbaud, 1987.</small></ref>. == Фэмінісцкая дзейнасьць == Элен дэ Бавуар стаяла на фэмінісцкіх пазыцыях. Падтрымлівала сястру. Падпісала разам зь ёю ў [[1971]] годзе Маніфэст трохсот сарака трох, ліст-заклік вядомых францужанак, які патрабаваў дэкрыміналізацыі [[Аборт|абортаў]], якія на той момант крымінальна караліся ў Францыі, і прызнаваліся, што самі зрабілі аборт<ref><small>Françoise d'Argent, «Hélène, l'autre Beauvoir», Le Figaro, encart «Le Figaro et vous», samedi 3 / dimanche 4 février 2018, page 30.</small></ref>. Супрацоўнічала з эльзаскай асацыяцыяй SOS Femmes Alsace, якая змагалася супраць [[Хатні гвалт|хатняга гвалту]] ў дачыненьні да жанчынаў<ref><small>Frédérique Roussel, Soeur de Hélène de Beauvoir, peinture d'une vie, Libération, le 12 mai 2018, https://www.liberation.fr/culture/2018/05/12/helene-de-beauvoir-peinture-d-une-vie_1649574/</small></ref>. == Літаратура == • Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, éditions no 1-Calmann-Levy, Paris, 2003. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 6 чэрвеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1910 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Асобы Парыжу]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Францускія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Памерлі 1 ліпеня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 2001 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Эльзасе]] [[Катэгорыя:Пахаваныя на могілках Пэр-Ляшэз]] dzcg1ic5mk212tq00yx6shu1f6t7yyz 2334448 2334445 2022-08-25T09:16:45Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]], артаграфія, стыль, вікіфікацыя wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя = Элен дэ Бавуар |імя пры нараджэньні = Анрыет Элен Бэртран дэ Бавуар {{мова-fr|Henriette Hélène Bertrand de Beauvoir|скарочана}} }} '''Элéн дэ Бавуáр''' ({{мова-fr|Hélène de Beauvoir}}; поўнае імя: '''Элен Бэртран дэ Бавуар''' {{мова-fr|Hélène Bertrand de Beauvoir|скарочана}}; 6 чэрвеня 1910, [[Парыж]], [[Францыя]] ― 1 ліпеня 2001, [[Гоксвілер]], [[Эльзас]], [[Францыя]]) ― француская [[мастачка]]. Малодшая [[сястра]] [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]]. == Жыцьцяпіс == Элен дэ Бавуар, якая нарадзілася ў Парыжы ў 1910 годзе, навучалася, як і ейная [[сястра]] крыху раней, у каледжы Cours Desir, школу для дзяўчынак з добрых сем’яў. Элен, як і Сымона, была выдатная студэнтка<ref>[https://information.tv5monde.com/terriennes/helene-de-beauvoir-l-ombre-de-sa-soeur-simone-le-pinceau-plutot-que-la-plume-feministe «Hélène de Beauvoir, à l'ombre de sa soeur Simone, le pinceau plutôt que la plume, féministe elle aussi»]. TV5. 18 août 2018.</ref>. Усё больш і больш Элен прыцягваў [[жывапіс]], яна праводзіла гадзіны перад карцінамі ў [[Люўр]]ы<ref name="bibliobs">[https://bibliobs.nouvelobs.com/actualites/20180418.OBS5405/helene-de-beauvoir-cette-soeur-que-simone-jugeait-severement.html «Bernard Genies, Hélène de Beauvoir, cette soeur que Simone jugeait sévèrement»]. Bibliops. 18 avril 2018.</ref>. Нягледзячы на пабожнае выхаваньне маці, абедзьве сястры хутка страцілі веру: «Дзьве прыстойныя маладыя дзяўчыны адвярнуліся ад дома божага»<ref>Claudine Monteil (2003). «Les Sœurs Beauvoir». Editions no 1. Paris. — С. 30.</ref>. Пасьля атрыманьня бакаляўру, нягледзячы на супраціў маці, Элен працягнула навучаньне, яна паступіла ў тэхнічны інстытут, дзе вывучала ў асноўным [[Гравюра|гравюру]]. У той жа час яна вучылася жывапісу ў розных акадэміях [[Манпарнас]]у, аддаючы перавагу этудам<ref name="le-figaro">Françoise d’Argent. «Hélène, l’autre Beauvoir», Le Figaro, encart «Le Figaro et vous», samedi 3 / dimanche 4 février 2018. — С. 30.</ref>. Часта наведваючы сястру і ейных сяброў, Элен пазнаёмілася зь Ліянэлем дэ Руле. Элен і Ліянэль пабраліся шлюбам у сьнежні 1942 году ў [[Партугалія|Партугаліі]], дзе знаходзіліся па працы мужа<ref>Claudine Monteil (2003). «Les Sœurs Beauvoir». Editions no 1. Paris. — С. 51.</ref>. Элен не ведала, што Ліянэль працаваў на галісцкія службы. Празь некалькі гадоў ён раскажа пра гэта Сымоне, якая палітычна і ідэйна не падтрымлівала [[Шарль дэ Голь|дэ Голя]] і нават, наадварот, моцна крытыкавала. Праз гэта паўсталі частыя палітычныя разнагалосьсі як паміж Элен і Ліянэлям, так і паміж Сымонай і Ліянэлям<ref>Claudine Monteil (2003). «Les Sœurs Beauvoir». Editions no 1. Paris.</ref>. Па працы мужа шмат год пара жыла ў [[Партугалія|Партугаліі]], [[Аўстрыя|Аўстрыі]], [[Югаславія|Югаславіі]], [[Марока]]<ref name="bibliobs"/>. У 1960-я гады Элен з мужам перабраліся ў Францыю ў [[Эльзас]]. Пара пастаянна асела ў Гоксвілеры, 26 км ад [[Страсбург]]у<ref name="bibliobs"/>. Памерла 1 ліпеня 2001 году ў Эльзасе. Пахаваная ў Парыжы на могілках [[Пэр-Ляшэз]]<ref>[https://www.causette.fr/feminismes/figures/il-y-a-vingt-ans-disparaissait-helene-de-beauvoir-artiste-peintre-feministe-ecologiste-et-soeur-de-simone «Claudine Monteil, Il y a vingt ans disparaissait Hélène de Beauvoir, artiste-peintre féministe, écologiste et sœur de Simone»]. Causette, juillet 2021.</ref>. == Творчасьць == У 1936 годзе ёй было 25 гадоў, і адбылася ейная першая выстава ў Парыжы ў галерэі Банжан ({{мова-fr|Bonjean|скарочана}}. [[Паблё Пікаса]], убачыўшы ейныя палотны, сказаў, што ейныя карціны арыгінальныя<ref>Gervaise Thirion. [https://blogs.mediapart.fr/gervaise-thirion/blog/280218/helene-de-beauvoir-une-personnalite-occultee-par-la-figure-ecrasante-de-simone «Hélène de Beauvoir, une personnalité occultée par la figure écrasante de Simone»]. Le Club de Mediapart. 28 février 2018.</ref>. У 1967 годзе абедзьве сястры аб’ядналі свае таленты: Элен праілюстравала кнігу [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]] ''«Зламаная жанчына»'' ({{мова-fr|La Femme rompue|скарочана}}, 1968)<ref name="liberation">Frédérique Roussel. [https://www.liberation.fr/culture/2018/05/12/helene-de-beauvoir-peinture-d-une-vie_1649574/ «Soeur de Hélène de Beauvoir, peinture d'une vie»]. Libération, le 12 mai 2018.</ref>. Здаецца, менавіта з падзеяў [[Травень 1968|траўня 1968]]-га Элен сапраўды злучыла сваё мастацтва з штодзённай рэчаіснасьцю. Ейныя карціны, поўныя гневу і надзеі, адлюстроўваюць засмучаную і паўсталую францускую моладзь. За некалькі месяцаў яна намалявала больш за трыццаць карцінаў. Гэтай сэрыі з спрэчнай назвай ''«Прыгожы месяц травень»'' ({{мова-fr|Joli mois de mai|скарочана}}) цяжка было знайсьці месца для выставы, нарэшце, яна адбылася ў [[Мулен Руж]]ы<ref>Claude Roy à propos de la série «Joli mois de mai». Extrait du livret de l’exposition de 1975 au Palais des Arts et de la Culture de Brest.</ref>. З 1970-х гадоў кар’ера Элен стала міжнароднай, яна выстаўлялася ва ўсім сьвеце: у [[Токіё]], [[Брусэль|Брусэлі]], [[Лязана|Лязане]], [[Рым]]е, [[Мілян]]е, [[Амстэрдам]]е, [[Бостан]]е, [[Мэхіка]], [[Гаага|Гаазе]], [[Страсбург]]у, [[Прага|Празе]], [[Парыж]]ы. Галерэя Word Nasse у [[Нью-Ёрк]]у зладзіла рэтраспэктыву ейных фэмінісцкіх і экалягічных працаў<ref name="liberation"/>. Напісала кнігу ўспамінаў<ref>Hélène de Beauvoir, Souvenirs, propos recueillis par Marcelle Routier, Paris, Librairie Seguier, Garamont/Archimbaud, 1987.</ref>. == Фэмінісцкая дзейнасьць == Элен дэ Бавуар стаяла на фэмінісцкіх пазыцыях. Падтрымлівала сястру. Падпісала разам зь ёю ў 1971 годзе [[Маніфэст трохсот сарака трох]], ліст-заклік вядомых францужанак, які патрабаваў дэкрыміналізацыі [[Аборт|абортаў]], якія на той момант крымінальна караліся ў Францыі, і прызнаваліся, што самі зрабілі аборт<ref name="le-figaro"/>. Супрацоўнічала з эльзаскай асацыяцыяй SOS Femmes Alsace, якая змагалася супраць [[Хатні гвалт|хатняга гвалту]] ў дачыненьні да жанчынаў<ref name="liberation"/>. == Літаратура == * Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, éditions no 1-Calmann-Levy, Paris, 2003. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:дэ Бавуар, Элен}} [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Францускія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Эльзасе]] 64boefnt1h0740789637y29meumuygh 2334449 2334448 2022-08-25T09:18:30Z Dymitr 10914 /* Жыцьцяпіс */ стыль wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя = Элен дэ Бавуар |імя пры нараджэньні = Анрыет Элен Бэртран дэ Бавуар {{мова-fr|Henriette Hélène Bertrand de Beauvoir|скарочана}} }} '''Элéн дэ Бавуáр''' ({{мова-fr|Hélène de Beauvoir}}; поўнае імя: '''Элен Бэртран дэ Бавуар''' {{мова-fr|Hélène Bertrand de Beauvoir|скарочана}}; 6 чэрвеня 1910, [[Парыж]], [[Францыя]] ― 1 ліпеня 2001, [[Гоксвілер]], [[Эльзас]], [[Францыя]]) ― француская [[мастачка]]. Малодшая [[сястра]] [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]]. == Жыцьцяпіс == Элен дэ Бавуар, якая нарадзілася ў Парыжы ў 1910 годзе, навучалася, як і ейная [[сястра]] крыху раней, у каледжы Cours Desir, школу для дзяўчынак з добрых сем’яў. Элен, як і Сымона, была выдатная студэнтка<ref>[https://information.tv5monde.com/terriennes/helene-de-beauvoir-l-ombre-de-sa-soeur-simone-le-pinceau-plutot-que-la-plume-feministe «Hélène de Beauvoir, à l'ombre de sa soeur Simone, le pinceau plutôt que la plume, féministe elle aussi»]. TV5. 18 août 2018.</ref>. Усё больш і больш Элен прыцягваў [[жывапіс]], яна праводзіла гадзіны перад карцінамі ў [[Люўр]]ы<ref name="bibliobs">Bernard Genies. [https://bibliobs.nouvelobs.com/actualites/20180418.OBS5405/helene-de-beauvoir-cette-soeur-que-simone-jugeait-severement.html «Hélène de Beauvoir, cette soeur que Simone jugeait sévèrement»]. Bibliops. 18 avril 2018.</ref>. Нягледзячы на пабожнае выхаваньне маці, абедзьве сястры хутка страцілі веру: «Дзьве прыстойныя маладыя дзяўчыны адвярнуліся ад дома божага»<ref>Claudine Monteil (2003). «Les Sœurs Beauvoir». Editions no 1. Paris. — С. 30.</ref>. Пасьля атрыманьня бакаляўру, нягледзячы на супраціў маці, Элен працягнула навучаньне, яна паступіла ў тэхнічны інстытут, дзе вывучала ў асноўным [[Гравюра|гравюру]]. У той жа час яна вучылася жывапісу ў розных акадэміях [[Манпарнас]]у, аддаючы перавагу этудам<ref name="le-figaro">Françoise d’Argent. «Hélène, l’autre Beauvoir», Le Figaro, encart «Le Figaro et vous», samedi 3 / dimanche 4 février 2018. — С. 30.</ref>. Часта наведваючы сястру і ейных сяброў, Элен пазнаёмілася зь Ліянэлем дэ Руле. Элен і Ліянэль пабраліся шлюбам у сьнежні 1942 году ў [[Партугалія|Партугаліі]], дзе знаходзіліся па працы мужа<ref>Claudine Monteil (2003). «Les Sœurs Beauvoir». Editions no 1. Paris. — С. 51.</ref>. Элен не ведала, што Ліянэль працаваў на галісцкія службы. Празь некалькі гадоў ён раскажа пра гэта Сымоне, якая палітычна і ідэйна не падтрымлівала [[Шарль дэ Голь|дэ Голя]] і нават, наадварот, моцна крытыкавала. Праз гэта паўсталі частыя палітычныя разнагалосьсі як паміж Элен і Ліянэлям, так і паміж Сымонай і Ліянэлям<ref>Claudine Monteil (2003). «Les Sœurs Beauvoir». Editions no 1. Paris.</ref>. Па працы мужа шмат год пара жыла ў [[Партугалія|Партугаліі]], [[Аўстрыя|Аўстрыі]], [[Югаславія|Югаславіі]], [[Марока]]<ref name="bibliobs"/>. У 1960-я гады Элен з мужам перабраліся ў Францыю ў [[Эльзас]]. Пара пастаянна асела ў Гоксвілеры, 26 км ад [[Страсбург]]у<ref name="bibliobs"/>. Памерла 1 ліпеня 2001 году ў Эльзасе. Пахаваная ў Парыжы на могілках [[Пэр-Ляшэз]]<ref>[https://www.causette.fr/feminismes/figures/il-y-a-vingt-ans-disparaissait-helene-de-beauvoir-artiste-peintre-feministe-ecologiste-et-soeur-de-simone «Claudine Monteil, Il y a vingt ans disparaissait Hélène de Beauvoir, artiste-peintre féministe, écologiste et sœur de Simone»]. Causette, juillet 2021.</ref>. == Творчасьць == У 1936 годзе ёй было 25 гадоў, і адбылася ейная першая выстава ў Парыжы ў галерэі Банжан ({{мова-fr|Bonjean|скарочана}}. [[Паблё Пікаса]], убачыўшы ейныя палотны, сказаў, што ейныя карціны арыгінальныя<ref>Gervaise Thirion. [https://blogs.mediapart.fr/gervaise-thirion/blog/280218/helene-de-beauvoir-une-personnalite-occultee-par-la-figure-ecrasante-de-simone «Hélène de Beauvoir, une personnalité occultée par la figure écrasante de Simone»]. Le Club de Mediapart. 28 février 2018.</ref>. У 1967 годзе абедзьве сястры аб’ядналі свае таленты: Элен праілюстравала кнігу [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]] ''«Зламаная жанчына»'' ({{мова-fr|La Femme rompue|скарочана}}, 1968)<ref name="liberation">Frédérique Roussel. [https://www.liberation.fr/culture/2018/05/12/helene-de-beauvoir-peinture-d-une-vie_1649574/ «Soeur de Hélène de Beauvoir, peinture d'une vie»]. Libération, le 12 mai 2018.</ref>. Здаецца, менавіта з падзеяў [[Травень 1968|траўня 1968]]-га Элен сапраўды злучыла сваё мастацтва з штодзённай рэчаіснасьцю. Ейныя карціны, поўныя гневу і надзеі, адлюстроўваюць засмучаную і паўсталую францускую моладзь. За некалькі месяцаў яна намалявала больш за трыццаць карцінаў. Гэтай сэрыі з спрэчнай назвай ''«Прыгожы месяц травень»'' ({{мова-fr|Joli mois de mai|скарочана}}) цяжка было знайсьці месца для выставы, нарэшце, яна адбылася ў [[Мулен Руж]]ы<ref>Claude Roy à propos de la série «Joli mois de mai». Extrait du livret de l’exposition de 1975 au Palais des Arts et de la Culture de Brest.</ref>. З 1970-х гадоў кар’ера Элен стала міжнароднай, яна выстаўлялася ва ўсім сьвеце: у [[Токіё]], [[Брусэль|Брусэлі]], [[Лязана|Лязане]], [[Рым]]е, [[Мілян]]е, [[Амстэрдам]]е, [[Бостан]]е, [[Мэхіка]], [[Гаага|Гаазе]], [[Страсбург]]у, [[Прага|Празе]], [[Парыж]]ы. Галерэя Word Nasse у [[Нью-Ёрк]]у зладзіла рэтраспэктыву ейных фэмінісцкіх і экалягічных працаў<ref name="liberation"/>. Напісала кнігу ўспамінаў<ref>Hélène de Beauvoir, Souvenirs, propos recueillis par Marcelle Routier, Paris, Librairie Seguier, Garamont/Archimbaud, 1987.</ref>. == Фэмінісцкая дзейнасьць == Элен дэ Бавуар стаяла на фэмінісцкіх пазыцыях. Падтрымлівала сястру. Падпісала разам зь ёю ў 1971 годзе [[Маніфэст трохсот сарака трох]], ліст-заклік вядомых францужанак, які патрабаваў дэкрыміналізацыі [[Аборт|абортаў]], якія на той момант крымінальна караліся ў Францыі, і прызнаваліся, што самі зрабілі аборт<ref name="le-figaro"/>. Супрацоўнічала з эльзаскай асацыяцыяй SOS Femmes Alsace, якая змагалася супраць [[Хатні гвалт|хатняга гвалту]] ў дачыненьні да жанчынаў<ref name="liberation"/>. == Літаратура == * Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, éditions no 1-Calmann-Levy, Paris, 2003. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:дэ Бавуар, Элен}} [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Францускія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Эльзасе]] prl39dot57u1ewp85768bhcl75jj2je 2334450 2334449 2022-08-25T09:19:10Z Dymitr 10914 /* Творчасьць */ стыль wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя = Элен дэ Бавуар |імя пры нараджэньні = Анрыет Элен Бэртран дэ Бавуар {{мова-fr|Henriette Hélène Bertrand de Beauvoir|скарочана}} }} '''Элéн дэ Бавуáр''' ({{мова-fr|Hélène de Beauvoir}}; поўнае імя: '''Элен Бэртран дэ Бавуар''' {{мова-fr|Hélène Bertrand de Beauvoir|скарочана}}; 6 чэрвеня 1910, [[Парыж]], [[Францыя]] ― 1 ліпеня 2001, [[Гоксвілер]], [[Эльзас]], [[Францыя]]) ― француская [[мастачка]]. Малодшая [[сястра]] [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]]. == Жыцьцяпіс == Элен дэ Бавуар, якая нарадзілася ў Парыжы ў 1910 годзе, навучалася, як і ейная [[сястра]] крыху раней, у каледжы Cours Desir, школу для дзяўчынак з добрых сем’яў. Элен, як і Сымона, была выдатная студэнтка<ref>[https://information.tv5monde.com/terriennes/helene-de-beauvoir-l-ombre-de-sa-soeur-simone-le-pinceau-plutot-que-la-plume-feministe «Hélène de Beauvoir, à l'ombre de sa soeur Simone, le pinceau plutôt que la plume, féministe elle aussi»]. TV5. 18 août 2018.</ref>. Усё больш і больш Элен прыцягваў [[жывапіс]], яна праводзіла гадзіны перад карцінамі ў [[Люўр]]ы<ref name="bibliobs">Bernard Genies. [https://bibliobs.nouvelobs.com/actualites/20180418.OBS5405/helene-de-beauvoir-cette-soeur-que-simone-jugeait-severement.html «Hélène de Beauvoir, cette soeur que Simone jugeait sévèrement»]. Bibliops. 18 avril 2018.</ref>. Нягледзячы на пабожнае выхаваньне маці, абедзьве сястры хутка страцілі веру: «Дзьве прыстойныя маладыя дзяўчыны адвярнуліся ад дома божага»<ref>Claudine Monteil (2003). «Les Sœurs Beauvoir». Editions no 1. Paris. — С. 30.</ref>. Пасьля атрыманьня бакаляўру, нягледзячы на супраціў маці, Элен працягнула навучаньне, яна паступіла ў тэхнічны інстытут, дзе вывучала ў асноўным [[Гравюра|гравюру]]. У той жа час яна вучылася жывапісу ў розных акадэміях [[Манпарнас]]у, аддаючы перавагу этудам<ref name="le-figaro">Françoise d’Argent. «Hélène, l’autre Beauvoir», Le Figaro, encart «Le Figaro et vous», samedi 3 / dimanche 4 février 2018. — С. 30.</ref>. Часта наведваючы сястру і ейных сяброў, Элен пазнаёмілася зь Ліянэлем дэ Руле. Элен і Ліянэль пабраліся шлюбам у сьнежні 1942 году ў [[Партугалія|Партугаліі]], дзе знаходзіліся па працы мужа<ref>Claudine Monteil (2003). «Les Sœurs Beauvoir». Editions no 1. Paris. — С. 51.</ref>. Элен не ведала, што Ліянэль працаваў на галісцкія службы. Празь некалькі гадоў ён раскажа пра гэта Сымоне, якая палітычна і ідэйна не падтрымлівала [[Шарль дэ Голь|дэ Голя]] і нават, наадварот, моцна крытыкавала. Праз гэта паўсталі частыя палітычныя разнагалосьсі як паміж Элен і Ліянэлям, так і паміж Сымонай і Ліянэлям<ref>Claudine Monteil (2003). «Les Sœurs Beauvoir». Editions no 1. Paris.</ref>. Па працы мужа шмат год пара жыла ў [[Партугалія|Партугаліі]], [[Аўстрыя|Аўстрыі]], [[Югаславія|Югаславіі]], [[Марока]]<ref name="bibliobs"/>. У 1960-я гады Элен з мужам перабраліся ў Францыю ў [[Эльзас]]. Пара пастаянна асела ў Гоксвілеры, 26 км ад [[Страсбург]]у<ref name="bibliobs"/>. Памерла 1 ліпеня 2001 году ў Эльзасе. Пахаваная ў Парыжы на могілках [[Пэр-Ляшэз]]<ref>[https://www.causette.fr/feminismes/figures/il-y-a-vingt-ans-disparaissait-helene-de-beauvoir-artiste-peintre-feministe-ecologiste-et-soeur-de-simone «Claudine Monteil, Il y a vingt ans disparaissait Hélène de Beauvoir, artiste-peintre féministe, écologiste et sœur de Simone»]. Causette, juillet 2021.</ref>. == Творчасьць == У 1936 годзе ёй было 25 гадоў, і адбылася ейная першая выстава ў Парыжы ў галерэі Банжан ({{мова-fr|Bonjean|скарочана}}). [[Паблё Пікаса]], убачыўшы ейныя палотны, сказаў, што ейныя карціны арыгінальныя<ref>Gervaise Thirion. [https://blogs.mediapart.fr/gervaise-thirion/blog/280218/helene-de-beauvoir-une-personnalite-occultee-par-la-figure-ecrasante-de-simone «Hélène de Beauvoir, une personnalité occultée par la figure écrasante de Simone»]. Le Club de Mediapart. 28 février 2018.</ref>. У 1967 годзе абедзьве сястры аб’ядналі свае таленты: Элен праілюстравала кнігу [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]] ''«Зламаная жанчына»'' ({{мова-fr|La Femme rompue|скарочана}}, 1968)<ref name="liberation">Frédérique Roussel. [https://www.liberation.fr/culture/2018/05/12/helene-de-beauvoir-peinture-d-une-vie_1649574/ «Soeur de Hélène de Beauvoir, peinture d'une vie»]. Libération, le 12 mai 2018.</ref>. Здаецца, менавіта з падзеяў [[Травень 1968|траўня 1968]]-га Элен сапраўды злучыла сваё мастацтва з штодзённай рэчаіснасьцю. Ейныя карціны, поўныя гневу і надзеі, адлюстроўваюць засмучаную і паўсталую францускую моладзь. За некалькі месяцаў яна намалявала больш за трыццаць карцінаў. Гэтай сэрыі з спрэчнай назвай ''«Прыгожы месяц травень»'' ({{мова-fr|Joli mois de mai|скарочана}}) цяжка было знайсьці месца для выставы, нарэшце, яна адбылася ў [[Мулен Руж]]ы<ref>Claude Roy à propos de la série «Joli mois de mai». Extrait du livret de l’exposition de 1975 au Palais des Arts et de la Culture de Brest.</ref>. З 1970-х гадоў кар’ера Элен стала міжнароднай, яна выстаўлялася ва ўсім сьвеце: у [[Токіё]], [[Брусэль|Брусэлі]], [[Лязана|Лязане]], [[Рым]]е, [[Мілян]]е, [[Амстэрдам]]е, [[Бостан]]е, [[Мэхіка]], [[Гаага|Гаазе]], [[Страсбург]]у, [[Прага|Празе]], [[Парыж]]ы. Галерэя Word Nasse у [[Нью-Ёрк]]у зладзіла рэтраспэктыву ейных фэмінісцкіх і экалягічных працаў<ref name="liberation"/>. Напісала кнігу ўспамінаў<ref>Hélène de Beauvoir, Souvenirs, propos recueillis par Marcelle Routier, Paris, Librairie Seguier, Garamont/Archimbaud, 1987.</ref>. == Фэмінісцкая дзейнасьць == Элен дэ Бавуар стаяла на фэмінісцкіх пазыцыях. Падтрымлівала сястру. Падпісала разам зь ёю ў 1971 годзе [[Маніфэст трохсот сарака трох]], ліст-заклік вядомых францужанак, які патрабаваў дэкрыміналізацыі [[Аборт|абортаў]], якія на той момант крымінальна караліся ў Францыі, і прызнаваліся, што самі зрабілі аборт<ref name="le-figaro"/>. Супрацоўнічала з эльзаскай асацыяцыяй SOS Femmes Alsace, якая змагалася супраць [[Хатні гвалт|хатняга гвалту]] ў дачыненьні да жанчынаў<ref name="liberation"/>. == Літаратура == * Claudine Monteil, Les Sœurs Beauvoir, éditions no 1-Calmann-Levy, Paris, 2003. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:дэ Бавуар, Элен}} [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Францускія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Эльзасе]] nx7zb3f2qxyuari00q9mrp9pbut8lbz 0 258652 2334455 2022-08-25T09:30:11Z Dymitr 10914 Dymitr перанёс старонку [[Віялет Лед’юк]] у [[Віялет Ледзюк]]: БКП 29:85в wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Віялет Ледзюк]] 6y3evtupaew1ak69yprh53n79z3ge35