Вікіпэдыя be_x_oldwiki https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Мэдыя Спэцыяльныя Абмеркаваньне Удзельнік Гутаркі ўдзельніка Вікіпэдыя Абмеркаваньне Вікіпэдыі Файл Абмеркаваньне файла MediaWiki Абмеркаваньне MediaWiki Шаблён Абмеркаваньне шаблёну Дапамога Абмеркаваньне дапамогі Катэгорыя Абмеркаваньне катэгорыі Партал Абмеркаваньне парталу TimedText TimedText talk Модуль Абмеркаваньне модулю Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1653 2334024 1963151 2022-08-22T11:12:04Z Пан Артур 69459 Ігнат Буйніцкі wikitext text/x-wiki {{КаляндарЖнівень}} {{Дзень|22|08}} == Падзеі == * [[1456]] — прынцам Валахіі стаў [[Улад III Цэпеш|Улад Дракула]], вядомы па легендах аб [[вампір]]ах * [[1846]] — у [[Мэксыка|Мэксыцы]] аб’яўлена пра аднаўленьне канстытуцыі 1824 году і правядзеньне выбараў. Узьнікла Другая Фэдэральная Рэспубліка Мэксыкі. * 1846 — выдадзены загад, згодна якога [[Нью-Мэксыка]] цалкам уключаная ў склад [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] * [[1864]] — падпісаная [[Першая Жэнэўская канвэнцыя]], створанае [[таварыства Чырвонага крыжа]] * [[1926]] — у [[Яганэсбург]]у, [[ПАР]] знойдзенае [[золата]] * [[1932]] — першыя экспэрымэнты [[BBC|British Broadcasting Company]] з тэлевізійным вяшчаньнем * [[1941]] — [[Другая сусьветная вайна]]: нямецкія войскі даходзяць да [[Ленінград]]у — пачынаецца [[блякада Ленінграда]] * [[1942]] — Другая сусьветная вайна: [[Бразылія]] абвясьціла вайну [[Трэці Райх|Нямеччыне]] і [[Італія|Італіі]] * [[1944]] — Другая сусьветная вайна: [[Румынія]] захопленая [[СССР]] * [[1972]] — [[Радэзія]] выключаная з [[Міжнародны алімпійскі камітэт|МАК]] за [[расізм|расісцкую]] ўнутраную палітыку * [[1979]] — «[[Led Zeppelin]]» выпусьцілі свой апошні альбом «[[In Through the Out Door]]» * [[1989]] — адкрытае першае кальцо [[Нэптун (плянэта)|Нэптуну]] * [[1989]] — [[Летува]] абвясьціла незаконнай анэксію рэспублікі [[СССР|Савецкім Саюзам]] * [[1991]] — пасьля правалу спробы дзяржаўнага перавароту ў [[СССР]] прэзыдэнт [[Міхаіл Гарбачоў]], часова адхілены ад кіраваньня, вярнуўся ў [[Масква|Маскву]]; змоўшчыкі арыштаваныя * [[1992]] — Прэзыдэнт [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспублікі]] ў выгнаньні [[Мікола Плаўюк]] склаў паўнамоцтвы перад прэзыдэнтам [[Украіна|Украіны]] [[Леанід Краўчук|Леанідам Краўчуком]] * [[2002]] — улады [[Тайлянд]]у забаранілі выкарыстаньне [[слон|сланоў]] для перасоўваньня па гарадзкіх вуліцах == Нараджэньні == * [[1760]] — [[Леў XII (папа рымскі)|Леў XII]], [[папа]] рымскі * [[1854]] — [[Мілан I]], сэрбскі кароль * [[1862]] — [[Клёд Дэбюсі]], францускі кампазытар * [[1867]] — [[Максімілян Біхэр-Бэнэр]], швайцарскі лекар і дыетоляг * [[1874]] — [[Макс Шэлер]], нямецкі філёзаф * [[1880]] — [[Горх Фок]], нямецкі пісьменьнік-марыніст, значная фігура нямецкай прыгодніцкай літаратуры * [[1902]] — [[Лені Рыфэншталь]], нямецкая кінарэжысэрка * [[1904]] — [[Дэн Сяопін]], кіраўнік КНР з 1976 году * [[1917]] — [[Джон Лі Гукер]], амэрыканскі гітарыст і сьпявак * [[1920]] — [[Рэй Брэдбэры]], амэрыканскі пісьменьнік-фантаст * [[1928]] — [[Карлгайнц Штокгаўзэн]], нямецкі кампазытар * [[1939]] — [[Сяргей Казлоў (пісьменьнік)|Сяргей Казлоў]], савецкі пісьменьнік-казачнік, паэт * [[1950]] — [[Анатоль Мяцельскі]], беларускі матэматык * [[1861]] — [[Ігнат Буйніцкі]], беларускі актор, рэжысэр, тэатральны дзяяч * [[1963]] — [[Торы Эмас]], амэрыканская сьпявачка, піяністка, аўтар песень * [[1964]] — [[Матс Віляндэр]], швэдзкі тэнісыст * [[1966]] — [[Эдыўалэй Экінуэй-Эґбэджэй]], брытанскі актор, вядомы як [[Містэр Эка]] ў сэрыяле «[[Згубленыя]]» * [[1971]] — [[Рычард Армітэдж]], ангельскі актор == Сьмерці == * [[1155]] — [[Каноэ (імпэратар)|Каноэ]], 76-ы імпэратар [[Японія|Японіі]] * [[1188]] — Кароль [[Фэрдынанд II Ліёнскі]] * [[1241]] — [[Грыгорыюс IX|Рыгор IX]], папа рымскі * [[1280]] — [[Мікалай III (папа рымскі)|Мікалай III]], папа рымскі * [[1286]] — [[Эрык V Кліпінг]], кароль [[Данія|Даніі]] * [[1350]] — [[Філіп VI]], кароль [[Францыя|Францыі]] * [[1485]] — [[Рычард III]], кароль [[Ангельшчына|Ангельшчыны]] * [[1494]] — [[Ганс Мэмлінг]], бэльгійскі мастак * [[1553]] — [[Джон Дадлі]], ангельскі адмірал і палітык * [[1748]] — [[Людвік Францішак Карвацкі]], [[езуіты|езуіт]], прэфэкт, прафэсар філязофіі, матэматыкі й грэцкае мовы, місіянэр * [[1806]] — [[Жан Фраганар]], францускі мастак * [[1860]] — [[Аляксандар Габрыель Дэкан]], [[Францыя|францускі]] [[мастак]] * [[1891]] — [[Ян Нэруда]], чэскі журналіст, паэт і пісьменьнік * [[1898]] — [[Альгерд Абуховіч]], беларускі паэт, перакладчык * [[1922]] — [[Майкл Колінз]], ірляндзкі палітык, змагар за незалежнасьць * [[1978]] — [[Піліп Пестрак]], беларускі паэт, празаік, публіцыст, крытык * [[1988]] — [[Віталь Вольскі]], беларускі празаік, драматург, літаратуразнавец, краязнавец, палітычны дзеяч; кандыдат філялягічных навук * [[1989]] — [[Аляксандар Якаўлеў]], савецкі авіяканструктар * [[1991]] — [[Барыс Пуга]], [[СССР|савецкі]] дзяржаўны і партыйны дзеяч, міністар унутраных справаў СССР (1990—1991), чалец Дзяржаўнага камітэту па надзвычайных становішчах СССР == Сьвяты == * {{Сьцяг Расеі}} [[Расея]]: Дзень дзяржаўнага сьцяга {{Месяцы}} {{Commonscat|22 August}} [[Катэгорыя:22 жніўня| ]] mzkxg14jf19cb8rdl4fwthdci4crf68 2334025 2334024 2022-08-22T11:12:27Z Пан Артур 69459 wikitext text/x-wiki {{КаляндарЖнівень}} {{Дзень|22|08}} == Падзеі == * [[1456]] — прынцам Валахіі стаў [[Улад III Цэпеш|Улад Дракула]], вядомы па легендах аб [[вампір]]ах * [[1846]] — у [[Мэксыка|Мэксыцы]] аб’яўлена пра аднаўленьне канстытуцыі 1824 году і правядзеньне выбараў. Узьнікла Другая Фэдэральная Рэспубліка Мэксыкі. * 1846 — выдадзены загад, згодна якога [[Нью-Мэксыка]] цалкам уключаная ў склад [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] * [[1864]] — падпісаная [[Першая Жэнэўская канвэнцыя]], створанае [[таварыства Чырвонага крыжа]] * [[1926]] — у [[Яганэсбург]]у, [[ПАР]] знойдзенае [[золата]] * [[1932]] — першыя экспэрымэнты [[BBC|British Broadcasting Company]] з тэлевізійным вяшчаньнем * [[1941]] — [[Другая сусьветная вайна]]: нямецкія войскі даходзяць да [[Ленінград]]у — пачынаецца [[блякада Ленінграда]] * [[1942]] — Другая сусьветная вайна: [[Бразылія]] абвясьціла вайну [[Трэці Райх|Нямеччыне]] і [[Італія|Італіі]] * [[1944]] — Другая сусьветная вайна: [[Румынія]] захопленая [[СССР]] * [[1972]] — [[Радэзія]] выключаная з [[Міжнародны алімпійскі камітэт|МАК]] за [[расізм|расісцкую]] ўнутраную палітыку * [[1979]] — «[[Led Zeppelin]]» выпусьцілі свой апошні альбом «[[In Through the Out Door]]» * [[1989]] — адкрытае першае кальцо [[Нэптун (плянэта)|Нэптуну]] * [[1989]] — [[Летува]] абвясьціла незаконнай анэксію рэспублікі [[СССР|Савецкім Саюзам]] * [[1991]] — пасьля правалу спробы дзяржаўнага перавароту ў [[СССР]] прэзыдэнт [[Міхаіл Гарбачоў]], часова адхілены ад кіраваньня, вярнуўся ў [[Масква|Маскву]]; змоўшчыкі арыштаваныя * [[1992]] — Прэзыдэнт [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспублікі]] ў выгнаньні [[Мікола Плаўюк]] склаў паўнамоцтвы перад прэзыдэнтам [[Украіна|Украіны]] [[Леанід Краўчук|Леанідам Краўчуком]] * [[2002]] — улады [[Тайлянд]]у забаранілі выкарыстаньне [[слон|сланоў]] для перасоўваньня па гарадзкіх вуліцах == Нараджэньні == * [[1760]] — [[Леў XII (папа рымскі)|Леў XII]], [[папа]] рымскі * [[1854]] — [[Мілан I]], сэрбскі кароль * [[1861]] — [[Ігнат Буйніцкі]], беларускі актор, рэжысэр, тэатральны дзяяч * [[1862]] — [[Клёд Дэбюсі]], францускі кампазытар * [[1867]] — [[Максімілян Біхэр-Бэнэр]], швайцарскі лекар і дыетоляг * [[1874]] — [[Макс Шэлер]], нямецкі філёзаф * [[1880]] — [[Горх Фок]], нямецкі пісьменьнік-марыніст, значная фігура нямецкай прыгодніцкай літаратуры * [[1902]] — [[Лені Рыфэншталь]], нямецкая кінарэжысэрка * [[1904]] — [[Дэн Сяопін]], кіраўнік КНР з 1976 году * [[1917]] — [[Джон Лі Гукер]], амэрыканскі гітарыст і сьпявак * [[1920]] — [[Рэй Брэдбэры]], амэрыканскі пісьменьнік-фантаст * [[1928]] — [[Карлгайнц Штокгаўзэн]], нямецкі кампазытар * [[1939]] — [[Сяргей Казлоў (пісьменьнік)|Сяргей Казлоў]], савецкі пісьменьнік-казачнік, паэт * [[1950]] — [[Анатоль Мяцельскі]], беларускі матэматык * [[1963]] — [[Торы Эмас]], амэрыканская сьпявачка, піяністка, аўтар песень * [[1964]] — [[Матс Віляндэр]], швэдзкі тэнісыст * [[1966]] — [[Эдыўалэй Экінуэй-Эґбэджэй]], брытанскі актор, вядомы як [[Містэр Эка]] ў сэрыяле «[[Згубленыя]]» * [[1971]] — [[Рычард Армітэдж]], ангельскі актор == Сьмерці == * [[1155]] — [[Каноэ (імпэратар)|Каноэ]], 76-ы імпэратар [[Японія|Японіі]] * [[1188]] — Кароль [[Фэрдынанд II Ліёнскі]] * [[1241]] — [[Грыгорыюс IX|Рыгор IX]], папа рымскі * [[1280]] — [[Мікалай III (папа рымскі)|Мікалай III]], папа рымскі * [[1286]] — [[Эрык V Кліпінг]], кароль [[Данія|Даніі]] * [[1350]] — [[Філіп VI]], кароль [[Францыя|Францыі]] * [[1485]] — [[Рычард III]], кароль [[Ангельшчына|Ангельшчыны]] * [[1494]] — [[Ганс Мэмлінг]], бэльгійскі мастак * [[1553]] — [[Джон Дадлі]], ангельскі адмірал і палітык * [[1748]] — [[Людвік Францішак Карвацкі]], [[езуіты|езуіт]], прэфэкт, прафэсар філязофіі, матэматыкі й грэцкае мовы, місіянэр * [[1806]] — [[Жан Фраганар]], францускі мастак * [[1860]] — [[Аляксандар Габрыель Дэкан]], [[Францыя|францускі]] [[мастак]] * [[1891]] — [[Ян Нэруда]], чэскі журналіст, паэт і пісьменьнік * [[1898]] — [[Альгерд Абуховіч]], беларускі паэт, перакладчык * [[1922]] — [[Майкл Колінз]], ірляндзкі палітык, змагар за незалежнасьць * [[1978]] — [[Піліп Пестрак]], беларускі паэт, празаік, публіцыст, крытык * [[1988]] — [[Віталь Вольскі]], беларускі празаік, драматург, літаратуразнавец, краязнавец, палітычны дзеяч; кандыдат філялягічных навук * [[1989]] — [[Аляксандар Якаўлеў]], савецкі авіяканструктар * [[1991]] — [[Барыс Пуга]], [[СССР|савецкі]] дзяржаўны і партыйны дзеяч, міністар унутраных справаў СССР (1990—1991), чалец Дзяржаўнага камітэту па надзвычайных становішчах СССР == Сьвяты == * {{Сьцяг Расеі}} [[Расея]]: Дзень дзяржаўнага сьцяга {{Месяцы}} {{Commonscat|22 August}} [[Катэгорыя:22 жніўня| ]] qzpjmhr9mlnsifxx2e6kas9qccyhgii 0 1873 2333970 2242297 2022-08-21T22:12:31Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki '''Сэ́кта''' (ад лацінскага ''sectare'' — «адсякаць»): # у клясычным сэнсе — рэлігійная суполка ці арґанізацыя, якая аддзялілася ад буйнейшае, больш сталае ды ўплывовае канфэсіі з прычыны непагадненьня з ідэялёгіяй гэтае канфэсіі ці канфлікту зь ейнымі лідэрамі; # прыблізна з XIX стагодзьдзя сэктамі пачынаюць называць таксама невялікія новыя рэлігійныя суполкі, утвораныя па-за межамі існых буйных канфэсіяў. == Сэкты ў гісторыі == Сэкты вылучаліся ў гісторыі бадай што са ўсіх дастаткова ўплывовых рэлігіяў. I стагодзьдзе да нараджэньня Хрыстова — II стагодзьдзе па нараджэньні Хрыстовым — час росквіту сэктаў [[гнастыцызм|гнастычнае]] накіраванасьці ў межах [[паганства]]. У [[юдаізм]]е таго ж часу вядомая сэкта [[назарэі|назарэяў]]; на палажэньні сэкты апынулася толькі што створаная [[Хрысьціянства|хрысьціянская Царква]]. У XI стагодзьдзі надзвычай моцны ўплыў на поўдні [[Эўропа|Эўропы]] мела сэкта [[катары|катараў]], у той жа час у [[Багдадзкі халіфат|Багдадзкім халіфаце]] была моцнай сэкта [[гашышыны|гашышынаў (асасінаў)]]. У [[Расейская Імпэрыя|Расейскай Імпэрыі]] існавалі сэкты [[малакане|малаканаў]], [[духаборы|духабораў]], [[хлысты|хлыстоў]]. == Таталітарныя сэкты == Тэрмін '''таталіта́рная сэ́кта''' (таксама ўжываецца тэрмін '''нэаку́льт''') узьнік у другой палове XX стагодзьдзя ў дачыненьні да асаблівага тыпу рэлігійных арганізацыяў, колькасьць якіх няўхільна ўзрастае з канца [[другая сусьветная вайна|другое сусьветнае вайны]]. Таталітарным сэктам уласьцівы жорсткі ўціск і кантроль ва ўсіх сфэрах жыцьця адэптаў з боку лідэраў сэкты, прымушэньне адэптаў да поўнага падпарадкаваньня. Таталітарныя сэкты часьцей за ўсё ствараюцца дзеля атрыманьня багацьця ды ўлады, рэлігійны складнік у іх другасны — кіраўнікі сэкты могуць зьмяняць ейнае веравучэньне па ўласным жаданьні, могуць нават самі не прымаць гэтага веравучэньня. У таталітарных сэктах, як правіла, мае месца так званы «эзатэрычны разрыў»: новым вернікам недаступная поўная інфармацыя пра ідэялёгію й дзейнасьць сэкты, некаторымі зьвесткамі валодае толькі кіроўная кола сэкты. Выкарыстаньнем агрэсіўных спосабаў узьдзеяньня на псыхіку, лідэры таталітарных сэктаў фармуюць у адэптаў варожы настрой да людзей па-за сэктай, гатоўнасьць выконваць любыя загады лідэра. Ад вернікаў амаль заўжды патрабуюць ахвяраваць сэкце ўсю сваю маёмасьць (адразу ці паступова) ды быць гатовымі аддаць здароўе ці жыцьцё дзеля дабрабыту сэкты й ейных кіраўнікоў. Людзям, якія ўцяклі з таталітарных сэктаў, патрэбная [[Працатэрапія|шматгадовая рэабілітацыя]] ды псыхалягічная дапамога. Сярод сэктантаў назіраецца вялікая колькасьць самагубстваў. У лістападзе 1978 году вялікі рэзананс выклікала масавае самагубства сэкты «[[Народны храм]]» у [[Гаяна|Гаяне]], у 1993 годзе — сэкты «Галіна Давіда», пазьней — сэктаў «Храм Сонца» ды «Нябесныя вароты». У сакавіку 1995 году сэкта «[[Аум Сінрыкё]]» зьдзейсьніла [[тэрарызм|тэрарыстычны акт]] у мэтро гораду [[Токіё]] з ужыцьцем [[хімічная зброя|хімічнае зброі]], плянаваўся яшчэ шэраг тэрактаў, якія былі папярэджаныя японскімі ўладамі. 17 сакавіка 2000 году на загад лідэркі сэкты «Рух за адраджэньне дзесяці запаведзяў Бога» ([[Уганда]]) былі забітыя больш за 500 сэктантаў. Сёньня ў шматлікіх цывілізаваных краінах таталітарныя сэкты забараняюцца ды перасьледуюцца законам. Найбольш вядомыя ва ўсім сьвеце таталітарныя сэкты: [[мармоны]] (гістарычна першая суполка гэтага тыпу, сёньня найбольш сацыялізаваная зь іх), «[[саенталогія|Царква саенталогіі]]», «[[Рух аб’яднаньня]]» [[Сан Мён Мун|С. Муна]], «[[крышнаізм|Міжнародае таварыства сьвядомасьці Крышны]]», «[[Трансцэндэнтальная мэдытацыя]]» [[Махарышы Махеш Ёгі|Махарышы]], «[[Царква Хрыста (сэкта)|Царква Хрыста]]». [[Катэгорыя:Сэкты| ]] g4n2wriu26q4pz36szeortjfk7vjjl7 0 2860 2333956 2246980 2022-08-21T21:15:37Z Plac Francyska 62646 /* Альбомы */ wikitext text/x-wiki {{Музычны гурт |Назва = IQ48 |Фота = iq48-2008.jpg |Подпіс = Саўндчэк у Гуляйполі, Украіна, 2008 |Гады = [[2000]] — нашы дні |Адкуль = [[Беларусь]] |Мова = [[беларуская мова|беларуская]] |Жанр = рэп, рок, гард, фан, ска, рага, панк |Выдавец = [[West Records]] |Зьвязаныя праекты = |Афіцыйная старонка = [http://www.iq48.net/ www.iq48.net] |Удзельнікі = [[Аляксандар Ракавец]]<br />[[Яўген Бузоўскі]]<br />[[Антон Мацулевіч]]<br />[[Павал Яноўскі]]<br />[[Уладзіслаў Плюшчаў]] |Былыя ўдзельнікі = [[Павал Зыгмантовіч]]<br />[[Іван Зуеў]]<br />[[Дзяніс Дзеравенка]]<br />[[Кастусь Калесьнікаў]]<br />[[Юры Жухараў]] }} '''IQ48''' — беларускі музычны гурт зь [[Менск]]у. == Гісторыя == Гурт IQ48 утварыўся ў [[2000]] годзе. Першапачаткова калектыў складаўся з двух вакалістаў, якія чыталі рэп пад жывы акампанэмэнт гітары і драм-машынкі, а ў [[2002]] годзе гурт абзавёўся бубначом, басыстам і саксафаністам. Зьмянілася і музыка калектыву: IQ48 зайгралі мілягучную сумесь року, гіп-гопу, ска і фанку. Стылістычнымі рамкамі гурт сябе не абмяжоўвае і па гэты дзень, прапаведуючы поўную волю творчасьці. Прыблізна ў гэты жа пэрыяд нарадзіўся і знакаміты слоган калектыву «IQ48 — здаровыя лосі!». Адначасова з гэтым гурт прынцыпова і канчаткова перайшоў на беларускую мову выкананьня песень. У новым амплюа IQ48 сталі пераможцам рок-фэсту «[[Басовішча]]-2003» ([[Польшча]]), паклаўшы пачатак сваім штогадовым выступам на гэтым фэсьце. У [[2008]] годзе IQ48 выступалі на «[[Басовішча|Басовішчы]]» ўжо ў якасьці хэдлайнэраў. У пэрыяд [[2003]]—[[2004]] гадоў гурт нечакана пакідаюць саксафаніст [[Іван Зуеў]] і другі вакаліст Фрэйд (псэўданім [[Павал Зыгмантовіч|Паўла Зыгмантовіча]]), які акрамя вакальнай нагрузкі яшчэ і пісаў тэксты. Музыкі вырашылі не шукаць Фрэйду замену, і адзіным вакалістам застаўся [[Аляксандар Ракавец]], месца ж саксафаніста заняў [[Дзяніс Дзеравенка]] (ex- Meduza). У 2004 годзе гурт IQ48 перамог ў конкурсе на лепшы гімн чэмпіёна Беларусі па футболе — каманды «[[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]]» ([[Салігорск]]). У гэтым жа годзе гімн быў запісаны і выкананы на ўшаноўваньні чэмпіёнскага клюбу. У [[2005]] годзе кампаніяй [[West Records]] быў выдадзены дэбютны альбом IQ48 пад назвай «[[Вар'яты]]». Плытка была адзначаная крытыкамі як адна зь лепшых у беларускай альтэрнатыўнай музыцы таго часу, а такія песьні, як «Таполі», «Выйсьце» і «Карыда» разыйшліся па масе складанак-кампіляцый і гіт-парадаў. Ужо тады слухачамі быў адзначаны своеасаблівы гумар калектыва ў спалучэньні з уменьнем памеркаваць аб надзённым. Па выніках сэзону 2005—2006 гадоў кампазыцыя «Выйсьце» з альбома «Вар’яты» заняла 2-е месца ў конкурсе на званьне «песьня году» беларускага інтэрнэт-парталу «[[Тузін Гітоў]]». Пэрыяд з 2005 па 2006 год гурт правёў, удзельнічаючы ў розных музычных фэстах як у Беларусі, так і за мяжой ([[Польшча]], [[Украіна]], [[Прыбалтыка]]). У 2006 годзе ў Польшчы быў зьняты кліп на песьню «Сьвятло ў цемры», які трапіў ў ратацыю на польскім тэлебачаньні. 15 верасьня 2006 году гурт IQ48 выступіў разам з гуртом [[Zet]] у клюбе «Юла». У 2007 годзе зьявіўся кліп на песьню «Карыда» (вытворчасьць польскай TV Working Studios). [[Файл:iq48-BeFree2008.jpg|200px|міні|right|IQ48 на фэстывалі [[Be Free]]-2008]]Улетку таго ж году на фэстывалі [[Фэстываль Be2gether|Be2gether]] гурт IQ48 выступіў на адной сцэне з сусьветнымі зоркамі: [[Morcheeba]], [[Bloodhound Gang]] і [[Therapy]]. Увесну 2008 году ў рамках беларуска-польскага фэсту [[Салідарныя зь Беларусьсю]] гурт выступіў перад 15 тысячамі гледачоў, атрымаўшы захопленыя водгукі ў польскай прэсе і на тэлебачаньні. Той жа весной быў зьняты яшчэ адзін відэакліп на песьню «Гэй, наперад!», пасьля чаго гурт ў Менску прыступіў да запісу свайго другога альбому. Праца ў студыі перамяжоўвалася ўдзелам у канцэрце лепшых рок-калектываў Беларусі на ўкраінскім фэсьце [[Be Free]], а таксама ў горадзе [[Гуляйполе]] разам з гуртамі «[[Бумбокс]]» і Zdob Si Zdub, чым заслужыла любоў і ўкраінскіх слухачоў. [[Файл:iq48-hulajpole-2008.jpg|200пкс|міні|зьлева|Выступ на Дне Незалежнасьці з Махном — 2008]] Другі альбом IQ48 атрымаў назву «[[Героі!]]» паводле адной зь песень плыткі і быў выдадзены кампаніяй WEST-RECORDS. Рэліз адбыўся [[17 лістапада]] [[2008]] году, а [[12 сьнежня]] ў адным з найбуйнейшых менскіх клюбаў прайшла яго прэзэнтацыя. Канцэрт трансьляваўся інтэрнэт-радыёстанцыяй [[NETradio]] у сусьветнай сетцы, што дазволіла слухаць яго ў любой кропцы плянэты. Альбом IQ48 «Героі!» па выніках продажаў WEST-RECORDS увайшоў у пяцёрку лепшых. Гурт актыўна працуе адначасова над дзьвюма канцэртнымі праграмамі. У 2009 годзе з гурту сышоў саксафаніст Дзяніс Дзеравенка, замест саксафону ў гурце цяпер гучыць другая гітара, на якой грае Павал Яноўскі<ref>[http://euroradio.fm/napyaredadni-rok-karanacyi-gurt-iq48-pamyanyau-saksafon-na-druguyu-gitaru Напярэдадні «Рок-каранацыі» гурт IQ48 памяняў саксафон на другую гітару] // euroradio.fm</ref>. Таксама ў сувязі зь пераездам у Польшчу ўвесну з гурту сышоў Кастусь Калесьнікаў. У сеціве зьявілася аб’ява, што ў гурт патрабуецца бас-гітарыст, на якую адгукнуўся Юры Жухараў. Літаральна за тры дні ён падняў рэпертуар IQ48, прайшоў праслухоўваньне і зь верасьня 2009 году пачаў граць у гурце. Зь ім гурт выступіў 20 лістапада 2009 на 10-годзьдзі гурту [[BN|:B:N:]]<ref>[http://navokal.com/content/shchyraya-dusha-gurta-iq48 Шчырая душа гурта IQ48 — navokal.com]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 9 чэрвеня 2009 году гурт выступіў у супольным канцэрце разам з [[Band A]], [[Vinsent]], [[Rahis]] у клюбе «Графіці». У 2009 годзе на студыі Паўла Яноўскага «Таксафон» гурт запісаў акустычную праграму, запрасіўшы Ўладзіслава Плюшчава ([[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]]) падыграць на бас-гітары. У лістападзе 2009 году IQ48 прапанавалі ў сеціве акустычны альбом «Зрабі сам. Акустыка»<ref>[http://generation.by/news3170.html «Зрабі сам. Акустыка» — IQ48 прэзэнтаваў у Сеціве свой першы unplugged — Беларускае Generation Y]</ref> ў аўдыё ды відэа-вэрсіях. Кліп на песьню «Карыда» атрымаў 2-ю прэмію ў «Кліп-марафоне 2009»<ref>[https://web.archive.org/web/20100214142113/http://music.fromby.net/article/1952/ Абраныя найлепшыя беларускія кліпы. Тузін Гітоў]</ref>. У красавіку [[2010]] году гурт разам з «NETradio» выпускае новы самотнік «[[Просты хлопец]]», у які ўвайшлі дзьве новыя песьні «Просты хлопец» і «Я памёр», у запісу якіх прымаў удзел Юры Жухараў<ref>[http://experty.by/node/718 Гурт IQ48 стаў камунай і рыхтуе новы альбом | Experty.by — белорусская музыка]</ref>. У траўні 2010 году яго выключылі са складу гурту. На ягонае месца прыйшоў былы ўдзельнік «Крамбамбулі» Уладзіслаў Плюшчаў. 27 чэрвеня 2010 году на канале «СТВ» было паказанае тэлевізійнае шоў «Зорны рынг», у якім прымаў удзел гурт IQ48. Запіс шоў адбываўся яшчэ ўвесну. IQ48 змагаліся за глядацкія сымпатыі з Аляксандрай Гайдук<ref>[https://web.archive.org/web/20101225202448/http://www.ctv.by/proj/~news=41130 Группа «IQ48»: Если в космос, то только с Солодухой!]</ref>. У лістападзе 2011 году выйшаў новы альбом гурту IQ48 — [[HMR]]<ref>[http://www.experty.by/node/1394 IQ48 «HMR» (+аўдыё)] Experty.by</ref>. Таксама чакаўся відэаальбом «HMR Live» у 2012 годзе. 19 красавіка 2012 году павінен быў адбыцца сумесны канцэрт гуртоў IQ48 ды [[BN|:B:N:]], але ў апошні момант выступ IQ48 быў адменены<ref>Сяргей Будкін. [http://tuzin.fm/article/66021/ «Няўжо мы ня ўстанем з кален?»] — «Тузін Гітоў»</ref>. У [[2013]] IQ48 прыняў удзел у трыбьюце [[Neuro Dubel]]<ref>Тома Колос. [http://ultra-music.com/news/11722 Группа Neuro Dubel презентовала трибьют-диск] — Ultra-Music{{ref-ru}}</ref>. == Дыскаграфія == === Альбомы === * ''[[Сорок восемь попугаев]]'' (дэма, 2001) * ''[[Вар'яты]]'' (2005) * ''[[Героі!]]'' (2008) * ''[[Зрабі сам. Акустыка]]'' (2009) * ''[[HMR]]'' (2011) * ''Трымай свой час'' (2016) === Сынглы === * ''[[Просты хлопец]]'' (сынгл, 2010) * ''Зброя'' (2016) === Удзел у складанках === * ''[[Hardcoreманія: чаду!]]'' (2002) — «Мой клён» * ''[[Viza Незалежнай Рэспублікі Мроя]]'' (2003) — «Кумба» * ''[[Наша музыка 1]]'' (2003) — «Таполі» * ''[[Прэм’ер Тузін 2005]]'' (2005) — «Выйсьце», «Карыда» * ''[[Дыхаць!]]'' (2006) — «Сьвятло ў цемры» * ''[[Прэм’ер Тузін 2006]]'' (2006) — «Сьвятло ў цемры» * ''[[Песьні свабоды-3]]'' (2007) — «Схаванае сэрца» * ''[[Басовішча XVII]]'' (2007) — «Схаванае сэрца» * ''[[Прэм’ер Тузін 2007]]'' (2008) — «Схаванае сэрца» * ''[[НезалежныЯ]]'' (2008) — «Гэй, наперад!» * ''[[Басовішча XVIII]]'' (2008) — «Марсіяне» * ''[[Дзень студэнта (складанка)|Дзень студэнта]]'' (2009) — «Дзеўкі каліну ламалі» (feat. «[[Джамбібум]]») *''[[Budzma The Best Rock / Budzma The Best Rock/New]]'' (2009) — «Vyjście» == Удзельнікі == * [[Аляксандар Ракавец]]: [[сьпеў]] * [[Яўген Бузоўскі|Яўген «Бузза» Бузоўскі]]: [[гітара]] * [[Антон Мацулевіч]]: [[ударная ўстаноўка|бубны]] (ад [[2001]]) * [[Павал Яноўскі]]: [[гітара]] (ад [[2009]]) * [[Уладзіслаў Плюшчаў]]: [[бас-гітара]] (ад [[2010]]) === Былыя ўдзельнікі === * [[Кастусь Калесьнікаў]]: [[бас-гітара]] (да 2009) * [[Павал Зыгмантовіч|Павал «Фрэйд» Зыгмантовіч]]: сьпеў, тэксты (да [[2004]]) * [[Іван Зуеў]]: [[саксафон]] ([[2001]]—2004) * [[Дзяніс Дзеравенка]]: [[саксафон]] (2004—2009) * [[Юра Жухараў]]: [[бас-гітара]] (верасень 2009 — травень 2010) == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = [[Зьміцер Падбярэскі|Д.П.]] |імя = |прозьвішча = |частка = «IQ48» |загаловак = Энцыклапедыя беларускай папулярнай музыкі |арыгінал = |спасылка = |адказны = уклад. [[Зьміцер Падбярэскі|Дз. Падбярэзскі]] і інш |выданьне = |месца = [[Менск|Мінск]] |выдавецтва = [[Зьміцер Колас|Зміцер Колас]] |год = 2008 |том = |старонкі = 122 |старонак = 368 |сэрыя = |isbn = 978-985-6783-42-8 |наклад = 2000 |мова=be }} == Крыніцы == {{Зноскі}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20050404215944/http://www.iq48.net/ Афіцыйны сайт гурта] * [http://generation.by/doc14-162.html IQ48 на Басовішчы-2008] * [http://generation.by/doc14-91.html IQ48 на Басовішчы-2007] * [http://generation.by/news2336.html Мір. Май. IQ48: «здаровыя лосі» пішуць новы альбом] * [http://generation.by/doc14-97.html IQ48 на фэстывалі Be2gether] * [http://generation.by/news1258.html КУЛЬТурныя людзі: Саша Ракавец з IQ48] [[Катэгорыя:IQ48| ]] [[Катэгорыя:Беларускія гіп-гоп-выканаўцы]] gzf33vjp2sletzjfq17uukress6zjc8 0 7663 2333938 1781336 2022-08-21T19:20:16Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Навігацыя для году|1646}} {{Год у іншых календарох|1646}} == Падзеі == * [[24 красавіка]] — заключаная [[Ужгарадзкая унія]] == Нараджэньні == * [[Хуан дэ Арауха]], пэруанскі кампазытар * 1 ліпеня - [[Готфрыд Ляйбніц]], нямецкі матэматык, філёзаф-ідэаліст == Сьмерці == [[Катэгорыя:1646]] t4l8mh1vrjp2x6vn905egb1bvtp4fau 0 10124 2333890 2221331 2022-08-21T12:30:39Z Amherst99 6310 wikitext text/x-wiki {{ня блытаць|Рэспубліка Конга|Рэспублікай Конга|дзяржавай са сталіцай у [[Бразавіль|Бразавілі]]}} {{Краіна |Назва = Дэмакратычная Рэспубліка Конга |НазваЎРоднымСклоне = Дэмакратычнай Рэспублікі Конга |НазваНаДзяржаўнайМове = République démocratique du Congo |Сьцяг = Flag of the Democratic Republic of the Congo.svg |Герб = Coat of arms of the Democratic Republic of the Congo.svg |НацыянальныДэвіз = «Justice — Paix — Travail» |Месцазнаходжаньне = LocationDRCongo.svg |АфіцыйнаяМова = [[француская мова|француская]] |Сталіца = [[Кіншаса]] |НайбуйнейшыГорад = Кіншаса |ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Жазэф Кабіля]] |Плошча = 2 345 409 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 12-е |АдсотакВады = 4,3 |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2010 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 16-е |Насельніцтва = 100 000 000<ref name="esaun">[https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ «World Population Prospects: The 2021 Revision»]. ESA.UN.org.</ref> |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 34,83 |ГодАцэнкіСУП = 2021 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 120-е |СУП = $21,507 млрд |СУПНаДушуНасельніцтва = $332 |Валюта = [[Кангалескі франк]] |КодВалюты = CDF |ЧасавыПас = |ЧасРозьніцаUTC = ад +1 да +2 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі = — ад [[Бэльгія|Бэльгіі]] |НезалежнасьцьДаты = <br />30 чэрвеня 1960 |ДзяржаўныГімн = Debout Congolais |АўтамабільныЗнак = CD |ДамэнВерхнягаЎзроўню = cd |ТэлефонныКод = 243 |Дадаткі = [[Файл:Cg-map.png|цэнтар|280пкс|Мапа Дэмакратычнай Рэспублікі Конга]] }} '''Дэмакраты́чная Рэспу́бліка Ко́нга''' ('''Дэмакраты́чная Рэспу́бліка Ко́нґа'''), раней '''Заір''' — краіна ў цэнтральнай [[Афрыка|Афрыцы]]. Мяжуе з [[Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка|Цэнтральна-Афрыканскай Рэспублікай]], [[Паўднёвы Судан|Паўднёвым Суданам]], [[Уганда]]й, [[Руанда]]й, [[Бурундзі]], [[Танзанія]]й, [[Замбія]]й, [[Ангола]]й, [[Рэспубліка Конга|Рэспублікай Конга]]. Ранейшая назва краіны Заір афіцыйна выкарыстоўвалася ў пэрыяд паміж 1971 і 1997 гадамі. Гэта другая паводле велічыні краіна ў Афрыцы пасьля [[Альжыр]]у і найбуйнейшая ў краінах Афрыкі на поўдзень ад [[Сахара|Сахары]]. Паводле агульнай плошча Конга займае 11-і радок ў сьвеце. Насельніцтва краіны складае больш за 78 мільёнаў чалавек<ref name="esaun"/>. Дэмакратычная Рэспубліка Конга зьяўляецца самай густанаселенай франкофонавай краінай сьвету і чацьвёртай найбольш населенай краінай Афрыцы. Засяроджаная ў басэйне ракі Конга тэрыторыі сучаснае дзяржавы ўпершыню былі заселеныя [[пігмэі|пігмэямі]] каля 90 тысячаў гадоў назад. Каля 3 тысячаў гадоў таму на гэтых земляць зьявіліся народнасьці [[банту]]. На захадзе сучаснае краіны ў XIV—XIX стагодзьдзях існавала каралеўства [[Конга (каралеўства)|Конга]], а ў цэнтры і на ўсходзе знаходзіліся каралеўствы [[Люба]] і [[Люнда]], якія таксама існавалі па XIX стагодзьдзе. У 1870-х гадох за часам [[каляніяльны падзел Афрыкі|каляніяльнага падзелу Афрыкі]] эўрапейскія дасьледнікі ўпершыню зьявіліся ў рэгіёне на чале з [[Гэнры Мортан Стэнлі|Гэнры Мортанам Стэнлі]], экспэдыцыя якога была зарганізаваная на грошы бэльгійскага караля [[Леапольд II (кароль Бэльгіі)|Леапольда II]]. Леапольд афіцыйна прызнаў за сабою правы на тэрыторыю Конга на [[Бэрлінская канфэрэнцыя (1885)|Бэрлінскай канфэрэнцыі]] ў 1885 годзе, назваўшы яе Вольная дзяржава Конга. За каляніяльным часам бэльгійская адміністрацыя вымусіла мясцовае насельніцтва вырабляць гуму. У пэрыял з 1885 па 1908 гады мільёны кангалезцаў памерлі ў выніку хваробы і жорсткай эксплюатацыі. У 1908 годзе Бэльгія фармальна далучыла Вольную дзяржаву, якую пачалі клікаць Бэльгійскае Конга. Бэльгійскае Конга атрымала незалежнасьць 30 чэрвеня 1960 году пад назвай Рэспубліка Конга. Кангалескі нацыяналіст [[Патрыс Люмюмба]] быў абраны першым прэм’ер-міністрам краіны, а [[Жазэф Каса-Вубу]] стаў першым прэзыдэнтам створанае краіны. Аднак амаль ад самага пачатку краіна была ўцягнута ва ўнутраны канфлікт, які атрымаў назву [[Кангалескі крызіс]]. Правінцыі [[Катанга]] і [[Паўднёвы Касаі]] паспрабавалі аддзяліцца і атрымаць незалежнасьць. Пасьля таго, як Люмюмба зьвярнулася да [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] па дапамогу ва ўмовах крызісу, [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] і [[Бэльгія]] праз Каса-Вубу паспрабавалі адхіліць яго ад ўлады, што і было пасьпяхова зроблена. 25 лістапада 1965 году начальнік штабу войска [[Жазэф-Дэзырэ Мабюцю]] афіцыйна прыйшоў да ўлады празь дзяржаўны пераварот. У 1971 годзе ён пераназваў краіну ў Заір, якая сталася дыктатарскай аднапартыйнай дзяржавай. Урад Мабюцю атрымаў значную падтрымку з боку Злучаных Штатаў, у сувязі зь ягонай антыкамуністычнай пазыцыяй падчас [[халодная вайна|халоднай вайны]]. Да пачатку 1990-х гадох урад Мабюцю пачаў слабець. Дэстабілізацыя на ўсходзе ў выніку [[руандыйскі генацыд|руандыйскага генацыду]] ў 1994 годзе і рост бяспраўя сярод кангалескіх [[тутсі]] прывяло ў 1996 годзе да ўварваньня ў краіну войскаў Руанды, якое прывяло да пачатку [[Першая кангалеская вайна|першая вайна ў Конга]]. З 17 траўня 1997 году [[Ляран-Дэзырэ Кабіля]], лідэр сілаў тутсі з правінцыі [[Паўднёвае Ківу]], стаў прэзыдэнтам краіны пасьля таго, як Мабюцю зьбег у [[Марока]]. Краіна зьмяніла сваю афіцыйную назву на сучасную. Напружанасьць у адносінах паміж прэзыдэнтам Кабіляй і тутсі прывяло да [[Другая кангалеская вайна|Другой вайны ў Конга]], якая цягнулася з 1998 па 2003 гады. У ваенным канфлікце ўзялі ўдзел дзевяць афрыканскіх краінаў і каля дваццаці ўзброеных групаў<ref>[https://web.archive.org/web/20081007113538/http://mydd.com/story/2006/7/24/135222/827 «World War Three»]. My Direct Democracy.</ref>, у выніку было забіта і загінула каля 5,4 мільёнаў людзей<ref>[http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1198921,00.html «The deadliest war in the world»]. Time.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110414093820/http://www.reuters.com/article/2008/01/22/us-congo-democratic-death-idUSL2280201220080122 «Congo War driven crisis kills 45,000 a month»]. Reuters.</ref><ref>[http://www.rescue.org/sites/default/files/resource-file/IRC_DRCMortalityFacts.pdf «Measuring Mortality in the Democratic Republic of Congo»]. International Rescue Committee.</ref>. Кабіля быў забіты адным са сваіх целаахоўнікаў 16 студзеня 2001 году, але праз восем дзён прэзыдэнцкую пасаду заняў ягоны сын [[Жазэф Кабіля]]. Дэмакратычная Рэспубліка Конга надзвычай багатая на прыродныя рэсурсы, але праз доўгую палітычную нестабільнасьць, адсутнасьць інфраструктуры, праблемы з карупцыяй і каляніяльнай эксплюатацыі зьяўляецца даволі беднай краінай. Найбуйнейшым экспартным прадуктам Конга зьяўляецца мінэральная сыравіна. У 2012 годзе больш за 50% экспарту было скіравана ў [[Кітай]]. У 2016 годзе Конга заняло 176 радок з 187 краінаў сьвету паводле індэксу разьвіцьця чалавечага патэнцыялу<ref>[https://web.archive.org/web/20180914203906/http://hdr.undp.org/en/2018-update «2018 Human Development Report»]. United Nations Development Programme.</ref>. Па стане на 2018 год каля 600 тысячаў кангалезцаў зьбеглі ў суседнія краіны ад канфліктаў у цэнтральнай частцы і на ўсходзе краіны<ref>[https://www.yahoo.com/amphtml/news/dr-congo-crisis-stirs-concerns-central-africa-013608788.html «DR Congo crisis stirs concerns in central Africa»]. AFP.</ref>. Два мільёны дзяцей знаходзяцца ў зоне рызыкі галаданьня. == Гісторыя == === Старажытнасьць === Найстаражытным насельніцтвам Конга былі [[пігмэі]]. Прыкладна ў 2 тысячагодзьдзі да н. э. з поўначы пачалі [[міграцыя банту|міграваць банту]]. Яны прынесьлі ў гэты рэгіён зародкі цывілізацыі, уключаючы мэталюргію. Банту стварылі першыя дадзяржаўныя аб’яднаньні, як то ў нізоўях ракі [[Конга (рака)|Конга]] дзяржавы Конга, [[Каконга]], [[Матамба]], [[Ндонга]], а ў цэнтры сучаснае краіны дзяржавы [[Бакуба]], [[Батэке]], у вярхоўях рэк [[Каралеўства Касаі|Касаі]], [[Каралеўства Люлюа|Люлюа]] і [[Каралеўства Лямамі|Лямамі]] дзяржавы Люба, Куба і [[Люнда]]. Адным з найболей значных сярод іх была [[Каралеўства Конга|дзяржава Конга]], якая ўзьнікла каля XIV стагодзьдзя і ахоплівала, таксама, поўнач Анголы. Каралямі гэтае дзяржавы былі маніконгі, а сталіцай Мбанза-Конга. Асноўным прыбыткам дзяржавы быў гандаль рабамі з эўрапейскімі краінамі, асабліва з [[Партугалія]]й. Эканамічныя адносіны ўзьніклі на тэрыторыі сучаснае Дэмакратычнае Рэспублікі Конга з даўніх часоў. У якасьці эквываленту кошту мясцовыя плямёны выкарыстоўвалі медныя адліўкі, [[Люкана|люнканы]] вагай 0,5—0,7 кг. Разам з партугальцамі ў рэгіёне пачало пашырацца [[хрысьціянства]]. У XVI стагодзьдзі ў рэгіёне адбылося паўстаньне пад кіраўніцтвам [[Мбула Матадзі]], якое прывяло да некаторага абмежаваньня актыўнасьці партугальцаў. У 1703—1709 гадох паўстаў антыэўрапейскі рух, вядомы пад назвай антаныянскай гарэзіі. Міжусобная барацьба і партугальскі гандаль рабамі рэзка прыслабілі дзяржавы басэйна ракі Конга. Да пачатку XIX стагодзьдзя на тэрыторыі сучаснага Конга існавала мноства дробных княстваў, якім атрымалася захаваць сваю самастойнасьць да апошняй чвэрці стагодзьдзя. У 1865 годзе пачалося пранікненьне [[тутсі]] з тэрыторыі Руанды на землі Паўднёвага Ківу. === Вольная дзяржава Конга === [[Файл:Dhanis Expedition.JPG|міні|зьлева|Сучасны малюнак бэльгійскае экспэдыцыі падчас [[бэльгійска-арабская вайна|бэльгійска-арабскай вайны]] ў Конга.]] У 1876 годзе бэльгійскі кароль [[Леапольд II (кароль Бэльгіі)|Леапольд II]] арганізаваў пад сваім старшынствам Міжнародную асацыяцыю для дасьледаваньня і цывілізацыі Цэнтральнай Афрыкі. Пад ейным прычыненьнем каралеўскія эмісары, як то вандроўцы, афіцэры, місіянэры, навязвалі правадырам мясцовых плямёнаў кабальныя дамовы. Выкарыстоўваючы супярэчнасьці паміж [[Вялікабрытанія]]й, [[Францыя]]й, [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччынай]] і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], Леапольд II усталяваў кантроль над велізарнай тэрыторыяй. Першую бэльгійскую экспэдыцыю ачоліў сэр [[Гэнры Мортан Стэнлі]], які распачаў свае дасьледаваньні пад эгідай караля Леапольда II. Усходнія рэгіёны дакаляніяльнага Конга на той час моцна пакутвалі ад арабска-суахільскіх гандляроў рабамі, якія рабілі набегу з мэтй захопу новых рабоў. Сярод іх адным з самых знакамітых гандляроў быў [[Тыпу Тып]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/worldservice/specials/1624_story_of_africa/page51.shtml «The East African slave trade»]. BBC World Service: The Story of Africa.</ref>, які быў добра вядомы Стэнлі. Бэрлінская канфэрэнцыя прызнала Леапольда II сувэрэнам захопленай тэрыторыі. Калянізатары пабудавалі ў Конга чыгункі і гарады, уключаючы сучасную сталіцу, першапачаткова названую [[Кіншаса|Леапольдвіль]] (да 1926 году сталіцай дзяржавы зьяўляўся горад [[Бома]]). Амаль усе такія інфраструктурныя праекты былі накіраваны на тое, каб палегчыць павелічэньне актываў Леапольда і бэльгійскай буржуазіі і каб атрымаць больш прыбытку з калёніі<ref>Hochschild, Adam. ''«King Leopold's Ghost»'', Houghton Mifflin Harcourt, 1999. — {{ISBN|0-547-52573-7}}.</ref>. У Вольнае дзяржаве Конга каляністы прымушаюць прымушалі мясцовае насельніцтва да вытворчасьці [[каўчук]]у, дзякуючы разьвіцьцю аўтамабільнай прамысловасьці і, такім чынам, павелічэньню попыту на гумовыя шыны. Дзякуючы продажу гумы бэльгійскі манарх значна павялічыў свае багацьці. У свой гонар Леапольд II пабудаваў некалькі будынкаў у [[Брусэль|Брусэлі]] і [[Остэндэ]]. Для таго, каб забясьпечыць выкананьне гумовых квот, каляніяльнае войска ({{мова-fr|Force Publique|скарочана}}), праводзілі практыку адсячэньня канцавінаў пры не выкананьні нормаў<ref>Fage, John D. (1982). [https://books.google.com/books?id=8DSa_viBgsgC&pg=PA748 «The Cambridge history of Africa: From the earliest times to c. 500 BC»], Cambridge University Press. — С. 748. — {{ISBN|0-521-22803-4}}.</ref>. Таксама, за невыкананьне паставак слановай косткі, харчаў, за адмову выконваць працоўную павіннасьць улады нішчылі мясцовых жыхароў, спальвалі паселішчы, спусташалі цэлыя раёны. Аднак эксплюатацыя рэгіёну прывяла да частковага выміраньня мясцовых жыхароў. Насельніцтва Конга скарацілася на 10 мільёнаў чалавек. Гэтыя тэндэнцыі правакавалі ўзброеныя выступы мясцовых жыхароў супраць бэльгійскіх уладаў. Самымі буйнымі зь іх былі паўстаньні батэтэла ў 1890—1892 і 1895—1896 гадоў, здушаныя ў выніку буйных ваенных экспэдыцыяў бэльгійскіх уладаў, паўстаньне 1897—1900 гадоў, якое прывяло да працяглага адколу ад [[Вольная дзяржава Конга|Вольнае дзяржавы Конга]] велізарнай тэрыторыі ў міжазер’і [[Ківу]]—[[Танганьіка]]. Паўстаньне батэтэла, якое ўспыхнула ў 1901 годзе, ускалыхнула ўсю паўднёвую частку краіны і было канчаткова здушана толькі праз 7 гадоў. Карныя экспэдыцыі дзейнічалі таксама супраць [[азандэ]], [[балюба]], [[басонга]], [[люнда]] і іншых плямёнаў. === Бэльгійскае Конга === У 1908 годзе бэльгійскі парлямэнт, нягледзячы на ​​першапачатковае нежаданьне, усё ж быў вымушаны пад ціскам міжнароднай супольнасьці і галоўным чынам Вялікабрытаніі, ператварыць Конга з асабістага ўладаньня Леапольда да бэльгійскае калёніі<ref>[http://www.historytoday.com/tim-stanley/belgiums-heart-darkness «Belgium's Heart of Darkness»]. History Today.</ref>. 18 кастрычніка 1908 году парлямэнт Бэльгіі прагаласаваў за анэксію Конга ў якасьці калёніі. Выканаўчая каляніяльная ўлада пачала падпарадкоўвацца бэльгійскаму ўраду. У 1926 годзе каляніяльная сталіца пераехала з [[Бома]] ў Леапольдвіль. Аднак пераход статусу ня значна паўплываў на калёнію, бо апошні генэрал-губэрнатар Вольнае дзяржавы Конга, барон [[Тэафіль Ваі]], застаўся на сваёй пасадзе, але быў ужо падначалены бэльгійскаму парлямэнту. Таксама большасьць каляніяльнай адміністрацыі захавалі свае пасады<ref>Stengers, Jean (2005), ''«Congo: Mythes et réalités»''. Brussels: Editions Racine.</ref>. Выкарыстаньне прыродных багацьцяў Конга дзеля ўзбагачэньня бэльгійскае эканомікі заставалася галоўным матывам каляніяльнай экспансіі, аднак, зь цягам часу да прыярытэтаў, таксама, дадаліся разьвіцьцё сыстэмы аховы здароўя і ўсталяваньня базавае адукацыі для мясцовых жыхароў. У калёніі паўстала падвойная прававая сыстэма, як то сыстэма эўрапейскіх судоў і сыстэма судоў для карэнных абарыгенаў. Карэнныя суды значна абмяжоўваліся ў паўнамоцтвы і заставаліся пад жорсткім кантролем каляніяльнай адміністрацыі. Бэльгійскія ўлады, таксама, не дапускалі аніякай палітычнай дзейнасьці ў Конга<ref>Meredith, Martin (2005). ''«The Fate of Africa»''. New York: Public Affairs. — С. 6.</ref>, і каляніяльнае войска, якое набіралася зь мясцовых жыхароў і было ачоленае бэльгійскімі афіцэрамі, жорстка скарала за любыя спробы паўстаньня. Бэльгійскае насельніцтва калёніі павялічылася з 1928 чалавек ў 1910 годзе да амаль 89 тысячаў у 1959 годзе. Бэльгійскае Конга прымала непасрэдны ўдзел у двух сусьветных войнах. Падчас [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] пачатковае супрацьстаяньне паміж кангалескім каляніяльным войскам і нямецкай каляніяльным войскам у [[Нямецкая Ўсходняя Афрыка|Нямецкай Усходняй Афрыцы]] ператварылася ў адкрытую вайну з сумесным ангельска-бэльгійскім уварваньнем у нямецкія каляніяльныя ўладальні ў 1916 і 1917 гадох падчас [[усходнеафрыканская кампанія|усходнеафрыканскай кампаніі]]. Бэльгійскія сілы атрымалі адчувальную перамогу і пасьля цяжкіх баёў дайшлі да гораду [[Табора (горад)|Табора]] ў верасьні 1916 году пад камандаваньнем генэрала [[Шарль Тамбёр|Шарля Тамбёра]]. Пасьля 1918 году Бэльгія была ўзнагароджана за ўдзел у вайне і атрымала мандат ад [[Ліга народаў|Лігі народаў]] над часткай былое нямецкае калёніі [[Руанда—Ўрундзі]]. Падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] Бэльгійскае Конга заставался важнай крыніцай даходу бэльгійскага ўраду ў выгнаньні, а каляніяльнае войска зноўку ўдзельнічала ў сумесных кампаніях у Афрыцы. Бэльгійскія кангалескія сілы пад камандаваньнем бэльгійскіх афіцэраў змагаліся супраць італьянскага каляніяльнага войска ў [[Этыёпія|Этыёпіі]]. == Палітыка == ДРК — [[рэспубліка]]. Кіруючы дзяржавай — [[прэзыдэнт]], які абіраецца на 5 гадоў ня больш чым на 2 тэрміны. [[Прэзыдэнт]] прызначае [[прэм’ер-міністр]]а па прапанове партыі, якая набрала большасьць у парлямэнце. Цяпер у парлямэнце самы вялікі лік месцаў (111 з 500) у партыі прэзыдэнта [[Жазэф Кабіля|Жазэфа Кабілі]] (Народная партыя за перабудову і дэмакратыю). Усяго ў парлямэнце краіны прадстаўлены 69 палітычных партыяў, а таксама некалькі дзясяткаў незалежных дэпутатаў. == Геаграфія == Дэмакратычная Рэспубліка Конга — краіна заходняй экватарыяльнай Афрыкі. Тэрыторыя краіны займае басэйн ракі Конга. Часткова тэрыторыя ДР Конга адносіцца да экватарыяльнага кліматычнага паса, часткова да субэкватарыяльнага ці да саванаў. З усходу тэрыторыя краіны абмежаваная Афрыканскім рыфтам. === Карысныя выкапні === Недры краіны ўтрымліваюць запасы медзі, кобальта, кадмія, баксытаў, жалезнай руды, алмазаў, золата, срэбра, нафты, цынка, марганца, волава, урана. На тэрыторыі рэспублікі знаходзіцца больш за палову сусьветных разьведаных запасаў урану. Вялікія адкладаньні калюмбіт-танталіта. На тэрыторыі краіны знаходзіцца частка меднага паса Афрыкі. == Эканоміка == == Насельніцтва == Колькасьць насельніцтва — 66,5 мільёнаў чалавек (адзнака на [[ліпень]] 2008). Гадавы прырост — 3,2 %. Нараджальнасьць — 43 на 1000. Сьмяротнасьць — 11 на 1000. Дзіцячая сьмяротнасьць — 83 на 1000. Сярэдняя [[працягласьць жыцьця]] — 52 гады ў мужчын, 56 гадоў у жанчын. Заражанасьць вірусам імунадэфіцыту (ВІЧ) — 4,2 % (адзнака 2003 год). Пісьменнасьць — 81 % мужчын, 56 % жанчын. Этнічны склад: больш за 200 плямёнаў, галоўным чынам банту; чатыры найбуйных племя — манго, лубу, конга і мангбету-азандэ разам складаюць 45 % насельніцтва. Мовы: француская (афіцыйная), лінгала (мова міжэтнічных зносінаў), кінгвана (дыялект суахілі), кіконга, чылуба. == Транспарт == [[Файл:First train in Kindu, DRC.jpg|значак|Цягнік прыбывае з [[Любюмбашы]] ў [[Кіндзю]].]] З наземным транспартам у Дэмакратычнай Рэспубліцы Конга заўсёды былі цяжкасьці. Мясцовасьць і клімат у басэйне ракі [[Конга (рака)|Конга]] робяць сур’ёзныя перашкоды на шляху будаўніцтва аўтамабільных дарог і чыгункі. Да таго ж цяжкасьці выклікаюцца з прычыны велізарных адлегласьцяў унутры краіны. У Конга выкарыстоўваюцца суднаходныя рэкі і рухаецца больш пасажыраў і грузаў на лодках і пароме, чым у любой іншай краіне ў Афрыцы, але паветраны транспарт застаецца адзіным эфэктыўным сродкам перамяшчэньня тавараў і людзей унутры краіны. Хранічная безгаспадарчасьць, карупцыя і ўнутраныя канфлікты прывялі да доўгатэрміновага браку інвэстыцыяў ва інфраструктурныя праекты. === Чыгунка === Чыгуначныя перавозкі забясьпечваюцца [[Кангалеская чыгуначная кампанія|Кангалескай чыгуначнай кампаніяй]] і Нацыянальнай управай траспарту. Як і вялікая частка інфраструктуры ў Конга, чыгунка знаходзяцца ў дрэнным стане, а перавозкі суправаджаюцца перапоўненнасьцю і небясьпечнасьцю. === Аўтамабільныя дарогі === Дэмакратычная Рэспубліка Конга мае менш асфальтаваных шашаў, чым любая іншая краіна ў Афрыцы з улікам колькасьці насельніцтва і памеру краіны. У агульнай складанасьці ў краіне маецца толькі 2250 км астфальтаваных дарог, якія можна выкарыстоўваць увесь год, зь іх толькі 1226 км знаходзяцца ў добрым стане. Па тэрыторыі краіны праходзяць тры трансафрыканскія аўтамабільныя дарогі: * '''[[Трыпалі—Кейптаўн]]'''. Гэты маршрут перасякае ўскрайні захад краіны паміж [[Кіншаса]]й і [[Матадзі]]. Адлегласьць на тэрыторыі краіны складае 285 км і гэты вучастак зьяўляецца адным з самых добрых паводле якасьці ў краіне. * '''[[Лагас—Мамбаса]]'''. Частка гэтае шашы бракуе толькі на тэрыторыі Дэмакратычнае Рэспублікі Конга, то бок патрабуецца будаўніцтва гэтага вучастку, каб яе можна было эфэктыўна выкарыстоўваць. * '''[[Бэйра—Лабіту]]'''. Гэтая дарога перасякае [[Катанга|Катангу]] і патрабуе паўторнага будаўніцтва на працягу большай часткі сваёй даўжыні празь вельмі дрэнны стан дарожнага пакрыцьця. Асфальтаваны вучастак паміж [[Калвэзі]] і [[Любюмбашы]] таксама патрабуе рамонту. Задавальняючы стан пакрыцьця знаходзіцца толькі на кароткім вучастку ля мяжы з [[Замбія]]й. === Авіяперавозкі === Па стане на чэрвень 2016 году ў Дэмакратычнай Рэспубліцы Конга мелася толькі адна буйная нацыянальная авіякампанія ''[[Congo Airways]]'', якая прапаноўвае палёты ўнутры краіны. ''Congo Airways'' базуецца ў міжнародным [[Кіншасы (аэрапорт)|аэрапорце Кіншасы]]. Усім мясцовым авіяперавозчыкам, якія сэртыфікаваныя ў Конга, было забаронена зьдзясьняць палёты па Эўропе празь незадавальняючыя стандарты бясьпекі<ref>[https://web.archive.org/web/20110430124922/http://ec.europa.eu/transport/air-ban/doc/list_en.pdf «List of airlines banned within the EU»]. Official EC list.</ref>. Некалькі міжнародных авіякампаніяў абслугоўваць міжнародны [[Кіншаса (аэрапорт)|аэрапорт Кіншасы]], а некалькі таксама прапануюць міжнародныя рэйсы ў міжнародны [[Любюмбашы (аэрапорт)|аэрапорт Любюмбашы]]. == Культура == == Спорт == == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Афрыка}} * [http://m.bbc.com/news/world-africa-13283212 Дэмакратычная Рэспубліка Конга]. BBC News.{{ref-en}} * [https://curlie.org/Regional/Africa/Congo,_Democratic_Republic_of_the Дэмакратычная Рэспубліка Конга]. Curlie.{{ref-en}} {{Краіны Афрыкі}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] 30icqw9ijlfdlcvy2ykhwhrsm8rh3c8 14 10257 2333940 1968492 2022-08-21T19:21:17Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:XVII стагодзьдзе]] [[Катэгорыя:Дзесяцігодзьдзі]] gibvuhws9ar5bd8oglwnevp7mqml5th 14 17930 2333932 1589544 2022-08-21T19:11:49Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Гарады ЗША паводле штатаў|Агаё]] [[Катэгорыя:Агаё]] mhyz7ks6ptokdz4xia27vzaypzau1u7 14 17931 2333933 1644190 2022-08-21T19:12:49Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Болей|Агаё (штат)}} [[Катэгорыя:Штаты ЗША]] mlkq4uca4a9r7vhvotu1wqk63l472r8 0 17972 2333894 1540652 2022-08-21T12:45:13Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki '''Уда́рны кра́тэр''' — паглыбленьне, якое зьявілася на паверхні касьмічнага цела ў выніку падзеньня іншага цела меншага памеру. Ударны кратэр на паверхні [[Зямля|Зямлі]] называюць таксама '''астраблемай''' (ад [[старажытнагрэцкая мова|старажытнагрэцкага]]: ἀστήρ — зорка і βλῆμα — рана, гэта значыць «зорная рана»). Тэрмін «астраблема» ўведзены ў [[1960]] годзе. Сама падзея (удар [[мэтэарыт]]а) часам называецца '''імпактам''' або імпактнай падзеяй. На [[Зямля|Зямлі]] выяўлена каля 150 буйных астраблем. [[Катэгорыя:Геаграфія]] [[Катэгорыя:Геалёгія]] 6zs0c97htzl7z3ap2ckat6ciau5tofv 0 19899 2333891 2333866 2022-08-21T12:31:21Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=артыкул|Белавеская пушча (нацыянальны парк)|лясны масіў у Беларусі і Польшчы|нацыянальны парк у Беларусі}} {{Аб’ект сусьветнае спадчыны |Назва = Белавеская пушча |Name = Bielavieskaja Pušča / Białowieża Forest |Шырыня блёку = 24em |Краіна = [[Беларусь]]<br />[[Польшча]] |Выява = [[Файл:Poland Bialowieza - BPN.jpg|250пкс]] |Тып = прыродны |Крытэры = vii |ID = 33bis |Рэгіён = Эўропа і Паўночная Амэрыка |Год = 1979 |Сэсія = 3-я |У небясьпецы = |Падаўжэньне = }} '''Белаве́ская пу́шча''' — адзін з самых старых запаведных лясных масіваў [[Эўропа|Эўропы]], найбуйнейшы астатак [[рэлікт]]авага першабытнага [[раўніна|раўніннага]] [[лес]]у, які ў дагістарычны час рос на тэрыторыі [[Эўропа|Эўропы]]. Паступова ён быў высечаны і ў адносна непарушаным стане ў выглядзе буйнога масіву захаваўся толькі ў Белавескім рэгіёне (тэрыторыя [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]], [[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]] і [[Падляскае ваяводзтва|Падляскага ваяводзтва]] [[Польшча|Польшчы]]. У 1992 годзе рашэньнем [[ЮНЭСКО]] Дзяржаўны нацыянальны парк «Белавеская пушча» ўключаны ў [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сьпіс Сусьветнай спадчыны]] чалавецтва. У 1993 годзе яму прысвоены статус біясфэрнага запаведніка. == Прырода == [[Файл:Zubr 003.jpg|міні|220пкс|Эўрапейскі [[зубар]]]] Белавеская пушча зьяўляецца ўнікальным і буйнейшым масівам старажытных лясоў, тыповых для раўнін Сярэдняй Эўропы. Сярэдні ўзрост лясоў Белавескай пушчы складае больш за 100 гадоў, асобныя ўчасткі лесу маюць узрост 250—350 гадоў. У пушчы зарэгістравана больш за тысячу дрэваў-волатаў (400—600-гадовыя [[дуб]]ы, 250—350-гадовыя [[ясень (дрэва)|ясені]] і [[хвоя|хвоі]], 200—250-гадовыя [[елка|елкі]]). Белавеская пушча па ліку відаў расьлінаў і жывёлін ня мае сабе роўных у [[Эўропа|Эўропе]]. Тут растуць 958 відаў [[судзінкавыя расьліны|судзінкавых]] споравых і [[насенныя расьліны|насенных]] расьлінаў, зарэгістравана 260 відаў [[мох (расьліна)|імхоў]] і мохападобных, больш за 290 відаў [[лішайнік]]аў і 570 відаў [[грыб]]оў. У сьпісе фаўны Белавескае пушчы налічваецца 59 відаў [[млекакормячыя|млекакормячых]], 227 відаў [[птушкі|птушак]], 7 відаў [[гады|гадаў]], 11 відаў [[земнаводныя|земнаводных]], 24 віды [[рыбы|рыб]] і больш за 11 000 [[беспазванковыя|беспазванковых]] жывёлін. Тут жыве самая буйная ў сьвеце папуляцыя [[зубар|зуброў]]. З буйных траваедных жывёлін тут сустракаюцца [[высакародны алень]], [[дзік]], [[эўрапейская казуля]] і [[лось]], з драпежнікаў насяляюць [[воўк]], [[лісіца]], [[рысь]], [[барсук]], [[куніца лясная]], [[выдра]] і іншыя. У Пушчы захаваліся ўнікальныя супольнасьці беспазванковых — насельнікаў мёртвай і гнілой драўніны, [[кнот]]авых грыбоў, верхавых і нізінных [[балота]]ў. Флёра і фаўна прадстаўленыя вялікім лікам рэдкіх відаў расьлінаў ([[піхта]], [[дуб скальны]], [[лілея-саранка]], [[астранцыя]] вялікая, [[званочак ліліелісны]]), жывёлін (зубар, рысь, [[барсук]]) і птушак ([[Арлан-белахвост|арлан белахвосты]], [[зьмяяяд]], [[чорны бусел]], [[журавель шэры]], [[падорлік малы]], [[пугач]], [[няясыць барадатая]], [[сыч вераб’іны]], [[дзяцел беласьпінны]], [[дзяцел трохпальцы]], [[сіваграк]], [[чарацянка вяртлявая]] і шматлікія іншыя), занесеных у [[Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь|Чырвоную Кнігу Рэспублікі Беларусь]]. == Гісторыя == Як стары суцэльны лес, Пушча згадваецца яшчэ ў [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскім летапісе]] 983 г.<ref>Качаноўскі, Карочкіна, 1976</ref>. У кіеўскіх летапісах зазначаецца, што тэрыторыя сучаснай Пушчы была заселена племем [[яцьвягі|яцьвягаў]], якія займаліся паляваньнем і рыбнай лоўляй. [[Файл:Napoleon Orda-Belaya Vezha.jpg|міні|245пкс|Камянецкая вежа у сяр. ХІХ ст., [[Напалеон Орда|Н. Орда]]]] У XII стагодзьдзі на тэрыторыі Белавескай пушчы падоўгу жыў [[Уладзімер Манамах]], а ў 1276 г. князь [[Уладзімер Валынскі]] заснаваў тут горад-крэпасьць [[Камянец]]. У канцы XIII — пачатку XIV стагодзьдзяў Пушчай валодаюць літоўскія князі: [[Трайдзень]], [[Кейстут]], [[Ягайла]] і інш. У 1413 г., паводле [[Гарадзельская вунія|Гарадзельскай вуніі]], Белавеская пушча перайшла ў польскае валоданьне. Неўзабаве тут усталёўваюцца строгія правілы аховы дзікіх зьвяроў, хоць польскія каралі [[Жыгімонт I Стары]], [[Стэфан Баторы]], [[Аўгуст III]] — пераемнікі Ягайлы — ператварылі Пушчу ў месца сваіх раскошных паляваньняў. Першая спроба атрымаць ад Пушчы прыбытак мела месца ў сярэдзіне XVI стагодзьдзя пры вялікім князі літоўскім і каралю польскім [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонце Аўгусьце]], калі на яе тэрыторыі былі пабудаваныя 4 жалезаапрацоўчыя заводы. Тут жа дабывалі [[смала|смалу]], турылі [[дзёгаць]], выпальвалі [[вугаль]], спрабавалі наладзіць сплаў лесу. У 1795 г. Белавеская пушча ўвайшла ў склад [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Плошча яе тады складала 120 тыс. дзесяцін. Мала цікавячыся лёсам унікальнага лесу, [[Кацярына II]] раздала значную частку яго сваім набліжаным, якія ўдзельнічалі ў заваяваньні краю: графу Румянцаву, [[Міхаіл Кутузаў|Міхаілу Кутузаву]], палкоўніку Дрэнякіну і інш. У 1811 г. на тэрыторыі Белавескай пушчы адбыўся самы буйны за яе гісторыю пажар (з траўня па кастрычнік), выкліканы вельмі моцнай і працяглай засухай. У 1821 г. рушыў усьлед загад аб забароне ўсякай рубкі і паляваньні ў Пушчы, аднак падчас [[Паўстаньне 1830-1831 гадоў|польскага паўстаньня]] (1831 г.) гэты парадак ізноў быў парушаны. У 1842—1847 гг. у Белавескай пушчы праведзена першае лесаўладкаваньне, пасьля чаго Пушча была падзеленая на квартальную сетку, а ў 1861—1862 гг. мінула другое лесаўладкаваньне. З гэтага моманту пачынаецца дакладны ўлік яе ляснога фонду. У 1875 г. у інтарэсах захаваньня [[зубар|зуброў]] вылучаецца адмысловая частка Пушчы, з найстражэйшым рэжымам гаспадаркі ў ёй. У 1897 г. цар [[Мікалай II]] дае ўказаньне падбаць, каб Пушча захавала характар першабытнага лесу, і не імкнуцца да выманьня найбольшага прыбытку ў ёй. [[Файл:Mapa Bielavieskaj pushchy 1900 r..jpg|міні|245пкс|Мапа Белавескай пушчы на пачатак ХХ ст.]] Падчас [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] з 1915 па 1918 гг. Белавеская пушча знаходзіцца пад акупацыяй нямецкіх войскаў. Гэты пэрыяд зьявіўся прыкладам наймоцнай эксплюатацыі яе багацьцяў. У гэты час пачынаецца інтэнсіўная пракладка вузкакалейных чыгунак (каля 300 км) з мэтай нарыхтоўкі каштоўнай драўніны, а для яе перапрацоўкі будуюцца 4 лесапільныя заводы. За два з паловай гады ў [[Нямеччына|Нямеччыну]] было вывезена 4,5 млн куб. м драўніны, прычым самых каштоўных парод. Гэта амаль столькі ж, колькі нарыхтавана ў Пушчы за ўсю папярэднюю гісторыю (5 млн куб. м). Пасьля заканчэньня вайны Пушча перайшла ва ўласнасьць Польшчы. Аднак эксплюатацыя яе лясоў на гэтым ня скончылася. У 1921 г. ля адміністрацыйнага цэнтру Пушчы — мястэчка [[Белавежа]] — на ўчастку 4594 га было адкрыта лесьнікоўства «Рэзэрват» і ахоплена абсалютна-запаведнай аховай 1061 га лясоў (астатняя частка Пушчы часткова ахоўвалася). У 1924 г. гэтае лесьнікоўства атрымала статут надлесьнікоўства, а з 1929 г. уся яго тэрыторыя (4640 га) стала абсалютна запаведнай. У 1932 г. на месцы гэтага надлесьнікоўства ўтвораны «Нацыянальны парк у Белавежы» (4693 га) са строгім рэжымам аховы, які існуе і па сёньняшнім дзень, толькі ў 1996 г. парк павялічаны ў памерах да 10502 га. У гэты пэрыяд у Пушчы пачынаюцца працы па ўзнаўленьні вольнай папуляцыі зубра (1929 г.), ствараецца гадавальнік [[тарпан|тарпанавых коней]] (1936 г.), пачынае аднаўляцца колькасьць [[аленя]], [[дзік]]а, [[казулі]]. Але суцэльныя рубкі лесу, хоць і ў некалькі спарадкаваным выглядзе, працягваліся. У 1939 г. Белавеская пушча ўвайшла ў склад [[БССР]] і пастановай [[Рада Народных Камісараў|Рады Народных Камісараў]] БССР на яе тэрыторыі быў арганізаваны Беларускі дзяржаўны запаведнік «Белавеская пушча». У яго склад увайшлі ўвесь лясны масіў Пушчы, лугавая гаспадарка (700 га) і Сьвіслацкая лясное лецішча — усяго 129,2 тыс. га. Аднак гэтай пастановай поўная запаведнасьць усталёўвалася толькі для былога Нацыянальнага парка (4 760 га), зубрапітомніка (297 га), абмежаванай тэрыторыі (29,7 га), гэта значыць фактычна заставаўся той рэжым і ў тых жа межах, які існаваў у Белавескім Нацыянальным парку Польшчы. Празь некаторы час была прынята пастанова "Аб гаспадарчым парадкаваньні Беларускага дзяржаўнага запаведніка «Белавеская пушча», якім прадугледжвалася поўная запаведнасьць усёй тэрыторыі Пушчы. Але ажыцьцявіцца гэтаму не атрымалася з-за пачатку вайны з [[Трэці Рэйх|фашысцкай Нямеччынай]]. Падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] пры акупацыі Пушчы нямецкімі войскамі яе багацьці практычна не эксплюатаваліся, бо па ініцыятыве блізкага паплечніка Гітлера — Германа Герынга было вырашана стварыць на яе тэрыторыі ўзорную паляўнічую гаспадарка Райха, дзе маглі бы паляваць высокія тытулаваныя асобы. Пасьля вызваленьня ад нямецкіх войскаў дзейнасьць запаведніка была адноўленая пастановай Рады Народных Камісараў Беларускай ССР у кастрычніку 1944 г. Але пры ўсталяваньні дзяржаўнай мяжы СССР з Польшчай частка запаведніка (55 тыс. га) разам зь яго гістарычным цэнтрам — пасёлкам [[Белавежа]], Нацыянальным паркам і зубрапітомнікам — адышоў да Польшчы. На тэрыторыі Беларусі засталося 74,5 тыс. га Белавескай пушчы, практычна без базы для навуковай працы і арганізацыйнай дзейнасьці. Усё гэта прыйшлося ствараць ізноў. З 1944 па 1957 гг. Пушча мела статут запаведніка, аднак у жніўні 1957 г. у адпаведнасьці з распараджэньнем Рады Міністраў СССР Дзяржаўны запаведнік «Белавеская пушча» быў рэарганізаваны ў Дзяржаўную запаведна-паляўнічую гаспадарку. Пасьля распаду Савецкага саюза пушча апынулася ў складзе Беларусі. Пастановай Рады Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 16 верасьня 1991 г. дзяржаўная запаведна-паляўнічая гаспадарка была рэарганізавана і на яе базе і ў яе межах створаны першы ў Рэспубліцы Дзяржаўны нацыянальны парк «Белавеская пушча». На тэрыторыі Дзяржаўнага нацыянальнага парку «Белавеская пушча» знаходзіцца ўрадавая рэзыдэнцыя [[Віскулі]]. У 1991 годзе ў гэтай рэзыдэнцыі былі падпісаныя [[Белавескія дамовы]], якія вызначылі распад [[СССР]]. У 1992 годзе рашэньнем [[ЮНЭСКО]] Дзяржаўны нацыянальны парк «Белавеская пушча» ўключаны ў [[Сусьветная спадчына UNESCO|Сьпіс Сусьветнай спадчыны]] чалавецтва. У 1993 годзе яму прысвоены статус біясфэрнага запаведніка, а ў 1997 годзе ён узнагароджаны Дыплёмам [[Рада Эўропы|Рады Эўропы]]. У кастрычніку 2007 году беларускі бок павінен быў прадаставіць экспэртам Рады Эўропы плян кіраваньня паркам на наступныя 10 рокаў, аднак ня здолеў падрыхтаваць яго ў тэрмін. З таго часу дзеяньне Дыплёму РЭ прыпыненае<ref>{{Спасылка|аўтар = Анастасія Янушэўская.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 19 сакавіка 2012|url = http://nn.by/index.php?c=ar&i=70271|загаловак = «Белавежскай пушчы» пакуль не ўдалося вярнуць дыплом Рады Еўропы|фармат = |назва праекту = Усяго патроху|выдавец = [[Наша Ніва]]|дата = 19 сакавіка 2012|мова = |камэнтар = }}</ref>. == Клімат == Паводле агракліматычнага раянаваньня Белавеская пушча адносіцца да цёплай няўстойліва вільготнай зоне. Тут самая кароткая і цёплая ў рэгіёне зіма, самы працяглы вэгетацыйны пэрыяд і найбольшае цеплазабесьпячэньне тэрыторыі. Сярэдняя гадавая тэмпэратура паветра — 6,6° самы цёплы месяц — [[ліпень]] (17,8°), самы халодны — [[студзень]] (5,4°), устойлівы сьнежны полаг ляжыць ня больш 50-60 дзён. Для адной пятай часткі зім тут ён наогул не адзначаўся. Сярэдняя працягласьць безмарознага пэрыяду 135 дзён. Каэфіцыент увільгатненьня за цёплы пэрыяд году роўны 0,8. Атмасфэрных ападкаў у сярэднім выпадае 624 мм у год, у тым ліку 420 мм у цёплы пэрыяд ([[красавік]]—[[кастрычнік]]). У цэлым клімат пушчы блізкі да цэнтральна-эўрапейскага. == Прырода == Белавескі лес захаваў сваё дрымучае першабытнае аблічча і населены рэліктавымі супольнасьцямі расьлінаў і жывёл, якія захаваліся ў адносна непарушаным стане, шматлікія зь якіх беззваротна зьніклі ў іншых месцах разам з высечанымі лясамі. Сярэдні ўзрост лясоў Белавескай пушчы складае больш 100 гадоў, асобныя ўчасткі лесу маюць 250—350 гадоў. У Пушчы зарэгістравана больш тысячы дрэў-волатаў. Тут растуць 350-гадовыя ясені і хвоі, 250-гадовыя елкі. Дзякуючы разьмяшчэньню на мяжы дзьвюх геабатанічных зон (Эўраазіяцкай хваёвалясной і Эўрапейскай шырокалістай), Белавеская пушча ўяўляе сабой «вузел канцэнтрацыі» біялягічнай разнастайнасьці і па колькасьці відаў расьлінаў і жывёл, якія растуць і насяляюць яе тэрыторыі, ня мае сабе роўных на Эўрапейскім кантыненце. У Белавескай пушчы сустракаюцца ўсе асноўныя кампаненты лясной флёры і фаўны, усе асноўныя тыпы лясных відаў, якія магчымыя ў дадзеным геаграфічным рэгіёне. === Флёра === [[Файл:Abies alba Schleus Berg b Suhl ThW Th Dreger.jpg|міні|[[Белая піхта]]]] Адным зь першых расьліннасьць Белавескай пушчы апісаў [[Станіслаў Горскі]] (1802—1864). Разнастайнасьць глебаў і ўмоў абумовіла распаўсюджанасьць ў Пушчы 958 відаў споравых і насенных расьлінаў, што для прыкладу складае 64 % флёры ўсёй Беларусі. Найбольш шматлікімі зьяўляюцца: астровыя, мятлікавыя, бабовыя, гвазьдзічныя, ружакаляровыя, люцікавыя (35), капусныя і інш. Самыя прадстаўнічыя роды Carex (38), Trifolium (14), Veronica (14), Salix (13), Ranunculus (13). Пераважнымі іглічнымі пародамі зьяўляюцца хвоя звычайная і елка эўрапейская, маецца адзіны ў рэспубліцы гай піхты белай. Зь лісьцевых парод сустракаюцца: дуб, бярозы павіслая і пухнатая, граб, алешына чорная, ясень звычайны, асіна. Значна радзей распаўсюджаны дуб скальны. З 9 відаў хмызьнякоў найбольш звычайныя вербы, каліна звычайная, крушына ломкая, ляшчына звычайная, ваўчынае лыка, ядловец звычайны і інш. З хмызьнячкоў шырока распаўсюджаныя чарніцы, брусьніцы, верас, багун балотны, журавіны балотныя. У Белавескай пушчы сустракаюцца прыкладна 260 відаў мохаў і мохападобных, вядома больш 290 відаў лішайнікаў. Флёра грыбоў у цяперашні час прадстаўлена 570 відамі. Расьліннасьць характарызуецца па наступных буйных катэгорыях: іглічныя лясы — 68,8 % (зь іх хвойнікі — 58 %, ельнікі — 11 %), шырокалісныя лясы — 5,8 %, вытворныя шырокалісныя лясы — 1,1 %, дробналісьцевыя вытворныя лясы — 5,6 %, лісьцевыя карэнныя балотныя лясы — 18,7 % (зь іх чорнаальховыя лясы — 15,6 %), імховыя і травяныя балоты, лугі. === Фаўна === [[Файл:Zubr 003.jpg|міні|220пкс|Эўрапейскі [[зубар]]]] Жывёльны сьвет Белавескай пушчы шматлікі і разнастайны. У сьпісе фаўны налічаецца больш за 11 тысячаў відаў розных груп жывёл. У цяперашні час тут 59 відаў з 6 атрадаў сысуноў. Зь іх 20 відаў прадстаўлена грызунамі, 13 — рукакрылымі, 12 — драпежнікамі, 7 — насякомаеднымі, 5 — парнакапытнымі і 2 — трусападобнымі. Тут знаходзіцца самая буйная ў міры папуляцыя [[зубар|зуброў]]. У Белавескай пушчы і яе навакольлях улічана 227 відаў птушак, у тым ліку пералётных (141), вандроўных (31), аселых (31), выпадкова залётных (24). На гнезьдзішча адзначана 169 відаў. Самым шматлікім атрадам зьяўляюцца вераб’іныя — 97 відаў. Пасьля вераб’іных найболей шматлікія пласьцінчатадзюбыя — 27 відаў, затым па ступені зьмяншэньня вынікаюць сеўцападобныя — 25, драпежныя — 21, совы — 11, падгалістыя — 9, дзятлападобныя — 9, жураўліныя — 8, курыныя — 7, паганкі — 5, голубепадобныя — 4. Адным-трыма відамі прадстаўленыя гагары, весланогія, зязюлі, казадоевыя, стрыжападобныя. Таксама ў пушчы налічваецца 11 відаў земнаводных. Самая звычайная і шматлікая сярод іх — [[вострамордая жаба]]. Па колькасьці ёй не саступае [[травяная жаба]]. Больш рэдкая [[сажалкавая жаба]], прадстаўленая двума формамі Rana lessonae L. і Rana esculenta L. У застойных водах часта сустракаецца [[трытон звычайны]] і значна радзей — [[трытон грабеньчаты]], насяляе [[чырвонабрухая жарлянка]]. Сустракаецца [[звычайная квакша]], [[звычайная часночніца]]. Звычайныя ў Пушчы жаба шэрая і зялёная. Рэдкім відам у Пушчы зьяўляецца чаротавая жаба. Прысмыкаючыя прадстаўленыя 7 відамі. Самы шматлікі від — [[вуж звычайны]], некалькі радзей сустракаюцца вераценьніца, яшчарка жвавая, рэдка — [[гадзюка звычайная]] і вельмі рэдка — [[чарапаха балотная]]. У вадаёмах Пушчы налічваецца 24 відаў рыб. Найболей шматлікія зь іх [[шчупак]], [[плотка]], [[лінь]], ёрш, келба, [[акунь]]. Радзей сустракаецца язь, [[лешч]], чырвонапёрка і іншыя. Зарэгістраваны [[вугор]] і [[сом звычайны|сом]]. Адзіны прадстаўнік класа кругларотых у пушчанскіх рэках — [[рачная мінога]]. Белавеская пушча мае багатую фаўну бесхрыбтовых (больш за 12 000 відаў), якая з пункта гледжаньня заагеаграфіі характарызуецца перавагай палеарктычных, шырока распаўсюджаных у Эўропе відаў. Шматлікія тут таксама ўсходне і цэнтральна-эўрапейскія віды, радзей сустракаюцца атлянтычныя (заходне-эўрапейскія) і зусім нешматлікія паўднёвыя. У цэлым фаўна бесхрыбтовых Пушчы адрозьніваецца ад іншых лясных масіваў Эўропы вялікай разнастайнасьцю. Тут толькі казурак налічаецца больш 9500 відаў. Астатнія групы бесхрыбтовых (найпростыя, чарвякі, павукападобныя, малюскі і іншыя) да цяперашняга часу практычна не вывучаліся. Штогод на тэрыторыі польскай часткі Белавескай пушчы навукоўцы апісваюць для навукі новыя віды. У Пушчы захаваліся ўнікальныя супольнасьці бесхрыбтовых — насельнікі мёртвай і гнілой драўніны, губавых грыбоў, верхавых і нізінных балот. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Сусьветная спадчына|33bis}} * [https://web.archive.org/web/20110823105441/http://npbp.brest.by/ Афіцыйны сайт нацыянальнага парку «Белавеская пушча»] {{ref-ru}} * [http://www.bpn.com.pl/ Białowieski Park Narodowy] {{ref-pl}} * [http://bp21.org.by/ Беловежская Пуща — XXI век] {{ref-ru}} * [http://puszcza.urest.org/ Неафіцыйны сайт нацыянальнага парку «Белавеская пушча»] {{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20060409122449/http://www.deby.bialowieza.pl/ Puszcza Białowieska — Dęby] {{ref-pl}} * [http://www.drzewa.puszcza-bialowieska.eu Białowieski Park Narodowy — Drzewa] {{ref-pl}} {{Сусьветная спадчына Беларусі}} {{7 цудаў Беларусі}} {{Сусьветная спадчына Польшчы}} [[Катэгорыя:Белавеская пушча| ]] [[Катэгорыя:Геаграфія Берасьцейскай вобласьці]] [[Катэгорыя:Геаграфія Гарадзенскай вобласьці]] [[Катэгорыя:Геаграфія Падляскага ваяводзтва]] 1eqdpllriyr8yzvnn35h2rpv1vgdnc5 0 19919 2333935 1998013 2022-08-21T19:16:51Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki '''Панк-рок''' — [[жанр]] рок-музыкі, які ўзьнік у сярэдзіне 1970-х гадоў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] й [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], у якім спалучаліся сацыяльны пратэст і музычнае непрыйманьне тагачасных формаў року: спэцыяльна прымітыўная гульня й весялосьць раньняга [[рок-н-рол]]у. Да 1977 году панк-рок дзякуючы сваёй скандальнасьці быў адной з самых прыкметных зьяваў у рок-музыцы Вялікабрытаніі. Цягам часу жанр парадзіў мноства разнавіднасьцяў і дагэтуль працягвае прыцягваць мноства маладых выканаўцаў. == Глядзіце таксама == * [[Гардкор-панк]] [[Катэгорыя:Панк-рок| ]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1970-я гады]] cenvw8x8w697aqw82j6562kkwyo0yoq 0 22815 2333909 2332359 2022-08-21T15:08:00Z W 11741 +[[Вікіпэдыя:Праект:Злучнасьць]] wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Гаўард Філіпс Лаўкрафт |Арыгінал імя = Howard Phillips Lovecraft |Партрэт = Howard Phillips Lovecraft in 1915.jpg |Род дзейнасьці = пісьменьнік, паэт |Гады актыўнасьці = 1897—1908, 1917—1936 |Кірунак = |Жанр = [[містыка]], [[лаўкрафтаўскія жахі]] |Дэбют = |Значныя творы = |Прэміі = |Палічка = |Сайт = }} '''Гаўард Філіпс Лаўкрафт''' ({{мова-en|Howard Phillips Lovecraft}}; 20 жніўня 1890, [[Провідэнс]], [[Род-Айлэнд]], [[ЗША]] — 15 сакавіка 1937, там жа) — амэрыканскі паэт і пісьменьнік, які пісаў у жанрах [[Літаратура жахаў|жахаў]], [[Містыка|містыкі]] пры спалучэньні іх у арыґінальным стылі. Першапачынальнік [[Міты Ктулху|Мітаў Ктулху]]. Пры жыцьці Лаўкрафта ягоныя творы не карысталіся вялікай папулярнасьцю, аднак ужо пасьля ягонае сьмерці яны аказалі прыкметны ўплыў на фармаваньне сучаснае масавае культуры. Ягоная творчасьць нагэтулькі ўнікальная, што творы Лаўкрафта вылучаюцца ў адасоблены паджанр — так званыя [[лаўкрафтаўскія жахі]]. == Біяграфія == Нарадзіўся 20 жніўня 1890 году ў [[Провідэнс]]е ([[Род-Айлэнд]], [[ЗША]]). Бацька — Ўілфрыд Скот Лаўкрафт, маці — Сара Сьюзан Філіпс Лаўкрафт. У 1893 годзе, калі Гаўарду было толькі тры гады, ягонага бацьку забралі ў псыхіятрычны шпіталь, дзе ён і памёр у 1898 годзе. Лаўкрафта выхоўвалі ягоныя маці, дзьве цёткі (Ліліян Дэлора Філіпс і Эньні Эмілін Філіпс), а таксама дзядуля — Ўіпл Ван Бюрэн Філіпс. Гаўарда лічылі вундэркіндам, праз тое, што ва ўзросьце двух гадоў ён быў здольны чытаць вершы на памяць, а ў шэсьць пачаў пісаць свае ўласныя. Дзядуля заахвочваў ягоную прагу да навучаньня, а таксама абуджаў у маладым Гаўардзе зацікаўленасьць да невядомага сваімі апавяданьнямі ґатычных показкаў. У дзяцінстве Гаўард часта хварэў, праз што ён пайшоў у школу толькі ў васьмігадовым веке. Праз год яго забіраюць са школы. У гэты пэрыяд Гаўард шмат чытае, асабліва захапляецца хіміяй і астраноміяй. Выдае абмежаваным накладам некалькі працаў (сярод якіх «Навуковая ґазэта» ў 1899 годзе). Праз чатыры гады Лаўкрафт вяртаецца ў школу. У 1904 годзе памірае дзядуля й сям’я Гаўарда пераяжджае ў меншы дом на гэткай ж самай вуліцы. Сьмерць дзядулі прынесла Гаўарду шмат пакутаў. Праз гэта ён нават думае пра самазабойства. У 1908 годзе, напярэдадні выпуску са школы, у яго адбываецца нэрвовы зрыў і ён так і не атрымоўвае дыплём. Гаўард напісаў колькі фантастычных твораў у маладосьці, але з 1908 па 1913 займаецца пераважна паэзыяй. Пазьней да 1917 году піша вершы й эсэ, а ў 1917 вяртаецца да жанру жахаў у сваіх аповедах «[[Дагон (апавяданьне)|Даган]]» і «Магіла». «Даган» быў ягоным першым прафэсійным апавяданьнем, надрукаваным у часопісе «Weird Tales» у 1923 годзе. У 1919, пасьля доўгіх прыступаў гістэрыі й дэпрэсіі маці Лаўкрафта забіраюць у псыхіятрычны шпіталь, дзе яна памірае 21 траўня 1921 году. У 1924 Лаўкрафт ажаніўся з Соняй Грын, якая была на сем гадоў за яго старэйшая. Пасьля вясельля, Гаўард пераехаў у [[Бруклін]]. Празь некалькі гадоў праз матэрыяльныя цяжкасьці ягоная жонка была вымушаная прадаць сваю краму капелюшоў і пераехаць у [[Кліўлэнд]]. Лаўкрафт застаўся ў [[Нью-Ёрк]]у. Яшчэ празь некаторы час яны дамовіліся пра развод (які так і ня быў аформлены юрыдычна) і Гаўард вярнуўся ў [[Провідэнс]], дзе і жыў да 1933 году. У гэты пэрыяд Лаўкрафт напісаў амаль усе ягоныя вядомыя кароткія аповеды, а таксама некаторыя буйныя творы накшталт «Выпадка Чарльза Дэкстэра Варда» й «Гораў вар’яцтва». Таксама пісаў за іншых аўтараў («Крылатая сьмерць», «Дзёньнік Алонза Тайпэра» й г. д.) Нягледзячы на свой талент, Гаўард станавіўся ўсё больш і больш бедным. Ягоныя творы ня мелі вялікае папулярнасьці. Ён быў зноўку вымушаны пераехаць у маленькі домік са сваёй цёткай. Гаўарда моцна ўразіла самазабойства ягонага сябра па перапісцы [[Робэрт Гаўард|Робэрта Гаўарда]]. У 1936 у Лаўкрафта знайшлі [[рак страўніка]]. 15 сакавіка 1937, у [[Провідэнс]]е, ён памёр. == Сучаснасьць == Напрыканцы XX ст. творы Лаўкрафта набылі вялікую папулярнасьць. Шматлікія гурты (пераважна мэталёвае накіраванасьці) выкарыстоўвалі тэмы зь ягоных твораў у сваіх песьнях. Было зьнята некалькі дзясяткаў кінастужак, зроблены шэраг радыёпастановак. Асаблівую папулярнасьць набылі ягоныя «[[Міты Ктулху]]». == Беларускія пераклады == * Кліч Ктулху / Перакл. з англ. Уладзіславы Гурыновіч, Паўла Донава, Алеся Кудраўцава. — Мн.: Выдавец А. М. Янушкевіч, 2017. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.prajdzisvet.org/storehouse/authors/Lovecraft,%20Howard%20Philips/Lovecraft_cthulhu.pdf Гаўард Філіпс Лаўкрафт — «Кліч Ктулху» ў перакладзе Паўла Донава на prajdzisvet.org] {{Міты Ктулху}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лаўкрафт, Гаўард Філіпс}} [[Катэгорыя:Амэрыканскія літаратары-фантасты]] 4mz09ikk67upujbqe5o1e5b0ctlgpio 2333958 2333909 2022-08-21T21:30:09Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Гаўард Філіпс Лаўкрафт |Арыгінал імя = Howard Phillips Lovecraft |Партрэт = Howard Phillips Lovecraft in 1915.jpg |Род дзейнасьці = пісьменьнік, паэт |Гады актыўнасьці = 1897—1908, 1917—1936 |Кірунак = |Жанр = [[містыка]], [[лаўкрафтаўскія жахі]] |Дэбют = |Значныя творы = |Прэміі = |Палічка = |Сайт = }} '''Гаўард Філіпс Лаўкрафт''' ({{мова-en|Howard Phillips Lovecraft}}; 20 жніўня 1890, [[Провідэнс]], [[Род-Айлэнд]], [[ЗША]] — 15 сакавіка 1937, там жа) — амэрыканскі паэт і пісьменьнік, які пісаў у жанрах [[Літаратура жахаў|жахаў]], [[Містыка|містыкі]] пры спалучэньні іх у варыґінальным стылі. Першапачынальнік [[Міты Ктулху|Мітаў Ктулху]]. Пры жыцьці Лаўкрафта ягоныя творы не карысталіся вялікай папулярнасьцю, аднак ужо пасьля ягонае сьмерці яны аказалі прыкметны ўплыў на фармаваньне сучаснае масавае культуры. Ягоная творчасьць нагэтулькі ўнікальная, што творы Лаўкрафта вылучаюцца ў вадасоблены паджанр — так званыя [[лаўкрафтаўскія жахі]]. == Біяграфія == Нарадзіўся 20 жніўня 1890 году ў [[Провідэнс]]е ([[Род-Айлэнд]], [[ЗША]]). Бацька — Ўілфрыд Скот Лаўкрафт, маці — Сара Сьюзан Філіпс Лаўкрафт. У 1893 годзе, калі Гаўарду было толькі тры гады, ягонага бацьку забралі ў псыхіятрычны шпіталь, дзе ён і памёр у 1898 годзе. Лаўкрафта выхоўвалі ягоныя маці, дзьве цёткі (Ліліян Дэлора Філіпс і Эньні Эмілін Філіпс), а таксама дзядуля — Ўіпл Ван Бюрэн Філіпс. Гаўарда лічылі вундэркіндам, праз тое, што ва ўзросьце двух гадоў ён быў здольны чытаць вершы на памяць, а ў шэсьць пачаў пісаць свае ўласныя. Дзядуля заахвочваў ягоную прагу да навучаньня, а таксама абуджаў у маладым Гаўардзе зацікаўленасьць да невядомага сваімі апавяданьнямі ґатычных показкаў. У дзяцінстве Гаўард часта хварэў, праз што ён пайшоў у школу толькі ў васьмігадовым веку. Праз год яго забіраюць са школы. У гэты пэрыяд Гаўард шмат чытае, асабліва захапляецца хіміяй і астраноміяй. Выдае абмежаваным накладам некалькі працаў (сярод якіх «Навуковая ґазэта» ў 1899 годзе). Праз чатыры гады Лаўкрафт вяртаецца ў школу. У 1904 годзе памірае дзядуля й сям’я Гаўарда пераяжджае ў меншы дом на гэткай ж самай вуліцы. Сьмерць дзядулі прынесла Гаўарду шмат пакутаў. Праз гэта ён нават думае пра самагубства. У 1908 годзе, напярэдадні выпуску са школы, у яго адбываецца нэрвовы зрыў і ён так і не атрымоўвае дыплём. Гаўард напісаў некалькі фантастычных твораў у маладосьці, але з 1908 па 1913 займаецца пераважна паэзыяй. Пазьней да 1917 году піша вершы й эсэ, а ў 1917 вяртаецца да жанру жахаў у сваіх аповедах «[[Дагон (апавяданьне)|Даган]]» і «Магіла». «Дагон» быў ягоным першым прафэсійным апавяданьнем, надрукаваным у часопісе «Weird Tales» у 1923 годзе. У 1919, пасьля доўгіх прыступаў гістэрыі й дэпрэсіі маці Лаўкрафта забіраюць у псыхіятрычны шпіталь, дзе яна памірае 21 траўня 1921 году. У 1924 Лаўкрафт ажаніўся з Соняй Грын, якая была на сем гадоў за яго старэйшая. Пасьля вясельля, Гаўард пераехаў у [[Бруклін]]. Празь некалькі гадоў праз матэрыяльныя цяжкасьці ягоная жонка была вымушаная прадаць сваю краму капелюшоў і пераехаць у [[Кліўлэнд]]. Лаўкрафт застаўся ў [[Нью-Ёрк]]у. Яшчэ празь некаторы час яны дамовіліся пра развод (які так і ня быў аформлены юрыдычна) і Гаўард вярнуўся ў [[Провідэнс]], дзе й жыў да 1933 году. У гэты пэрыяд Лаўкрафт напісаў амаль усе ягоныя вядомыя кароткія аповеды, а таксама некаторыя буйныя творы накшталт «Выпадка Чарльза Дэкстэра Варда» й «Гораў вар’яцтва». Таксама пісаў за іншых аўтараў («Крылатая сьмерць», «Дзёньнік Алонза Тайпэра» й г. д.) Нягледзячы на свой талент, Гаўард станавіўся ўсё больш і больш бедным. Ягоныя творы ня мелі вялікае папулярнасьці. Ён быў зноўку вымушаны пераехаць у маленькі домік са сваёй цёткай. Гаўарда моцна ўразіла самагубства ягонага сябра па перапісцы [[Робэрт Гаўард|Робэрта Гаўарда]]. У 1936 у Лаўкрафта знайшлі [[рак страўніка]]. 15 сакавіка 1937, у [[Провідэнс]]е, ён памёр. == Сучаснасьць == Напрыканцы XX ст. творы Лаўкрафта набылі вялікую папулярнасьць. Шматлікія гурты (пераважна мэталёвае накіраванасьці) выкарыстоўвалі тэмы зь ягоных твораў у сваіх песьнях. Было зьнята некалькі дзясяткаў кінастужак, зроблены шэраг радыёпастановак. Асаблівую папулярнасьць набылі ягоныя «[[Міты Ктулху]]». == Беларускія пераклады == * Кліч Ктулху / Перакл. з англ. Уладзіславы Гурыновіч, Паўла Донава, Алеся Кудраўцава. — Мн.: Выдавец А. М. Янушкевіч, 2017. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.prajdzisvet.org/storehouse/authors/Lovecraft,%20Howard%20Philips/Lovecraft_cthulhu.pdf Гаўард Філіпс Лаўкрафт — «Кліч Ктулху» ў перакладзе Паўла Донава на prajdzisvet.org] {{Міты Ктулху}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лаўкрафт, Гаўард Філіпс}} [[Катэгорыя:Амэрыканскія літаратары-фантасты]] t9o8l613l5bw0gk3kcoe9xt5gdhhi39 0 41905 2334012 2333768 2022-08-22T09:41:06Z Kazimier Lachnovič 1079 а. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}} [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]] '''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]] Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Назва == [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]] {{Асноўны артыкул|Літва}} Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»<ref>Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.</ref> або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)</ref>}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьня гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88.]</ref>. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]]. Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>. Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах. == Паходжаньне == [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды: * літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>); * ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>); * назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]); * літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://drive.google.com/drive/folders/15Lh87jlBrjWWL6B9ViCmM86LjPUfhg20 Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://drive.google.com/drive/folders/1JqJEBu0BH9d38gyQWIAxVCKAXNP9JvmR Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>). Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. == Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага == [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]] У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>. У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>: {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}} {{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}} У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>: {{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}} [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]] У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ: {{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}} == Гісторыя == === Раньнія часы === Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>. Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.</ref>. Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}: {{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]] Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п., стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>. Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. [[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]] У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>: {{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}} [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]] Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}. Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» як агульнанацыянальнай, так і славянскага моўнага і культурнага характару гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.</ref>. [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]] У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>. У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>. Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>. [[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]] У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька ды іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у ды іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае гісторык [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]] Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах ды іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref>. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].</ref>. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ<ref>Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»<ref name="Urban-2001-82">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.</ref>. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>: {{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. {{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <...> nie był powinien.}} |Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <...>. — Wilno, 1621. 8—8v. }} Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. У прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал <…> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <…> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <…> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <…> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <…> литвину могилевцу Василью Онтонову <…> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <…> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <…> литвину быховцу Ивану Митрофанову <…> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]] «Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. Пісьмовыя крыніцы XVII—XVIII стагодзьдзяў паведамляюць пра такую зьяву ў ВКЛ, як [[Старалітва|старалітва (стараліцьвіны)]]: «''яны сьвяты і пасты правяць паводле рускага абраду''»<ref>Камунтавічэне В. Насельніцтва Ельненскай парафіі ў XVII ст. («Старая Літва», або ятвяжскі след у Віленскім біскупстве)" // [[ARCHE Пачатак]]. № 5, 2016. С. 310—321.</ref>, «''яны ідуць да камуніі паводле лацінскага абраду, але захоўваюць грэцка-русінскія сьвяты і пасты''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 367.</ref>, «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref><ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>. Так, «стараліцьвінам» у лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, азначылі мясцовага жыхара Якава Кісяля<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>. [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]] Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. [[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваім выкладзе пра літоўскі народ у Парыжы зьвяртаў увагу, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178]. </ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014"/>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць рускай або літоўска-рускай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Język Bialoruski, nazwany Ruskim albo Litewsko-Ruskim, którym mówi dziesięć milionów jest najbogatszy i naczystszy, uprawiany niegdyś i od wielkich książ t używany w ich układach sojuszniczych za czasów niepodległości Wielkiego Xięcia Litewskiego»|скарочана}}<ref>Trzeci Maj. [http://cyfrowe.mnk.pl/Content/396/1842_098.pdf?fbclid=IwAR2VyLmTV_6Psf4RhpV2aLF1d4K-zRxq3dKeZhJgiDo6f-ETJWbwVgPMArg Nr. 48], 1842. S. 285.</ref>}}<ref name="Arlou-2012-160"/>{{Заўвага|Таксама ў сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў палякаў, расейцаў, чэхаў, ілірыйцаў, сербаў, ліцьвінаў і казакоў. Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}} Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>. Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}} Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>. Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref> Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>|скарочана}}}}: {{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». {{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}} Падобныя зьвесткі адзначыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l'usage de l'enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Сваім парадкам славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>. Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>: {{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. {{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский. }}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}} [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>: {{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}} Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.</ref>. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref>: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. == Літоўская мова == === Першы запіс === [[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]] У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>. === Славянская літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}} [[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]] За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.</ref>}}. [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]] Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>. [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Самъ” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]] Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>. У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>. Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў: * «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}}; * «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}}; * «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>. Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>. Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref>. [[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]] Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref> Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. [[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]] Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>. Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянска-рускага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як на Чырвонай Русі, Валыні і Літве''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. [[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]] У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.</ref><ref>Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.</ref>. У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <...> на Литовском языке»|скарочана}})<ref> Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>: {{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. {{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}} |Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}} [[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]] У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў||be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} у сваім «Зборніку песень, казак, абрадаў і звычаяў сялянаў Паўночна-Заходняга краю» (1869 год) зазначаў, што «''Пахаваньне ў сялянаў Дзісьненскага і Вялейскага паветаў называецца літоўскім словам „хаўтуры“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом „хаутуры“»|скарочана}}}}<ref>Дмитриев М.А. Собраніе пѣсен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Сѣверо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PP7&dq=%D0%A1%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B5+%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%BA%D1%8A,+%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjmkeiLtcz5AhWD8LsIHcEID5EQ6AF6BAgHEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 211].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}: {{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. {{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}} [[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]] У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>, таксама ў загадзе Чарнігаўскай кансысторыі ад 1761 году паведамлялася пра жыхароў Старадубшчыны, што тыя гавораць «па-літоўску»<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?id=vb4KAAAAIAAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&source=bl&ots=zelw46sEM1&sig=ACfU3U15xCPP2oswTZ_NnbNBIE0bNapcXA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjYnZXmkr35AhUY7qQKHUWbBY0Q6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 37].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. [[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]] Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>. У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <...> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>. У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. === Балтыйская (неславянская) літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў<ref>[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]] прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]{{Заўвага|Тым часам мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на іншае сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}: {{Цытата|Зь літоўскай мовай мы ўсе добра знаёмы, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш «Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus» — «Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina»{{Заўвага|Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''». У 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што гэты тэкст «''занадта дэфармаваны''» ({{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l'inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>)}}. {{арыгінал|pl|Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“.}}|Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.}} [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]: * Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося калі побач з братамі былі толькі імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. ** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>}}<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. * Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}). * Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}) ** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>. * Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}). ** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. * Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''». * Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''». * Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}). {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэксьце дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>. [[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]] Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»<ref name="Nasievic-2005"/>, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі<ref name="Kascian-2009"/>. {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&pg=PA133&dq=dictionarium+trium+samogit.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=dictionarium%20trium%20samogit.&f=false S. 133].</ref><ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}} Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і ліцьвінаў з жамойтамі<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>. [[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]] Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref> і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}} Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref name="Zaprudzki-2013-85"/>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў<ref name="Zaprudzki-2013-96"/>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: {{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. {{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}| }} У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]] Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: {{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. {{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5. }} [[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]] Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}<ref name="Stalunas-2005"/>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>: {{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». {{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}} | }} У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>. == Герб == {{Асноўны артыкул|Пагоня}} [[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]] Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>: {{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''. {{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282): {{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}} [[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]] Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.</ref>. Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>. {| |- | <gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center""> Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]] Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]] Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]] </gallery> <gallery class="center""> Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]] Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]] Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]] Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]] </gallery> |} == Сталіца == {{Асноўны артыкул|Вільня}} [[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]] У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. {| |- | <gallery class="center"> Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт) Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.) Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929) Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> |} == Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» == {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}} Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы: {{Пачатак цытаты}} «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/> {{Канец цытаты}} [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <...> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.</ref>. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11"/>. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>. Адным зь сьведчаньняў называньня «літоўцамі» беларусаў у Віленскай і Гарадзенскай губэрнях ёсьць сьпіс ураднікаў-[[Базыляны|базылянаў]] Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай япархіі за 1815 год, дзе чатыры чалавекі назваліся «ўраджэнцамі літоўскімі», 14 — прылічылі сябе да «літоўскай нацыі», два — да «польскай», адзін — да «беларускай», адзін — «ураджэнец валынскі» і адзін — «ураджэнец самагіцкі»<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|4к}} С. 73.</ref>. Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}. [[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]] Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}. [[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]] У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''. [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць ліцьвіны і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешквич П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}<ref>Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PA211&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 211].</ref>}}. Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>: {{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]]. {{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}} }} [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»<ref>[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.</ref>. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«...Жмудь, или, как она сама себя называет, «святая Жмудь», населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.</ref>{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': * ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці ... коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі ... заступіўшы на дабравольнай дарозе''») * ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''») * ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''») * ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''») * ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)<ref>{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.</ref>}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]] Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>. [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]] У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. [[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]] Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. [[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]] Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>. [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. [[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]] Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. == Сучаснасьць == {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} === Ужываньне === У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі: {{Пачатак цытаты}} «Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>. {{Канец цытаты}} У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў: {{Пачатак цытаты}} «У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/> {{Канец цытаты}} У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>: {{Пачатак цытаты}} У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны. {{Канец цытаты}} У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>. [[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]] Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2004 годзе ансамбль «[[Песьняры]]» запісаў песьню «Літвінка»<ref>[https://pesnyary.com/song/litvinka Літвінка], [[Песьняры]], 2004 г.</ref>, а ў 2010 годзе — песьню «Я ліцьвін»<ref>[https://pesnyary.com/song-865.html Я лiцвiн], [[Песьняры]], 2010 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2013 годзе беларускі гурт «[[Стары Ольса]]» апублікаваў відэакліп на песьню «Litvin»<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=FLxS2rE44Zo Stary Olsa - Litvin (official music video)], [[YouTube]], 22 красавіка 2013 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме «[[Чырвоны штраль]]» песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>. У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>. === Грамадзкая дзейнасьць === Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>. === Міленіюм Літвы === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Цытаты == {{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. {{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}} {{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}} {{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. {{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}} |[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref> }} {{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}} {{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}} == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны Севершчыны]] * [[Беларусы]] * [[Літва]] * [[Белая Русь]] * [[Літоўская мітраполія]] * [[Старалітва]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/ГСБМ|17}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}. * Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80. * Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49. * [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * {{Літаратура/ЭСБМ|6}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. * [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}. * Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Літвіны}} * [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г. * [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў] * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} * [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}} {{Беларусы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларусы]] [[Катэгорыя:Славяне]] [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] pm3bd7qh8mluy1sn0ndnlijnnq4do3o 0 69689 2333945 1552476 2022-08-21T19:30:58Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Навігацыя для году|637}} {{Год у іншых календарох|637}} == Падзеі == * ісьлямскае войска заваявала [[Ерусалім]], [[Алепа]] і [[Антыёхія|Атыёхію]] == Нараджэньні == * == Сьмерці == * [[Катэгорыя:637| ]] 94j2itk5sr5zv1dsmmysl1qcyrr8bq4 0 73087 2333904 2333399 2022-08-21T14:32:46Z Дамінік 64057 /* Інфраструктура */ wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Хвойнікі |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Хвойнікаў |Трансьлітараваная назва = Chvojniki{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Chojniki}} |Герб = Coat of Arms of Chojniki, Belarus.svg |Сьцяг = Flag of Chojniki.svg{{!}}border |Гімн |Дата заснаваньня = перад 1504 годам |Статус з = 1967 |Магдэбурскае права = |Былая назва = Хвоиники |Мясцовая назва = Хвайнікі |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 13278 |Год падліку колькасьці = 2022 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[https://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/solialnaya-sfera/naselenie-i-migratsiya/naselenie/statisticheskie-izdaniya/index_46933.pdf Численность населения на 1 января 2022 г. и среднегодовая численность населения за 2021 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа. — Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2022.]</ref> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 247600 |СААТА = |Выява = Усадебно-парковый ансамбль Авраамовых.jpg |Апісаньне выявы = Сядзіба Аўраамавых |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 53 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 58 |Даўгата сэкундаў = |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Хво́йнікі''' (афіцыйная назва — ''Хо́йнікі''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref>) — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Знаходзяцца за 103 км на поўдзень ад [[Гомель|Гомля]], чыгуначная станцыя на лініі [[Каленкавічы]] — [[Гомель]]. Аўтамабільныя дарогі на [[Рэчыца|Рэчыцу]], [[Каленкавічы]], [[Брагін]]. Хвойнікі — даўняе [[сяло]], пазьней [[мястэчка]] ў частцы [[Палесьсе|Палесься]]{{Заўвага|«Ono Pinsk, Owrucze, Mozyr etc. na Polesiu», гл.: Документы объясняющие историю Западно-Русского края и его отношение к России и Польше. — С.-Петербург, 1865. С. 292, 293}}, што на самай поўначы [[Кіеўскае ваяводзтва|гістарычнай Кіеўшчыны]] (гл. ніжэй); [[Хвойніцкі замак|невялікі прыватнаўласьніцкі замак]] часоў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. З адметных мясьцінаў вылучаліся драўляны сядзібны дом Прозараў, мураваныя касьцёл у цэнтры мястэчка і капліца-пахавальня на могілках, помнікі архітэктуры адпаведна [[клясыцызм]]у і [[нэаготыка|нэаготыкі]] канца XVIII ст. і пачатку 1860-х гг. == Назва == [[Файл:Месца, дзе паўстала сяло Хвойнікі.jpg|значак|зьлева|Месца на краю балота, дзе паўстала сяло Хвойнікі.]][[Файл:Узвышша Хвайнікі.jpg|значак|зьлева|Гэтае ўзвышша на заднім пляне, калісьці парослае хваёвым лесам, досыць аддаленае ад прыбалотнага сяла Хвойнікі, «перадало» яму сваю назву.]][[Тапонім]] Хвойнікі ўтварыўся ад паняцьцяў [[хвоя|хвоі]], [[хваёвыя лясы|хваёвых лясоў]]<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 393.</ref>{{Заўвага|А яшчэ ў кнізе «Памяць» заснавальнік Хвойніцкага краязнаўчага музэя А. М. Зелянкоўскі прыводзіў «і іншую думку», г. зн. сваю ўласную. Маўляў, у апісанні межаў Брагінскага графства 1512 г. у адным месцы паселішча значыцца як Хвайнічок, у іншым — як Хойнічак{{Заўвага|Гэта ня дзьве назвы аднаго паселішча, а два розныя ўрочышчы, геаграфічна аддаленыя адно ад аднаго і яшчэ больш ад Хвойнікаў, гл.: Бельскі С. В. З гісторыі ўладароў і маёнткаў Брагіншчыны XVI—XVIII стст. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 7 — 11; [http://hojniki.ucoz.ru/index/braginski_akt_1512_g/0-140# С. Бельскі. Акт абмежавання Брагінскай воласці]}}. І далей: «Энцыклапедычны слоўнік Бракгаўза і Эфрона, выдадзены ў 1903, сцвярджае: «Хойнік — старажытнагрэцкая мера сыпучых целаў, што згадваецца ўжо ў Гамера, які X. вызначае колькасць збожжа, патрэбнага для пракармлення аднаму чалавеку на дзень...»<ref name="fn1">Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна.– Мінск: БЭ, 1993. С. 26</ref>. Маецца на ўвазе хеніка альбо хойніка (менавіта так, бо гэта назоўнік жаночага роду, гл. [https://biblehub.com/thayers/5518.htm χοῖνιξ, χοινικος, ἡ]) – адзінка аб’ёму, роўная 1,08 л. І ці ж гэта можна прызнаць за вэрсію?! Аднак, на стэндзе ў будынку райвыканкаму і на ўездзе ў Хвойнікі з боку Рэчыцы ў новым «пашпарце» раёну напісана такое.}}, хоць самое паселішча ўзьнікла ў нізкім месцы, сярод балота, дзе хвоя суцэльна не расьце. Відаць, на новае сяло была перанесеная назва парослага хвайнікамі ўзвышша (ёсьць і сёньня, але даўно разаранае), якое аддзяляла яго ад даўняга брагінскага сяла [[Лісьцьвін]]а. Жыхары апошняга «''дубровы собе на поля розробили и вычертили''»<ref>Спиридонов М. Ф. Акт о разделе имения Брягин. 1574 г. // Беларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 1. — Мінск, 2000. С. 192.</ref>, адкуль і гэткая назва, кантрастная з будучай мястэчкавай. Таму, пэўна, і сымболіка сучасных Хвойнікаў збольшага адпаведная ня іх месцазнаходжаньню побач з хвайнікамі, як здаўна меркавалася, а набытай імі назве, даволі дзіўнай для селішча, паўсталага на краю балота. [[Файл:Караль Прозар з Хвойнікаў кумам у Барбарове. 1790 г.png|значак|Караль Прозар з Хвойнікаў і Міхал Паўша зь Лісьцьвіна кумамі ў Барбарове. 1790 г.]]Традыцыйная гістарычная назва места — Хво́йнікі<ref>[https://www.svaboda.org/a/viaczorka-u-bierasci/28062505.html «Беларускія назвы вернуцца і для Хвойнікаў, і для Берасьця», — Вінцук Вячорка прэзэнтаваў кнігу ў Берасьці], [[Радыё Свабода]], 19 кастрычніка 2016 г.</ref><ref name="rohaleu">[[Аляксандар Рогалеў|Рогалеў А.]] Пра назву горада Хойнікі] // Хойнікшчыны спеўная душа. Народная духоўная культура Хойніцкага краю: Фальклорна-этнаграфічны зборнік / пад агул. рэд. В. Новак. — {{Менск (Мінск)}}: «Выдавецкі цэнтр БДУ», 2010. С. 287—288.</ref><ref>{{Літаратура/Тапанімія Гомельшчыны|к}} С. 78.</ref><ref>{{Літаратура/Слоўнік назваў населеных пунктаў/Гомельская вобласьць}} С. 204.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20190816003258/http://dspace.mspu.by/handle/123456789/1415 Пра змены ў сістэме айконімаў Мазырскага Палесся] / В. В. Шур // Слово. Текст. Социум : сборник научных трудов преподавателей филологического факультета / Министерство образования Республики Беларусь, Учреждение образования «Мозырский государственный педагогический университет имени И. П. Шамякина»; [редколлегия: Л. В. Исмайлова (ответственный редактор) и др.]. — Мозырь : МГПУ им. И. П. Шамякина, 2011. С. 148—154.</ref> або ''Хвайнікі́''<ref>{{Літаратура/Тапанімія Гомельшчыны|к}} С. 11.</ref>. [[наркамаўка|Цяперашняя афіцыйная]] назва ''Хойнікі'' ({{мова-pl|Chojniki|скарочана}} ад {{мова-pl|chojnik|скарочана}} — хвойнік, {{мова-ru|Хойники|скарочана}}) ёсьць замацаванай у расейскай мове польскай формай тапоніму<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/25444820.html Аддайма Брэст брэтонцам!], [[Радыё Свабода]], 3 ліпеня 2014 г.</ref><ref>{{Літаратура/Тапанімія Гомельшчыны|к}} С. 129, 157.</ref><ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30137752.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Хойнікі ці Хвойнікі?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 1 верасьня 2019 г.</ref>. Адбывалася гэта паволі. Неаднаразова ў польска- і лацінамоўных крыніцах выкарыстоўвалася беларуская форма. Напрыклад, яшчэ і ў канцы 1790 году пра [[Караль Прозар|Караля Прозара]], як аднаго з кумоў пры зьдзяйсьненьні таямніцы хросту сына сужэнцаў Клішэўскіх у [[Барбароў|Барбарове]], у мэтрычных кнігах [[Юравічы|Юравіцкага касьцёлу]] запісана, што ён «з Хвойнікаў» (''de Chwoyniki'')<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/pra_nazvu_khvojniki/0-217 Бельскі С. Пра назвы Хвойнікі/Хойнікі і Лісцвін.]</ref>. Была і няўдалая спроба пана Мікалая Харлінскага ў пачатку XVII ст. пераназваць мястэчка і ўвесь маёнтак у ''Новы Харленж'' на гонар Харленжу — гнязда яго роду ў Люблінскім ваяводзтве («''dobra Chojniki czyli Nowy Charlęż''» — 1618 год, «''m. Nowy Charlęż''», але «''wieś Chojniki''» — 1623 год; зрэдку ў дакумэнтах Харлінскіх сустракаліся і «''Chwojniki''» — 1600, 1618 гады)<ref>Źródła dziejowe. T. XXI. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. X. Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław) / Opisane przez Aleksandra Jabłonowskiego. — Warszawa, 1894. S. 57, 234, 279, 281, 637.</ref>. Аднак, празь некалькі гадоў рыма-каталікоў Харлінскіх заступіў новы ўладальнік кальвініст М. Абрамовіч, пазьней праваслаўны М. Бжазоўскі, далей незацікаўленыя ў перайменаваньнях рыма-каталікі Шуйскія, і тую спробу спасьціг лёс іншых новых назоваў, якія мусілі — пісаў А. Ябланоўскі — «''przed żywotnością starych ustąpić''»<ref>Źródła dziejowe. T. XXII. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. XI. — Warszawa, 1897. S. 176—177.</ref>. Паводле Чэслава Пяткевіча, які жыў на Палесьсі ад свайго нараджэньня ў 1856 годзе і, згодна з аўтографам, на працягу 36 наступных, а апошні раз наведаў мястэчка ў 1912 годзе, тутэйшы люд звычайна называў яго ''Хвайнікамі''<ref>Pietkiewicz Cz. Chojniki // Ziemia: Ilustrowany miesięznik krajoznawczy. — Warszawa, 1927. T. 12. Nr. 1—24. S. 249—252.</ref>. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Хвойнікі фіксуецца як варыянтная. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Хвойнікаў}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Анатацыя прывілею 1504 г. пану Сямёну Фёдаравічу Палазовічу.png|значак|зьлева|Польскамоўная анатацыя «прывілею рускага» 1504 г. караля Аляксандра пану Сямёну Палазовічу на Хвойнікі і Астраглядавічы. Вопіс 1798 г.]][[Файл:Пячатка 1513 г. Сямёна Палазовіча, намесніка оўруцкага.png|165пкс|значак|Пячатка оўруцкага намесьніка Сенка Полаза (Палазовіча). 1513 г.]][[Файл:Запіс 1879 г. з Archiwum Prozorów i Jelskich.png|значак|зьлева|Запіс Браніслава Клечыньскага 1879 г. з Archiwum Prozorów i Jelskich.]] Найранейшая згадка пра Хвойнікі (у арыгінале, мусіць, — ''Хвоиники'') датавана 3 днём месяца чэрвеня 1504 году{{Заўвага|Пачынаючы з артыкулу «Хойнікі» 1974 г. аўтарства Ф. В. Ахрэмчыка<ref>Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. XI. Футбол — ЯЯ. Дадатак. — Мінск, 1974. С. 70</ref>, ва ўсіх беларускіх выданьнях годам найранейшай згадкі пра Хвойнікі чамусьці называўся 1512-ты. Зьвестка нібыта запазычана з Акту абмежаваньня Брагінскай воласьці таго году. Аднак, згаданы ў абмежаваньні востраў Хойнічак месьціўся паміж сёламі Лісьцьвін і Дзімамеркі, хутчэй за ўсё на тэрыторыі сучаснай Брагіншчыны, а чысты рог Хвойнічак яшчэ далей — паміж сялом Дзімамеркі і месцам упадзеньня рэчкі Пясочанкі (Пясочні) ў Брагінку. Пэўна, ні адзін з гэтых Хвайнічкоў ня мог быць колішнім сялом Хвойнікі не адно таму, што не зьяўляўся паселішчам, як даўно заўважылі ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі, але і з прычыны неадпаведнасьці свайго геаграфічнага разьмяшчэньня.}}{{Заўвага|У ІГ НАН Беларусі, аднак, мяркуюць, што кароль Аляксандар хіба пацьвердзіў ранейшае падараваньне караля Казімера. Інакш кажучы, трымаюцца раней выказанага М. Ф. Сьпірыдонавым дапушчэньня: найранейшай згадкай пра Хвойнікі мусіць уважацца, як прынята ў гістарычнай навуцы, апошні няпоўны год жыцьця Казімера Ягелончыка, г. зн. 1492. Пераконвае ў гэтым акадэмічных гісторыкаў запіс у дакумэнце 1532 г.<ref name="fn3">Андрій Блануца. Земельні надання Сигізмунда І Старого на Українські землі Великого Князівства Литовського // Україна в Центрально-Східній Европі. — Київ: Інститут історії України НАНУ, 2008. № 8. С. 69 — 70</ref>:{{пачатак цытаты}}''Лист писаныи князю Дмитру Романовичу Виденицкому до пана воеводы киевского абы именя розные по Семену Полозовичу зосталые ему яко зятю его поступил_Жикгимонт Божю милостю корол_Воеводе киевскому, державцы свислоцкому пану Андрею Якубовичу Немировича. Жаловалъ намъ дворянинъ нашъ княз Дмитреи Романович Виденецкии о томъ, што жъ которые именя мелъ державца речицкии тесть его, небожчикъ панъ Семенъ Полозовичъ наимя Ухобное, Углядковичи, Белыи Берегъ, Виточов, Мартиновичи, Хвоиники, Остроглядовичи, Новоселки а двор с пустовщинами у замку Киеве и на месте, и во Вручомъ. И тые деи он вси именя свои держалъ за даниною и листы отца нашого Казимера, короля, и брата нашого Александра, королеи ихъ милости и нашими… и приказуемъ тобе, ажо бы еси тых именеи со всимъ с тымъ князю Дмитру поступилъ…'' {{канец цытаты}}Дзіўна, але дасьледчыкам ня хочацца зважаць на тую акалічнасьць, што пад «''вси именя''» падпадае і названае першым у сьпісе Ухобное, да падараваньня якога Сямёну Палазовічу кароль Казімер дачыненьня ня меў. С. Палазовіч атрымаў яго (Хабное) у 1493 г. непасрэдна ад вялікага князя Аляксандра<ref>Lietuvos Metrika. Kniga Nr. 3 (1440 — 1498). — Vilnius, 1998. № 27</ref>. У крыніцы няма зьвестак, нібы гэта пацверджаньне ранейшага падараваньня, тым часам як у прывілеях што да іншых маёнткаў яны прысутнічаюць. Да таго ж, у запісе 1879 г. Браніслаў Клечыньскі з памочнікамі, якія прачыталі і скапіявалі арыгінал прывілею, сьведчылі, што добры Хвойнікі і Астраглядавічы, падараваныя С. Палазовічу, выдзеленыя з Брагінскай воласьці, а значыць, раней нікому асобна ад яе не належалі, таму згадваць іх, як і іншыя другарадныя паселішчы, не было патрэбы. І яшчэ. Чаму для размешчаных у больш глухой мясьціне Хвойнікаў у картатэцы М. Ф. Сьпірыдонава, выкарыстанай укладальнікамі першага тому «Вялікага гістарычнага атлясу Беларусі», пазначаны 1492 г., а для згаданых у той жа самай крыніцы Астраглядавічаў, Навасёлак і Белага Берага — 1532 г.? Таму, што сёньня Хвойнікі — раённы цэнтар?..<ref>Вялікі гістарычны атлас Беларусі ў 3-х тамах: Т. 1. — Мінск: Белкартаграфія, 2009. С. 193, 195, 224, 240</ref>}}, калі кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] сваім прывілеем, вылучыўшы іх і [[Астрагляды|Астраглядавічы]] з усімі прылегласьцямі з Брагінскай воласьці, падараваў на вечныя часы за вайсковыя заслугі пану Сямёну Хведаравічу Палазовічу («Полазу Русаку, слаўнаму казаку», як назваў яго польскі храніст XVI ст. [[Марцін Бельскі]]<ref>Kronika Marcina Bielskiego. T. II (Księga IV, V). /Wydanie Józefa Turowskiego. — Sanok, 1856. S. 950.</ref>{{Заўвага|Пра С. Палазовіча гл.: Черкас Б. Прикордонний намісник Семен Полозович. // Український історичний збірник : наук. пр. асп. та молодих вчених. — Київ, 2004. Вип. 7. С. 95 — 105}}). Вядомая яна, як самы даўні дакумэнт (przywiley ruski) з польскамоўнага вопісу архіва князёў Шуйскіх з збору «Archiwum Prozorów i Jelskich», што захоўваецца ў фондах Галоўнага архіву старых актаў у Варшаве. А абмежаваньне Брагінскай воласьці (альбо «hrabstwa» ў кнізе Мазырскага гродзкага суда 1776 году) ад 7 сакавіка 1512 году, якое выконвалася на загад караля і вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] дзеля чалабітнай князя Міхаіла Васільевіча Збараскага, было адначасова і размежаваньнем яе з добрамі пана Сямёна Палазовіча<ref>Аrchiwum Główny Akt Dawnych w Warszawie. Аrchiwum Рrozorów і Jelskich (далей: AGAD. APiJ). Sygn. 1. S. 3, 4, 200. Sygn. 2. S. 78</ref>. Мяжа тады прайшла на поўдзень ад Хвойнікаў, а менавіта ад астравоў [[Дронькі]] і [[Кажушкі (Гомельская вобласьць)|Кажушкі]] паўз угодзьдзі брагінскага сяла Лісьцьвін{{заўвага|Усім вядомая сёньня вёска [[Паселічы]], што месьціцца побач зь Лісьцьвіном, узьніклая пазьней і вядомая на 1581 год як слабада, належала ўжо не да Брагінскага маёнтку.}} у кірунку сяла, таксама брагінскага, [[Дзімамеркі|Дамамірка]]. Астраглядавічы з навакольлямі апынуліся ўнутры яе, што выклікала пярэчаньні з боку пана Хведара (у тэксце: Хвядоса) Палазовіча, бацькі ўладальніка<ref>НГАБ у Мінску. Ф. 1728. Воп. 1. Спр. 19. А. 1049—1050 адв.</ref>{{Заўвага|У сувязі зь зямельнымі спрэчкамі нельга абыйсьці ўвагаю яшчэ і такі сюжэт: член-карэспандэнт НАН Беларусі С. В. Марцэлеў удзел у зямельным канфлікце 1528 г. паміж рудабельцамі (Рудыя Белкі – сучасны раённы цэнтар Акцябрскі) і хвайнічанамі (Хвойня – вёска ў Лучыцкім сельсавеце сумежнага Петрыкаўскага раёну) чамусьці прыпісаў жыхарам Хвойнікаў (Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 2. Кн. 2. Гомельская вобласць / С. В. Марцэлеў; рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. — Мн.: БелЭн, 2005. С. 426). Што і казаць — «блізкі сьвет»!}}. [[Файл:Герб Друцк князёў Любецкіх (Відэніцкіх).png|165пкс|значак|Герб Друцк князёў Друцкіх (Любецкіх альбо Відыніцкіх)]] Адміністрацыйна Хвойнікі належалі спачатку да Брагінскай воласьці [[Кіеў]]скага павету і [[Кіеўскае ваяводзтва|аднайменнага ваяводзтва]] Вялікага Княства Літоўскага. Іх і Астраглядавічаў уладальнікамі ад пачатку XVI ст. і да 1860-х гадоў (маёнтку — да 1887 году) пасьлядоўна былі паны Палазовічы, князі Любецкія, паны Харлінскія, Абрамовіч (Абрагамовіч), Бжазоўскія, князі Шуйскія, паны Прозары<ref>Бельскі С. В. З гісторыі ўладароў і маёнткаў Брагіншчыны XVI—XVIII стст. С. 12 — 18.</ref>{{Заўвага|Насуперак таму, як, пачынаючы са слоўнікавага артыкула [[Аляксандар Ельскі|А. Ельскага]] (Chojniki // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.— Warszawa, 1880. Tom I. S. 620), сьцьвярджалася ледзьве не ўва ўсіх папяровых выданьнях Беларусі{{Заўвага|Больш як за 100 гадоў зьявілася хіба пара-тройка частковых выключэньняў. У. А. Малішэўскі і П. М. Пабока ў кнізе «Нашы гарады» паведамілі, што ў 1568 годзе князёўна Любецкая запісала Хвойнікі (у грамаце Хойнікі) Шчаснаму Харлінскаму. Але далей ізноў жа – пра Хвойнікі як уладаньне князёў Вішнявецкіх. (Малішэўскі У. А., Пабока П. М. Нашы гарады. – Мінск, 1991. С. 226). Потым гэта паўтарылі А. М. Зелянкоўскі і У. Ф. Ісаенка (<ref name="fn1"/>; Зелянкоўскі А. М. Па залах Хойніцкага гісторыка-краязнаўчага музея. – Хойнікі, 1995. С. 5).|}}, у тым ліку энцыкляпэдыях і даведніках, князям Вішнявецкім Хвойнікі ніколі не належалі. Увогуле цікава, як у тыя часы ўяўлялі сабе тэму дасьледчыкі, не аматары-энтузыясты? Напрыклад, прафэсар гісторыі Кіеўскага унівэрсытэту У. Б. Антановіч і студэнт М. Запольскі таксама ўважалі першымі ўладальнікамі Хвойнікаў ды Астраглядаў князёў Вішнявецкіх; чытай: усё, што калісьці належала да Брагінскай воласьці, ад канца (?!..) XVI ст. і да канца XVII ст. было іхным (Запольский М. Брагинская волость (исторический очерк) / М. Запольский // Календарь «Северо-Западного края» на 1889 год. – Москва, 1889. С. 116 – 117; пазьней літаральна тое ж сустракаем у выданьні: Россия. Полное географическое описание нашего Отечества / Под ред. В. П. Семёнова. – Т. 9: Верхнее Поднепровье и Белоруссия: [Смоленская, Могилевская, Витебская и Минская губ.] / Сост. В. П. Семенов, М. В. Довнар-Запольский, Д. З. Шендрик [и др.]. – С.-Петербург: Издание А. Ф. Девриена, 1905. С. 568). Калі аўтарам нарысу "Брагінская воласьць" сапраўды быў У. Антановіч<ref>Зінаїда Зайцева. М. В. Довнар-Запольський: від дебюту в науці до професора університєту. // Рэчыцкі край: да 150-годдзя з дня нараджэння Мітрафана Доўнара-Запольскага: зб. навук. арт. – Мінск: Беларуская навука, 2019. С. 16</ref>, а М. Запольскі яго толькі выдаў, дык пазыцыя прафэсара тым болей зьдзіўляе. Трыма гадамі раней ён выступіў укладальнікам тому дакумэнтаў, у адным зь якіх, пазначаным 1631 годам, гаспадаром Астраглядавічаў і Хвойнікаў названы ваяводзіч смаленскі пан Мікалай Абрагамовіч (Архив Юго-Западной России. – Киев, 1886. Ч. VII. Т. I. C. 396 – 397). Іншая справа як бы гэта пісаў учорашні навучэнец гімназіі, а на той час студэнт унівэрсытэту...|}}. 3 сакавіка 1532 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Стары]] адмысловым лістом загадаў ваяводзе Андрэю Няміровічу маёнткі нябожчыка Сямёна Палазовіча (у іх ліку «Хвойники, Остроглядовичи, [[навасёлкі (Хвойніцкі раён)|Новоселки]]»), якія той пасьпеў прыгарнуць да Кіеўскага замку, вярнуць яго зяцю князю Дзьмітрыю Раманавічу Відыніцкаму<ref name="fn3"/> (Любецкаму). У сьнежні 1556 году князь Дзьмітры Любецкі, не жадаючы прызнаць віну ўласных падданых «о подране бчол и о збите людей монастырских» (лыскоўскіх сялян кіеўскага Сьвята-Міхайлаўскага Залатаверхага манастыра), скардзіўся ў сваю чаргу на іх: «…и я, дей, теж сам и люди мои кузцовские и хвойницкие от подданых церковных так веле кривды нам…»<ref>Документальна спадщина Свято-Михайлівського Золотоверхого монастиря у Києві ХVІ — ХVІІІ ст. З фондів Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського. Зб. док. [Текст] / Ю. А. Мицик, С. В. Сохань, Т. В. Міцан, І. Л. Синяк, Я. В. Затилюк — Київ, 2011. С. 363.</ref>. Дачка князя Дзьмітрыя і Фенны Палазоўны, сястра нябожчыка князя Богуша, таксама Фенна, пасьля сьмерці мужа Мельхіёра Насілоўскага ўзяла шлюб з панам Шчасным Харлінскім гербу Боньча ды ў сьнежні 1568 году запісала на яго «именя свое отчизные, дедизные, материстые у повете Киевскомъ лежачие, тоестъ… Хойники{{Заўвага|Ці ня першы вядомы выпадак выкарыстаньня ў пісьмовай крыніцы палянізаванай формы замест арыгінальнай назвы Хвойнікі.}}, Остроглядовичи, Новоселки…»<ref>Архив Юго-Западной России (далей: Архив ЮЗР). Ч. 8. Т. 6. Акты о землевладении в Юго-Западной России XV—XVIII стст. — Киев, 1911. С. 224—227.</ref>. [[Файл:POL COA Bończa.svg|165пкс|значак|зьлева|Герб Боньча роду Харлінскіх]] Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля і вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] ад 6 чэрвеня 1569 году Кіеўскае ваяводзтва (у тым ліку Хвойнікі) было далучана да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]<ref>Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 84 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009).</ref>. === Карона Каралеўства Польскага === 27 сьнежня 1586 году [[Шчасны Харлінскі]] падаў судовую позву да ўдавы князя [[Аляксандар Вішнявецкі|Аляксандра Вішнявецкага]] за гвалтоўны вывад дзедзічных падданых зь іх жонкамі, дзецьмі і ўсімі хатнімі рэчамі з Астраглядавічаў, Хвойнікаў, [[Багушы (Гомельская вобласьць)|Багушоў]] і Паселічаў з наступным пасяленьнем у вёсках свайго Брагінскага маёнтку<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 6.</ref>. У 1598 годзе сойм прызначыў Ш. Харлінскага адным з камісараў у справе разьмежаваньня ''Кіеўскіх земляў'' Кароны і [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] ВКЛ<ref>Constitucię seymu walnego Koronnego Warszawskiego, MDXCVIII. — W Krakowie, w Architypografiiey Króla Ie^{<small>o</small>} M. y Kościelney, Lazarzowey, MDXCVIII. S. 20; Volumina Legum. S. 372.</ref>. У трыбунальскім акце ад 22 чэрвеня 1600 году што да Кіеўскага ваяводзтва засьведчаная нязгода Ш. Харлінскага з тым, як разьмежаваныя грунты яго Астраглядавічаў, Навасёлак, Хвойнікаў з прыналежнымі князю [[Адам Вішнявецкі|Адаму Аляксандравічу Вішнявецкаму]] сёламі Мікулічы, Веляцін, Лісьцьвін, а таксама яго Багушэвічаў (Багушоў), Плоскага, Паселічаў, Хвойнікаў, Навасёлак з прыналежнымі князю [[Міхаіл Вішнявецкі|Міхаілу Міхайлавічу Вішнявецкаму]] Глухавічамі, [[Бабчын]]ам, з тым, як падзеленыя дубровы, [[Урочышча|урочышчы]], з папсаваньнем старых памежных знакаў<ref>ŹD. T. XXI. S. 57</ref>. 20 чэрвеня 1600 году Ш. Харлінскі выдаў сыну свайму Мікалаю ''вечны запіс'', прызнаны ў [[Люблін]]скім трыбунале, у Астраглядаўскім ключы (а гэта і Хвойнікі), на двор з 5 пляцамі ў Кіеве<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 46 — 47.</ref>. Зь імёнамі [[сужэнства]] Мікалая і Гэлены (Гальшкі) Харлінскіх зьвязана заснаваньне яшчэ да 1622 году касьцёла ў Астраглядавічах<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 51; гл. таксама [http://hojniki.ucoz.ru/index/kascjol_u_astragl/0-451 Прозараўскія мясьціны ў Астраглядах]</ref> і стварэньне першай у рэгіёне каталіцкай парафіі. Недзе ў гэты ж час Хвойнікі апынуліся ў складзе [[Оўруч|Оўруцкага]] павету. Разьмежаваньне Кіеўскага ваяводзтва Кароны і Мазырскага павету ВКЛ у сьнежні 1621 — студзені 1622 году засьведчыла, як на сёньняшні дзень, унікальную сытуацыю: тагачасныя мястэчка і вёску Хвойнікі М. Харлінскага паны камісары пацьвердзілі прыналежнымі да Кароны, а сяло і двор Настольле пана Іскарастынскага{{Заўвага|Вуліца Настольская і канец вуліцы Пралетарскай з прылегласьцямі ў сёньняшніх Хвойніках.}} — да ВКЛ<ref>ŹD. T. XX: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; T. IX. — Warszawa, 1894. S. 96 — 97; Крикун Н. Г. Административно-территориальное устройство Правобережной Украины в XV—XVIII вв. — Киев, 1992. С. 142—145.</ref>. [[File:Jastrzębiec Abramowiczów.jpg|165пкс|значак|Герб Ястрабец зьменены паноў Абрамовічаў.]] У 1627 годзе Гальшка Мікалаевая Харлінская склала [[тэстамэнт]], паводле якога Астраглядавічы разам з Хвойнікамі пераходзілі ў пасэсію да яе зяця-кальвініста Мікалая Абрагамовіча<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 56.</ref>. Згодна з тарыфам падымнага падатку, у 1628 годзе пан Мікалай Абрагамовіч z Chwoynik, з 11 дымоў плаціў па 3 злотых, з 2-х агароднікаў па 1 злотаму і 6 грошаў<ref>Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 397.</ref>. Пры гэтым будучаму гэнэралу артылерыі ВКЛ яшчэ доўга давялося ўлагоджваць спадчынныя і проста маёмасныя непаразуменьні зь іншымі Харлінскімі — панамі Станіславам, Юрыем і Шчасным, а таксама з панам Мадлішэўскім, зь якім Гальшка ўзяла шлюб. Хвойніцкая царква на тыя часы ўжо была ўніяцкай. У мэтрычныя кнігі Астраглядаўскага касьцёлу трапіў запіс ад 26 лютага 1635 году, паводле якога хвойніцкі прэсьвітэр Лука Чачотка ахрысьціў Леона Яна — сына харунжага пяцігорскага Рэмігіяна і Петранэлі з Бахановічаў Маеўскіх, а кумамі былі пісар земскі{{Заўвага|У касьцельнай кнізе памылкова запісана — гродзкі.}} мазырскі Самуэль Аскерка, знакаміты ваяр<ref>Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Мінск: Навука і тэхніка, 1995. С. 141.</ref>, і Марыяна Міткевічаўна. Гэты ж сьвятар згаданы ў запісе 1640 году. А ў 1692, 1715, 1722 гадох хвойніцкім настаяцелем названы Анікій Чачотка. Абодва зьдзяйсьнялі абрады ў Хвойніках і Загальлі<ref>НГАБ. Ф. 1781. Воп. 27. Спр. 202. А. 150адв. — 151.</ref>. [[Файл:POL COA Gozdawa.svg|165пкс|значак|зьлева|Герб Газдава роду Бжазоўскіх]] 24 сьнежня 1642 году ад імя [[Кашталяны амсьціслаўскія|амсьціслаўскага кашталяна]] Мікалая Абрамовіча складзены запіс ''вечнага продажу'' пагразлых у даўгах Астраглядавічаў і Хвойнікаў кіеўскаму падстолію [[Максыміліян Бжазоўскі|Максыміліяну Бжазоўскаму]], пра што Лукаш Мадлішэўскі выказваў клопат яшчэ ў лісьце ад 29 чэрвеня 1641 году<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 67.</ref>. Найбольш імаверна, што менавіта М. Бжазоўскі напярэдадні «хмяльніччыны» збудаваў у паўсталых на краю балота Хвойніках умацаваную сядзібу, званую замкам, дзеля абароны скарбу ад уласных сялянаў, казакоў ды суседзяў — паноў-братоў шляхты. 26 сакавіка 1651 году на загад польнага гетмана літоўскага князя [[Януш Радзівіл|Януша Радзівіла]], каб не дайшло да масавага паказачваньня тутэйшых жыхароў, у мястэчку Хвойнікі размясьціўся адзьдзел жаўнераў ротмістра Курпскага. У лісьце да князя Курпскі паведамляў, што стаў у надта дрыгвяністай мясьціне з зусім паганымі пераправамі, і як бы давялося біцца, то не адно коннаму, але і пешаму недзе разьвярнуцца — навокал балоты. Тут, маўляў, не тое аўса, сена не здабыць, надта край заўбогім стаў. Але яны з жаўнерамі так-сяк трываюць у нястачы, абы вяскоўцы не ўцякалі з сваіх гасподаў. Прасіў падмогі, бо тут адно хіба лічыцца што 5 харугваў, а папраўдзе і на 3 сотні ці набярэцца. Яшчэ даслаў з Хвойнікаў да гетманскага табару 2-х палонных казакоў сотні Дарашэнкавай палку [[Нябаба|Нябабы]]<ref>Джерела з історії Національно-визвольної війни українського народу 1648—1658 рр. Т. 2 (1650—1651). — Київ, 2013. С. 109, 110, 129, 431.</ref>. У другой палове XVII ст. мястэчка стала цэнтрам воласьці, тут праходзіў шлях [[Мазыр]]  — [[Юравічы]]  — [[Брагін]]  — [[Любеч]]. 26 чэрвеня 1664 году дачка нябожчыка Максыміліяна Бжазоўскага, берасьцейскага ваяводы, Зофія перапісала спадчынныя маёнткі ў Кароне (Астраглядавічы з Хвойнікамі таксама) і Берасьцейшчыне на мужа, князя [[Канстанцін Ян Шуйскі|Канстанціна Яна Шуйскага]]<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 69.</ref>. Тады Шуйскія ўпершыню набылі добра ў Кіеўскім ваяводзтве ды трымалі іх каля паўтары сотні гадоў. Менавіта яны зрабілі Хвойнікі цэнтрам сваіх уладаньняў у рэгіёне. Паспрыяла гэтаму не ў апошнюю чаргу тое, што Астраглядавічы знаходзіліся ў атачэньні брагінскіх добраў, а Хвойнікі — на поўначы па-за іх межамі. Паводле люстрацыі падымнага падатку Оўруцкага павету Кіеўскага ваяводзтва 1683 году, з 30 дымоў мястэчка Хвойнікі без уліку сьвятароў князь Шуйскі мусіў плаціць 6 злотых<ref>Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 488. Далей яшчэ ўлічаныя 7 дымоў яўрэйскіх (С. 502). Другі пабор — 6 злотых з 6 дымоў (С. 505).</ref>. 30 кастрычніка 1686 году нехта Мацьвей з Хвойнікаў пад прысягай паведаміў у Оўруцкім гродзкім судзе, што з маёнтку адыйшлі 77 дымоў<ref>Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 553.</ref> (×6 — прыкладна 462 жыхары). У іншых выпадках прычына адыходу «за Днепр» называлася: з прычыны гвалту як ад казакоў, так і ад жаўнераў урадавых войскаў. У лістападзе 1693 году харугва інаўроцлаўскага ваяводзіча Шчавінскага стала на зіму ў Хвойніках, але напярэдадні [[Стрэчаньне|стрэчанскага]] кірмашу вырушыла пад Хвастаў супраць казакоў палкоўніка Сямёна Палія. 12 лютага 1694 году жаўнер згаданай харугвы Сэбасьціян Яроцкі зь іншаю чэлядзю, закупіўшы на [[кірмаш]]ы правіянт, спыніўся на ноч у хаце ўдавы Казачыхі [[Валокі (Хвойнікі)|на Валоках]]. Але адміністратар маёнтку князя К. Шуйскага, Ян Зьдзітавецкі, сустрэўшы яго на вуліцы, замест нейкіх вінаватых загадаў зьбіць, потым узяў пад варту і трымаў у замкавай турме ледзьве ня 3 месяцы, ажно пакуль не вярнулася харугва і пацярпелы ня быў апраўданы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679—1716). — Киев, 1868. С. 285—287.</ref>. 16 красавіка 1697 году сотнік Чэпарняка і казакі палку Ярэмы гвалтоўна сталі на кватэры ў мястэчку Хвойнікі князя [[Дамінік Шуйскі|Дамініка Шуйскага]]. Калі ж пан Фрыдэрык Левэнфатэр, аканом маёнтку, спрабаваў не дапусьціць іх, дык казакі сілай уламваліся да людзей, зьбівалі, стралялі нібы ў ворагаў, а хвойніцкага баярына Стафана Пятроўскага з мушкету 2 разы ў грудзі стрэлілі, ад чаго той і памёр<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. С. 352.</ref>. [[Файл:Загаловак інвентара маёнтку Хойнікі 1698 г.png|значак|зьлева|Загаловак інвэнтара маёнтку Хвойнікі 1698 г.]][[Файл:Герб князёў Шуйскіх.png|165пкс|значак|Герб Сьвяты Юры (Георгі Пераможац) князёў Шуйскіх. Фота Анатоля Бензярука. Выява з надмагільля Віталіса Шуйскага (†1. VI. 1849) у в. Чыжэўшчына (былыя Крупчыцы) Жабінкаўскага р-ну Берасьцейшчыны]][[Файл:Загаловак інвентара маёнтку Хойнікі 1721 г.png|значак|зьлева|Загаловак інвэнтара Хвойніцкага маёнтку 1721 г.]] У 1698 годзе маёнтак Хвойнікі і [[Загальле]] (староства) перададзены ад князя Д. Шуйскага ў кіраваньне Зыгмунту Шукшце, што засьведчана адпаведным інвэнтаром<ref>НГАБ. Ф. 320. Воп. 1. Спр. 1. А. 119, 129—133адв.</ref>. Паводле рэвізыі 1716 году, у мястэчку Хвойнікі на пэрыяд пасэсіі князя [[Станіслаў Шуйскі|Станіслава Шуйскага]] налічвалася 44 двары і двор сьвятара, 7 сялян, якія перасяліліся зь Небытава, Валокаў, Брагіна. Два двары часова вызваленыя былі ад уплатаў, гаспадары яшчэ 2-х адпрацавалі [[чынш]] у замку, а з астатніх выбрана падымнага 225 злотых, г. зн. прыкладна на паўсотні злотых болей, чым належала (пасэсар, часовы ўладальнік, ня мог сабе ў тым адмовіць). Яшчэ ў мястэчку жылі 17 габрэяў-гаспадароў і 9 габрэяў, што ня мелі дамоў і падатак давалі толькі з камораў. Яны мусілі плаціць чыншу больш як 345 злотых<ref>НГАБ. Ф. 320. Воп. 1. Спр. 1. А. 139—139адв., 143адв.</ref>. Згодна зь інвэнтаром маёнтку Хвойнікі ''з прылегласьцямі'' ад 20 сакавіка 1721 году, пададзенага былым пасэсарам Юзафатам Парышэвічам, біскупам валоскім, князю [[Мікалай Шуйскі|Мікалаю Шуйскаму]] ў мястэчку было 43 гаспадаркі, 7 «сялянскіх камораў», 5 габрэяў-гаспадароў, 9 габрэяў без дамоў; чыншу плацілі 175 злотых і тры з паловай грошы. Акрамя таго, местачкоўцы, што мелі коней з падводамі, мусілі быць напагатоў, абы грузы перавозіць за 12 [[міля]]ў, а не, дык пешшу за 3 мілі зь лістамі хадзіць. Па 2 копы замкавага жыта і ярыны нажаць павінныя. У гвалты пераправы і грэблі вялікаборскую млыновую і іншыя масьціць і рамантаваць усе агулам. Габрэі, як будуць мяса прадаваць, дык на замак абавязкова мусілі даваць зь лепшага. Мястэчка загадана абнесьці [[паркан]]ам таксама сіламі насельнікаў, каб між 2-ма брамамі не засталося ніводнага праходу. Кожны двор павінны адпраўляць работніка на праполку замкавых агародаў ды нарыхтоўку агародніны на зіму. Найбольш распаўсюджаныя прозьвішчы жыхароў-беларусаў — Грышчанка, Стасенка, Шымук, Козік, Навуменка, Коваль, сустракаліся таксама прозьвішчы Каролік, Гапонік, Леўчанка, Мельнік, Кандраценка. Прозьвішчы жыхароў-габрэяў часта ўказвалі, адкуль іх носьбіты прыбылі ў Хвойнікі: Лейба [[Стралічаў]]скі, Хаім [[Вялікі Бор (Хвойніцкі раён)|Вялікаборскі]], Шмуль зь Юркавічаў, Бенямін зь [[Юравічы|Юравічаў]], Лейба з [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічаў]], Іцка Гальміч зь [[Лісьцьвін]]авічаў, Ёсь [[Настольле|Настольскі]]. Мелі патранімічнае паходжаньне: Гірш Баруховіч, Моўша Гіршовіч, Якаў Лейбавіч, Мендэль Абрамовіч, Іцка і Ёсь Гіршовічы, Невах Нохімавіч, Яшка Пярцовіч, Абрам Хаімавіч, Іцка Моўшавіч. Або ад назвы прафэсыі — Нохім Цырулік, Рафель Кравец. Маглі звацца зусім проста: Шайка{{Заўвага|Родныя браты Міхаль і Шайка ад красавіка 1715 г. трымалі арэнду хвойніцкую, на якую мелі гадавы кантракт за суму ў 4300 злотых, даволі спраўна яе выплачвалі (НГАБ. Ф. 320. Воп. 1. Спр. 1. А. 144). А нашмат пазьней, у пачатку 1830-х гадоў экспартэрамі гарэлкі з бровараў Уладыслава Прозара, падкаморага рэчыцкага, у Хвойніках, Гарадзішчы і Ёлчы былі бацька і сын Лейба і Абрам Шайковічы [НГАБ. Ф. 694. Воп.7. Спр. 831. А. 9]. Тады яны ўважаліся першымі ў гэткага кшталту камэрцыі на ўвесь Рэчыцкі павет Менскай губэрні.}}, Гдаль, Шмуйла, ці яшчэ дадаючы да імя ўласнага род заняткаў — Айзік арандатар, Іцка кравец. У гэтым жа інвэнтары зьмешчана апісаньне Хвойніцкага замку<ref>НГАБ. Ф. 320. Воп. 1. Спр. 1. А. 120—122адв.</ref>{{Заўвага|Пра Хвойніцкі замак гл.: Ткачоў М. А. Замкі і людзі. — Мінск: Навука і тэхніка, 1991. С. 160 — 161; пар.: [http://hojniki.ucoz.ru/index/0-56 С. Бельскі. Замак у Хойніках.]}}. Пасэсія ксяндза-біскупа Ю. Парышэвіча была вельмі няўдалай. Маёнтак усё ніяк ня мог управіцца з выплатай даўгоў, што мусіла абмяркоўвацца нават на паседжаньнях Радамскага і Люблінскага трыбуналаў<ref>Архив ЮЗР. Ч. 2. Т. 3. Постановления провинциальных сеймиков в 1698—1726 гг. — Киев, 1910. С. 699—700.</ref>. 2 траўня 1722 году князь Мікалай Шуйскі атрымаў ліст, у якім паведамлялася, што маніфэсту камісарскага абмежаваньня Оўруцкага павету з Мазырскім у Оўручы няма, кнігі бо двойчы згарэлі, дык ці не зьвярнуўся б у Мазырскі гродзкі суд, мо там што здабудзе<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 36</ref>. Пасьля князя Мікалая, ад канца 1720-х і да пачатку 1750-х гадоў Хвойнікі сталі ўласнасьцю яго брата Ігнацыя. У тарыфе падымнага падатку Оўруцкага павету Кіеўскага ваяводзтва 1734 году, складзеным паводле зьвестак папярэдняй люстрацыі, засьведчана, што ў 17 паселішчах (акрамя вёскі [[Багушы (Гомельская вобласьць)|Багушы]], прыналежнай астраглядаўскай плябаніі) Хвойніцкай воласьці пана І. Шуйскага налічвалася 255 двароў<ref>Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 21, 39, 285—286.</ref> (прыкладна 1530 жыхароў). Прычым для Хвойнікаў улічаныя і габрэйскія домагаспадаркі. 24 сьнежня 1744 году настаяцель Астраглядаўскага касьцёлу кс. Антоні Лукаш Пянькоўскі, дэкан оўруцкі, ахрысьціў у двары Хвойніцкім Адама, сына вяльможных Ігнацыя і Людвікі князёў Шуйскіх, пра што быў зроблены запіс у мэтрычнай кнізе Хвойніцкай царквы (Ecclesiae Ritus Greci Unici Choynicensis), пазьней занесены ў кнігі парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 1781. Воп. 27. Спр. 202. А. 151адв.</ref>. У 1750—1770 гадох адбываліся шматлікія непаразуменьні і канфлікты паміж уладальнікамі добраў Хвойнікі і Астраглядавічы (князямі Шуйскімі, дзедзічамі і рознымі апякунамі) і ўладальнікамі суседняга Брагінскага маёнтку панамі Замойскімі/Мнішкамі, кароткачасовымі спадчыньнікамі па князю [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхалу Сэрвацыю Вішнявецкаму]] і яго жонцы Тэклі (з Радзівілаў), а асабліва — з панамі Ракіцкімі. У 1748 годзе мястэчка Хвойнікі названае ў ліку паселішчаў, частка жыхароў якіх належала да рыма-каталіцкай Астраглядавіцкай парафіі [[Оўруцкі дэканат|Оўруцкага дэканату]] [[Кіеўская дыяцэзія|Кіеўскай дыяцэзіі]]<ref>Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. — Lwów, 1748. S. 148.</ref>. У чэрвені 1750 году ў Хвойніках быў схоплены гайдамак Астап Луцкі, які ажно на працягу «шасці гадоў у гультайскіх эксцэсах жыцьцё праводзіў». Тутэйшая грамада асудзіла яго «на горла», але адміністратар Оўруцкага староства пан Станіслаў Быстрыцкі адмовіўся прыняць палоннага ў турму і выканаць над ім смяротны прысуд, дзеля чаго ў Оўруцкім гродзе і быў заяўлены пратэст<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 3: Акты о гайдамаках (1700—1768). — Киев, 1876. С. 464—466.</ref>. 14 жніўня т. г. возны гэнэрал Кіеўскага ваяводзтва пан Андрэй Святкоўскі арыштаваў у Хвойніках падданых князёў Шуйскіх з Краснасельля і іх атамана Кулешыка, падданага Загароўскага, абвінавачваных у [[Гайдамак|гайдамацтве]]. Кіраўнік ключа пан Мікалай Страчынскі абяцаў затрымаць рабаўнікоў да суда ў турме Хвойніцкага замку<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 3. С. 511—512.</ref>. На 1754 год у мястэчку Хвойніках, напэўна, разам зь вёскай Валокамі, адсутнай у тарыфе, налічвалася 109 двароў (каля 654 жыхароў), зь якіх да Оўруцкага замку выплачвалася 16 злотых, 29 з паловай грошаў, на вайсковыя патрэбы павету і ваяводства 67 злотых і 28 грошаў<ref>Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 192; гл. таксама: С. 13—15, 20—22.</ref>. [[Файл:Герб уласны роду Прозараў.png|165пкс|значак|зьлева|Герб уласны роду Прозараў]] Габрэйскія перапісы 1765, 1778 і 1784 гадоў засьведчылі, што ў Хвойніках налічвалася адпаведна 30 дамоў, 101 жыхар, 24 дамы, 58 жыхароў і 25 дамоў з 67 жыхарамі; яшчэ 25 чалавек схаваныя ад апошняга перапісу ў суседняй вёсцы Настольле, г. зн. разам было 92 чалавекі. Мястэчка — цэнтр аднаіменнага [[кагал]]у, да якога ў названыя гады належалі насельнікі 14, 16 і 17 вёсак, а ў іх разам зь мястэчкам пражывала 198, 105 і 145 głow; некаторыя зь іх у 1784 годзе запісаныя хрысьціянамі, таму пагалоўшчыне не падлягалі (у Малым Карчовым, Рашаўцах, Рудным і Шчарбінах)<ref>Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765—1791 гг. — Киев, 1890. С. 301, 391, 710.</ref>. Убываньне колькасьці габрэяў магло быць выклікана выбухам гайдамацка-сялянскай [[Каліеўшчына|Каліеўшчыны]] 1768 году, адгалоскі якой дасягалі і гэтых мясьцінаў. У «Archiwum Prozorów i Jelskich» ёсьць дакумэнт, датаваны 3 студзеня 1771 году, паводле якога хвойніцкі уніяцкі парох Ян Чачотка, з дазволу захварэлага ксяндза Мацея Шамяткоўскага, пробашча астраглядаўскага, ахрысьціў «толькі вадой» без далейшых касьцельных цырымоніяў нованароджаную Людвіку Канстанцыю, дачку нядаўна памерлага старосты загальскага князя Адама і Марыяны (з дому Халецкіх) Шуйскіх<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 19. S. 6, 8; НГАБ. Ф. 1781. Воп. 27. Спр. 202. А. 159адв.</ref>. [[Файл:Chojniki, Prozar. Хойнікі, Прозар (I. Urubleŭski, 1897).jpg|значак|Сядзібны дом Прозараў у Хвойніках. Ігнацы Врублеўскі, 1891 г.]] 16 студзеня 1783 году сын ваяводы віцебскага Юзафа Прозара Караль ажаніўся з князёўнай Людвікай Шуйскай<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 19. S. 26, 28 — 30.</ref>. Хвойніцкі маёнтак з Астраглядаўскім ключом знаходзіўся на той час у пасэсіі апякуноў дзяўчыны князя [[Войцех Шуйскі|Войцеха Шуйскага]] і яго жонкі Анелі, сястры князя Адама. Дзеля таго, каб Людвіка, адзіная спадкаемца па бацьку, магла ўвайсьці ў валоданьне добрамі, Каралю Прозару давялося сіламі свайго ўпаўнаважанага шляхціча Гадзяеўскага зьдзейсьніць [[наезд]]. Да вялікай вайны справа не дайшла, але судовыя спрэчкі з старостамі ніжынскімі скончыліся капрамісам толькі ў 1785 г.<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 91 — 97; Dubiecki M. Karol Prozor, oboźny W. W. Ks. Litewskiego. Przyczynek do dzieów powstania Kościuszkowskiego. Monografia / M. Dubiecki. — Kraków, 1897. S. 34 — 35.</ref> 13 ліпеня 1791 году варшаўская «Gazeta narodowa i obca» зьмясьціла паведамленьне пра тое, як 11 чэрвеня гаспадары рэзыдэнцыі ў Хвойніках{{заўвага|Новы сядзібны дом збудаваны якраз у часы [[Чатырохгадовы сойм|Чатырохгадовага сойму]].}} Караль і Людвіка Прозары сустракалі гасьцей з суседніх Мазырскага, Рэчыцкага і свайго Оўруцкага паветаў. Нагода — сьвяткаваньне прыняцьця [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня]], пакліканай умацаваць і выратаваць Рэч Паспалітую. З раніцы наступнага дня — гарматны салют, сьвятая імша ў Астраглядавіцкім касьцёле{{Заўвага|Да парафіяльнага касьцёлу сьвяточная працэсія мусіла пераадолець крыху меней як 20 км, але ж і людзі ў навакольлі пра тое сьвята пачулі!}}, урачыстая казань ксяндза-пробашча Францішка Глінскага, Тe Deum laudamus вуснамі патрыётаў, сьвяточны абед і музыка з танцамі да самай раніцы.<ref>Gazeta narodowa y obca. № LVI. 13 lipca 1791; гл.: [http://hojniki.ucoz.ru/index/1791/0-363 Хойнікшчына]</ref> === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Загаловак апісання Хойніцкага архіва 1798 г.png|значак|зьлева|Загаловак вопісу Хвойніцкага архіва 1798 г., у якім праігнараваныя расейскія адміністрацыйныя пераўтварэньні, а сам маёнтак названы ''графствам''.]][[Файл:Chvojniki, Prozar. Хвойнікі, Прозар (1901-17).jpg|значак|Сядзібны дом напярэдадні 1-й сусьветнай вайны каля вуліцы У. В. Жыляка]] У выніку 2-га падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Хвойнікі апынуліся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе тэрытарыяльна ўпарадкаванага [[Рэчыцкі павет|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<ref>Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182.</ref>. У пачатку жніўня 1793 году сядзіба ў Хвойніках прымала гасьцей — удзельнікаў кансьпірацыйнай нарады, мэтай якой была падрыхтоўка ўзброенага выступленьня супраць падзелаў Рэчы Паспалітай і за аднаўленьне Канстытуцыі 3 траўня. Сярод іх М. Дубецкім і К. Барташэвічам названыя адзін з галоўных арганізатараў Ігнацы Дзялынскі з Траянова, оўруцкі падкаморы і ўладальнік Олеўскага ключа Тадэвуш Нямірыч, соймавы пасол Каятан Праскура, стражнік літоўскі з суседняга [[Барбароў|Барбарова]] Ян Мікалай Аскерка, [[абат]] оўруцкіх базылян Юзафат Ахоцкі з Шэпелічаў, яго пляменьнік, аўтар успамінаў пра падзею Ян Дуклян Ахоцкі, прэзыдэнт тагачаснага цэнтру Кіеўскага ваяводзтва г. [[Жытомір]]а Левандоўскі, судзьдзя Дуброўскі, староста Богуш, рэгент Асташэўскі, канонік Кулікоўскі, ксёндз Саламановіч, Станіслаў Трацяк і інш. — агулам 20 асобаў. Імёныя астатніх засталіся невядомыя расейскай сьледчай камісіі ў Смаленску. З Хвойнікаў шэф І. Дзялынскі, акрамя карысных рашэньняў, вывез 25 000 [[дукат]]аў, сабраных патрыётамі. У 2-й палове жніўня Я. Ахоцкі, наведаўшы маёнтак К. Прозара, атрымаў яшчэ 8000, а ў канцы сьнежня — 16 000 чырвоных злотых; акрамя таго, М. Паўша паказаў на сьледзтве, што Прозар даваў 2000 дукатаў на ўтрыманьне Пінскай паўстанчай брыгады<ref>Wybór pism J. I. Kraszewskiego. Pamiętniki Jana Duklana Ochockiego. — Warszawa, 1882. Tom II. S. 215—216, 249; Dubiecki M. S. 180—183; Bartoszewicz K. Dzieje insurekcji kościuszkowskiej 1794. — Berlin: B. Harz, 1913. S. 129—130; Восстание и война в Литовской провинции (по документам Москвы и Минска). Сост. Е. К. Анищенко. — Минск, 2001. С. 26.</ref>. Тадэвуш Касьцюшка прызначыў К. Прозара намесьнікам радцы Найвышэйшай нацыянальнай рады і сваім паўнамоцным прадстаўніком пры ўсіх дывізіях войска ВКЛ. Разгарнуць паўстаньне не хапіла часу. Давялося ратавацца. К. Прозар і капітан Гамількар Касінскі 20 красавіка 1794 году выехалі з Хвойнікаў да Юравічаў. Але Ян Мікалай Аскерка, стражнік польны літоўскі, праз свайго пасланца папярэдзіў, што ў Бабічах (Барбарове) іх ужо чакаюць расейскія жаўнеры. Абознаму з Касінскім тады ўдалося, дзякуючы сялянам-праваднікам, застацца вольнымі<ref>Tygodnik literacki. — № 37. Poznań, dnia 13 września, 1841 (Ліст гэн. Касінскага да гэн. Пашкоўскага); Dubiecki M. S. 215—217.</ref>. У Хвойнікі расейскія адзьдзелы ўвайшлі ў аўторак 22 красавіка апоўдні. Рухаліся з 2-х бакоў, зьбліжаючыся да двара, як быццам засьцерагаліся засады. Камандзірамі іх былі «паляк на расейскай службе» Яворскі і [[падпалкоўнік]] Таўберт. Не засьпеўшы абознага ў Хвойніках, узялі нібы ў заложнікі 10-месячнага сына Уладыся{{Заўвага|Да 17 жніўня знаходзіўся ў Хвойніках пад наглядам паручніка Давыдава. З прычыны сэквэстру нянькам даводзілася спрачацца з афіцэрамі нават за пялюшкі для немаўляці. Нарэшце швагер Францішак Букаты, былы сакратар амбасады Рэчы Паспалітай у Лёндане, дамогся часовай апекі над хлопчыкам і вывез яго з Хвойнікаў: Dubiecki M. S. 235—236.}}. На маёнтак быў накладзены сэквэстар, а Людвіка Канстанцыя зь іншымі дзецьмі і маці Марыянай вымушана выехаць за аўстрыйскую мяжу ў Львоў<ref>Dubiecki M. S. 229.</ref>. [[Файл:Запіс аб пахаванні Караля Прозара.png|значак|зьлева|Запіс аб пахаваньні абознага Караля Прозара]] [[Файл:Пергамент з прысвячэннем нябожчыцы Людзвіцы Канстанцы Прозар. Знаходка 1965 г.png|значак|Пэргамін з прысьвячэньнем Людвіцы Прозар яе мужа Караля. Знаходка 1965 г.]] [[Файл:Chvojniki, Kaścieł. Хвойнікі, Касьцёл (1858).jpg|значак|зьлева|Праэкт мураванага касьцёлу ў Хвойніках 1858 г.]] [[Файл:Chvojniki, Ludvika Prozar. Хвойнікі, Людвіка Прозар (1913).jpg|значак|Курган Людвікі, альбо і фамільны склеп роду Прозараў (?). Час выкананьня фота невядомы. Атрыманае А. Ельскім пры канцы 1913 г.]] [[Файл:Chvojniki, Rynak, Kaścieł. Хвойнікі, Рынак, Касьцёл (I. Sierbaŭ, 1912).jpg|значак|зьлева|Касьцёл у цэнтры мястэчка, пераўтвораны ў Пакроўскую царкву. Фота І. Сербава. 1912 г.]] [[Файл:Бутля ўрэцкага шкла, дукат і 2 злотыя 1831 г.png|значак|Бутля ўрэцкага шкла, дукат і 2 злотыя 1831 г. з пахаваньня Людвікі Прозар]] [[Файл:Chvojniki. Хвойнікі (1864).jpg|значак|зьлева|Хвойнікі на пляне 1864 г.]] [[Файл:Chojniki, Prozar. Хойнікі, Прозар (I. Sierbaŭ, 1912).jpg|значак|Капліца (з {{падказка|крыптай|пахавальняй}}?) на могілках. Хвойнікі. [[Ісак Сербаў]], 1912 г.]] [[Файл:Chvojniki. Хвойнікі (1886).jpg|значак|зьлева|Хвойнікі на пляне 1886 г.]] [[Файл:Мястэчка Хойнікі на карце Ф. Ф. Шуберта.png|значак|Хвойнікі і навакольле на мапе Ф. Ф. Шубэрта сярэдзіны XIX ст.]] [[Файл:Надпісы з каталіцкіх пахаванняў у Хойніках.png|значак|Надпісы з каталіцкіх пахаваньняў у Хвойніках.]] [[Файл:Jezapoŭ-Vałoki. Езапоў-Валокі (1887).jpg|значак|зьлева|Плян фальваркаў Езапоў і Валокі. 1887 г.]] У 1796 годзе настаяцель Пакроўскай царквы ў Хвойніках, павернутай да [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|расейскага праваслаўя]] годам раней<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 343.</ref>, Якаў Чачот склаў яе вопіс<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 39 — 39адв.</ref>. У крыніцы таксама 1796 году сказана, што колішнія добра Людвіка Прозара {{Заўвага|Так падпісваўся Караль, бо маёнтак быў уласнасьцю яго жонкі Людвікі, а каб браць удзел у справах павету і ў Рэчы Паспалітай, і ў Расеі неабходна мець у яго межах зямельныя ўладаньні. І. В. Кандрацеў дарэмна зьдзіўляўся з таго, што Людвік Прозар ня ўдзельнічаў у выбарах у дваранскія інстытуцыі Рэчыцкага павету ў 1796 г., а потым распавёў пра яго "родзіча" Караля – вялікага патрыёта Рэчы Паспалітай (ужо больш як два гады ён быў у сваёй першай эміграцыі), неабачліва спаслаўшыся на электронны плягіят, падпісаны прозьвішчам Баркоўскі (Ігор Кондратьєв. Участь шляхти Речицького повіту у виборах в дворянські інституції Чернігівського намісництва в 1796 р. // Рэчыцкі край: да 150-годдзя з дня нараджэння Мітрафана Доўнара-Запольскага: зб. навук. арт. – Мінск: Беларуская навука, 2019. С. 311 – 312).}}, у пераліку якіх і м. Хвойнікі, перайшлі былі «ў скарб», але «паводле найвышэйшага загаду» вернутыя пані Луізе{{Заўвага|Француская форма імя прысутнічае ў паперах імпэратрыцы Кацярыны ІІ, у лістах яе гэнэралаў і самой Людвікі Канстанцыі, гл.: AGAD. APiJ. Sygn. 13. S. 3, 4, 76, 78, 97, 154, 158, 160; таксама гл. дакумэнты наступнага сэквэстру: Sygn. 14.}} Прозаравай<ref>Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск, 2018. С. 70 — 71.</ref>. Паводле шляхецкай рэвізіі 1811 году, фальварак [[Лянтарня|Linterny]] зь вёскай Забалаць (сёння гэта вуліцы г. Хойнікі) трымаў у арэндзе ад абозных Прозараў Ваўжынец Балашэвіч, ротмістр берасьцейскі<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 3</ref>. У 1812 годзе К. Прозар падтрымаў імпэратара французаў [[Напалеон I Банапарт|Напалеона Банапарта]], марна спадзеючыся, што той дапаможа ўзьняць з каленаў гаротную Айчыну, заняў пасаду старшыні Скарбовага камітэту ў Часовым урадзе ВКЛ{{Заўвага|Паводле Браніслава Клечыньскага, у 1813 годзе Напалеон даслаў з Дрэздэна абознаму ордэн Ганаровага легіёну, а разам і патэнт на графскі тытул: AGAD. APiJ. Sygn. 34. S. 6.}}. Усё абярнулася чарговай эміграцыяй ды сэквэстрам Хвойнікаў, Астраглядавічаў і вёсак да іх прыналежных. Пані Людвіка і ў гэты раз дамаглася вяртаньня да канца 1814 году маёнткаў з 2524 рэвіскімі душамі, давёўшы расейскім уладам, што яны належаць ёй, і што ня мусіць адказваць за ўчынкі мужа<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 14.</ref>. У пачатку 1831 году оўруцкі маршалак Ануфры Галецкі прапаноўваў больш як ужо 70-гадоваму К. Прозару ўзначаліць агульны для Рэчыцкага, Мазырскага і Оўруцкага паветаў паўстанцкі ўрад. Меркавалася стварыць вайсковы кантынгэнт колькасьцю да 1000 чалавек пад яго камандай і пра гэта стала вядома расейскім уладам. Былы абозны ВКЛ адмовіўся, спаслаўшыся на фізычную слабасьць і нэгатыўнае стаўленьне да гэтай ідэі сыноў Уладыслава і Юзафа. Мяркуецца, што нарады патрыётаў у Хвойніках усё ж адбываліся<ref>Dubiecki M. S. 321; Dangel St. Rok 1831 w Mińszczyźnie. — Warszawa, 1925. Tom II. S. 53, 173 (przypis 66).</ref>{{Заўвага|У кожным выпадку, вольналюбівых поглядаў сваіх абозны не зьмяніў і ў глыбокай старасьці. Знойдзеныя ў 1965 годзе ў Хвойніках паўстанцкія манэты 1831 году, пакладзеныя ў склеп перазахаванай у 1829 г. жонкі Людвікі Канстанцыі, сьведчаць аб тым. Цікава: пра «flaszką krzyształową, hermetycznie zamkniętą, w której znajduje się ducat, dwuzłotówka i pismo na pargaminie, ręką moją (К. Прозара) kreślone, z podpisem wielu przytomnych natenczas obywateli», як і пра пабудову склепа, Юзаф Рольле паведамляў яшчэ ў кнізе 1882 г.: Dr. Antoni J. Opowiadania historyczne. Serya trzecia. T. 1. Karol Prozor, ostatni oboźny litewski. – Warszawa, 1882. S. 46. Пра знаходку гл.: Рябцевич В. Н. Нумизматика Беларуси. – Минск: Полымя, 1995. С. 274 – 275; Каталог выставы “Ад рымскага дэнарыя да беларускага рубля”. /Укл. Р. І. Крыцук, В. М. Сідаровіч, Л. І. Талкачова. — Мінск: Кнігазбор, 2018}}. Знаходзіўся тут пэўны час і прысланы з Рэчыцы падпаручык Міцінскі з паўтара дзясяткам салдат-інвалідаў, які адмовіўся выправіцца да каленкавіцкіх Вадовічаў, бо там на 12 чэрвеня т. г., маўляў, ужо сканцэнтравалася зашмат паўстанцаў. 19 чэрвеня ад брагінскіх [[Шкураты|Шкуратоў]] і Мікулічаў праз Хвойнікі ў накірунку Вадовічаў, потым Нароўлі і Мухаедаўскіх лясоў, дзе хаваліся {{падказка|інсургэнты|Паўстанцы}} з Оўруцкага і Радамышльскага паветаў, праходзіў невялікі конны адзьдзел Міхала Лігэнзы, спрабуючы ўзьняць тутэйшую чыншавую і дворскую шляхту на паўстаньне<ref>Dangel St. S. 59.</ref>. 15 сакавіка 1835 году, згодна з мэтрычным запісам у кнігах Мікуліцкай Багаяўленскай царквы, у фальварку [[Лянтарня]] (Лянтэрня), арандаваным шляхцічам Ігнацыем Стравінскім, нарадзіўся сын Аляксандар, старэйшы брат Хведара, будучага знакамітага артыста Марыінскага тэатру ў Пецярбургу<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 13. Спр. 537. А. 404</ref>. Паводле зьвестак на 1834 год, у Хвойніках праводзіліся 2 штогадовыя кірмашы: 1—3 лютага і 1—4 кастрычніка; тавараў прывозілася адпаведна на 4 000 і 3000 рублёў, прадавалася на 2 000 і 1 600 р., наведвалі кірмашы каля 500 і 400 чалавек<ref>Список существующих в Российской империи ярма''н''ок. — С. Петербург, 1834. С. 190.</ref>. Запіс у мэтрычных кнігах Астраглядаўскага касьцёлу Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі засьведчыў, што 20 кастрычніка (1 лістапада н. ст.) 1841 году ў Хвойніках, хутчэй ад старасьці, чым ад хваробы, у 81-гадовым веку памёр вялікі абозны ВКЛ Караль Прозар. 24 кастрычніка Мазырскі і Рэчыцкі дэкан Францішак Пазьняк, які быў астраглядаўскім пробашчам, пры асыстэнцыі шматлікага духавенства і ў прысутнасьці мноства людзей пахаваў нябожчыка ў радавым склепе<ref>НГАБ. Ф. 1089. Воп. 1. Спр. 3. А. 10адв.</ref>. У інвэнтарах 1844 г. уладальнікамі Хвойніцкага і Юзафаўскага маёнткаў названыя адпаведна Ўладыслаў і Юзаф Прозары, сыны абознага<ref>НГАБ. Ф. 142. Воп. 1. Спр. 1475, 1481.</ref>. Пасьля сьмерці Юзафа ў 1845 г.<ref>НГАБ. Ф. 1089. Воп. 1. Спр. 3. А. 44 — 44 адв.</ref> ягоная частка тутэйшай спадчыны перайшла да Ўладыслава. Згодна з кнігай "Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна", на 1849 год у Хвойніках — 74 двары, 580 жыхароў; дзейнічалі царква, каталіцкая капліца, 3 сынагогі; паштовая станцыя на тракце Мазыр — Брагін — Любеч, 26 крамаў, 2 піцейныя дамы, конны млын. Побач, у сядзібе Валокі, былі бровар і вятрак. У «Списках населенных мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 12 асобаў мужчынскага і 7 жаночага полу з двара Хвойнікі, 199 і 113 асобаў адпаведна зь ліку жыхароў мястэчка Хвойнікі былі парафіянамі Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, яшчэ 55 местачкоўцаў абодвух полаў зьяўляліся прыхаджанамі Хвойніцкай Сьвята-Пакроўскай царквы<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 382, 666</ref>. У 1859—1862 гадох намаганьнямі і на сродкі Ўладыслава Прозара ў Хвойніках вымуравалі нэагатычныя касьцёл і капліцу, вядомыя са здымкаў 1912 г. І. Сербава. 17—18 верасьня 1860 году мястэчка наведаў менскі архіяпіскап [[Міхал Галубовіч]]. У. Прозар прасіў дазволу ўзьнесьці алтар для жалобнага набажэнства ў капліцы. Архіяпіскап згадзіўся пры ўмове, калі абшарнік збудуе на працягу 15-ці гадоў мураваную царкву<ref>Язэп Янушкевіч. Дыярыюш з XIX стагоддзя: Дзённікі Міхала Галубовіча як гістарычная крыніца. — Мінск.: Выдавец В. Хурсік, 2003</ref>. У пачатку студзеня 1862 году Ўладыслаў спачыў. На пахаваньні ў Хвойніках, менш як за паўтары гады да свайго арышту, прысутнічаў і выступіў з прамоваю [[Аляксандар Аскерка]]<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 209.</ref>, сястра якога Зофія была замужам за сынам нябожчыка Мечыславам. У 1864 годзе Мечыслаў Прозар памёр у зьняволеньні, а на маёнтак Хвойнікі, у якім на думку сьледзтва «жылі людзі, гатовыя да рэвалюцыйных беспарадкаў» і знайшлі нарыхтаваную зброю, быў накладзены ўзмоцнены 10-ці адсоткавы збор. Памёр і арыштаваны па справе паўстаньня Гэнрык Пяткевіч, бацька Чэслава<ref>Паўстанне 1863—1864 гадоў у Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губернях: Дакументы і матэрыялы Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі / уклад. Дз. Ч. Матвейчык; рэдкал.: У. І. Адамушка [і інш.]. — Мінск: А. М. Вараксін, 2014. С. 450—452.</ref>. У 1864 годзе дзеля выхаваньня тутэйшых дзяцей, а разам і іхных бацькоў у духу вернасьці расейскай манархіі, у Хвойніках адкрыта 2-клясная народная вучэльня. 20 чэрвеня 1865 году, «паводле мясцовага прадстаўленьня» праваслаўнага духавенства, як зь непрыхаваным задавальненьнем пісаў у сваім рапарце брагінскі дабрачынны Максім Ярэміч, невялікі стары драўляны і «цудоўнай структуры» мураваны касцёлы ў цэнтры Хвойнікаў і мураваную капліцу на могілках улады адабралі ў католікаў і перадалі ў праваслаўнае ведамства<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 31248. А. 15.</ref>. Удава Мечыслава Прозара Зофія рабіла захады, абы вярнуць забранае ці хоць забясьпечыць недатыкальнасць радавога склепу. 2 лістапада 1887 г. яе сын і спадкаемца Канстанцін вымушаны быў прадаць абцяжараны даўгамі маёнтак расейскім купцам з [[Арлоўская губэрня|Арлоўскай губэрні]], карачаўскаму Міхаілу Пятровічу Аўраамаву і трубчэўскаму Гаўрылу Сямёнавічу Курындзіну за 580 000 рублёў серабром<ref>Виноградов Д. Л. Живые прошлого страницы. / Дмитрий Леонидович Виноградов. — Минск: А. Н. Вараксин, 2018. С. 99 — 102.</ref>. У сьпісе землеўладальнікаў Менскай губэрні сказана, што ў маёнтку Хвойнікі Канстанціна Прозара налічвалася 44 466 дзесяцін зямлі<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 373.</ref>. Пасьля таго продажу і здарылася непапраўнае. «Dziennik Kujawski» у верасьнёўскім нумары за 1895 год паведамляў: яшчэ ў канцы сакавіка злачынцы, нібыта з кола новых уладальнікаў маёнтку, нанялі каваля, выламалі краты ад уваходу ў [[лёх]], выкінулі з трунаў рэшткі пахаваных Прозараў, пазрывалі зь іх медзь і наступна прадавалі ў розных месцах. Празь некалькі дзён выламаныя краты і парэшткі заўважыў праваслаўны сьвятар, які і паведаміў аб здарэньні ў паліцыю. Гэтак Прозары пазбавіліся апошняга, што ім яшчэ ў Хвойніках належала, — уласных пахаваньняў<ref>Dziennik Kujawski. — Inowrocław, 20 września 1895 (Nr. 216. Rocznik III). S. 3.</ref>. [[Файл:Chvojniki, Prozar, Kaplica. Хвойнікі, Прозар, Капліца (1913).jpg|значак|Капліца. Час выкананьня здымку невядомы. Дасланы А. Ельскаму ў канцы 1913 г.]] У парэформавы час Хвойнікі сталі цэнтрам воласьці ў Рэчыцкім павеце. У мястэчку здаўна праводзіліся кірмашы — Стрэчанскі ў лютым і [[Пакроў]]скі ў кастрычніку. У 1863 і 1864 гадох на іх адпаведна было прывезена тавару на 3850 і 4000 рублёў, 4500 і 4500 рублёў, а прададзена — на 1700 і 2000 рублёў, 2315 і 2500 рублёў<ref>Труды Минского губернского статистического комитета. Вып. 1. Историко-статистическое описание девяти уездов Минской губернии. — Минск, 1870. С. 416</ref>. У сьпісе прыходаў і прычтаў па чатырох благачынных акругах (у межах Рэчыцкага павету) Менскай епархіі на 1876 год у складзе прычту Пакроўскай царквы ў Хвойніках названыя настаяцель а. Іаан Лісевіч, в. а. штатнага псаломшчыка Яўген Тышкевіч і звышштатны Даніла Транцэвіч, просьфірня Алена Васанская. Да прыходу належалі жыхары мястэчка Хвойнікі, вёсак Валокі, Малешаў, Паселічы, Людвін, Настольле, Карчовае, Гарошкаў, Небытаў, Куравое, Дворышча<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 458</ref>. На 1879 год у прыходзе налічвалася 1178 душ мужчынскага і 1151 душа жаночага полу сялянскага саслоўя<ref>Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 140</ref>. У 1885 г. Хвойніцкую воласьць складалі 24 паселішчы з 859 дварамі. У 1890 годзе у мястэчку — валасная ўправа, мяшчанская ўправа, пошта, лекарскі ўчастак, у воласьці — 36 паселішчаў з 1567 дварамі. У 1895 годзе ў маёнтку была заснавана вінакурня<ref name="fn2">Список фабрик и заводов европейской России. – С.-Петербург, 1903. С. 575</ref>. Паводле перапісу 1897 г. тут 335 двароў, 2596 жыхароў, 5 юдэйскіх малітоўных дамоў, паштова-тэлеграфная кантора, хлебазапасны магазын, 48 крамаў, заезны двор, карчма. У пачатку XX ст. у Хвойніках дзейнічала царква, капліца, працавалі 2 школы, лякарня, аптэка, жалезаробчы завод, 2 вадзяныя млыны. У выніку пажару 25 ліпеня 1901 году згарэла вінакурня. На 1903 год тая вінакурня сіламі 16 рабочых вытварала сьпірту на 37 900 (25 000) рублёў у год, перарабляла 1750 пудоў жытняй мукі, 6 312 пудоў зялёнага соладу і 110 000 пудоў бульбы<ref name="fn2"/>. У 1904 годзе сярод зямельных уласьнікаў Менскай губэрні, якія мелі 500 і болей дзесяцін, названыя ўладальнікі маёнткаў Хвойнікі і Рашаў спадчынныя ганаровыя грамадзяне (купцы) Міхаіл Пятровіч Аўраамаў і Гаўрыла Сямёнавіч Курындзін<ref>Памятная книжка Минской губернии на 1904 г. — Минск: Издание Минского губернского статистического комитета, 1903. Приложение. С. 54.</ref>. У 1909 годзе ў мястэчку было 338 двароў, 2891 жыхар<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 210.</ref>. У 1911 г. Хвойніцкі маёнтак дзялілі між сабой браты Андрэй Міхайлавіч (12 645 дзесяцін), Сямён Міхайлавіч (11 651), Васіль Міхайлавіч (9 591), Мітрафан Міхайлавіч (8 406), Іван Міхайлавіч (1 582) Аўраамавы<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. — Б. м. С. 1.</ref>. З уводам у эксплюатацыю лініі Васілевічы — Хвойнікі (23 верасьня 1911 году) пачала дзейнічаць чыгуначная станцыя. У 1912 годзе А. М. Аўраамаў завершыў узьвядзеньне мураванага палацыка «u wjazdu do Chojnik», як вызначыў яго месцазнаходжаньне Анджэй Раствароўскі, унук Аляксандра Аскеркі, якому з-за дажджу ўвосень 1915 г., не даехаўшы да Рудакова, давялося тут заначаваць<ref>Rostworowski A. Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. — Warszawa, 2001. S. 110.</ref>. Сапраўды, паўстаў будынак на месцы драўлянай сядзібы ў колішнім фальварку Валокі, г. зн. тады яшчэ ня ў Хвойніках. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейская мірная дамова|Берасьцейскай мірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана была часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Хвойнікі, аднак, апынуліся ў складзе часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. Прычым, старастай (губэрнатарам) гэтман [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]] Павал Скарападзкі прызначыў былога ўладальніка маёнтку Гарадзішча (на Брагіншчыне), галаву Рэчыцкай павятовай управы П. А. Патона. Ад 18 траўня тут дзейнічала «варта Украінскай Дзяржавы»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны); Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922 // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья. С. 85.</ref>. У сьнежні 1918 году нямецкія войскі пакінулі мястэчка і чыгуначную станцыю. 1 студзеня 1919 году, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Хвойнікі ўвайшлі ў склад [[ССРБ|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня Масква адабрала іх разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. Ад сакавіка да пачатку ліпеня 1920 году Хвойнікі занятыя польскімі войскамі. Пагром, учынены ў лістападзе 1920 году жаўнерамі [[Станіслаў Булак-Балаховіч|Станіслава Булак-Балаховіча]], абярнуўся пагібельлю 48 жыхароў-габрэяў. [[Файл:Chvojniki, Rynak. Хвойнікі, Рынак (1929).jpg|значак|зьлева|Местачковы дом, 1929 г.]] У дакумэнце пад назвай «Сведения о количестве учащихся школ Хойникской волости Речицкого уезда», пазначаным часовым адрэзкам 8 сьнежня 1920 — 15 красавіка 1921 году, засьведчана існаваньне Хвойніцкай школы II ступені (175 вучняў), а таксама школ І ступені — 1-й Хойніцкай (58 вуч.), 2-й Хвойніцкай (204 вуч.), Хвойніцкай габрэйскай (50 вуч.), Хвойніцкай польскай (69 вуч.) і Хвойніцкай чыгуначнай (70 вуч.)<ref>Дзяржаўны архіў Гомельскай вобласьці. Ф. 68. Воп. 1. Спр. 16. А. 19.</ref>. У чэрвені 1921 году непадалёк ад Хвойнікаў на станцыі Аўраамаўская банда атамана Івана Галака затрымала цягнік, абрабавала і забіла 55 пасажыраў<ref>Новиков Д. С. Борьба органов советской власти с бандой атамана Галака на белорусско-украинском пограничье в начале 1921 г. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья. С. 102.</ref>. 8 сьнежня 1926 году Хвойнікі вярнулі [[БССР]], адначасова надаўшы статус раённага цэнтру спачатку ў [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], потым у [[Гомельская акруга|Гомельскай акрузе]]. На 1930 год тут было 560 двароў. Напярэдадні Другой сусьветнай вайны ў мястэчку і на станцыі дзейнічалі 2 пачатковыя і 7-гадовая школы, хата-чытальня, філія спажывецкай каапэрацыі; працавалі лесапільня (з 1912 году), маслазавод (з 1930 году), шпаларэзны завод (з 1932 году), кравецкая і шавецкая майстэрні (з 1928 году), паравы млын, маслабойня, хлебапякарня (з 1929 году), смалакурня, машынна-трактарная станцыя (з 1932 году). З 1938 году ў [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] (цэнтр — [[Мазыр]]). 29 верасьня 1938 году паселішча атрымала афіцыйны статус [[пасёлак гарадзкога тыпу|пасёлку гарадзкога тыпу]]. [[Файл:Помнік ахвярам нацызму ў Хойніках.jpg|значак|Помнік ахвярам нацызму ў Хвойніках.]]У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 25 жніўня 1941 да 23 лістапада 1943 году Хвойнікі знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. У верасьні 1941 году акупанты зьнішчылі ў урочышчы Пальміра больш за 100 чалавек зь ліку хвойніцкіх габрэяў<ref>Матвей Милявский. Хойники – моя любовь и боль. // Мишпоха. № 16. 2005</ref>. {{пачатак цытаты}}''В 1946 году я впервые после войны приехал в Хойники и услышал от мамы, как был зверски убит ее отец, мой дедушка Нохим, не захотевший эвакуироваться. Группа стариков: дедушка, мой родственник Левицкий Мойше, его больной внук Хаим и другие – шли в одной колоне. Впереди дедушка, которому вручили знамя. Фашисты и полицейские заставили еле шагающих старых, больных людей петь песни. Обреченных били, и вдруг дедушка начал петь и вслед за ним остальные. Они даже бодрее стали шагать. Нацисты заставили их замолчать, прекратить пение. Кто-то из местных жителей, наблюдавших шествие обреченных, сообщил немцам, что евреи поют не песню, а нараспев читают молитву «Шма Исроэль». Мои попытки узнать подробности тогда не увенчались успехом. Это казалось легендой. Намного позже в акте Чрезвычайной Государственной комиссии по Хойникам, я прочитал, что группу стариков с красным флагом водили по улицам поселка, а потом под пытками вывели на «Пальмир» и расстреляли. Нет, это уже не легенда, а жестокая правда. Но почему в документе Комиссии не сказано о том, что «группа стариков» – это были евреи, и только евреи? Почему не сказано о том, чтó они пели? Не знали? Невозможно!''{{канец цытаты}}У кастрычніку — больш за 150 габрэяў расстраляныя ў пасялковым парку і 40 чалавек у двары будынку паліцыі. У чэрвені 1943 году ў Хвойніках быў створаны лягер грамадзянскага насельніцтва, у якім утрымлівалася 5 000 чалавек. Вязьняў групамі адпраўлялі ў Нямеччыну<ref>Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 309, 317—318</ref>. Ад вызваленьня і да 15 студзеня 1944 году тут месьціліся органы кіраваньня Палескай вобласьці. З 1954 году Хвойнікі — у складзе Гомельскай вобласьці. На 1955/1956 навучальны год у раённым цэнтры дзейнічалі 2 беларускія (№ 1 і 3) і 1 расейскамоўная (№ 2) сярэднія школы<ref>Занальны дзяржаўны архіў у г. Рэчыцы . Ф. 3. Воп. 1. Спр. 12</ref>. 10 лістапада 1967 году Хвойнікі атрымалі статус [[места]]. У 1972 годзе да места далучылі вёскі [[Валокі (Хвойнікі)|Валокі]] і [[Забалацьце (Хвойнікі)|Забалаць]], у 1989 годзе — [[Настольле]] і [[Лянтарня|Лянтарню (бальшав. Чырвоную Ніву)]], 1 сьнежня 2009 году — [[Малішаў (Хвойніцкі раён)|Малішаў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131029210409/http://www.pravo.by/pdf/2009-309/2009-309(003-022).pdf «Об изменении административно-территориального устройства Хойникского района Гомельской области». Решение Гомельского областного Совета депутатов от 1 декабря 2009 г. № 290]{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:140 barincrement:29 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:15000 ScaleMajor = unit:year increment:5000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:1000 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1849 from:0 till:580 bar:1858 from:0 till:449 bar:1886 from:0 till:580 bar:1897 from:0 till:2596 bar:1909 from:0 till:2891 bar:1939 from:0 till:3400 bar:1970 from:0 till:9500 bar:1991 from:0 till:15000 bar:2002 from:0 till:14600 bar:2006 from:0 till:13500 bar:2009 from:0 till:13844 bar:2018 from:0 till:12472 TextData= fontsize:10px pos:(10,195) text: </timeline> </div> * '''XIX стагодзьдзе''': 1849 год — 580 чал., зь іх мяшчанаў 1-га разраду — 4, 2-га — 13, 3-га — 63; 1858 год — 449 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}} С. 426.</ref>; 1880 год — 500 чал.<ref>[[Аляксандар Ельскі|Jelski A.]] Chojniki // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|1к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_I/620 620].</ref>; 1886 год — 580 чал.; 1897 год — 2596 чал. * '''XX стагодзьдзе''': 1906 год — 2685 чал. (1250 муж. і 1435 жан.), зь іх 717 каталікоў, 299 праваслаўных, 1668 юдэяў<ref name="pam">{{Літаратура/Памяць/Хвойніцкі раён}}</ref>; 1939 год — 3,4 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|17к}} С. 42.</ref>; 1970 год — 9,5 тыс. чал.; 1991 год — 15 тыс. чал. * '''XXI стагодзьдзе''': 2002 год — 14,6 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|17к}} С. 41.</ref>; 2004 год — 14,2 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}} С. 425.</ref>; 2005 год — 13,9 тыс. чал.; 2006 год — 13,5 тыс. чал.; 2008 год — 13,2 тыс. чал.; 1 студзеня 2009 году — 13,1 тыс. чал.; 2009 год — 13 844 чал.<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918172105/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-3.pdf Перепись населения — 2009. Гомельская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 12 698 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 12 500 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 12 472 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782 Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Рэлігія === У 1990-я гады ў Хвойніках узьведзеныя новыя будынкі царквы Пакрова Багародзіцы і касьцёлу Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі. === Адукацыя === У Хвойніках працуюць прафэсійны ліцэй, 4 сярэднія (у іх ліку гімназія), дзьве спартовыя школы і Школа мастацтваў. === Культура === Раённы Дом культуры, яго філія Цэнтр культуры м. Хвойнікі, дзейнічае народны тэатр, народны ансамбль «Спадчына», пры Школе мастацтваў – дзіцячы ўзорны ансамбль «Верасок», ансамбль народнай музыкі «Крыніца», пры Цэнтры творчасьці дзяцей і моладзі адзьдзелу адукацыі райвыканкаму ўзорны ансамбль эстраднага танцу «DRIVE», Дом рамёстваў, раённая і местачковая бібліятэкі, раённы краязнаўчы музэй, выдаецца раённая газэта «Хойніцкія навіны». == Забудова == === Плян === Забудова Хвойнікаў злучылася з блізкімі паселішчамі, у выніку чаго склаліся раёны Старыя Хвойнікі, Новыя Хвойнікі і паўночна-заходні. Паводле генэральнага пляну ўзводзіліся 2—5-павярховыя будынкі. Шматпавярховы мікрараён Юбілейны збудаваны ў Новых Хвойніках. У зьвязку з [[Чарнобыльская катастрофа|чарнобыльскай катастрофай]] новае будаваньне ў месьце нязначнае. === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 700px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' || '''Былыя назвы''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Вакзальная вуліца || '''Замкавы''' завулак<ref name="Zielankouski">Зелянкоўскі А. М. Па залах Хойніцкага гісторыка-краязнаўчага музея. С. 10</ref> <br /> '''Карчомная''' вуліца<ref name="plan-1886">[[:Файл:Chvojniki. Хвойнікі (1886).jpg|Плян Хвойнікаў 1886 году]]</ref> || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Домнікава вуліца || '''Кавальская''' вуліца<ref name="Zielankouski"<br /> || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Інтэрнацыянальная вуліца || '''Царкоўная''' вуліца || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Івана Мележа вуліца || '''Школьная''' вуліца || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Піянэрская вуліца || '''Янава''' вуліца || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Пралетарская вуліца || '''Пагарэлая''' вуліца || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Базарная''' вуліца<ref name="Zielankouski"<br /> і '''Зялёная''' вуліца 1864 г.<ref name="plan-1864">[[:Файл:Chvojniki. Хвойнікі (1864).jpg|Плян Хвойнікаў 1864 году]]</ref><br/> У 1886 г. апошняя пазначана як '''Валоцкая''' вуліца<ref name="plan-1886"/> || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Сялянская вуліца || '''Забалоцкая''' вуліца<ref name="plan-1864"/><ref name="plan-1886"/> || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Танкістаў плошча || '''Замкавая''' вуліца<ref name="Zielankouski"<br /> || Працы плошча |} == Эканоміка == Аўтарамонтны завод, завод гідраапаратуры ў складзе «МТЗ-ХОЛДЫНГ», завод ЖБВ – філія ААТ «Мазырскі ДБК», фабрыка мастацкіх вырабаў, Палескі вытворчы ўчастак ААТ «Мілкавіта». == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === [[Файл:Museum in Chojniki.jpg|значак|зьлева|Хвойніцкі краязнаўчы музэй, вул. Карла Маркса, 19]][[Файл:Ivan Melezh Ludzi na bolote Hoiniki 01.jpg|значак|150px|Скульптурная кампазыцыя «[[Людзі на балоце (раман)|Людзі на балоце]]» ў Хвойніках.]] Хвойнікі — цэнтар традыцыйнага мастацкага рамяства (ткацтва, вышыўка і інш.)<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. Дзейнічае Хвойніцкі краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гатэлі «Журавінка». У месьце да 10-й гадавіны [[Чарнобыльская катастрофа|катастрофы на Чарнобыльскай АЭС]] паставілі помнік Смутку. === Славутасьці === * Забудова гістарычная (канец ХІХ — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты). * Сядзібна-паркавы комплекс спадчынных ганаровых грамадзян Аўраамавых (пачатак XX ст.) на месцы сядзібы фальварку Валокі. === Страчаная спадчына === * Касьцёл (1859—1862), пераўтвораны ў Пакроўскую царкву. * Капліца на могілках (1859—1862), пераўтвораная ў царкву. * Сядзіба Прозараў (канец XVIII ст.) у мясьціне, якая называлася Замкам. * Царква Пакрова Найсьвяцейшай Багародзіцы (XVIII ст.){{Заўвага|Яе драўляны будынак зь лядашчымі, паводле сьвятара М. Ярэміча<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 31248. А. 17</ref>, страхой і купалам, які стаяў «почти в болоте» (на пляне 1864 г. пазначаны на вуліцы Царкоўнай), наўрад ці слушна ўважаць за страчаную спадчыну, бо разабраны ён быў з нагоды пераўтварэньня ў Пакроўскую царкву нэагатычнага мураванага касьцёла ў самым цэнтры мястэчка Хвойнікі.}} == Асобы == * [[Караль Прозар]] (1759—1841) — на думку Т. Касцюшкі, — «рэдкі грамадзянін» Рэчы Паспалітай, паводле расейскай імпэратрыцы Кацярыны ІІ, — «в числе первейших бунтовщиков почитаемый»<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/kniga_pamjati/0-30 Абозны Караль Прозар] Хойнікшчына</ref> * Аляксандар Стравінскі (1835—1911) — удзельнік расейска-турэцкай вайны 1787—1788 гг., гэнэрал-маёр (1898)<ref>[https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8F%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BD%D1%8F Больш падрабязна гл.: Лянтарня]</ref> * Мікалай Селіваноўскі (1901—1997) — намесьнік міністра Дзяржбясьпекі СССР (1946—1951), гэнэрал-лейтэнант (1943)<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/selivanowski/0-141 Николай Николаевич Селивановский] Хойнікшчына</ref>. * [[Якаў Жыліцкі]] (1909—1993) — вынаходнік, кандыдат сельскагаспадарчых навук, Заслужаны вынаходнік РСФСР * Ірына (нар. Тышкевіч) Бяляўская (1913—1975) — гісторык-славіст, прафэсар Маскоўскага унівэрсытэту імя М. В. Ламаносава <ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/kniga_pamjati/0-42# Ірына Бяляўская]{{ref-ru}}, Хойнікшчына</ref> * Ізраіль Рабіновіч (1914–2001) — доктар хімічных навук, прафэсар Ніжагародзкага унівэрсытэту, заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі РСФСР, лаурэат Дзяржаўнай прэміі РФ (пасьмяротна). * Ізраіль Фішман (1914—2004) — доктар фізыка-матэматычных навук, прафэсар Казанскага унівэрсытэту<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/izrail_samuilovich_fishman/0-122 Израиль Самуилович Фишман], Хойнікшчына</ref> * Іван Цішкевіч (1919—2001) — правазнавец, доктар юрыдычных навук, прафэсар БДУ. Заслужаны юрыст БССР (1971)<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/cishkevich/0-424 Иван (Ян) Станиславович Тишкевич] Хойнікшчына</ref> * Уладзімер Чачот (1919—2004) — гісторык, дэкан факультэту польскай мовы і літаратуры Віленскага пэдагагічнага унівэрсытэту, прафэсар, заслужаны выкладчык Літоўскай Рэспублікі<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/czeczot/0-145# Уладзімер Чачот]{{ref-pl}}, Хойнікшчына</ref>. * Іосіф Тойбін (1919—1988) — літаратуразнаўца, дасьледчык творчасьці А. С. Пушкіна, доктар філялягічных навук, прафэсар Курскага пэдагагічнага інстытуту, выдатнік народнай асьветы РСФСР. * Міхаіл Пізенгольц (1926—2003) — эканаміст, пэдагог. Спэцыяліст у галіне фінансавай дзейнасьці буйных сельгаспрадпрыемстваў. Доктар эканамічных навук, прафэсар. * [[Рыгор Арцюшэнка]] (1927—2004) — дзяяч беларускай эміграцыі ў [[ЗША]] * [[Інэса Вінаградава]] (нар. 1934) — беларускі харавы дырыжор, Заслужаны работнік культуры БССР (1975) * [[Мікалай Асаўляк]] (1937—2008) — беларускі мастак, выкладчык СШ № 3 г. Хвойнікі, сябра Беларускага саюзу мастакоў<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/asauljak/0-130 ЧЕЛОВЕК, превративший маленькие уголки РОДНОГО КРАЯ в шедевры живописи]</ref> * [[Уладзімер Багінскі]] (нар. 1938) — навуковец у галіне лясной гаспадаркі, член-карэспандэнт НАН Беларусі, прафэсар ГДУ імя Ф. Скарыны<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/baginski/0-153 Уладзімір Феліксавіч Багінскі] Хойнікшчына</ref>. * [[Віктар Дашук]] (нар. 1938) — беларускі кінарэжысэр<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/viktar_dashuk/0-142 Віктар Нікіфаравіч Дашук] Хойнікшчына</ref>. * [[Алег Берасьнеў]] (1940—2014) — навуковец ў галіне дынамікі трываласьці і надзейнасьці машынаў, член-карэспандэнт НАН Беларусі<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/berasnew/0-179 Олег Васильевич Берестнев] Хойнікшчына</ref>. * [[Аляксандр Варабей]] (1957—2007) — удзельнік Алімпійскіх гульняў у Маскве (1980), рэкардсмен Беларусі ў бегу на 3000 м з перашкодамі (1980 і дагэтуль)<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/alvaralvar/0-310 Метеором промелькнул по небосклону] Хойнікшчына</ref> * [[Сяргей Кухарэнка]] (нар. 1976) — дзюдаіст, удзельнік Алімпійскіх гульняў у Сіднэі (2000) і Афінах (2004)<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/kukharehnka/0-476 Сергей Петрович Кухаренко] Хойнікшчына</ref> * [[Віктар Ганчарэнка]] (нар. 1977) — футбаліст, трэнэр<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/gancharehnka/0-247 Виктор Михайлович Гончаренко] Хойнікшчына</ref> * [[Маргарыта Махнева]] (у Хвойніках — Цішкевіч) (нар. 1992) — вясьлярка на байдарцы<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/cishkevich/0-305# Маргарыта Махнева]{{ref-ru}}, Хойнікшчына</ref> * [[Вольга Худзенка]] (нар. 1992) — вясьлярка на байдарцы<ref>[http://hojniki.ucoz.ru/index/volga_khudzenka/0-300 Вольга Худзенка]{{ref-ru}}, Хойнікшчына</ref> == Заўвагі == {{Заўвагі|3}} == Крыніцы == {{Крыніцы|3}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|17}} * Бельскі С. В. З гісторыі ўладароў і маёнткаў Брагіншчыны XVI—XVIII стст. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 4 — 18, 26, 27, 31, 34. * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} * {{Літаратура/Памяць/Хвойніцкі раён}} * {{Літаратура/ЭГБ|6-2}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|1}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://hojniki.ucoz.ru/ Хойнікшчына] — краязнаўчы сайт {{Навігацыйная група |назоў = Хвойнікі ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Хвойніцкі раён |Гомельская вобласьць }} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Хвойнікі| ]] [[Катэгорыя:Гарады Гомельскай вобласьці]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XVI стагодзьдзі]] knw5819z45tl94g6i523kpek1smchfg 0 74310 2333962 2163908 2022-08-21T21:51:35Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki '''Аркхэм''' ({{Мова-анг|Arkham}}) — выдумленае места у штаце [[Масачусэтс]], [[ЗША]]. Упершыню згадваецца [[Говард Лаўкрафт|Гаўардам Лаўкрафтам]]. З тых часоў стаў неад’емнай часткай [[Міты Ктулху|мітаў Ктулху]]. == Асноўныя зьвесткі == Дакладная лякацыя Аркхэма невядомая, але ведама, што ён знаходзіцца недалёка ад [[Інсмут]]а й [[Даньвіч]]а. Падчас вывучэньня твора Лаўкрафта, можна выказаць здагадку, што Аркхэм ляжыць на поўначы ад [[Бостан]]а й, верагодна, знаходзіцца ў вакрузе Эсэкс. Прататыпам Аркхэма, мажліва, паслужыў рэальнае (і таксама часта згадваемае ў Лаўкрафта) места [[Салем (Масачусэтс)|Салем]]. Праз Аркхэм працякае рака Міскатонік. У Варкхэме разьмешчаны знакаміты [[Міскатанікскі ўнівэрсытэт]], які неаднаразова іграў ролю ў твораў Лаўкрафта. Асноўнае друкаванае выданьне — «Аркхэм Эдвэртайзэр» — распаўсюджваецца таксама й у Даньвічы. Да 1880 году яно называлася «Аркхэмская ґазэта». Акарамя ўнівэрсытэта, заслужваюць увагі такія арґанізацыі як Аркхэмскае гістарычнае таварыства й Аркхэмскі вар'яцкі дом. Аркхэм — места, якое захоўвае нямала таямніцаў. Рэгулярныя зьнікненьні дзяцей, якія тлумачацца чалавечымі ахвярапрынашэньнямі, — далёка не адзіны прыклад. == Аркхэм у творчасьці Лаўкрафта == Аокхэм і зьвязаныя зь ім паняцьці ўвесь час зьяўляюцца ў творчасьці Лаўкрафта. Вось некаторыя са згадкаў: * «Карцінка ў старой кнізе» (1920 г.) — першая згадка Аркхэма й Міскатоніка. * «Ґэрбэрт Ўэст — рэаніматар» (1921—1922 гг.) — першая згадка Міскатанісцкага ўнівэрсытэта * Фільм «Неназыванае» (1923 г.) * «[[Колер зь іншых сьветаў]]» (1927 г.) * «[[Жах Данвіча]]» (1928 г.) * «[[На гарах Вар'яцтва]]» (1931 г.) — адзін з караблёў экспэдыцыі носіць назву «Аркхэм», іншы - «Міскатонік», ды й сам галоўны герой родам з гэтага таямнічага места * «[[Сьцень над Інсмутам]]» (1931 г.) — першая згадка Аркхэмскага гістарычнага таварыства. * «[[Мроі ў вядзьмарскім доме]]» (1932 г.) * «[[Брама срэбнага ключа]]» (1932—1933 гг.) * «[[Пачвара на парозе]]» (1933 г.) — першая згадка Архэмскага вар'яцкага дома. * «[[Цень зь ліхалецьця]]» (1934—1935 гг.) — галоўны герой родам з Аркхэма, сярэдні ягоны сын — прафэсар Міскатанійскага ўнівэрсытэта. {{Міты Ктулху}} [[Катэгорыя:Міты Ктулху]] hn15pucjwddvancrla1qjn7qgq62to9 2333992 2333962 2022-08-22T05:22:30Z Taravyvan Adijene 1924 артаграфія, пунктуацыя wikitext text/x-wiki '''Аркгэм''' ({{Мова-анг|Arkham}}) — выдумленае места ў штаце [[Масачусэтс]], [[ЗША]]. Упершыню згадваецца [[Говард Лаўкрафт|Гаўардам Лаўкрафтам]]. З тых часоў стаў неад’емнай часткай [[Міты Ктулху|мітаў Ктулху]]. == Асноўныя зьвесткі == Дакладная лякацыя Аркгэма невядомая, але ведама, што ён знаходзіцца недалёка ад [[Інсмут]]а й [[Даньвіч]]а. Падчас вывучэньня твора Лаўкрафта можна выказаць здагадку, што Аркгэм ляжыць на поўначы ад [[Бостан]]а й, імаверна, знаходзіцца ў вакрузе Эсэкс. Прататыпам Аркгэма, мажліва, паслужыла рэальнае (і таксама часта згадванае ў Лаўкрафта) места [[Салем (Масачусэтс)|Салем]]. Праз Аркгэм працякае рака Міскатонік. У Аркгэме разьмешчаны знакаміты [[Міскатанікскі ўнівэрсытэт]], які неаднаразова іграў ролю ў твораў Лаўкрафта. Асноўнае друкаванае выданьне — «Аркгэм Эдвэртайзэр» — распаўсюджваецца таксама і ў Даньвічы. Да 1880 году яно называлася «Аркгэмская ґазэта». Акрамя ўнівэрсытэту, заслугоўваюць увагі такія арґанізацыі, як Аркгэмскае гістарычнае таварыства й Аркгэмскі вар’яцкі дом. Аркгэм — места, якое захоўвае нямала таямніцаў. Рэгулярныя зьнікненьні дзяцей, якія тлумачацца чалавечымі ахвярапрынашэньнямі, — далёка не адзіны прыклад. == Аркгэм у творчасьці Лаўкрафта == Аркгэм і зьвязаныя зь ім паняцьці ўвесь час зьяўляюцца ў творчасьці Лаўкрафта. Вось некаторыя са згадак: * «Карцінка ў старой кнізе» (1920 г.) — першая згадка Аркгэма й Міскатоніка. * «Ґэрбэрт Ўэст — рэаніматар» (1921—1922 гг.) — першая згадка Міскатанісцкага ўнівэрсытэту * Фільм «Неназыванае» (1923 г.) * «[[Колер зь іншых сьветаў]]» (1927 г.) * «[[Жах Данвіча]]» (1928 г.) * «[[На гарах Вар’яцтва]]» (1931 г.) — адзін з караблёў экспэдыцыі носіць назву «Аркгэм», іншы — «Міскатонік», ды й сам галоўны герой родам з гэтага таямнічага места * «[[Сьцень над Інсмутам]]» (1931 г.) — першая згадка Аркгэмскага гістарычнага таварыства. * «[[Мроі ў вядзьмарскім доме]]» (1932 г.) * «[[Брама срэбнага ключа]]» (1932—1933 гг.) * «[[Пачвара на парозе]]» (1933 г.) — першая згадка Аргэмскага вар’яцкага дома. * «[[Цень зь ліхалецьця]]» (1934—1935 гг.) — галоўны герой родам з Аркгэму, сярэдні ягоны сын — прафэсар Міскатанійскага ўнівэрсытэту. {{Міты Ктулху}} [[Катэгорыя:Міты Ктулху]] 8c4w4p2f6jhpcp11bv255h8nfvc9trf 0 74354 2333960 1553812 2022-08-21T21:45:56Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki '''Данвіч''' ([[ангельская мова|па-анґельску]] ''Dunwich'') — выдумленае места ў штаце [[Масачусэтс]], упершыню згадваецца [[Говард Лаўкрафт|Гаўардам Лаўкрафтам]]. Частка [[Міты Ктулху|мітаў Ктулху]]. Найбольш прыкметная згадка пра яго маецца ў ваповесьці «[[Жах Данвіча]]». Данвіч — паселішча ў Новай Анґельшчыне, якое прыйшло ў заняпад, нападалёк ад [[Аркхэм]]а, таксама выдумленага Лаўкрафтам. Мясцовасьць вакол Данвіча адзначаная рэгулярнымі правядзеньнямі цёмных абрадаў. Пасьля падзеяў, апісаных у «Жахе Данвіча», усе дарожныя знакі, якія паказваюць шлях да Данвіча, былі зьнішчаныя. Лічыцца, што ў Данвіча два прататыпа: рэальны Данвіч у [[Ангельшчына|Ванґельшчыне]] й Грынвіч у Масачусэтсы. Калі першы прататып мае тое ж імя, то другі, падобны па гучаньні, падзяляў з лаўкрафтаўскім Данвічам лякацыю й агульную атмасфэру занядбанасьці, пакуль ня быў затоплены падчас стварэньня Кабінзкага вадасховішча. Арыґінальнае слова Dunwich дакладна невядомае. Анґельскае места вымаўляецца бяз гука ''в'', а ў новаанґельскім Грынвічы гэты гук маецца. Сам Лаўкрафт аніколі не ўдакладняў вымаўленьне Данвіча. {{Міты Ктулху}} [[Катэгорыя:Міты Ктулху]] 3zwg4qiopyseezao4zdimlzz5mnoklv 0 74486 2333961 2333843 2022-08-21T21:50:43Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitva'', ''Stara Litwa'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з русінамі — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref> і «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой» («Staralitva»), прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''[[Яцьвягі]] Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}} == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] ra6bo7b0baik8jid94wv82hhd46a3m1 2333963 2333961 2022-08-21T21:56:04Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitva'', ''Stara Litwa'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з русінамі — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Стара Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой» («Staralitva»), прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''[[Яцьвягі]] Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}} == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] hwzgiep5qu28dlq3347vvzzbbkntg7g 2333964 2333963 2022-08-21T21:56:33Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitva'', ''Stara Litwa'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з русінамі — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старяа Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой» («Staralitva»), прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''[[Яцьвягі]] Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}} == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] mxf053m9z0449g8xgyace6syf1b1xr7 2333965 2333964 2022-08-21T21:57:07Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitva'', ''Stara Litwa'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з русінамі — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой» («Staralitva»), прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}} == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] tdsqxm3pepb06kyh5su9rtp8p2i4bm0 2333966 2333965 2022-08-21T22:00:33Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ пунктуацыя wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitva'', ''Stara Litwa'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з русінамі — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой» («Staralitva»), прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 7vhhx6aw9d6c6ehzhyi8dnznbt7go6m 2333968 2333966 2022-08-21T22:01:30Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Заўвагі */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitva'', ''Stara Litwa'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з русінамі — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой» («Staralitva»), прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] rr8feng9xm7qutgo9lltdft5j3ap6ws 2333971 2333968 2022-08-21T22:14:24Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitva'', ''Stara Litwa'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з русінамі — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой» («Staralitva»), прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] rbeaewxt2f2zq44km2mh4gdq3m0ejag 2333972 2333971 2022-08-21T22:15:00Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitva'', ''Stara Litwa'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой» («Staralitva»), прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 5xk8g37x11swmdtrak4ssu2f5p3hpmh 2333974 2333972 2022-08-21T22:32:34Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitva'', ''Stara Litwa'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой» («Staralitva»), прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«...conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai „Senoji Lietuva“ ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] d7wouss8lqnlt8p5c21101ah3uizcp3 2333975 2333974 2022-08-21T22:33:12Z Kazimier Lachnovič 1079 п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой» («Staralitva»), прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«...conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai „Senoji Lietuva“ ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] isyu4zwq6c4vxut2mc5sor9a6061tsb 2333976 2333975 2022-08-21T22:33:50Z Kazimier Lachnovič 1079 п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” (“Staralitwa”) і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой», прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«...conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai „Senoji Lietuva“ ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] asokchiz1krrtyu1kogrjyym1ucnr50 2333977 2333976 2022-08-21T22:34:15Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad ecclam suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой», прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«...conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai „Senoji Lietuva“ ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] sl6x9o7bsdob0pu5smkv3n5zd4c0w4c 2333978 2333977 2022-08-21T22:35:48Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых «Старой Літвой», прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя «Старая Літва» («Stara litua») былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«...conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai „Senoji Lietuva“ ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI–XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] m974urhkh2om9wgc8auv4lvvk59pj4o 2333979 2333978 2022-08-21T22:37:17Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ („Stara litua“) былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione gnali Rndo Dno Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«...conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] b2j45r3me26uww2vcc4ml0x8eymisfu 2333980 2333979 2022-08-21T22:40:21Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» («''Jacwiez Stara Litwa''»)}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«...conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] cxcfmd8vj8wu5soaema6mpkh1o4upmy 2333981 2333980 2022-08-21T22:44:20Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwicz Stara Litwa…»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''Сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccla sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] jat7ck8qanbrl694mvrf686478zc5p7 2333982 2333981 2022-08-21T22:46:07Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwicz Stara Litwa…»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“ („Stara Litwa“)''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] axigsnfdp0opty9s0mg152cpau6ovoc 2333983 2333982 2022-08-21T22:46:47Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwicz Stara Litwa…»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ („Stara Litwa“) завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] tvv9e142v4i8j9svfffdff4fhj97w55 2333984 2333983 2022-08-21T22:48:12Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwicz Stara Litwa…»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 2edx520nzdttcvrfg0mtmcvd2n713m1 2333985 2333984 2022-08-21T22:50:17Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnisici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 19z4zxfia5je5b4j1oxepas5t3x25qk 2333986 2333985 2022-08-21T22:53:29Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Копысь|Копылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] rv2rwr195eoef2lemrfxn7nbo0xxm16 2334011 2333986 2022-08-22T09:40:45Z Kazimier Lachnovič 1079 а. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовае наварачэньне ваўкавыскім лоўчым К. Калусоўскім сялянаў сваіх вёсак (на Лідчыне) на каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] kcodt7xhxwkxojfgsakydfw8ftvvb5s 2334015 2334011 2022-08-22T09:54:52Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ удакл. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцеч]], [[Старажымавічы]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліца]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 71rjwjly6y8obh2749hl7vb95gxv04r 2334016 2334015 2022-08-22T09:59:58Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Старалітоўцы */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцеч]], [[Старажымавічы]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліца]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]] або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 595lt3dkxaonuorzlm8fcoufwz7t77q 2334017 2334016 2022-08-22T10:03:42Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцеч]], [[Старажымавічы]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліца]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]]{{Заўвага|Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] налічвалася 2854 праваслаўных «яцьвягаў», а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]], увогуле, 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>}} або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] s1kopp7wgvm12r6wt349hwr4yerusf5 2334018 2334017 2022-08-22T10:15:05Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцеч]], [[Старажымавічы]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліца]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]]{{Заўвага|Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі разуменьне пад «яцьвягамі» [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных]] [[Беларусы|беларусаў]]: у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічвалася 1616 яцьвягаў (усе яны праваслаўныя), у [[Бельскі павет (Гарадзенская губэрня)|Бельскім]] — 3741, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім]] — 2854, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім]], увогуле, 22&nbsp;725, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. [https://books.google.by/books?id=AgXe1pyCfzsC&pg=RA1-PA133&dq=%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjgzIvBmdr5AhXGxqQKHUfiBCAQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 153].</ref>}} або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 9ffdkcy8e50rz8y1y0tkwin5kwtdatj 2334019 2334018 2022-08-22T10:18:48Z Kazimier Lachnovič 1079 стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцеч]], [[Старажымавічы]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліца]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]]{{Заўвага|Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі разуменьне пад «яцьвягамі» [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных]] [[Беларусы|беларусаў]]: у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічвалася 1616 яцьвягаў, у [[Бельскі павет (Гарадзенская губэрня)|Бельскім]] — 3741 яцьвягаў, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім]] — 2854 яцьвягаў, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім]], увогуле, 22&nbsp;725 яцьвягаў, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету. Паводле веры зсе гэтыя яцьвягі вызначаліся як праваслаўныя<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. [https://books.google.by/books?id=AgXe1pyCfzsC&pg=RA1-PA133&dq=%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjgzIvBmdr5AhXGxqQKHUfiBCAQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 153].</ref>}} або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] kxy3w1kuck6up4cg3krwuzh3q9zxc88 2334020 2334019 2022-08-22T10:19:25Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ артаграфія wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцеч]], [[Старажымавічы]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліца]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]]{{Заўвага|Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі разуменьне пад «яцьвягамі» [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных]] [[Беларусы|беларусаў]]: у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічвалася 1616 яцьвягаў, у [[Бельскі павет (Гарадзенская губэрня)|Бельскім]] — 3741 яцьвягаў, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім]] — 2854 яцьвягаў, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім]], увогуле, 22&nbsp;725 яцьвягаў, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету. Паводле веры ўсе гэтыя яцьвягі вызначаліся як праваслаўныя<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. [https://books.google.by/books?id=AgXe1pyCfzsC&pg=RA1-PA133&dq=%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjgzIvBmdr5AhXGxqQKHUfiBCAQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 153].</ref>}} або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Яцьвягі Старая Літва''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 95pmk0gpw62551rdo0pz2uuez6sb893 2334022 2334020 2022-08-22T10:36:09Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Гісторыя */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцеч]], [[Старажымавічы]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліца]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]]{{Заўвага|Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі разуменьне пад «яцьвягамі» [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных]] [[Беларусы|беларусаў]]: у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічвалася 1616 яцьвягаў, у [[Бельскі павет (Гарадзенская губэрня)|Бельскім]] — 3741 яцьвягаў, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім]] — 2854 яцьвягаў, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім]], увогуле, 22&nbsp;725 яцьвягаў, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету. Паводле веры ўсе гэтыя яцьвягі вызначаліся як праваслаўныя<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. [https://books.google.by/books?id=AgXe1pyCfzsC&pg=RA1-PA133&dq=%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjgzIvBmdr5AhXGxqQKHUfiBCAQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 153].</ref>}} або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Паспаліты люд іншы, усе рускай рэлігіі, альбо Яцьвягі Старая Літва, хоць гэтых меней, каторыя сьвяты і пасты захоўваюць паводле рускага абраду, многія, аднак, зь іх і здаровыя, і хворыя споведзь і камунію ў рымскім абрадзе адпраўляюць''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] l26hm1cj7oi9vwr4darls8ezesxfmae 2334023 2334022 2022-08-22T10:44:03Z Kazimier Lachnovič 1079 стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Старалітва (неадназначнасьць)}} '''Старалітва''', '''стараліцьвіны''' (''Staralitwa'', ''Stara Litwa'', ''Stara Litva'', ''starolitwin'') — назва пэўнай часткі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]-каталікоў, якая часта сустракаецца ў дакумэнтах [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Касьцёлу]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў XVI—XVIII стагодзьдзях. Як вынікае з гістарычных крыніцаў, гэтым найменьнем азначалі ліцьвінаў (у прыватнасьці, на [[Слонімскі павет|Слонімшчыне]], [[Лідзкі павет|Лідчыне]], [[Слуцкае княства|Случчыне]]{{Заўвага|У лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, аднаго зь сьведкаў — Якава Кісяля — азначылі як «стараліцьвіна» ({{мова-la|«Jakow Kisiel, starolitwin»|скарочана}})<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>}}), якія трымаліся не каталіцкіх, а нейкіх сваіх старажытных абрадаў. Сьвяты і пасты яны абходзілі «''паводле рускага абраду''», не выконвалі вызначаных Касьцёлам правілаў, але трымаліся нейкіх «''уласных, успадкаваных ад дзядоў законаў''» — дзеля чаго каталіцкія ўлады не ўважалі іх за каталікоў<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75.</ref>. Адзначаецца, што праз брак зьвестак гэтая зьява патрабуе далейшага дасьледаваньня<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 51.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны (гістарычны этнонім)}} Справа кансысторскага суду 1721 году паведамляла пра прымусовы перавод ваўкавыскім лоўчым Казімерам Калусоўскім сялянаў-уніятаў сваіх вёсак [[Няцеч (Тарноўскі сельсавет)|Няцечы]], [[Старажымавічы|Старажымавічаў]] і [[Чаплічы (Лідзкі раён)|Чапліцы]] ([[Лідзкі павет]]) у рыма-каталіцтва. Падчас апытаньня ў судзе сялянаў аб іх былой веры шэсьць чалавек назвалі сваю веру «старалітва» (аднаго такога селяніна назвалі «стараліцьвін»)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Язычніцтва на землях Беларусі ў сярэднявеччы // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 12, 1997. [https://books.google.by/books?id=1QghAQAAMAAJ&q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&dq=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVqMCx6Nj5AhWq8rsIHQDGDCQQ6AF6BAgCEAI С. 83].</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва [[Ліцьвіны|«ліцьвіны»]] ў першым пэрыядзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''такім парадкам, відаць, што адметны канфэсійны сэнс назвы „ліцьвін“ працягваў існаваць яшчэ ў першай палове XVIII стагодзьдзя''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 75—76.</ref>. На зьяву «старалітвы» ў касьцёле Вялікага Княства Літоўскага яшчэ ў 1869 годзе зьвяртаў увагу [[Ігнат Казлоўскі]]: «''Пад назваю „старалітвы“ разумелі тады ня штосьці іншае, як звычаі рыма-каталікоў, ліцьвінаў, заснаваныя на [[Русь|рускіх]] пачатках''»<ref>Козловский И. [http://books.google.ru/books?id=1pIZAAAAYAAJ&pg=RA5-PA51&dq=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8+%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE+%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&hl=ru&ei=AWrgTpPRA8qt8gP3_PjMBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDMQ6AEwAA#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%20%22%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%BE%20%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B%22&f=false Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди] // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 50.</ref>. Пад «рускімі» дасьледнік разумеў агульна-ўсходнеславянскія пачаткі, улучна з мовай, культурнымі рысамі ды іншым. Таксама Ігнат Казлоўскі пісаў: «''Ад таго ж збору ''[Віленскага рыма-каталіцкага збору 1685 году]'' мы даведваемся, што спрадвеку і ў канцы XVII стагодзьдзя ў [[ВКЛ|Літве]] рымска-каталіцкія духоўныя насілі бараду, ня стрыглі валасоў у сябе на галаве, як гэта да нашага часу робяць [[праваслаўе|праваслаўныя]] сьвятары, і насілі футравыя чапкі рускіх баяраў. Вядома, нарэшце, што спрадвеку і да першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] ў 1772 годзе, галоўнымі заступнікамі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] лічыліся ў мясцовых рыма-каталікоў [[сьвяты Юры]], а перадусім [[Мікола Цудатворца|сьвяты Мікалай, Мірлікійскі цудатворца]], ён жа заступнік [[Расея|Расеі]]; [[Княжыч Казімер|Казімер]] жа паднясёны на сьвятога заступніка Літвы ўпершыню ў 1604 годзе. З гэтага ясна відаць, што спрадвеку і да XVIII стагодзьдзя, нават і на [[Жамойць|Жамойці]], у асяродзьдзі рыма-каталікоў панавалі ня іншыя, як рускія пачаткі, то бо „старалітва“''»<ref>Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 51.</ref>. У складзенай у 1721 годзе інструкцыі аб забароне пераходу русінаў з грэцкага абраду ў лацінскі паведамлялася, што «''старажытных ліцьвінаў, якія у народнай мове называюцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Antiqui Lithvani vulgo dicta Stara Litwa»|скарочана}}), трэба змушаць да захаваньня аднаго абраду, бо тыя зьмешваюць лацінскі і грэцкі абрады (а менавіта — не прытрымліваюцца [[Грыгарыянскі каляндар|Грыгарыянскага календару]])<ref>Harasiewicz M. Annales ecclesiae Ruthenae. — Leopoli, 1862. [https://books.google.by/books?id=Q8nm0MoNFYoC&pg=PA384&dq=staralitwa&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjlqL_1q9b5AhWFIMUKHXAtD_8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=stara%20litwa&f=false P. 384].</ref>. У 1726 годзе сынод Луцкага і Берасьцейскага біскупства пастанавіў: «''паколькі ў некаторых парафіях, а менавіта ў [[Камянец]]кім дэканаце, многія зь ліцьвінаў, або старалітвы ''<nowiki>[</nowiki>{{мова-la|«alias Stara Litwa»|скарочана}}<nowiki>]</nowiki>'', верна захоўваць і трымаюцца рымскага абраду і паводле яго сьвятыя сакрамэнты ў касьцёлах прымаюць, але сьвяты адзначаюць разам з русінамі: таму плябаны маюць пільна на тое зьвяртаць увагу і такой мяшанкі абрадаў не дапушчаць''»<ref>Constitutiones synodales diaecesis Luceoriensis & Brestensis. — Varsaviae, 1726. [https://books.google.by/books?id=hHenKM_DOXcC&pg=PP18&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false P. C1].</ref><ref>Historya Kościoła polskiego: Przez x. Melchiora Bulińskiego. T. 3. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=Z9FgAAAAcAAJ&pg=PA266&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjurujMrdb5AhUkMuwKHTrxBWk4KBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 266].</ref>. Таксама ў кнізе езуіта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Кужанецкі|Марціна Кужанецкага|pl|Marcin Kurzeniecki}} ([[Вільня]], 1752 год) зазначалася, што «''Старая Літва, якая сьвятую імшу і камунію рымскія захоўвае, а сьвяты і пасты ўніяцкія, мусіць урэшце аднаго абраду пільнаваць…''»<ref>Kurzeniecki M. Rozmowy kapelana albo Teologa Nadwornego z Oyczystym Panem Chrześćiańskim. — Wilna, 1752. [https://books.google.by/books?id=3WpiAAAAcAAJ&pg=PA267&dq=%22stara+litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-lffurdb5AhUDC-wKHYLmBV44MhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%22stara%20litwa%22&f=false S. 267].</ref>. Хоць крыніцы беспасярэдне зьвязваюць старалітву з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] — «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}}) ([[Сьвір (мястэчка)|Сьвір]], 1689 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}}) ([[Ваверка]], 1692 год)<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref>, «''русіны, якія… называюцца старымі [[Яцьвягі|яцьвягамі]]{{Заўвага|Апублікаваныя ў 1861 годзе афіцыйныя зьвесткі губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраныя ў канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, засьведчылі разуменьне пад «яцьвягамі» [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных]] [[Беларусы|беларусаў]]: у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічвалася 1616 яцьвягаў, у [[Бельскі павет (Гарадзенская губэрня)|Бельскім]] — 3741 яцьвягаў, у [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім]] — 2854 яцьвягаў, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім]], увогуле, 22&nbsp;725 яцьвягаў, што складала 28% ад усяго насельніцтва павету. Паводле веры ўсе гэтыя яцьвягі вызначаліся як праваслаўныя<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. [https://books.google.by/books?id=AgXe1pyCfzsC&pg=RA1-PA133&dq=%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjgzIvBmdr5AhXGxqQKHUfiBCAQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%8F%D1%82%D0%B2%D1%8F%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 153].</ref>}} або іншым імем — па-народнаму „Старая Літва“''» ([[Чарнаўчыцы]], 1721 год)<ref>[https://svajksta.by/archives/19252 «Старалітва» ад Берасця да Смургоняў], Svajksta, 15 сакавіка 2017 г.</ref> — летувіскія дасьледнікі і тыя, хто іх цытуе<ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>, сьцьвярджаюць пра [[Балтыйскія мовы|балтыйскую]] і [[Паганства|паганскую]] існасьць старалітвы{{Заўвага|Як адзін з довадаў летувіскія аўтары прыводзяць сьведчаньне з 1689 году, што стараліцьвіны ў [[Сьвір (мястэчка)|Сьвіры]] ў ноч [[Божае Нараджэньне|Раства]] сьпявалі песьню, у якой згадваецца слова ''Lado'', якое гэтыя аўтары зьвязваюць з «''богам старога летувіскага паганства''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 261.</ref>. Тым часам Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што вокліч «''лада, лада''» (вядомы зь літоўскіх летапісаў як традыцыйнае вітаньне ліцьвінаў) ёсьць прывітальным сьпевам, вядомым у розных славянскіх народаў і зьнітаваным з абрадамі запрашэньня<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 30—31.</ref>}}. Адпаведныя аўтары ў сваіх публікацыях разглядалі згадкі пра старалітву ў наступных парафіях: [[Вялікая Бераставіца|Бераставіцкай]] (4 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''Агарнуць асаблівай пастырскай апекай простых людзей, якія завуцца “Старая Літва” і пры дапамозе сьвецкіх уладаў прымусіць іх стала наведваць касьцёл''» ({{мова-la|«Rudium Staralitwa dictorum praecipuam curam habeat, et brachio seculari invocato eosdem ad eccl[esi]am suam frequentare compellat»|скарочана}})}}, [[Вялікія Шылавічы|Шыдлавецкай]] (6 красавіка 1645 году){{Заўвага|«''…схіліць на працягу трох месяцаў, наведваючы просты люд з мэтай катэхізацыі, калі сам з прычыны пажылога веку ня ў стане пераканаць простых сялянаў, званых „Старой Літвой“, прыняць новы каляндар, увядзеньню якога яны супраціўляюцца, то выкарыстай дапамогу сьвецкіх уладаў''» ({{мова-la|«…emat intra tres menses in pagos et ad rudes catehisandos venitat(?) operarios si ipse per se propter aetatem ingravescentem excurrere non valet simplices Rusticos Staralitwa dictos ad nouum calendarium tenendum inducat in nolentes quantum fieri potest brahio seculari»|скарочана}})}}, [[Поразаў]]скай (8 ліпеня 1645 году){{Заўвага|«''Падчас гэтай візытацыі не даем новага рэфармацыйнага дэкрэту, дастаткова, каб вялебны пан плябан выканаў папярэдні. Адзінае мае паклапаціцца, каб сяляне, званыя „Старая Літва“ былі ахопленыя пастырскай апекай і карпатліва прыведзеныя да прыняцьця новага календару''» ({{мова-la|«Decreta reformationis nova non datur in hac visitatione g[e]n[er]ali R[evere]ndo D[omi]no Parocho sufficet si primis satisfecerit. Unicum iniungitur ut Rusticorum Stara litua dictorum fidelem curam habeat, et eosdem ad nouum calendarium venien:(?) pro posse suo inducat»|скарочана}})}}, [[Ельня (Лідзкі раён)|Ельненскай]] (1668{{Заўвага|«''Паспаліты люд іншы, усе рускай рэлігіі, альбо Яцьвягі Старая Літва, хоць гэтых меней, каторыя сьвяты і пасты захоўваюць паводле рускага абраду, многія, аднак, зь іх і здаровыя, і хворыя споведзь і камунію ў рымскім абрадзе адпраўляюць''» ({{мова-pl|«Pospolity lud inny, wszytek religiey Ruskiey, albo Jacwiez Stara Litwa lubo onych mniey, ktorzy swięta, posty zachowuią podług obrzędu Ruskiego, wiele iednak z nich y zdrowi y chorzy spowiedz, y communionem ritu Romano odprawuią»|скарочана}})}} і паміж 1670 і 1675 гадамі{{Заўвага|«''…сярод іх ёсьць невялікая група, якая завецца Новай Яцьвезьзю, або Старой Літвой, яны трымаюцца ня вызначаных касьцёлам правілаў, але нейкіх уласных, успадкаваных ад бацькоў і дзядоў, законаў, зь якімі ні ў якім разе не жадаюць разьвітвацца''» ({{мова-la|«…ex parte non pauci sunt ktory się nowa Jacwieź albo Stara Litwa vocantes non iuxta institutionem ab Eccl[esi]a sibi traditam ale iakiemuś moribus paternis et avitis od ktorych się oderwac zadną miarą niedaią»|скарочана}})}}), [[Косаў]]скай (8 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''парафіяне часткова грэцкага абраду, часткова — лацінскага, а некаторыя сяляне завуцца „Старая Літва“''» ({{мова-la|«Parochianos partim Graecos, partim Latinos aliquos etiam plebeios habet Stara Litwa»|скарочана}})}}, [[Жыжмары|Жыжмарскай]] (1669 год){{Заўвага|{{мова-la|«…conversio colonorum, Stara Litva dictorum, praesertim in bonis m[agnifici] d[omini] Oginski, sit menti et cordi apud r[everendus] d[ominus] parochus»|скарочана}}}}<ref>Kamuntavičienė V. Jotvingiai «Senoji Lietuva» ir jų tikėjimas. XVII a. // Terra Jatwezenorum. Nr. 5, 2013. P. 68.</ref>, [[Альшэва (Берасьцейская вобласьць)|Альшэўскай]] (10 студзеня 1669 году){{Заўвага|«''Парафіяне розныя — шляхцічы пераважна каталікі, астатнія — грэцкага абраду, а некаторыя „Старой Літвой“ завуцца''» ({{мова-la|«Parochiani permixti nobiles quamplurimi catholici caeteri vero ritus graeci, alij vero Stara Litwa vocantur»|скарочана}})}}, [[Сьвір (мястэчка)|Сьвірскай]] (1689 год), [[Ваверка|Ваверскай]] (12 чэрвеня 1692 году), [[Новы Двор (Сьвіслацкі раён)|Навадворскай]] (13 ліпеня 1692 году), [[Жодзішкі|Жодзішкаўскай]] (сакавік 1701 году), [[Чарнаўчыцы|Чарнаўчыцкай]] (1721 год), [[Камень (Валожынскі раён)|Каменскай]] (24 сакавіка 1743 году), [[Равяцічы (Берасьцейская вобласьць)|Равяціцкай]] (1746 год){{Заўвага|{{мова-pl|«…a zastawszy w wsiach poddanych ledwie tylo imie ścianskie na sobie mających, y część niemałą ludzi wiarę starey Litwy od cerkwi Bożey w unii ś. z wiarą rzymską będącey zakazaną y potempioną trzycymaiących…»|скарочана}}<ref>Акты Виленской археографической комиссии. Т. 3. Акты Брестского городского суда XVI—XVIII вв. — Вильна, 1870. [https://books.google.by/books?id=MXRgAAAAcAAJ&pg=PA202&dq=%22starey+Litwy%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjSto2a8dj5AhVLr6QKHfZdDD4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22starey%20Litwy%22&f=false С. 202].</ref>}}. == Старалітоўцы == {{Асноўны артыкул|Летувізацыя}} Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за [[Жамойць|жамойцкім]] насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref> «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.</ref>, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «[[Жамойты|жамойтамі]]»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>: «''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)<ref>Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&pg=PA124&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 124].</ref>}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняй]]) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу<ref>Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.</ref>}}<ref name="Buchowski-2006-26">Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Літоўская мітраполія]] * [[Ліцьвякі (гістарычны этнонім)]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] [[Катэгорыя:Каталіцтва]] 8ym5hb5wvrkcdcn9biwvo1h9p3gwnfz 0 74493 2333959 1553752 2022-08-21T21:37:56Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki [[Файл:Azathoth.jpg|thumb|200px|Малюнак Dominique Signoret]] '''Азатот''' ({{мова-en|Azathoth}}) — у творах [[Говард Лаўкрафт|Г. Ф. Лаўкрафта]] ды іншых аўтараў — вярхоўнае боства пантэону [[Міты Ктулху|Мітаў Ктулху]]. Сярод ягоных эпітэтаў фігуруюць такія як «сьляпы шалёны бог», «вечна жуючы султан дэманаў» і «ядравы хаос». Азатот згадваецца ў творы «[[Самнамбулічны пошук Невядомага Кадата]]». {{Міты Ктулху}} {{Накід}} [[Катэгорыя:Міты Ктулху]] [[Катэгорыя:Цыкль сноў]] ttn6zhagmt7tm9hk51mhzitsij8giw2 0 77324 2333967 2170925 2022-08-21T22:01:26Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki [[Файл:Fleurs-du-mal titel.jpg|міні|Ілюстрацыя да выданьня 1900 года]] '''«Краскі зла»'''<ref name="chadanovič">Бадлер Ш. З кнігі “Краскі Зла”: Вершы / Перакл. А.Хадановіча; З кнігі “Маленькія паэмы прозай” / Перакл. А.Хадановіча, М.Раманоўскага // Крыніца. 1998. № 8 (45)</ref> ({{мова-fr| Les Fleurs du mal}}) — зборнік вершаў францускага паэта-[[сымбалізм|сымбаліста]] [[Шарль Бадлер|Шарля Бадлера]], які выйшаў з 1857 па 1868 гады ў трох рэдакцыях з розным аб’ёмам. Першае выданьне спрычыніла судовую цяжбу, у выніку якое Бадлер быў аштрафаваны за парушэньне нормаў грамадзкае маралі й вымушаны быў выплаціць пэўную суму грошай і прыбраць са зборніка 6 найбольш «няпрыкладных» вершаў. Зборнік паўплываў на творчасьць [[Арцюр Рэмбо|Арцюра Рэмбо]], [[Поль Вэрлен|Поля Вэрлена]] й [[Стэфан Малярмэ|Стэфана Малярмэ]] й лічыўся вытокам сучаснае эўрапейскае лірыкі. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Беларускія пераклады == * Бадлер Ш. З кнігі «Краскі Зла»: Вершы / Перакл. А. Хадановіча; З кнігі «Маленькія паэмы прозай» / Перакл. А. Хадановіча, М. Раманоўскага // Крыніца. 1998. № 8 (45). * Бадлер Ш. З кнігі «Краскі Зла»: Вершы / Перакл. А. Хадановіча // Annus Albaruthenicus = Год Беларускі. Крынкі, 2000. == Вокнавыя спасылкі == * [[:s:fr:Les Fleurs du mal|Les Fleurs du mal]] поўны тэкст ў францускай ВікіКрыніцы {{Commonscat|Les Fleurs du mal}} [[Катэгорыя:Зборнік вершаў Шарля Бадлера]] ljiyxzxexgfdpjxf19ch61n6fgas7s7 2333993 2333967 2022-08-22T05:24:20Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki [[Файл:Fleurs-du-mal titel.jpg|значак|Ілюстрацыя да выданьня 1900 году]] '''«Краскі зла»'''<ref name="chadanovič">Бадлер Ш. З кнігі «Краскі Зла»: Вершы / Перакл. А.Хадановіча; З кнігі «Маленькія паэмы прозай» / Перакл. А.Хадановіча, М.Раманоўскага // Крыніца. 1998. № 8 (45)</ref> ({{мова-fr|Les Fleurs du mal}}) — зборнік вершаў францускага паэта-[[сымбалізм|сымбаліста]] [[Шарль Бадлер|Шарля Бадлера]], які выйшаў з 1857 па 1868 гады ў трох рэдакцыях з розным аб’ёмам. Першае выданьне спрычыніла судовую цяжбу, у выніку якой Бадлер быў аштрафаваны за парушэньне нормаў грамадзкай маралі й вымушаны быў выплаціць пэўную суму грошай і прыбраць са зборніка 6 найбольш «няпрыкладных» вершаў. Зборнік паўплываў на творчасьць [[Арцюр Рэмбо|Арцюра Рэмбо]], [[Поль Вэрлен|Поля Вэрлена]] й [[Стэфан Малярмэ|Стэфана Малярмэ]] й лічыўся вытокам сучаснае эўрапейскае лірыкі. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Беларускія пераклады == * Бадлер Ш. З кнігі «Краскі Зла»: Вершы / Перакл. А. Хадановіча; З кнігі «Маленькія паэмы прозай» / Перакл. А. Хадановіча, М. Раманоўскага // Крыніца. 1998. № 8 (45). * Бадлер Ш. З кнігі «Краскі Зла»: Вершы / Перакл. А. Хадановіча // Annus Albaruthenicus = Год Беларускі. Крынкі, 2000. == Вонкавыя спасылкі == * [[:s:fr:Les Fleurs du mal|Les Fleurs du mal]] поўны тэкст ў францускай ВікіКрыніцы [[Катэгорыя:Зборнік вершаў Шарля Бадлера]] 2zyrtz9z2rv6o35ocdj9wg6x1xkv7c3 0 86423 2333895 1677379 2022-08-21T12:46:29Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki [[Файл:Becher Kakao mit Sahnehäubchen.JPG|міні|Кубачак какавы зь вяршкамі і цынамонам]] '''Какава-напітак''' ('''какава''', '''гарачы шакаляд''') — [[кандытарская прадукцыя|кандытарскі выраб]], які складаецца з сумесі [[какава-парашок|какава-парашку]] (ня менш за 25%), [[цукар|цукру]] (ці яго замяшчальнікаў) і іншых харчовых кампанэнтаў, а таксама [[вада|вады]] ці [[малако|малака]]. Адкрыты, як лічыцца народам майя каля 2 тыс. гадоў назад. Увайшоў у культуру [[ацтэкі|ацтэкаў]] каля 15 ст. Да 19 ст. у Эўропе ўжываўся пераважна ў мэдыцынскіх мэтах (лячэньне хвароб страўніку і г. д.). [[Катэгорыя:Ласункі]] 5fewaeuz6slmyzoeir1kua7f07nbk7i 0 86947 2333990 2333328 2022-08-22T01:10:31Z InternetArchiveBot 67502 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Рака |назва = Пярну |арыгінальная_назва = Pärnu jõgi |выява = Pärnu_jõgi.jpg |памер_выявы = |подпіс = Рака Пярну |выток = Цэнтральная эстонская раўніна |вышыня_вытоку = |вусьце = [[Рыскі заліў]] |вышыня вусьця = 76,2 [[м]] |краіны_басэйну = |даўжыня = 144 [[км]] |сьцёк = 64,4 м³/сэк |плошча_басэйну = 6920 [[км²]] |нахіл = |назва_парамэтру1 = |парамэтар1 = |мапа = |памер_мапы = |подпіс_мапы = |левыя_прытокі = |правыя_прытокі = }} '''Пя́рну''' — рака ў [[Эстонія|Эстоніі]]. Даўжыня 144 км, плошча басэйна 6920 км². Упадае ў [[Пярнуская затока|Пярнускую затоку]] [[Рыская затока|Рыскай затокі]] [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. На рацэ Пярну знаходзіцца [[Пярну|аднайменны горад]]. == Гідраграфія == Сілкаваньне зьмяшанае, у вярхоўях зь перавагай падземнага, у нізавых — дажджавое. Сярэднегадавы сьцёк вады — 64,4 м³/сэк<ref>[https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"][https://www.webcitation.org/6DDxqHRDR?url=http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf "Pärnu River Basin Management Plan"]. AS Maves http://www.maves.ee</ref>. Замярзае не штогод (звычайна ў сярэдзіне сьнежня, ускрываюць у канцы сакавіка). У прывусьцевай частцы суднаходная. На Пярну маецца 11 плацінаў і малыя ГЭС. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Рэкі Эстоніі]] [[Катэгорыя:Пярнумаа]] [[Катэгорыя:Ярвамаа]] 7xhbtlpsra11f6ycf7jkhip68xvtsji 0 91414 2333973 2330505 2022-08-21T22:26:14Z Ilovemydoodle 76613 Скасаваньне праўкі 2173039 удзельніка [[Special:Contributions/92.40.170.110|92.40.170.110]] ([[User talk:92.40.170.110|гутаркі]]) wikitext text/x-wiki {{Таксанамічная інфармацыя | Назва = Ячмень звычайны | Выява = A_lady_beetle_perches_on_barley.JPG | Подпіс да выявы = [[Багоўка]] на коласе ячменя звычайнага | Надцарства = | Царства = [[Расьліны]] | Падцарства = | Група = | Разьдзел = | Падразьдзел = | Надтып = | Тып = | Падтып = | Нададдзел = | Аддзел = [[Кветкавыя расьліны|Пакрытанасенныя]] | Пададдзел = | Надкляса = | Кляса = [[Аднадольныя]] | Падкляса = | Інфракляса = | Надатрад = | Надпарадак = | Атрад = | Парадак = [[Метлюжковакветныя]] | Падатрад = | Падпарадак = | Інфраатрад = | Інфрапарадак = | Надсямейства = | Сямейства = [[Метлюжковыя]] | Падсямейства = | Трыба = | Падтрыба = | Род = '''Ячмень''' | Падрод = | Сэкцыя = | Від = [[Ячмень звычайны]] | Віды = | Падвід = | Падвіды = | Бяз рангу = | Лацінская назва = Hordeum vulgare | Даччыныя таксоны = | Назва разьдзелу даччыных таксонаў = | Мапа = | Шырыня мапы = | Подпіс мапы = | Commons = Hordeum vulgare | ITIS = 40874 | NCBI = 4513 }} '''Ячмень звычайны''' ({{мова-la|Vítis}}) — від [[ячмень|ячменя]], менавіта ён звычайна ўзрабляецца ў [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], адно з найстаражытнейшых культурных расьлінаў у гісторыі чалавецтва (10 тысяч год таму)<ref>Saltini Antonio, I semi della civiltà. Grano, riso e mais nella storia delle società umane,, prefazione di Luigi Bernabò Brea Avenue Media, Bologna 1996</ref>. == Выкарыстаньне == === Альгіцыд === У [[Ангельшчына|Ангельшчыне]] салома ячменю ў сеткаватых торбах плавае ў рыбных сажалках або водных садках, каб дапамагчы паменшыць рост [[водарасьці|багавіньня]], не наносячы шкоды расьлінам або жывёлам. Ячменная салома не зьяўляецца [[пэстыцыд]]ам, а ейная эфэктыўнасьць у якасьці альгіцыду ў сажалках дала розныя вынікі пры ўнівэрсытэцкіх тэставых выкарыстаньнях як у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Штатах]] гэтак і ў [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20030408210226/http://www.btny.purdue.edu/Pubs/APM/APM-1-W.pdf Aquatic Plant Management]. Purdue Agriculture</ref>. === Корм для жывёлаў === Палова ячменю Злучаных Штатаў выкарыстоўваецца як корм хатніх жывёлаў<ref>[https://web.archive.org/web/20130121172615/http://www.hort.purdue.edu/newcrop/Crops/Barley.html Barley]. Purdue University</ref>. Ячмень зьяўляецца вельмі важным кармавым [[збожжа]]м ў многіх краіных сьвету, якія маюць невялікую дзель [[кукуруза|кукурузнай]] вытворчасьці, асабліва ў паўночных кліматычных зонах, як то паўночнай і ўсходняй [[Эўропа|Эўропе]]. Ячмень зьяўляецца асноўным кармавым збожжам ў [[Канада|Канадзе]], [[Эўропа|Эўропе]], і на поўначы ЗША. Дыета зь ячменю зьяўляецца адной з вызначальных характарыстык заходне-канадзкіх вытворцаў ялавічыны<ref>[http://www.omafra.gov.on.ca/english/livestock/beef/news/vbn0804a3.htm Guest Article: Corn or Barley for Feeding Steers?] Ontario ministry of agriculture, food and rural affairs</ref>. === Напоі === ==== Алькагольныя ==== Большая частка (каля 25%) астатку выкарыстоўваецца для вырошчваньня [[солад]]у, для чаго ячмень зьяўляецца лепшым збожжам. Ён зьяўляецца ключавым інгрэдыентам ў вытворчасьці [[піва]] і [[віскі]]. Двайчасты ячмень традыцыйна выкарыстоўваўся ў нямецкай і ангельскай броварнай справе. Шасьцірадковы ячмень традыцыйна выкарыстоўваўся пры вытворчасьці амэрыканскага піва, але цяпер абодва сорты выкарыстоўваюцца паўсюдна<ref>Ogle, Maureen (2006). [http://books.google.com/?id=0vuOyazwh4YC&pg=PA71&dq=and+six-row+barley+was+traditionally+used+in+US+beers. Ambitious brew : the story of American beer]. Orlando: Harcourt. с. 70–72. ISBN 0-15-101012-9.</ref>. ==== Безалькагольныя ==== Безалкагольныя напоі як то [[ячменная вада]]<ref>Ayto, John (1990). [http://books.google.com/?id=vAQOAAAAQAAJ&pg=PA17&dq=barley+water+was+used The glutton's glossary : a dictionary of food and drink terms]. London: Routledge. с. 16–17. ISBN 0-415-02647-4.</ref> і ячменная гарбата, як то японская [[мігуця]]<ref>Clarke, ed by R J (1988). [http://books.google.com/?id=n9ZEMquvPoYC&pg=PA84&dq=mugicha Coffee]. London: Elsevier Applied Science. с. 84. ISBN 1-85166-103-4.</ref>, гатуюцца шляхам кіпеньня ячменя ў вадзе. У Італіі таксама выкарыстоўваецца як заменьнік кавы — [[ячменная кава]] ({{мова-it|caffè d'orzo|скарочана}}). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons}} * [https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Barley Ячмень]. Энцыкляпэдыя Братыніка * [http://vegetarian.about.com/od/glossary/g/barley.htm Рэцэпты з выкарыстаньнем ячменю]. About.com * [https://web.archive.org/web/20140913190011/http://www.greenbarleyphilippines.com/green-barley-benefits/ Перавагі ўжываньня зялёнага ячменю] {{Накід:Батаніка}} [[Катэгорыя:Метлюжковыя]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] teqml5n0obzzo5p4ub5ahvtdbzaa87i 2333994 2333973 2022-08-22T05:26:51Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Таксанамічная інфармацыя | Назва = Ячмень звычайны | Выява = A_lady_beetle_perches_on_barley.JPG | Подпіс да выявы = [[Багоўка]] на коласе ячменя звычайнага | Надцарства = | Царства = [[Расьліны]] | Падцарства = | Група = | Разьдзел = | Падразьдзел = | Надтып = | Тып = | Падтып = | Нададдзел = | Аддзел = [[Кветкавыя расьліны|Пакрытанасенныя]] | Пададдзел = | Надкляса = | Кляса = [[Аднадольныя]] | Падкляса = | Інфракляса = | Надатрад = | Надпарадак = | Атрад = | Парадак = [[Метлюжковакветныя]] | Падатрад = | Падпарадак = | Інфраатрад = | Інфрапарадак = | Надсямейства = | Сямейства = [[Метлюжковыя]] | Падсямейства = | Трыба = | Падтрыба = | Род = '''Ячмень''' | Падрод = | Сэкцыя = | Від = [[Ячмень звычайны]] | Віды = | Падвід = | Падвіды = | Бяз рангу = | Лацінская назва = Hordeum vulgare | Даччыныя таксоны = | Назва разьдзелу даччыных таксонаў = | Мапа = | Шырыня мапы = | Подпіс мапы = | Commons = Hordeum vulgare | ITIS = 40874 | NCBI = 4513 }} '''Ячмень звычайны''' ({{мова-la|Vítis}}) — від [[ячмень|ячменя]], менавіта ён звычайна ўзрабляецца ў [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], адно з найстаражытнейшых культурных расьлінаў у гісторыі чалавецтва (10 тысяч год таму)<ref>Saltini Antonio, I semi della civiltà. Grano, riso e mais nella storia delle società umane,, prefazione di Luigi Bernabò Brea Avenue Media, Bologna 1996</ref>. == Выкарыстаньне == === Альгіцыд === У [[Ангельшчына|Ангельшчыне]] салома ячменю ў сеткаватых торбах плавае ў рыбных сажалках або водных садках, каб дапамагчы паменшыць рост [[водарасьці|багавіньня]], не наносячы шкоды расьлінам або жывёлам. Ячменная салома не зьяўляецца [[пэстыцыд]]ам, а ейная эфэктыўнасьць у якасьці альгіцыду ў сажалках дала розныя вынікі пры ўнівэрсытэцкіх тэставых выкарыстаньнях як у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Штатах]] гэтак і ў [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20030408210226/http://www.btny.purdue.edu/Pubs/APM/APM-1-W.pdf Aquatic Plant Management]. Purdue Agriculture</ref>. === Корм для жывёлаў === Палова ячменю Злучаных Штатаў выкарыстоўваецца як корм хатніх жывёлаў<ref>[https://web.archive.org/web/20130121172615/http://www.hort.purdue.edu/newcrop/Crops/Barley.html Barley]. Purdue University</ref>. Ячмень зьяўляецца вельмі важным кармавым [[збожжа]]м ў многіх краіных сьвету, якія маюць невялікую дзель [[кукуруза|кукурузнай]] вытворчасьці, асабліва ў паўночных кліматычных зонах, як то паўночнай і ўсходняй [[Эўропа|Эўропе]]. Ячмень зьяўляецца асноўным кармавым збожжам ў [[Канада|Канадзе]], [[Эўропа|Эўропе]], і на поўначы ЗША. Дыета зь ячменю зьяўляецца адной з вызначальных характарыстык заходне-канадзкіх вытворцаў ялавічыны<ref>[http://www.omafra.gov.on.ca/english/livestock/beef/news/vbn0804a3.htm Guest Article: Corn or Barley for Feeding Steers?] Ontario ministry of agriculture, food and rural affairs</ref>. === Напоі === ==== Алькагольныя ==== Большая частка (каля 25%) астатку выкарыстоўваецца для вырошчваньня [[солад]]у, для чаго ячмень зьяўляецца лепшым збожжам. Ён зьяўляецца ключавым інгрэдыентам ў вытворчасьці [[піва]] і [[віскі]]. Двайчасты ячмень традыцыйна выкарыстоўваўся ў нямецкай і ангельскай броварнай справе. Шасьцірадковы ячмень традыцыйна выкарыстоўваўся пры вытворчасьці амэрыканскага піва, але цяпер абодва сорты выкарыстоўваюцца паўсюдна<ref>Ogle, Maureen (2006). [http://books.google.com/?id=0vuOyazwh4YC&pg=PA71&dq=and+six-row+barley+was+traditionally+used+in+US+beers. Ambitious brew : the story of American beer]. Orlando: Harcourt. с. 70–72. ISBN 0-15-101012-9.</ref>. ==== Безалькагольныя ==== Безалкагольныя напоі як то [[ячменная вада]]<ref>Ayto, John (1990). [http://books.google.com/?id=vAQOAAAAQAAJ&pg=PA17&dq=barley+water+was+used The glutton's glossary : a dictionary of food and drink terms]. London: Routledge. с. 16–17. ISBN 0-415-02647-4.</ref> і ячменная гарбата, як то японская [[мігуця]]<ref>Clarke, ed by R J (1988). [http://books.google.com/?id=n9ZEMquvPoYC&pg=PA84&dq=mugicha Coffee]. London: Elsevier Applied Science. с. 84. ISBN 1-85166-103-4.</ref>, гатуюцца шляхам кіпеньня ячменя ў вадзе. У Італіі таксама выкарыстоўваецца як заменьнік кавы — [[ячменная кава]] ({{мова-it|caffè d'orzo|скарочана}}). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Barley Ячмень]. Энцыкляпэдыя Братыніка * [http://vegetarian.about.com/od/glossary/g/barley.htm Рэцэпты з выкарыстаньнем ячменю]. About.com * [https://web.archive.org/web/20140913190011/http://www.greenbarleyphilippines.com/green-barley-benefits/ Перавагі ўжываньня зялёнага ячменю] {{Накід:Батаніка}} [[Катэгорыя:Метлюжковыя]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] j32urz8om8ah6i909xp265ehasw06om 0 106434 2333988 2247532 2022-08-22T00:00:39Z РЕЙХСТАГРУСС 76614 wikitext text/x-wiki [[Файл:Bundesarchiv Bild 146-2008-0042, Weißrussland, Minsk, Gebäude.jpg|thumb|280пкс|Стаўка [[Беларуская цэнтральная рада|Беларускай цэнтральнай рады]] ў будынку цяперашняга [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы|тэатру імя Янкі Купалы]], чэрвень 1943 году]] '''Беларускі калябарацыянізм''' — прынятае ў гістарыяграфіі абазначэньне палітычнага, эканамічнага і вайсковага супрацоўніцтва беларусаў з акупацыйнымі нямецкімі ўладамі падчас [[Вялікая Айчынная вайна|савецка-нацыстоўскага супрацьстаяньня]]. Как правило Белорусские коллаборционисты были видными национал фашистами и националистами.Некоторые видные помощники нацистов были из БНР. == Падрыхтоўка беларускай калябарацыі з нацыстамі да пачатку вайны == Падрыхтоўка беларускіх калябарацыяністаў [[Трэці райх|Трэцім райхам]] пачалася ў сярэдзіне-канцы 1930-х гадоў, калі пры Міністэрстве ўнутраных справаў [[Нямеччына|Нямеччыны]] было створана [[Беларускае прадстаўніцтва]] — спачатку ў [[Бэрлін]]е, а затым у іншых гарадах Нямеччыны. Яно займалася выяўленьнем і вербаваньнем асобаў, якія жадалі аказваць дапамогу Нямеччыне па беларускіх пытаньнях. Такім чынам, трэці [[прэзыдэнт БНР]] [[Васіль Захарка]] напісаў падрабязны даклад аб палітычным, эканамічным і культурным становішчы Беларусі, а таксама зьвярнуўся з мэмарандумам да [[Адольф Гітлер|Гітлера]] з запэўненьнямі падтрымкі. Акрамя таго, быў створаны [[Беларускі камітэт самапомачы]] — арганізацыя, якая актыўна вербавала сяброў сярод беларусаў, што пражываюць у Нямеччыне. З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] нямецкае камандаваньне стварыла ў [[Варшава|Варшаве]] і [[Бяла Падляска|Бяла Падлясцы]] базы для перакідваньня беларускай нацыяналісцкай агентуры на тэрыторыю [[СССР]]. У [[Бэрлін]]е, у лягеры Вуставу, зь ліку беларускіх нацыяналістаў былі арганізаваныя курсы прапагандыстаў і перакладнікаў для працы ў Беларусі пасьля зьмены ўлады. {{Сумнеўна|Падрыхтоўка беларускай калябарацыі да пачатку вайны}} == Калябарацыянізм у час нямецкай акупацыі Беларусі == Разам з наступальнымі часткамі нямецкай арміі ў [[Беларусь]] з эміграцыі прыбылі асноўныя дзеячы беларускага нацыянальнага руху: [[Фабіян Акінчыц]], [[Уладзіслаў Казлоўскі]], актывісты [[Беларуская нацыянал-сацыялістычная партыя|Беларускай нацыянал-сацыялістычнай партыі]], [[Іван Ермачэнка]], [[Радаслаў Астроўскі]] і іншыя. У пачатковы пэрыяд вайны разьвіцьцё палітычнай і вайсковай калябарацыі ажыцьцяўлялася нязначнымі тэмпамі, што тлумачыцца посьпехамі немцаў на фронце і адсутнасьцю для іх неабходнасьці разьвіцьця калябарацыйных структураў. Нямецкае кіраўніцтва спадзявалася на хуткую перамогу ў вайне і скептычна ўспрымала здольнасьці беларускага насельніцтва да нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва з прычыны слабасьці этнічнай самасьвядомасьці<ref>[https://web.archive.org/web/20070327095432/http://www.mfa.gov.by/rus/index.php?d=belarus&id=4 Сайт Министерства иностранных дел Белоруссии]</ref>. Дзейнасьць калябарацыяністаў у гэты пэрыяд зводзілася ў асноўным да працы непалітычных структураў, найбуйнейшай зь якіх зьяўлялася [[Беларуская народная самапомач]], створаная 22 кастрычніка 1941 году, мэтай якой абвяшчаўся клопат аб ахове здароўя, пытаньнях адукацыі і культуры. Пры дапамозе беларускіх калябарацыяністаў нямецкія ўлады спрабавалі выкарыстаць у сваіх мэтах навуковыя кадры, якія апынуліся на акупаванай тэрыторыі. У чэрвені 1942 году імі было створана «[[Беларускае навуковае таварыства (1942)|Беларускае навуковае таварыства]]». Яго ганаровым прэзыдэнтам стаў [[гаўляйтэр]] Беларусі [[Вільгельм Кубэ]]. Аднак беларускія навукоўцы байкатавалі працу таварыства, і яно існавала толькі на паперы<ref>Военные судьбы: Сотрудники АН Беларуси — участники Великой Отечественной войны. Сост. и авт. предисл. Н. В. Токарев; Под ред. Н. А. Борисевича. — Мн.: Навука і тэхніка, 1995. — 89 с.</ref>. Таксама былі створаныя іншыя непалітычныя калябарацыйныя структуры («Жаночая ліга», прафсаюзы і інш.). Разам з тым, спробы стварэньня беларускага [[Беларускі корпус самааховы|Вольнага корпусу самаабароны]] былі няўдалымі праз моцнае супрацьдзеяньне вайсковых уладаў і [[СС]]. Стварэньне яго было абвешчана ў чэрвені 1942 году ў колькасьці 3 дывізій. Створана было, аднак, каля 20 батальёнаў, якія так і не вырашыліся ўзброіць, а ўжо ўвесну 1943 году быў распушчаны. Няўдалай апынулася таксама спроба стварэньня беларускай [[Аўтакефалія|аўтакефаліі]] з мэтай адрыву беларускіх вернікаў ад [[Маскоўскі Патрыярхат|Маскоўскага Патрыярхата]]. Абставіны, якія склаліся да 1943 году, прымусіла нямецкае камандаваньне пераглядзець сваё стаўленьне да калябарацыйнага руху. У значнай ступені гэта адбылося дзякуючы высілкам [[Райхміністэрства акупаваных усходніх тэрыторыяў|міністра ўсходніх акупаваных тэрыторыяў]] [[Альфрэд Розэнбэрг|А. Розэнбэрга]], які зьяўляўся прыхільнікам стварэньня калябарацыйных адміністрацыяў. 22 чэрвеня 1943 году быў фармальна створаны [[Саюз беларускай моладзі]] (СБМ), які фактычна існаваў з 1942 году. З ініцыятывы [[Вільгельм Кубэ|Кубэ]] 27 чэрвеня 1943 году было абвешчана стварэньне Рады даверу пры [[Генэральны камісарыят «Беларусь»|Генэральным камісарыяце «Беларусь»]]. Гэты орган уяўляў сабой адміністрацыйную камісію, адзінай задачай якой была адпрацоўка і прадстаўленьне акупацыйным уладам пажаданьняў і прапановаў ад насельніцтва. 21 сьнежня 1943 году замест Рады даверу з ініцыятывы [[Курт фон Готбэрг|К. Готбэрга]] (які стаў Генэральным камісарам пасьля забойства партызанамі Кубэ) была створаная [[Беларуская цэнтральная рада]] (БЦР), прэзыдэнтам якой прызначаны начальнік управы Менскай акругі [[Радаслаў Астроўскі|Р. Астроўскі]] (1887—1976). Дзейнасьць Рады не была эфэктыўнай, паколькі Рада ня мела рэальнай палітычнай улады (толькі ў пытаньнях сацыяльнай апекі, культуры і адукацыі мела права на адносна самастойныя рашэньні), а яе чальцы прытрымваліся розных поглядаў на будучыню Беларусі і часьцяком ня ведалі мясцовых рэаліяў. Рада ўскосна была зьвязаная з вайсковымі злачынствамі — у прыватнасьці, з ажыцьцяўленьнем этнічных чыстак супраць польскага насельніцтва<ref>[http://www.souz.co.il/clubs/read.html?article=3152&Club_ID=1 А. Л. Рогачевский. Рецензия на книгу: Chiari B Alltag hinter der Front Dьsseldorf, 1998]</ref>. У акупаванай Беларусі выдавалася мноства калябарацыйных газэтаў і часопісаў: «Беларуская газэта», «[[Пагоня (газэта, 1944)|Пагоня]]», «[[Беларускі голас (1942)|Bielaruski holas]]», «Новыя шлях» і т. д. Гэтыя выданьні вялі антысэміцкую, антысавецкую і прафашысцкую прапаганду. У адмысловым артыкуле, апублікаваным 25 верасьня 1943 году пасьля зьнішчэньня Кубэ ў «Беларускай газэце», яе рэдактар [[Уладзіслаў Казлоўскі]] пісаў: {{пачатак цытаты}} Сэрца сьціскае скруха… Яго (гэта значыць Кубэ — авт.) няма больш сярод нас. Генэральны камісар Вільгельм Кубэ быў адным з найлепшых, найшчырэйшых сяброў…, які думаў і казаў так, як кожны беларускі нацыяналіст…<ref>[https://web.archive.org/web/20070918131453/http://arche.bymedia.net/2-1999/canava.html Л. Цанава «Всенародная партийная война в Белоруссии против фашистских захватчиков». — Минск, 1951]</ref> {{канец цытаты}} [[Файл:Bundesarchiv Bild 183-1991-0206-506, Weißrussland, Minsk.jpg|thumb|260пкс|Па дарозе на чыгуначны вакзал у Мінску ля цяперашняга [[Дом ураду (Менск)|дому ўраду]] моладзь з Беларусі маршыруе міма старшыні Беларускай цэнтральнай рады, прафесара Астроўскага. Яны павінны прайсці навучанне ў Нямеччыны для ваенных дзеянняў, чэрвень 1944]] 23 лютага 1944 году [[Курт фон Готбэрг]] выдаў загад аб стварэньні [[Беларуская краёвая абарона|Беларускай краёвай абароны]] (БКА) — вайсковага калябарацыйнага фармаваньня, кіраўніком якога быў прызначаны [[Францішак Кушаль]], і даручыў БЦР правесьці мабілізацыю. Сфармаваныя да канца сакавіка 45 батальёнаў БКА былі кепска ўзброеныя. Паступова зьніжалася іх дысцыпліна, бракавала афіцэраў. Да канца акупацыі БКА выкарыстоўвалася для барацьбы з партызанамі, аховы розных аб’ектаў і гаспадарчых працаў. Найважнейшымі кірункамі дзейнасьці БЦР на завяршальным этапе вайны сталі рэарганізацыя частак БКА і папаўненьне беларускіх вайсковых фармаваньняў за кошт вербаваньня новых салдатаў, стварэньня дапаможных кантынгентаў для іхняга выкарыстаньня ў сыстэме абароны Нямеччыны, арганізацыя антысавецкага партызанскага руху на тэрыторыі Беларусі. Першапачаткова меркавалася перафармаваць БКА ў Беларускі легіён. У рамках падрыхтоўкі да гэтай рэарганізацыі ў верасьні 1944 г. у Бэрліне быў створаны першы кадравы батальён БКА (422 чалавекі) пад камандаваньнем капітана Пятра Касацкага, які стаў рэзэрвам і школай афіцэрскіх кадраў для будучых частак. Тады ж зь ліку завэрбаваных «Саюза Беларускай Моладзі» ў якасьці «памочнікаў СПА» (ад 2,5 да 5 тыс. чалавек) былі адабраныя групы для навучаньня ў зэнітна-артылерыйскай школе. Пасьля сканчэньня курсу вучобы іх улучылі ў склад частак супрацьпаветранай абароны [[Бэрлін]]у. 27 чэрвеня 1944 году ў [[Менск]]у быў праведзены [[Другі Ўсебеларускі кангрэс]], у якім прынялі ўдзел большасьць актыўных лідэраў калябарацыяністаў. Кангрэс праходзіў ва ўмовах набліжэньня да Менску Чырвонай Арміі, якая праводзіла [[Апэрацыя Багратыён|буйную наступальную апэрацыю ў Беларусі]]. На кангрэсе было прынята рашэньне, што БЦР зьяўляецца адзіным законным урадам Беларусі, а таксама была выказана ўсебаковая падтрымка Нямеччыны. Былі таксама распрацаваныя пляны антысавецкіх дывэрсійных і партызанскіх апэрацыяў на Беларусі, у выпадку поўнага адступленьня нямецкіх войскаў зь яе тэрыторыі. [[Зянон Пазьняк]] даў наступную ацэнку тым падзеям:<ref>[http://www.bielarus.net/archives/2004/08/10/79 Пазьняк З. Беларуска-расейская вайна]</ref> {{пачатак цытаты}} Аднак незьнішчальнасьць Беларусі і беларускай нацыянальнай ідэі засьведчыла тым часам Другая сусьветная вайна. З 1941 па 1944 гады цэнтральная Беларусь (на якой дзейнічала нямецкая цывільная адміністрацыя на чале з В. Кубэ) перажыла моцны нацыянальны ўздым. Гэта ўшчэнт зьбянтэжыла бальшавікоў і прывяло Маскву ў [[шаленства]]. Зь вяртаньнем саветаў на Беларусь сотні тысячаў сьвядомых беларусаў эмігравалі на Захад. {{канец цытаты}} == Арганізацыі == * [[Беларускі корпус самааховы]] * [[Беларускія мужы даверу]] * [[Беларуская рада даверу]] * [[Беларуская цэнтральная рада]] * [[Беларуская народная самапомач]] * [[Беларускае культурнае згуртаваньне]] * [[Беларуская краёвая абарона]] == Асноўныя калябарыцыйныя фармаваньні == === Курсы афіцэраў === *[[Афіцэрскія курсы БКА]] *[[Афіцэрскія курсы БКС|Афіцэрскія курсы БСА]] === Ва ўзброеных сілах Нямеччыны === * [[1-ы Беларускі штурмавы зьвяз]] * [[Беларускі батальён чыгуначнай аховы]] *[[13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД]] * [[Наваградзкі эскадрон]] * [[1-ы Кадравы батальён Беларусай Краёвай Абароны]] * [[Брыгада дапаможнай паліцыі парадку «Зыглінг»]] * [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)]] * [[Грэнадэрская брыгада войск СС (1-я беларуская)]] *[[Беларускі корпус самааховы|Корпус Беларускай Самааховы]] (БСА). Кіраўнік [[Іван Ермачэнка]]. * [[Беларуская цэнтральная рада]] (БЦР). Прэзыдэнт [[Радаслаў Астроўскі]]. * [[Беларуская краёвая абарона]] (БКА). Камандзір [[Францішак Кушаль]]. * [[Саюз беларускай моладзі]] (СБМ). Кіраўнікі — [[Надзея Абрамава]] (1942—1943), [[Міхаіл Ганько]] (с 1943). * [[Беларуская народная самапомач]] (БНС) — [[акупацыйная паліцыя]]. Кіраўнік [[Юры Сабалеўскі]]. * [[Беларуская рада даверу]]. Намесьнік [[Вацлаў Іваноўскі]]. * [[Беларускі дэсантны батальён «Дальвіц»|Батальён «Дальвіц»]]. * [[38-я грэнадэрская дывізія СС «Нібэлюнген»]] === Батальёны «Schuma» === Шума ({{мова-de|Schuma}}) — [[беларуская дапаможная паліцыя парадку]]. Прыведзены зьвесткі па батальёнах з 1942 па 1944 гады. {| class="wikitable" |- ! № батальёну ! Сфармаваны ! Разьмяшчэньне ! Падпарадкаваньне ! Колькасьць 1943—1944 |- | № 45 (ахоўны) | верасень 1943 | [[Баранавічы]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | - |- | № 46 (ахоўны) | лета 1943 | [[Наваградак]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | - |- | № 47 (ахоўны) | лета 1943 | [[Менск]] | Начальнік паліцыі парадку «Менск» | - |- |[[48-ы батальён дапаможнай паліцыі|№ 48 (франтавы)]] | лета 1943 | [[Слонім]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | 592-(615) 590 |- |[[48-ы батальён дапаможнай паліцыі|№ 49 (ахоўны)]] | лета 1943 | [[Менск]] | Начальнік паліцыі парадку «Менск» | 327—314 |- | № 56 (артылерыйскі) | 04.1943 | [[Менск]] | Начальнік паліцыі парадку «Менск» | ? |- |[[60-ы батальён дапаможнай паліцыі|№ 60 (франтавы)]] | 01.1944 | [[Сноў]] — [[Баранавічы]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | 562—526 |- | № 64 (франтавы, з траўня 1944 — ахоўны) | 02.1944 | [[Глыбокае]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | ?-65 |- | № 65 (франтавы) | 02.1944 | [[Наваградак]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | ? — 477 |- | № 66 (франтавы) | 02.1944 | [[Слуцак]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | ? — 172 |- | № 67 (ахоўны) | 02-03.1944 | [[Вілейка]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | ? −23 |- | № 68 (франтавы)<ref>[https://web.archive.org/web/20120318201519/http://www.jivebelarus.net/history/new-history/the-belarusian-ss-legion-myths-and-reality.html Ю. Грыбоўскі — Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць] // БГА, Минск 2007</ref> | 15.03.1944 | [[Наваградак]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | 150 − 600 |- | № 69 (франтавы) | 03.1944 | [[Магілёў]] | Фюрэр СС і паліцыі «Менск» | |} == Калябарацыяністы пасьля вызваленьня Беларусі == Адразу пасьля правядзеньня II Усебеларускага кангрэса пачалася эвакуацыя кіраўніцтва і калябарацыйных фармаваньняў у [[Нямеччына|Нямеччыну]], дзе яны працягнулі сваю дзейнасьць. У ліпені—жніўні 1944 году ў распараджэньне БЦР быў перададзены цэнтар падрыхтоўкі абвэра ў [[Дальвіц]]ы (Усходняя Прусія), які атрымаў вялікае папаўненьне з эвакуяваных батальёнаў БКА. У першых лічбах красавіка 1945 г. было дасягнута пагадненьне з прадстаўнікамі спэцслужбаў [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] пад кіраўніцтвам штурмбаннфюрэра СС Ота Скарцэні аб разгортваньні на базе гэтага цэнтру адмысловага батальёну «[[Беларускі дэсантны батальён «Дальвіц»|Дальвіц]]» колькасьцю да 700—800 чалавек. Акрамя таго, па загадзе райхсфюрэра [[СС]] [[Генрых Гімлер|Гімлера]] была створаная новая [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|30-я дывізія]] [[Вафэн-СС|войскаў СС]] (Беларуская № 1), якая называлася таксама штурмавой брыгадай СС «Беларусь». Актыўны ўдзел у фармаваньні гэтых падразьдзяленьняў браў [[Язэп Сажыч]] (які стаў у 1982 годзе шостым [[Прэзыдэнт БНР|прэзыдэнтам Беларускай Народнай Рэспублікі]]), які перадаў у брыгаду [[СС]] 101 падрыхтаванага ім курсанта школы малодшых афіцэраў. 30 красавіка 1945 году дывізія здалася амэрыканскім войскам. Пасьля завяршэньня вайны большасьць кіраўнікоў калябарацыйнага руху пераехалі ў ЗША (у тым ліку, [[Радаслаў Астроўскі]]), краіны [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]] і [[Аўстралія|Аўстралію]], дзе стварылі беларускія нацыянальныя арганізацыі або ўліліся ў шэрагі існых, якія выкарыстоўваліся для барацьбы з [[СССР]]. Ёсьць зьвесткі пра супрацоўніцтва некаторых прадстаўнікоў беларускага руху з [[ЦРУ]], якое арганізоўвала антысавецкія дывэрсійныя атрады, у якіх удзельнічалі і некаторыя былыя калябарацыяністы, напрыклад [[Міхал Вітушка]] або [[Янка Філістовіч]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941—1945 гг. Энцыклапедыя. Мінск, 1990 * Залесский К.А. Кто был кто во Второй мировой войне. Союзники Германии. — М.: АСТ, 2004. — Т. 2. — 492 с. — {{ISBN|5-271-07619-9}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20060624020550/http://archives.gov.by/vov/kolobr.htm Сьпіс фондаў беларускага калябарацыянізму ў Нацыянальным архіве Беларусі] * [https://web.archive.org/web/20210131235928/http://www.jivebelarus.net/history/new-history/belarusian-military-formations-in-emigration-1944-1945.html «Белорусские коллаборационистские формирования в эмиграции (1944—1945): Организация и боевое применение»] // Романько О. В. Коричневые тени в Полесье. Белоруссия 1941—1945. М.: Вече, 2008. * Романько О. В. [https://web.archive.org/web/20090511011042/http://jivebelarus.net/history/new-history/guarding-parts-from-self-defense-to-belarusian-police.html Часткі ахова правапрадку: ад самааховы да беларускай паліцыі] * [http://www.slounik.org/nac Беларускі нацыяналізм — слоўнік] * [https://web.archive.org/web/20140516025338/http://jivebelarus.net/history/new-history/occupation-methods-in-belarus.html Юры Туронак «Мэтады акупацыі Беларусі. Стаўка Кубэ на беларускі нацыяналізм».] * [https://web.archive.org/web/20130527141700/http://homoliber.org/ru/xx/xx020127.html Местная вспомогательная полиция на территории Беларуси (июль 1941 — июль 1944 гг.)] * Соловьев А. Белорусская Центральная Рада: создание, деятельность и крах. Минск, 1995 {{Калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне}} [[Катэгорыя:Калябарацыя на Беларусі]] cwbcjnl8bopz92gg8m3o8gzdcfgmaz4 2334010 2333988 2022-08-22T09:35:49Z Kazimier Lachnovič 1079 Рэдагаваньні [[Special:Contributions/РЕЙХСТАГРУСС|РЕЙХСТАГРУСС]] ([[User talk:РЕЙХСТАГРУСС|гутаркі]]) скасаваныя да папярэдняй вэрсіі [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] wikitext text/x-wiki [[Файл:Bundesarchiv Bild 146-2008-0042, Weißrussland, Minsk, Gebäude.jpg|thumb|280пкс|Стаўка [[Беларуская цэнтральная рада|Беларускай цэнтральнай рады]] ў будынку цяперашняга [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы|тэатру імя Янкі Купалы]], чэрвень 1943 году]] '''Беларускі калябарацыянізм''' — прынятае ў савецкай і расейскай гістарыяграфіі абазначэньне палітычнага, эканамічнага і вайсковага супрацоўніцтва беларусаў з акупацыйнымі нямецкімі ўладамі падчас [[Вялікая Айчынная вайна|савецка-нацыстоўскага супрацьстаяньня]] ў рамках [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]. Асноўнымі прычынамі беларускага калябарацыянізму з нацыстамі зьяўляюцца незадаволенасьць часткі насельніцтва савецкаю ўладаю (у тым ліку масавымі рэпрэсіямі і гвалтоўнай саветызацыяй у [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], далучанай да [[СССР]] у 1939 годзе) і дзейнасьць прадстаўнікоў [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]{{Няма крыніцы}}, групы прыхільнікаў ксяндза [[Вінцэнт Гадлеўскі|В. Гадлеўскага]] (ён сам і частка яго пасьлядоўнікаў у далейшым расчараваліся ў немцах і перайшлі да падпольнай барацьбы супраць іх), і інш. == Падрыхтоўка беларускай калябарацыі з нацыстамі да пачатку вайны == Падрыхтоўка беларускіх калябарацыяністаў [[Трэці райх|Трэцім райхам]] пачалася ў сярэдзіне-канцы 1930-х гадоў, калі пры Міністэрстве ўнутраных справаў [[Нямеччына|Нямеччыны]] было створана [[Беларускае прадстаўніцтва]] — спачатку ў [[Бэрлін]]е, а затым у іншых гарадах Нямеччыны. Яно займалася выяўленьнем і вербаваньнем асобаў, якія жадалі аказваць дапамогу Нямеччыне па беларускіх пытаньнях. Такім чынам, трэці [[прэзыдэнт БНР]] [[Васіль Захарка]] напісаў падрабязны даклад аб палітычным, эканамічным і культурным становішчы Беларусі, а таксама зьвярнуўся з мэмарандумам да [[Адольф Гітлер|Гітлера]] з запэўненьнямі падтрымкі. Акрамя таго, быў створаны [[Беларускі камітэт самапомачы]] — арганізацыя, якая актыўна вербавала сяброў сярод беларусаў, што пражываюць у Нямеччыне. З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] нямецкае камандаваньне стварыла ў [[Варшава|Варшаве]] і [[Бяла Падляска|Бяла Падлясцы]] базы для перакідваньня беларускай нацыяналісцкай агентуры на тэрыторыю [[СССР]]. У [[Бэрлін]]е, у лягеры Вуставу, зь ліку беларускіх нацыяналістаў былі арганізаваныя курсы прапагандыстаў і перакладнікаў для працы ў Беларусі пасьля зьмены ўлады. {{Сумнеўна|Падрыхтоўка беларускай калябарацыі да пачатку вайны}} == Калябарацыянізм у час нямецкай акупацыі Беларусі == Разам з наступальнымі часткамі нямецкай арміі ў [[Беларусь]] з эміграцыі прыбылі асноўныя дзеячы беларускага нацыянальнага руху: [[Фабіян Акінчыц]], [[Уладзіслаў Казлоўскі]], актывісты [[Беларуская нацыянал-сацыялістычная партыя|Беларускай нацыянал-сацыялістычнай партыі]], [[Іван Ермачэнка]], [[Радаслаў Астроўскі]] і іншыя. У пачатковы пэрыяд вайны разьвіцьцё палітычнай і вайсковай калябарацыі ажыцьцяўлялася нязначнымі тэмпамі, што тлумачыцца посьпехамі немцаў на фронце і адсутнасьцю для іх неабходнасьці разьвіцьця калябарацыйных структураў. Нямецкае кіраўніцтва спадзявалася на хуткую перамогу ў вайне і скептычна ўспрымала здольнасьці беларускага насельніцтва да нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва з прычыны слабасьці этнічнай самасьвядомасьці<ref>[https://web.archive.org/web/20070327095432/http://www.mfa.gov.by/rus/index.php?d=belarus&id=4 Сайт Министерства иностранных дел Белоруссии]</ref>. Дзейнасьць калябарацыяністаў у гэты пэрыяд зводзілася ў асноўным да працы непалітычных структураў, найбуйнейшай зь якіх зьяўлялася [[Беларуская народная самапомач]], створаная 22 кастрычніка 1941 году, мэтай якой абвяшчаўся клопат аб ахове здароўя, пытаньнях адукацыі і культуры. Пры дапамозе беларускіх калябарацыяністаў нямецкія ўлады спрабавалі выкарыстаць у сваіх мэтах навуковыя кадры, якія апынуліся на акупаванай тэрыторыі. У чэрвені 1942 году імі было створана «[[Беларускае навуковае таварыства (1942)|Беларускае навуковае таварыства]]». Яго ганаровым прэзыдэнтам стаў [[гаўляйтэр]] Беларусі [[Вільгельм Кубэ]]. Аднак беларускія навукоўцы байкатавалі працу таварыства, і яно існавала толькі на паперы<ref>Военные судьбы: Сотрудники АН Беларуси — участники Великой Отечественной войны. Сост. и авт. предисл. Н. В. Токарев; Под ред. Н. А. Борисевича. — Мн.: Навука і тэхніка, 1995. — 89 с.</ref>. Таксама былі створаныя іншыя непалітычныя калябарацыйныя структуры («Жаночая ліга», прафсаюзы і інш.). Разам з тым, спробы стварэньня беларускага [[Беларускі корпус самааховы|Вольнага корпусу самаабароны]] былі няўдалымі праз моцнае супрацьдзеяньне вайсковых уладаў і [[СС]]. Стварэньне яго было абвешчана ў чэрвені 1942 году ў колькасьці 3 дывізій. Створана было, аднак, каля 20 батальёнаў, якія так і не вырашыліся ўзброіць, а ўжо ўвесну 1943 году быў распушчаны. Няўдалай апынулася таксама спроба стварэньня беларускай [[Аўтакефалія|аўтакефаліі]] з мэтай адрыву беларускіх вернікаў ад [[Маскоўскі Патрыярхат|Маскоўскага Патрыярхата]]. Абставіны, якія склаліся да 1943 году, прымусіла нямецкае камандаваньне пераглядзець сваё стаўленьне да калябарацыйнага руху. У значнай ступені гэта адбылося дзякуючы высілкам [[Райхміністэрства акупаваных усходніх тэрыторыяў|міністра ўсходніх акупаваных тэрыторыяў]] [[Альфрэд Розэнбэрг|А. Розэнбэрга]], які зьяўляўся прыхільнікам стварэньня калябарацыйных адміністрацыяў. 22 чэрвеня 1943 году быў фармальна створаны [[Саюз беларускай моладзі]] (СБМ), які фактычна існаваў з 1942 году. З ініцыятывы [[Вільгельм Кубэ|Кубэ]] 27 чэрвеня 1943 году было абвешчана стварэньне Рады даверу пры [[Генэральны камісарыят «Беларусь»|Генэральным камісарыяце «Беларусь»]]. Гэты орган уяўляў сабой адміністрацыйную камісію, адзінай задачай якой была адпрацоўка і прадстаўленьне акупацыйным уладам пажаданьняў і прапановаў ад насельніцтва. 21 сьнежня 1943 году замест Рады даверу з ініцыятывы [[Курт фон Готбэрг|К. Готбэрга]] (які стаў Генэральным камісарам пасьля забойства партызанамі Кубэ) была створаная [[Беларуская цэнтральная рада]] (БЦР), прэзыдэнтам якой прызначаны начальнік управы Менскай акругі [[Радаслаў Астроўскі|Р. Астроўскі]] (1887—1976). Дзейнасьць Рады не была эфэктыўнай, паколькі Рада ня мела рэальнай палітычнай улады (толькі ў пытаньнях сацыяльнай апекі, культуры і адукацыі мела права на адносна самастойныя рашэньні), а яе чальцы прытрымваліся розных поглядаў на будучыню Беларусі і часьцяком ня ведалі мясцовых рэаліяў. Рада ўскосна была зьвязаная з вайсковымі злачынствамі — у прыватнасьці, з ажыцьцяўленьнем этнічных чыстак супраць польскага насельніцтва<ref>[http://www.souz.co.il/clubs/read.html?article=3152&Club_ID=1 А. Л. Рогачевский. Рецензия на книгу: Chiari B Alltag hinter der Front Dьsseldorf, 1998]</ref>. У акупаванай Беларусі выдавалася мноства калябарацыйных газэтаў і часопісаў: «Беларуская газэта», «[[Пагоня (газэта, 1944)|Пагоня]]», «[[Беларускі голас (1942)|Bielaruski holas]]», «Новыя шлях» і т. д. Гэтыя выданьні вялі антысэміцкую, антысавецкую і прафашысцкую прапаганду. У адмысловым артыкуле, апублікаваным 25 верасьня 1943 году пасьля зьнішчэньня Кубэ ў «Беларускай газэце», яе рэдактар [[Уладзіслаў Казлоўскі]] пісаў: {{пачатак цытаты}} Сэрца сьціскае скруха… Яго (гэта значыць Кубэ — авт.) няма больш сярод нас. Генэральны камісар Вільгельм Кубэ быў адным з найлепшых, найшчырэйшых сяброў…, які думаў і казаў так, як кожны беларускі нацыяналіст…<ref>[https://web.archive.org/web/20070918131453/http://arche.bymedia.net/2-1999/canava.html Л. Цанава «Всенародная партийная война в Белоруссии против фашистских захватчиков». — Минск, 1951]</ref> {{канец цытаты}} [[Файл:Bundesarchiv Bild 183-1991-0206-506, Weißrussland, Minsk.jpg|thumb|260пкс|Па дарозе на чыгуначны вакзал у Мінску ля цяперашняга [[Дом ураду (Менск)|дому ўраду]] моладзь з Беларусі маршыруе міма старшыні Беларускай цэнтральнай рады, прафесара Астроўскага. Яны павінны прайсці навучанне ў Нямеччыны для ваенных дзеянняў, чэрвень 1944]] 23 лютага 1944 году [[Курт фон Готбэрг]] выдаў загад аб стварэньні [[Беларуская краёвая абарона|Беларускай краёвай абароны]] (БКА) — вайсковага калябарацыйнага фармаваньня, кіраўніком якога быў прызначаны [[Францішак Кушаль]], і даручыў БЦР правесьці мабілізацыю. Сфармаваныя да канца сакавіка 45 батальёнаў БКА былі кепска ўзброеныя. Паступова зьніжалася іх дысцыпліна, бракавала афіцэраў. Да канца акупацыі БКА выкарыстоўвалася для барацьбы з партызанамі, аховы розных аб’ектаў і гаспадарчых працаў. Найважнейшымі кірункамі дзейнасьці БЦР на завяршальным этапе вайны сталі рэарганізацыя частак БКА і папаўненьне беларускіх вайсковых фармаваньняў за кошт вербаваньня новых салдатаў, стварэньня дапаможных кантынгентаў для іхняга выкарыстаньня ў сыстэме абароны Нямеччыны, арганізацыя антысавецкага партызанскага руху на тэрыторыі Беларусі. Першапачаткова меркавалася перафармаваць БКА ў Беларускі легіён. У рамках падрыхтоўкі да гэтай рэарганізацыі ў верасьні 1944 г. у Бэрліне быў створаны першы кадравы батальён БКА (422 чалавекі) пад камандаваньнем капітана Пятра Касацкага, які стаў рэзэрвам і школай афіцэрскіх кадраў для будучых частак. Тады ж зь ліку завэрбаваных «Саюза Беларускай Моладзі» ў якасьці «памочнікаў СПА» (ад 2,5 да 5 тыс. чалавек) былі адабраныя групы для навучаньня ў зэнітна-артылерыйскай школе. Пасьля сканчэньня курсу вучобы іх улучылі ў склад частак супрацьпаветранай абароны [[Бэрлін]]у. 27 чэрвеня 1944 году ў [[Менск]]у быў праведзены [[Другі Ўсебеларускі кангрэс]], у якім прынялі ўдзел большасьць актыўных лідэраў калябарацыяністаў. Кангрэс праходзіў ва ўмовах набліжэньня да Менску Чырвонай Арміі, якая праводзіла [[Апэрацыя Багратыён|буйную наступальную апэрацыю ў Беларусі]]. На кангрэсе было прынята рашэньне, што БЦР зьяўляецца адзіным законным урадам Беларусі, а таксама была выказана ўсебаковая падтрымка Нямеччыны. Былі таксама распрацаваныя пляны антысавецкіх дывэрсійных і партызанскіх апэрацыяў на Беларусі, у выпадку поўнага адступленьня нямецкіх войскаў зь яе тэрыторыі. [[Зянон Пазьняк]] даў наступную ацэнку тым падзеям:<ref>[http://www.bielarus.net/archives/2004/08/10/79 Пазьняк З. Беларуска-расейская вайна]</ref> {{пачатак цытаты}} Аднак незьнішчальнасьць Беларусі і беларускай нацыянальнай ідэі засьведчыла тым часам Другая сусьветная вайна. З 1941 па 1944 гады цэнтральная Беларусь (на якой дзейнічала нямецкая цывільная адміністрацыя на чале з В. Кубэ) перажыла моцны нацыянальны ўздым. Гэта ўшчэнт зьбянтэжыла бальшавікоў і прывяло Маскву ў [[шаленства]]. Зь вяртаньнем саветаў на Беларусь сотні тысячаў сьвядомых беларусаў эмігравалі на Захад. {{канец цытаты}} == Арганізацыі == * [[Беларускі корпус самааховы]] * [[Беларускія мужы даверу]] * [[Беларуская рада даверу]] * [[Беларуская цэнтральная рада]] * [[Беларуская народная самапомач]] * [[Беларускае культурнае згуртаваньне]] * [[Беларуская краёвая абарона]] == Асноўныя калябарыцыйныя фармаваньні == === Курсы афіцэраў === *[[Афіцэрскія курсы БКА]] *[[Афіцэрскія курсы БКС|Афіцэрскія курсы БСА]] === Ва ўзброеных сілах Нямеччыны === * [[1-ы Беларускі штурмавы зьвяз]] * [[Беларускі батальён чыгуначнай аховы]] *[[13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД]] * [[Наваградзкі эскадрон]] * [[1-ы Кадравы батальён Беларусай Краёвай Абароны]] * [[Брыгада дапаможнай паліцыі парадку «Зыглінг»]] * [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)]] * [[Грэнадэрская брыгада войск СС (1-я беларуская)]] *[[Беларускі корпус самааховы|Корпус Беларускай Самааховы]] (БСА). Кіраўнік [[Іван Ермачэнка]]. * [[Беларуская цэнтральная рада]] (БЦР). Прэзыдэнт [[Радаслаў Астроўскі]]. * [[Беларуская краёвая абарона]] (БКА). Камандзір [[Францішак Кушаль]]. * [[Саюз беларускай моладзі]] (СБМ). Кіраўнікі — [[Надзея Абрамава]] (1942—1943), [[Міхаіл Ганько]] (с 1943). * [[Беларуская народная самапомач]] (БНС) — [[акупацыйная паліцыя]]. Кіраўнік [[Юры Сабалеўскі]]. * [[Беларуская рада даверу]]. Намесьнік [[Вацлаў Іваноўскі]]. * [[Беларускі дэсантны батальён «Дальвіц»|Батальён «Дальвіц»]]. * [[38-я грэнадэрская дывізія СС «Нібэлюнген»]] === Батальёны «Schuma» === Шума ({{мова-de|Schuma}}) — [[беларуская дапаможная паліцыя парадку]]. Прыведзены зьвесткі па батальёнах з 1942 па 1944 гады. {| class="wikitable" |- ! № батальёну ! Сфармаваны ! Разьмяшчэньне ! Падпарадкаваньне ! Колькасьць 1943—1944 |- | № 45 (ахоўны) | верасень 1943 | [[Баранавічы]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | - |- | № 46 (ахоўны) | лета 1943 | [[Наваградак]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | - |- | № 47 (ахоўны) | лета 1943 | [[Менск]] | Начальнік паліцыі парадку «Менск» | - |- |[[48-ы батальён дапаможнай паліцыі|№ 48 (франтавы)]] | лета 1943 | [[Слонім]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | 592-(615) 590 |- |[[48-ы батальён дапаможнай паліцыі|№ 49 (ахоўны)]] | лета 1943 | [[Менск]] | Начальнік паліцыі парадку «Менск» | 327—314 |- | № 56 (артылерыйскі) | 04.1943 | [[Менск]] | Начальнік паліцыі парадку «Менск» | ? |- |[[60-ы батальён дапаможнай паліцыі|№ 60 (франтавы)]] | 01.1944 | [[Сноў]] — [[Баранавічы]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | 562—526 |- | № 64 (франтавы, з траўня 1944 — ахоўны) | 02.1944 | [[Глыбокае]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | ?-65 |- | № 65 (франтавы) | 02.1944 | [[Наваградак]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | ? — 477 |- | № 66 (франтавы) | 02.1944 | [[Слуцак]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | ? — 172 |- | № 67 (ахоўны) | 02-03.1944 | [[Вілейка]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | ? −23 |- | № 68 (франтавы)<ref>[https://web.archive.org/web/20120318201519/http://www.jivebelarus.net/history/new-history/the-belarusian-ss-legion-myths-and-reality.html Ю. Грыбоўскі — Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць] // БГА, Минск 2007</ref> | 15.03.1944 | [[Наваградак]] | Начальнік паліцыі парадку «Беларусі» | 150 − 600 |- | № 69 (франтавы) | 03.1944 | [[Магілёў]] | Фюрэр СС і паліцыі «Менск» | |} == Калябарацыяністы пасьля вызваленьня Беларусі == Адразу пасьля правядзеньня II Усебеларускага кангрэса пачалася эвакуацыя кіраўніцтва і калябарацыйных фармаваньняў у [[Нямеччына|Нямеччыну]], дзе яны працягнулі сваю дзейнасьць. У ліпені—жніўні 1944 году ў распараджэньне БЦР быў перададзены цэнтар падрыхтоўкі абвэра ў [[Дальвіц]]ы (Усходняя Прусія), які атрымаў вялікае папаўненьне з эвакуяваных батальёнаў БКА. У першых лічбах красавіка 1945 г. было дасягнута пагадненьне з прадстаўнікамі спэцслужбаў [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] пад кіраўніцтвам штурмбаннфюрэра СС Ота Скарцэні аб разгортваньні на базе гэтага цэнтру адмысловага батальёну «[[Беларускі дэсантны батальён «Дальвіц»|Дальвіц]]» колькасьцю да 700—800 чалавек. Акрамя таго, па загадзе райхсфюрэра [[СС]] [[Генрых Гімлер|Гімлера]] была створаная новая [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|30-я дывізія]] [[Вафэн-СС|войскаў СС]] (Беларуская № 1), якая называлася таксама штурмавой брыгадай СС «Беларусь». Актыўны ўдзел у фармаваньні гэтых падразьдзяленьняў браў [[Язэп Сажыч]] (які стаў у 1982 годзе шостым [[Прэзыдэнт БНР|прэзыдэнтам Беларускай Народнай Рэспублікі]]), які перадаў у брыгаду [[СС]] 101 падрыхтаванага ім курсанта школы малодшых афіцэраў. 30 красавіка 1945 году дывізія здалася амэрыканскім войскам. Пасьля завяршэньня вайны большасьць кіраўнікоў калябарацыйнага руху пераехалі ў ЗША (у тым ліку, [[Радаслаў Астроўскі]]), краіны [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]] і [[Аўстралія|Аўстралію]], дзе стварылі беларускія нацыянальныя арганізацыі або ўліліся ў шэрагі існых, якія выкарыстоўваліся для барацьбы з [[СССР]]. Ёсьць зьвесткі пра супрацоўніцтва некаторых прадстаўнікоў беларускага руху з [[ЦРУ]], якое арганізоўвала антысавецкія дывэрсійныя атрады, у якіх удзельнічалі і некаторыя былыя калябарацыяністы, напрыклад [[Міхал Вітушка]] або [[Янка Філістовіч]]. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941—1945 гг. Энцыклапедыя. Мінск, 1990 * Залесский К.А. Кто был кто во Второй мировой войне. Союзники Германии. — М.: АСТ, 2004. — Т. 2. — 492 с. — {{ISBN|5-271-07619-9}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20060624020550/http://archives.gov.by/vov/kolobr.htm Сьпіс фондаў беларускага калябарацыянізму ў Нацыянальным архіве Беларусі] * [https://web.archive.org/web/20210131235928/http://www.jivebelarus.net/history/new-history/belarusian-military-formations-in-emigration-1944-1945.html «Белорусские коллаборационистские формирования в эмиграции (1944—1945): Организация и боевое применение»] // Романько О. В. Коричневые тени в Полесье. Белоруссия 1941—1945. М.: Вече, 2008. * Романько О. В. [https://web.archive.org/web/20090511011042/http://jivebelarus.net/history/new-history/guarding-parts-from-self-defense-to-belarusian-police.html Часткі ахова правапрадку: ад самааховы да беларускай паліцыі] * [http://www.slounik.org/nac Беларускі нацыяналізм — слоўнік] * [https://web.archive.org/web/20140516025338/http://jivebelarus.net/history/new-history/occupation-methods-in-belarus.html Юры Туронак «Мэтады акупацыі Беларусі. Стаўка Кубэ на беларускі нацыяналізм».] * [https://web.archive.org/web/20130527141700/http://homoliber.org/ru/xx/xx020127.html Местная вспомогательная полиция на территории Беларуси (июль 1941 — июль 1944 гг.)] * Соловьев А. Белорусская Центральная Рада: создание, деятельность и крах. Минск, 1995 {{Калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне}} [[Катэгорыя:Калябарацыя на Беларусі]] ahl8ixv66njms4rjapqoa8c4ysnejml 14 113167 2333998 1924966 2022-08-22T07:45:47Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Галіны мовазнаўства]] [[Катэгорыя:Моўныя роўні]] [[Катэгорыя:Граматыка]] sjudxhjfu5sr0py7s6bn920jd375blw 0 115080 2334002 1566751 2022-08-22T07:59:10Z Taravyvan Adijene 1924 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]]-картка, [[Вікіпэдыя:Выявы|выява]], [[ВП:СТРАЗ]] wikitext text/x-wiki {{Вайсковец}} '''Марыс Жазэф Люі Жыго д’Эльбэ''' ({{мова-fr|Maurice Joseph Louis Gigot d'Elbée}}; 21 сакавіка 1752, [[Дрэздэн]], [[Саксонія]] — 6 студзеня 1794, [[Нуармут’е]], [[Францыя]]) — [[Францыя|францускі]] вайсковы дзяяч, [[раяліст]]. У 1793—1794 гадох зьяўляўся Вярхоўным галоўнакамандуючым і генэралісімусам [[вандэйскае паўстаньне|вандэйскіх раялістаў]], якія змагаліся супраць францускіх рэспубліканцаў. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * Егоршин В. А. «''Генералиссимусы''». ISBN 5-7030-0565-5 {{Накід:Чалавек}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Эльбэ, Марыс д’}} [[Катэгорыя:Францускія раялісты]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Нуармут’е]] 1nw8rauxiw0lzu5cbhx9ryziwvrmeto 0 130792 2333943 2281346 2022-08-21T19:24:39Z Taravyvan Adijene 1924 [[ВП:СТРАЗ]] wikitext text/x-wiki {{Інфармацыя пра мову | Назва мовы = Вэпская мова | Назва мовы ў арыгінале = vepsän kel' | Краіны ўжываньня = [[Расея|Расеі]] | Рэгіён = [[Рэспубліка Карэліі|Карэлія]], [[Ленінградзкая вобласьць|Ленінградзкая]] і [[Валагодзкая вобласьць|Валагодзкая]] вобласьці | Колькасьць карыстальнікаў = 3613 чалавек<ref>[http://gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls Усерасейскі перапіс насельніцтва 2010 году]</ref> | Клясыфікацыя = [[Уральскія мовы|Уральская сям'я]] * [[Фіна-вугорскія мовы|Фіна-вугорская галіна]] ** [[Фіна-волскія мовы|Фіна-волская група]] *** [[Прыбалтыйска-фінскія мовы|Прыбалтыйска-фінская падгрупа]] | Афіцыйная мова ў = [[Вэпскае нацыянальнае сельскае паселішча]] (Валагодзкая вобласьць)<br />[[Шокшынскае вэпскае сельскае паселішча]] (Карэлія) | Рэгулюецца = — | Дапаможная мова ў = — | Код па ISO 639-1 = — | Код па ISO 639-2(B) = — | Код па ISO 639-2(T) = — | Код па SIL = vep | Выява = }} '''Вэ́пская мова''' — мова прыбалтыйска-фінскае падґрупы фіна-волскае ґрупы фіна-вугорскае галіны ўральскае моўнае сям’і, на якой размаўляе [[фіна-вугры|фіна-вугорскі]] народ [[вэпсы]]. Распаўсюджаная галоўным чынам на паўднёвым усходзе рэспублікі Карэлія (Прыанескі раён), Валагодзкай вобласьці (Выцягорскі і Бабаеўскі раёны), Ленінградзкай вобласьці (Баксітагорскі, Ладзейнапольскі, Падпароскі й Ціхвінскі раёны), а таксама ў некаторых асобных вёсках вэпскіх перасяленцаў у [[Кемераўская вобласьць|Кемераўскай]] і [[Іркуцкая вобласьць|Іркуцкай]] абласьцёх. == Колькасьць носьбітаў == У [[2010]] годзе паводле Ўсерасейскага перапісу насельніцтва адзначана прыкладна 3600 чалавек, якія размаўляюць на вэпскай мове. У [[2002]] годзе гэтая колькасьць складала 5750 чалавек<ref>[http://ethnologue.com/show_language.asp?code=vep Veps. A language of Russian Federation (Europe). Ethnologue.]{{ref-en}}</ref>. Паводле перапісу насельніцтва [[СССР]] у [[1989]] годзе гэтая колькасьць складала прыкладна 6400 чалавек. Улучана ў Атляс зьнікаючых моваў паводле вэрсіі [[ЮНЭСКО]]<ref>[https://web.archive.org/web/20120627041634/http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/index.php UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger]{{ref-en}}</ref>. == Агульная характарыстыка == === Пісьмовасьць === Першыя працы па стварэньні літаратурнага стандарту й артаґрафіі мовы пачаліся ў 1930 гадох. Ужо ў тыя часы вэпская пісьмовасьць базавалася на лацінскай ґрафіцы. У [[1937]] годзе альфабэт быў пераведзены на [[кірыліца|кірыліцу]], але ў нашыя часы на практыцы ён ужываецца вельмі рэдка. У нашыя часы вэпская пісьмовасьць таксама засноўваецца на лацінскім альфабэце, але сёньняшні альфабэт адрозьніваецца ад альфабэту 1930 гадоў. ==== Сучасны вэпскі альфабэт ==== {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Č č | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Š š | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ž ž | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ä ä | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ’ |} === Дыялекты === Існуе 4 дыялекты вэпскае мовы, адзін зь якіх ужо зьяўляецца мёртвым. * † Ісаеўскі — дыялект, на якім размаўлялі на тэрыторыі сучаснага Каргапальскага раёну ([[Архангельская вобласьць]]). Вымер на мяжы [[19 стагодзьдзе|ХІХ]] і [[20 стагодзьдзе|ХХ]] стагодзьдзяў * Паўднёвы — распаўсюджаны на тэрыторыі Баксітагорскага раёну [[Ленінградзкая вобласьць|Ленінградзкае вобласьці]] * Паўночны — распаўсюджаны на крайнім паўночным усходзе і паўднёвым усходзе Карэліі (бераг [[Анескае возера|Анескага возера]]) * Сярэдні — распаўсюджаны ў значнай частцы паўночнага ўсходу Ленінградзкае вобласьці (Ладзейнапольскі, [[Падпароскі раён|Падпароскі]], Ціхвінскі раёны) і паўночнага захаду Валагодзкае вобласьці (Выцягорскі й Бабаеўскі раёны). == Гісторыя вывучэньня == Вэпскую мову вывучаў у 20-х гадох ХІХ стагодзьдзя расейскі лінґвіст і этноґраф Андрэас Шогрэн, які і вынайшоў гэтую мову падчас сваіх экспэдыцыяў. Пазьней, у 50 гадох гэтага ж стагодзьдзя мову вывучаў фінскі лінґвіст Эліяс Лёнрат. У савецкія часы вэпская мова дасьледвалася карэльскімі і эстонскімі лінґвістамі. == Грамадзкае жыцьцё == [[Файл:Shyoltozero road sign.jpg|thumb|229px|right|Указальнік у сяле Шалтозера, прадубляваны па-вэпску (жоўтая шыльда), Прыанескі раён Карэліі.]] Вэпская мова зьяўляецца афіцыйнай мовай нароўні зь дзяржаўнай [[расейская мова|расейскай]] у Вэпскім нацыянальным і Шокшынскім вэпскім сельскіх паселішчах. Таксама мова была афіцыйнай у [[Вэпская нацыянальная воласьць|Вэпскай нацыянальнай воласьці]] у пэрыяд яе існаваньня (з [[1994]] па [[2005]] гады). У месцах традыцыйнага пражываньня вэпсаў дарожныя ўказальнікі прадубляваныя на вэпскай мове. Выкладаньне мовы ў савецкія часы не вялося з 1937 году. Зараз вэпская мова выкладаецца ў Фіна-вугорскай школе імя Э. Лёнрата ([[Петразаводзк]]), у Інстытуце народаў Поўначы, Карэльскай дзяржаўнай пэдаґаґічнай акадэміі і ў Петразаводзкім дзяржаўным унівэрсытэце. У якасьці школьнага прадмэта выкладаньня мова вывучаецца ў некалькіх школах Ленінградзкае вобласьці і Карэліі. На вэпскай мове штомесяц выходзіць ґазэта {{Падказка|Kodima|«Родная зямля»}}. == Крыніцы == {{Зноскі}} == Вонкавыя спасылкі == {{interwiki|vep|вэпскай|}} * [http://fulr.karelia.ru/cgi-bin/flib/view.cgi?id=39 Электронны збор выданьняў вэпскай мовай. Партал «Фіна-вугорскія бібліятэкі Расеі»]{{ref-ru}} * [http://in-yaz-book.ru/veps/veps-sam.html Самоучитель вепсского языка скачать бесплатно]{{ref-ru}} {{Фіна-вугорскія мовы}} [[Катэгорыя:Мовы Расеі]] [[Катэгорыя:Фіна-вугорскія мовы]] jwu8pi6vkb3pyi6kw2qz5y9m17ort7w 0 148640 2333999 1829923 2022-08-22T07:47:03Z Taravyvan Adijene 1924 [[ВП:СТРАЗ]] wikitext text/x-wiki {{Дэпартамэнт Францыі |Назва = Ду |Назва ў родным склоне = Ду |Арыгінальная назва = Doubs |Герб = Blason_département_fr_Doubs.svg |Сьцяг = |Гімн = |Статус = [[Дэпартамэнты Францыі|Дэпартамэнт]] |Рэгіён = [[Бургундыя — Франш-Камтэ]] |Прэфэктура = [[Бэзансон]] |Супрэфэктуры = [[Манбэльяр]], [[Пантарлье]] |Старшыня генэральнай рады = |Насельніцтва = 533 320<ref>http://www.insee.fr/fr/ppp/bases%2Dde%2Ddonnees/recensement/populations%2Dlegales/france-departements.asp</ref> |Год перапісу = 2013 |Месца паводле насельніцтва = |Шчыльнасьць = 101 |Плошча = 5 234 |Мапа = Doubs-Position.svg |Часавы пас = +1 |Летні час = +2 |Катэгорыя ў Commons = Doubs |Нумар дэпартамэнту = 25 |Колькасьць акругаў = 3 |Колькасьць кантонаў = 35 |Колькасьць камунаў = 594 |Сайт = http://www.doubs.pref.gouv.fr/ }} '''Ду''' ({{мова-fr|Doubs}}) — [[дэпартамэнты Францыі|дэпартамэнт]] на ўсходзе [[Францыя|Францыі]], адзін з дэпартамэнтаў рэгіёну [[Бургундыя — Франш-Камтэ]] (да [[1 студзеня]] [[2016]] у складзе рэгіёну [[Франш-Камтэ]]). Парадкавы нумар 25. Адміністрацыйны цэнтар — [[Бэзансон]]. Насельніцтва складае 533 320 чалавек ([[2013]] г.). Дэпартамэнт Ду знаходзіцца ў горным масіве [[Юра (горы)|Юра́]]. Найвышэйшы пункт — гара Мон-д’Ор (1 463 м). Дэпартамэнт уключае 3 акругі, 35 кантонаў і 594 камунаў. == Крыніцы == {{Зноскі}} {{Накід:Францыя}} {{Дэпартамэнты Францыі}} [[Катэгорыя:Дэпартамэнты Францыі]] 16vbso8yxaro66ru1hhmzye8qpzw6mi 0 149704 2333931 2198171 2022-08-21T19:11:18Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Цынцынаці |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Цынцынаці |Назва на мове краіны = Cincinnati |Код мовы назвы краіны = en |Краіна = ЗША |Герб = Seal of the City of Cincinnati (Ohio).png |Сьцяг = Flag of Cincinnati, Ohio.svg{{!}}border |Гімн = |Дата заснаваньня = 1788 |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = Штат |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Агаё]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 206.01 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 147 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 296943 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва= |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = |Летні час = |Тэлефонны код = |Паштовы індэкс = |Паштовыя індэксы = |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = Cincinnati oh skyline.jpg |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 39 |Шырата хвілінаў = 06 |Шырата сэкундаў = |Даўгата паўшар’е = заходняе |Даўгата градусаў = 84 |Даўгата хвілінаў = 31 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Назва мапы2 = ЗША (Агаё) |Пазыцыя подпісу на мапе = справа |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.cincinnati-oh.gov/ www.cincinnati-oh.gov] }} '''Цынцынаці''' ({{мова-en|Cincinnati}}) — места штату [[Агаё]], [[ЗША]]. Цынцынаці месьціцца на рацэ Агаё. == Вонкавыя спасылкі == * [http://factfinder2.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?src=bkmk Annual Estimates of the Resident Population for Incorporated Places — U.S. Census Bureau, Population Division] {{Агаё}} [[Катэгорыя:Гарады Агаё]] aotswqkmpuluwaoi44jymy993pweb36 14 154259 2333936 1700699 2022-08-21T19:17:21Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Жанры панк-музыкі]] [[Катэгорыя:Жанры рок-музыкі]] k8xe4qw2il8oo3fgyp1wt2ggxm0wwl2 0 155246 2333887 2333879 2022-08-21T12:23:21Z Visem 20372 /* Галерэя */ wikitext text/x-wiki {{Рака | назва = Дзясна | арыгінальная_назва = Десна | выява = Turbiv12.JPG | подпіс = Дзясна ў [[Турбаў|Турбаве]] | даўжыня = 80 км | выток = каля в. [[Фларыянаўка]], [[Казятынскі раён|Казятынскага раёну]] | вышыня_вытоку = 290 м | вусьце = [[Паўднёвы Буг]], каля пгт Стрыжаўка | вышыня_вусьця = 230 м | сьцёк = | нахіл = | плошча_басэйну = 1400 км² | краіны_басэйну = [[Украіна]] | левыя_прытокі = | правыя_прытокі = | мапа = Vinnitsa province physical map.svg | катэгорыя_вікісховішча = Desna (tributary of the Southern Bug) |шырата вусьця паўшар'е = паўночнае |шырата вусьця градусаў = 49 |шырата вусьця хвілінаў = 19 |шырата вусьця сэкундаў = 19 |даўгата вусьця паўшар'е = усходняе |даўгата вусьця градусаў = 28 |даўгата вусьця хвілінаў = 29 |даўгата вусьця сэкундаў = 52 }} {{Іншыя значэньні}} '''Дзясна́''' ({{мова-uk|Десна, Десенка}}) — рака ў [[Віньніцкая вобласьць|Віньніцкай вобласьці]] Ўкраіны. Левы прыток ракі [[Паўднёвы Буг]]. Даўжыня 80 км. Плошча вадазбору 1400 км². Працякае па тэрыторыі [[Казятынскі раён|Казятынскага]], [[Калінаўскі раён|Калінаўскага]], [[Ліпавецкі раён|Ліпавецкага]] і [[Віньніцкі раён|Віньніцкага раёну]]. == Галерэя == [[Файл:Desna Sosonka 2013 G1.jpg|600px|значак|зьлева|Выгляд з маста праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну]] <gallery> Florianivka 15.jpg|Вытакі ракі ў сяле [[Фларыянаўка]] Florianivka 27.jpg|У сяле Фларыянаўка Florianivka 26.jpg|У сяле Фларыянаўка Kordyshivka 04.jpg| Mykolayivka (Koziatynskyi) 36.jpg| Yosypivka (Koziatynskyi Raion) 08.jpg| Yosypivka (Koziatynskyi) 13.jpg| Shyroka Greblya (Koziatynskyi) 2.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 01.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 03.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 06.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 10.jpg| Samgorodok 07.jpg| Desna in Nova Hreblia (Jun 2022) 2.jpg| Pol'ova Lysiyivka 06.jpg| Pol'ova Lysiyivka 07.jpg| Pol'ova Lysiyivka 08.jpg| River near Stara Pryluka 3.jpg| Stara Pryluka 17.jpg| Stara Pryluka 20.jpg| Desna Pryluka 2.jpg| Сививківці3.JPG| Desna Sosonka 2009 G1.jpg|Мост праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну. Desna river from railway brige near Stadnytsia.jpg|Выгляд з чыгуначнага маста </gallery> == Крыніцы == * Г. І. Денисик. Десна, Десенка // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2007. [https://esu.com.ua/search_articles.php?id=26306 спасылка] {{ref-uk}} == Літаратура == * «Каталог річок України»&nbsp;— Видавництво АН УРСР, Київ, 1957. * Водні ресурси та якість річкових вод басейну [[Паўднёвы Буг|Південного Бугу]] / За ред. В.&nbsp;К.&nbsp;Хільчевського.&nbsp;— К.: Ніка-центр, 2009.&nbsp;— 184с. [[Катэгорыя:Рэкі Віньніцкай вобласьці]] mlgdn00qc2kvxixpr035xlhq8m6bqae 2333888 2333887 2022-08-21T12:27:29Z Visem 20372 /* Галерэя */ wikitext text/x-wiki {{Рака | назва = Дзясна | арыгінальная_назва = Десна | выява = Turbiv12.JPG | подпіс = Дзясна ў [[Турбаў|Турбаве]] | даўжыня = 80 км | выток = каля в. [[Фларыянаўка]], [[Казятынскі раён|Казятынскага раёну]] | вышыня_вытоку = 290 м | вусьце = [[Паўднёвы Буг]], каля пгт Стрыжаўка | вышыня_вусьця = 230 м | сьцёк = | нахіл = | плошча_басэйну = 1400 км² | краіны_басэйну = [[Украіна]] | левыя_прытокі = | правыя_прытокі = | мапа = Vinnitsa province physical map.svg | катэгорыя_вікісховішча = Desna (tributary of the Southern Bug) |шырата вусьця паўшар'е = паўночнае |шырата вусьця градусаў = 49 |шырата вусьця хвілінаў = 19 |шырата вусьця сэкундаў = 19 |даўгата вусьця паўшар'е = усходняе |даўгата вусьця градусаў = 28 |даўгата вусьця хвілінаў = 29 |даўгата вусьця сэкундаў = 52 }} {{Іншыя значэньні}} '''Дзясна́''' ({{мова-uk|Десна, Десенка}}) — рака ў [[Віньніцкая вобласьць|Віньніцкай вобласьці]] Ўкраіны. Левы прыток ракі [[Паўднёвы Буг]]. Даўжыня 80 км. Плошча вадазбору 1400 км². Працякае па тэрыторыі [[Казятынскі раён|Казятынскага]], [[Калінаўскі раён|Калінаўскага]], [[Ліпавецкі раён|Ліпавецкага]] і [[Віньніцкі раён|Віньніцкага раёну]]. == Галерэя == [[Файл:Desna Sosonka 2013 G1.jpg|600px|значак|зьлева|Выгляд з маста праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну]] <gallery> Florianivka 15.jpg|Вытакі ракі ў сяле [[Фларыянаўка]] Florianivka 27.jpg|У сяле Фларыянаўка Florianivka 26.jpg|У сяле Фларыянаўка Kordyshivka 04.jpg|У сяле Кордышэўка Mykolayivka (Koziatynskyi) 36.jpg| Yosypivka (Koziatynskyi Raion) 08.jpg| Yosypivka (Koziatynskyi) 13.jpg| Shyroka Greblya (Koziatynskyi) 2.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 01.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 03.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 06.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 10.jpg| Samgorodok 07.jpg| Desna in Nova Hreblia (Jun 2022) 2.jpg| Pol'ova Lysiyivka 06.jpg| Pol'ova Lysiyivka 07.jpg| Pol'ova Lysiyivka 08.jpg| River near Stara Pryluka 3.jpg| Stara Pryluka 17.jpg| Stara Pryluka 20.jpg| Desna Pryluka 2.jpg| Сививківці3.JPG| Desna Sosonka 2009 G1.jpg|Мост праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну. Desna river from railway brige near Stadnytsia.jpg|Выгляд з чыгуначнага маста </gallery> == Крыніцы == * Г. І. Денисик. Десна, Десенка // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2007. [https://esu.com.ua/search_articles.php?id=26306 спасылка] {{ref-uk}} == Літаратура == * «Каталог річок України»&nbsp;— Видавництво АН УРСР, Київ, 1957. * Водні ресурси та якість річкових вод басейну [[Паўднёвы Буг|Південного Бугу]] / За ред. В.&nbsp;К.&nbsp;Хільчевського.&nbsp;— К.: Ніка-центр, 2009.&nbsp;— 184с. [[Катэгорыя:Рэкі Віньніцкай вобласьці]] 93m7u6i59qg83c23oc5lwfur2nr8pvp 2333896 2333888 2022-08-21T13:18:19Z Visem 20372 wikitext text/x-wiki {{Рака | назва = Дзясна | арыгінальная_назва = Десна | выява = Turbiv12.JPG | подпіс = Дзясна ў [[Турбаў|Турбаве]] | даўжыня = 80 км | выток = каля в. [[Фларыянаўка]], [[Казятынскі раён|Казятынскага раёну]] | вышыня_вытоку = 290 м | вусьце = [[Паўднёвы Буг]], каля пгт Стрыжаўка | вышыня_вусьця = 230 м | сьцёк = | нахіл = | плошча_басэйну = 1400 км² | краіны_басэйну = [[Украіна]] | левыя_прытокі = | правыя_прытокі = | мапа = Vinnitsa province physical map.svg | катэгорыя_вікісховішча = Desna (tributary of the Southern Bug) |шырата вусьця паўшар'е = паўночнае |шырата вусьця градусаў = 49 |шырата вусьця хвілінаў = 19 |шырата вусьця сэкундаў = 19 |даўгата вусьця паўшар'е = усходняе |даўгата вусьця градусаў = 28 |даўгата вусьця хвілінаў = 29 |даўгата вусьця сэкундаў = 52 }} {{Іншыя значэньні}} '''Дзясна́''' ({{мова-uk|Десна, Десенка}}) — рака ў [[Віньніцкая вобласьць|Віньніцкай вобласьці]] Ўкраіны. Левы прыток ракі [[Паўднёвы Буг]]. Даўжыня 80 км. Плошча вадазбору 1400 км². Працякае па тэрыторыі [[Казятынскі раён|Казятынскага]], [[Калінаўскі раён|Калінаўскага]], [[Ліпавецкі раён|Ліпавецкага]] і [[Віньніцкі раён|Віньніцкага раёну]]. == Прытокі == Вільшанка, Кабыльня, Жэрдь. == Галерэя == [[Файл:Desna Sosonka 2013 G1.jpg|600px|значак|зьлева|Выгляд з маста праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну]] <gallery> Florianivka 15.jpg|Вытакі ракі ў сяле [[Фларыянаўка]] Florianivka 27.jpg|У сяле Фларыянаўка Florianivka 26.jpg|У сяле Фларыянаўка Kordyshivka 04.jpg|У сяле Кордышэўка Mykolayivka (Koziatynskyi) 36.jpg| Yosypivka (Koziatynskyi Raion) 08.jpg| Yosypivka (Koziatynskyi) 13.jpg| Shyroka Greblya (Koziatynskyi) 2.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 01.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 03.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 06.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 10.jpg| Samgorodok 07.jpg| Desna in Nova Hreblia (Jun 2022) 2.jpg| Pol'ova Lysiyivka 06.jpg| Pol'ova Lysiyivka 07.jpg| Pol'ova Lysiyivka 08.jpg| River near Stara Pryluka 3.jpg| Stara Pryluka 17.jpg| Stara Pryluka 20.jpg| Desna Pryluka 2.jpg| Сививківці3.JPG| Desna Sosonka 2009 G1.jpg|Мост праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну. Desna river from railway brige near Stadnytsia.jpg|Выгляд з чыгуначнага маста </gallery> == Крыніцы == * Г. І. Денисик. Десна, Десенка // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2007. [https://esu.com.ua/search_articles.php?id=26306 спасылка] {{ref-uk}} == Літаратура == * «Каталог річок України»&nbsp;— Видавництво АН УРСР, Київ, 1957. * Водні ресурси та якість річкових вод басейну [[Паўднёвы Буг|Південного Бугу]] / За ред. В.&nbsp;К.&nbsp;Хільчевського.&nbsp;— К.: Ніка-центр, 2009.&nbsp;— 184с. [[Катэгорыя:Рэкі Віньніцкай вобласьці]] ir54n1kc3k1s8uq72ru0lllrsfywrfo 2333907 2333896 2022-08-21T15:04:41Z Visem 20372 /* Галерэя */ wikitext text/x-wiki {{Рака | назва = Дзясна | арыгінальная_назва = Десна | выява = Turbiv12.JPG | подпіс = Дзясна ў [[Турбаў|Турбаве]] | даўжыня = 80 км | выток = каля в. [[Фларыянаўка]], [[Казятынскі раён|Казятынскага раёну]] | вышыня_вытоку = 290 м | вусьце = [[Паўднёвы Буг]], каля пгт Стрыжаўка | вышыня_вусьця = 230 м | сьцёк = | нахіл = | плошча_басэйну = 1400 км² | краіны_басэйну = [[Украіна]] | левыя_прытокі = | правыя_прытокі = | мапа = Vinnitsa province physical map.svg | катэгорыя_вікісховішча = Desna (tributary of the Southern Bug) |шырата вусьця паўшар'е = паўночнае |шырата вусьця градусаў = 49 |шырата вусьця хвілінаў = 19 |шырата вусьця сэкундаў = 19 |даўгата вусьця паўшар'е = усходняе |даўгата вусьця градусаў = 28 |даўгата вусьця хвілінаў = 29 |даўгата вусьця сэкундаў = 52 }} {{Іншыя значэньні}} '''Дзясна́''' ({{мова-uk|Десна, Десенка}}) — рака ў [[Віньніцкая вобласьць|Віньніцкай вобласьці]] Ўкраіны. Левы прыток ракі [[Паўднёвы Буг]]. Даўжыня 80 км. Плошча вадазбору 1400 км². Працякае па тэрыторыі [[Казятынскі раён|Казятынскага]], [[Калінаўскі раён|Калінаўскага]], [[Ліпавецкі раён|Ліпавецкага]] і [[Віньніцкі раён|Віньніцкага раёну]]. == Прытокі == Вільшанка, Кабыльня, Жэрдь. == Галерэя == [[Файл:Desna Sosonka 2013 G1.jpg|600px|значак|зьлева|Выгляд з маста праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну]] <gallery> Florianivka 15.jpg|Вытакі ракі ў сяле [[Фларыянаўка]] Florianivka 27.jpg|У сяле Фларыянаўка Florianivka 26.jpg|У сяле Фларыянаўка Kordyshivka 04.jpg|У сяле Кордышэўка Mykolayivka (Koziatynskyi) 36.jpg|У сяле Мікалаеўка Yosypivka (Koziatynskyi Raion) 08.jpg|У сяле Йосыпаўка Yosypivka (Koziatynskyi) 13.jpg|У сяле Йосыпаўка Shyroka Greblya (Koziatynskyi) 2.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 01.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 03.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 06.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 10.jpg| Samgorodok 07.jpg| Desna in Nova Hreblia (Jun 2022) 2.jpg| Pol'ova Lysiyivka 06.jpg| Pol'ova Lysiyivka 07.jpg| Pol'ova Lysiyivka 08.jpg| River near Stara Pryluka 3.jpg| Stara Pryluka 17.jpg| Stara Pryluka 20.jpg| Desna Pryluka 2.jpg| Сививківці3.JPG| Desna Sosonka 2009 G1.jpg|Мост праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну. Desna river from railway brige near Stadnytsia.jpg|Выгляд з чыгуначнага маста </gallery> == Крыніцы == * Г. І. Денисик. Десна, Десенка // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2007. [https://esu.com.ua/search_articles.php?id=26306 спасылка] {{ref-uk}} == Літаратура == * «Каталог річок України»&nbsp;— Видавництво АН УРСР, Київ, 1957. * Водні ресурси та якість річкових вод басейну [[Паўднёвы Буг|Південного Бугу]] / За ред. В.&nbsp;К.&nbsp;Хільчевського.&nbsp;— К.: Ніка-центр, 2009.&nbsp;— 184с. [[Катэгорыя:Рэкі Віньніцкай вобласьці]] c9jbb4tuxg8aa4b16ocs6x13aloblwm 2333919 2333907 2022-08-21T17:37:06Z Visem 20372 /* Галерэя */ wikitext text/x-wiki {{Рака | назва = Дзясна | арыгінальная_назва = Десна | выява = Turbiv12.JPG | подпіс = Дзясна ў [[Турбаў|Турбаве]] | даўжыня = 80 км | выток = каля в. [[Фларыянаўка]], [[Казятынскі раён|Казятынскага раёну]] | вышыня_вытоку = 290 м | вусьце = [[Паўднёвы Буг]], каля пгт Стрыжаўка | вышыня_вусьця = 230 м | сьцёк = | нахіл = | плошча_басэйну = 1400 км² | краіны_басэйну = [[Украіна]] | левыя_прытокі = | правыя_прытокі = | мапа = Vinnitsa province physical map.svg | катэгорыя_вікісховішча = Desna (tributary of the Southern Bug) |шырата вусьця паўшар'е = паўночнае |шырата вусьця градусаў = 49 |шырата вусьця хвілінаў = 19 |шырата вусьця сэкундаў = 19 |даўгата вусьця паўшар'е = усходняе |даўгата вусьця градусаў = 28 |даўгата вусьця хвілінаў = 29 |даўгата вусьця сэкундаў = 52 }} {{Іншыя значэньні}} '''Дзясна́''' ({{мова-uk|Десна, Десенка}}) — рака ў [[Віньніцкая вобласьць|Віньніцкай вобласьці]] Ўкраіны. Левы прыток ракі [[Паўднёвы Буг]]. Даўжыня 80 км. Плошча вадазбору 1400 км². Працякае па тэрыторыі [[Казятынскі раён|Казятынскага]], [[Калінаўскі раён|Калінаўскага]], [[Ліпавецкі раён|Ліпавецкага]] і [[Віньніцкі раён|Віньніцкага раёну]]. == Прытокі == Вільшанка, Кабыльня, Жэрдь. == Галерэя == [[Файл:Desna Sosonka 2013 G1.jpg|600px|значак|зьлева|Выгляд з маста праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну]] <gallery> Florianivka 15.jpg|Вытакі ракі ў сяле [[Фларыянаўка]] Florianivka 27.jpg|У сяле Фларыянаўка Florianivka 26.jpg|У сяле Фларыянаўка Kordyshivka 04.jpg|У сяле Кордышэўка Mykolayivka (Koziatynskyi) 36.jpg|У сяле Мікалаеўка Yosypivka (Koziatynskyi Raion) 08.jpg|У сяле Йосыпаўка Yosypivka (Koziatynskyi) 13.jpg|У сяле Йосыпаўка Shyroka Greblya (Koziatynskyi) 2.jpg|У сяле Шырокая Грэбля Lozivka (Koziatynskyi) 01.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 03.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 06.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 10.jpg| Samgorodok 07.jpg| Desna in Nova Hreblia (Jun 2022) 2.jpg| Pol'ova Lysiyivka 06.jpg| Pol'ova Lysiyivka 07.jpg| Pol'ova Lysiyivka 08.jpg| River near Stara Pryluka 3.jpg| Stara Pryluka 17.jpg| Stara Pryluka 20.jpg| Desna Pryluka 2.jpg| Сививківці3.JPG| Desna Sosonka 2009 G1.jpg|Мост праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну. Desna river from railway brige near Stadnytsia.jpg|Выгляд з чыгуначнага маста </gallery> == Крыніцы == * Г. І. Денисик. Десна, Десенка // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2007. [https://esu.com.ua/search_articles.php?id=26306 спасылка] {{ref-uk}} == Літаратура == * «Каталог річок України»&nbsp;— Видавництво АН УРСР, Київ, 1957. * Водні ресурси та якість річкових вод басейну [[Паўднёвы Буг|Південного Бугу]] / За ред. В.&nbsp;К.&nbsp;Хільчевського.&nbsp;— К.: Ніка-центр, 2009.&nbsp;— 184с. [[Катэгорыя:Рэкі Віньніцкай вобласьці]] 2e0964m66w0kkb28d3rwxtb8npd1wn0 2333924 2333919 2022-08-21T17:57:29Z Visem 20372 /* Галерэя */ wikitext text/x-wiki {{Рака | назва = Дзясна | арыгінальная_назва = Десна | выява = Turbiv12.JPG | подпіс = Дзясна ў [[Турбаў|Турбаве]] | даўжыня = 80 км | выток = каля в. [[Фларыянаўка]], [[Казятынскі раён|Казятынскага раёну]] | вышыня_вытоку = 290 м | вусьце = [[Паўднёвы Буг]], каля пгт Стрыжаўка | вышыня_вусьця = 230 м | сьцёк = | нахіл = | плошча_басэйну = 1400 км² | краіны_басэйну = [[Украіна]] | левыя_прытокі = | правыя_прытокі = | мапа = Vinnitsa province physical map.svg | катэгорыя_вікісховішча = Desna (tributary of the Southern Bug) |шырата вусьця паўшар'е = паўночнае |шырата вусьця градусаў = 49 |шырата вусьця хвілінаў = 19 |шырата вусьця сэкундаў = 19 |даўгата вусьця паўшар'е = усходняе |даўгата вусьця градусаў = 28 |даўгата вусьця хвілінаў = 29 |даўгата вусьця сэкундаў = 52 }} {{Іншыя значэньні}} '''Дзясна́''' ({{мова-uk|Десна, Десенка}}) — рака ў [[Віньніцкая вобласьць|Віньніцкай вобласьці]] Ўкраіны. Левы прыток ракі [[Паўднёвы Буг]]. Даўжыня 80 км. Плошча вадазбору 1400 км². Працякае па тэрыторыі [[Казятынскі раён|Казятынскага]], [[Калінаўскі раён|Калінаўскага]], [[Ліпавецкі раён|Ліпавецкага]] і [[Віньніцкі раён|Віньніцкага раёну]]. == Прытокі == Вільшанка, Кабыльня, Жэрдь. == Галерэя == [[Файл:Desna Sosonka 2013 G1.jpg|600px|значак|зьлева|Выгляд з маста праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну]] <gallery> Florianivka 15.jpg|Вытакі ракі ў сяле [[Фларыянаўка]] Florianivka 27.jpg|У сяле Фларыянаўка Florianivka 26.jpg|У сяле Фларыянаўка Kordyshivka 04.jpg|У сяле Кордышэўка Mykolayivka (Koziatynskyi) 36.jpg|У сяле Мікалаеўка Yosypivka (Koziatynskyi Raion) 08.jpg|У сяле Йосыпаўка Yosypivka (Koziatynskyi) 13.jpg|У сяле Йосыпаўка Shyroka Greblya (Koziatynskyi) 2.jpg|У сяле Шырокая Грэбля Lozivka (Koziatynskyi) 01.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 03.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 06.jpg| Lozivka (Koziatynskyi) 10.jpg| Samgorodok 07.jpg| Desna in Nova Hreblia (Jun 2022) 2.jpg| Pol'ova Lysiyivka 06.jpg| Pol'ova Lysiyivka 07.jpg| Pol'ova Lysiyivka 08.jpg| River near Stara Pryluka 3.jpg| Stara Pryluka 17.jpg| Stara Pryluka 20.jpg| Desna Pryluka 2.jpg| Сививківці3.JPG| Desna Sosonka 2009 G1.jpg|Мост праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну. Desna river from railway brige near Stadnytsia.jpg|Выгляд з чыгуначнага маста </gallery> == Крыніцы == * Г. І. Денисик. Десна, Десенка // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2007. [https://esu.com.ua/search_articles.php?id=26306 спасылка] {{ref-uk}} == Літаратура == * «Каталог річок України»&nbsp;— Видавництво АН УРСР, Київ, 1957. * Водні ресурси та якість річкових вод басейну [[Паўднёвы Буг|Південного Бугу]] / За ред. В.&nbsp;К.&nbsp;Хільчевського.&nbsp;— К.: Ніка-центр, 2009.&nbsp;— 184с. [[Катэгорыя:Рэкі Віньніцкай вобласьці]] dzj338jhv5ok87y2a95k45v9t1uqn52 2333925 2333924 2022-08-21T17:57:53Z Visem 20372 /* Галерэя */ wikitext text/x-wiki {{Рака | назва = Дзясна | арыгінальная_назва = Десна | выява = Turbiv12.JPG | подпіс = Дзясна ў [[Турбаў|Турбаве]] | даўжыня = 80 км | выток = каля в. [[Фларыянаўка]], [[Казятынскі раён|Казятынскага раёну]] | вышыня_вытоку = 290 м | вусьце = [[Паўднёвы Буг]], каля пгт Стрыжаўка | вышыня_вусьця = 230 м | сьцёк = | нахіл = | плошча_басэйну = 1400 км² | краіны_басэйну = [[Украіна]] | левыя_прытокі = | правыя_прытокі = | мапа = Vinnitsa province physical map.svg | катэгорыя_вікісховішча = Desna (tributary of the Southern Bug) |шырата вусьця паўшар'е = паўночнае |шырата вусьця градусаў = 49 |шырата вусьця хвілінаў = 19 |шырата вусьця сэкундаў = 19 |даўгата вусьця паўшар'е = усходняе |даўгата вусьця градусаў = 28 |даўгата вусьця хвілінаў = 29 |даўгата вусьця сэкундаў = 52 }} {{Іншыя значэньні}} '''Дзясна́''' ({{мова-uk|Десна, Десенка}}) — рака ў [[Віньніцкая вобласьць|Віньніцкай вобласьці]] Ўкраіны. Левы прыток ракі [[Паўднёвы Буг]]. Даўжыня 80 км. Плошча вадазбору 1400 км². Працякае па тэрыторыі [[Казятынскі раён|Казятынскага]], [[Калінаўскі раён|Калінаўскага]], [[Ліпавецкі раён|Ліпавецкага]] і [[Віньніцкі раён|Віньніцкага раёну]]. == Прытокі == Вільшанка, Кабыльня, Жэрдь. == Галерэя == [[Файл:Desna Sosonka 2013 G1.jpg|600px|значак|зьлева|Выгляд з маста праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну]] <gallery> Florianivka 15.jpg|Вытакі ракі ў сяле [[Фларыянаўка]] Florianivka 27.jpg|У сяле Фларыянаўка Florianivka 26.jpg|У сяле Фларыянаўка Kordyshivka 04.jpg|У сяле Кордышэўка Mykolayivka (Koziatynskyi) 36.jpg|У сяле Мікалаеўка Yosypivka (Koziatynskyi Raion) 08.jpg|У сяле Йосыпаўка Yosypivka (Koziatynskyi) 13.jpg|У сяле Йосыпаўка Shyroka Greblya (Koziatynskyi) 2.jpg|У сяле Шырокая Грэбля Lozivka (Koziatynskyi) 01.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 03.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 06.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 10.jpg|У сяле Лазоўка Samgorodok 07.jpg| Desna in Nova Hreblia (Jun 2022) 2.jpg| Pol'ova Lysiyivka 06.jpg| Pol'ova Lysiyivka 07.jpg| Pol'ova Lysiyivka 08.jpg| River near Stara Pryluka 3.jpg| Stara Pryluka 17.jpg| Stara Pryluka 20.jpg| Desna Pryluka 2.jpg| Сививківці3.JPG| Desna Sosonka 2009 G1.jpg|Мост праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну. Desna river from railway brige near Stadnytsia.jpg|Выгляд з чыгуначнага маста </gallery> == Крыніцы == * Г. І. Денисик. Десна, Десенка // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2007. [https://esu.com.ua/search_articles.php?id=26306 спасылка] {{ref-uk}} == Літаратура == * «Каталог річок України»&nbsp;— Видавництво АН УРСР, Київ, 1957. * Водні ресурси та якість річкових вод басейну [[Паўднёвы Буг|Південного Бугу]] / За ред. В.&nbsp;К.&nbsp;Хільчевського.&nbsp;— К.: Ніка-центр, 2009.&nbsp;— 184с. [[Катэгорыя:Рэкі Віньніцкай вобласьці]] bg5xn3b2ko5ldnkmn54mcjwk8h6g07o 2333926 2333925 2022-08-21T17:58:20Z Visem 20372 /* Галерэя */ wikitext text/x-wiki {{Рака | назва = Дзясна | арыгінальная_назва = Десна | выява = Turbiv12.JPG | подпіс = Дзясна ў [[Турбаў|Турбаве]] | даўжыня = 80 км | выток = каля в. [[Фларыянаўка]], [[Казятынскі раён|Казятынскага раёну]] | вышыня_вытоку = 290 м | вусьце = [[Паўднёвы Буг]], каля пгт Стрыжаўка | вышыня_вусьця = 230 м | сьцёк = | нахіл = | плошча_басэйну = 1400 км² | краіны_басэйну = [[Украіна]] | левыя_прытокі = | правыя_прытокі = | мапа = Vinnitsa province physical map.svg | катэгорыя_вікісховішча = Desna (tributary of the Southern Bug) |шырата вусьця паўшар'е = паўночнае |шырата вусьця градусаў = 49 |шырата вусьця хвілінаў = 19 |шырата вусьця сэкундаў = 19 |даўгата вусьця паўшар'е = усходняе |даўгата вусьця градусаў = 28 |даўгата вусьця хвілінаў = 29 |даўгата вусьця сэкундаў = 52 }} {{Іншыя значэньні}} '''Дзясна́''' ({{мова-uk|Десна, Десенка}}) — рака ў [[Віньніцкая вобласьць|Віньніцкай вобласьці]] Ўкраіны. Левы прыток ракі [[Паўднёвы Буг]]. Даўжыня 80 км. Плошча вадазбору 1400 км². Працякае па тэрыторыі [[Казятынскі раён|Казятынскага]], [[Калінаўскі раён|Калінаўскага]], [[Ліпавецкі раён|Ліпавецкага]] і [[Віньніцкі раён|Віньніцкага раёну]]. == Прытокі == Вільшанка, Кабыльня, Жэрдь. == Галерэя == [[Файл:Desna Sosonka 2013 G1.jpg|600px|значак|зьлева|Выгляд з маста праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну]] <gallery> Florianivka 15.jpg|Вытакі ракі ў сяле [[Фларыянаўка]] Florianivka 27.jpg|У сяле Фларыянаўка Florianivka 26.jpg|У сяле Фларыянаўка Kordyshivka 04.jpg|У сяле Кордышэўка Mykolayivka (Koziatynskyi) 36.jpg|У сяле Мікалаеўка Yosypivka (Koziatynskyi Raion) 08.jpg|У сяле Йосыпаўка Yosypivka (Koziatynskyi) 13.jpg|У сяле Йосыпаўка Shyroka Greblya (Koziatynskyi) 2.jpg|У сяле Шырокая Грэбля Lozivka (Koziatynskyi) 01.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 03.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 06.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 10.jpg|Мост у сяле Лазоўка Samgorodok 07.jpg| Desna in Nova Hreblia (Jun 2022) 2.jpg| Pol'ova Lysiyivka 06.jpg| Pol'ova Lysiyivka 07.jpg| Pol'ova Lysiyivka 08.jpg| River near Stara Pryluka 3.jpg| Stara Pryluka 17.jpg| Stara Pryluka 20.jpg| Desna Pryluka 2.jpg| Сививківці3.JPG| Desna Sosonka 2009 G1.jpg|Мост праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну. Desna river from railway brige near Stadnytsia.jpg|Выгляд з чыгуначнага маста </gallery> == Крыніцы == * Г. І. Денисик. Десна, Десенка // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2007. [https://esu.com.ua/search_articles.php?id=26306 спасылка] {{ref-uk}} == Літаратура == * «Каталог річок України»&nbsp;— Видавництво АН УРСР, Київ, 1957. * Водні ресурси та якість річкових вод басейну [[Паўднёвы Буг|Південного Бугу]] / За ред. В.&nbsp;К.&nbsp;Хільчевського.&nbsp;— К.: Ніка-центр, 2009.&nbsp;— 184с. [[Катэгорыя:Рэкі Віньніцкай вобласьці]] 736vs09huaq786x1k1cvolquzq9xuce 2333947 2333926 2022-08-21T19:32:53Z Visem 20372 /* Галерэя */ wikitext text/x-wiki {{Рака | назва = Дзясна | арыгінальная_назва = Десна | выява = Turbiv12.JPG | подпіс = Дзясна ў [[Турбаў|Турбаве]] | даўжыня = 80 км | выток = каля в. [[Фларыянаўка]], [[Казятынскі раён|Казятынскага раёну]] | вышыня_вытоку = 290 м | вусьце = [[Паўднёвы Буг]], каля пгт Стрыжаўка | вышыня_вусьця = 230 м | сьцёк = | нахіл = | плошча_басэйну = 1400 км² | краіны_басэйну = [[Украіна]] | левыя_прытокі = | правыя_прытокі = | мапа = Vinnitsa province physical map.svg | катэгорыя_вікісховішча = Desna (tributary of the Southern Bug) |шырата вусьця паўшар'е = паўночнае |шырата вусьця градусаў = 49 |шырата вусьця хвілінаў = 19 |шырата вусьця сэкундаў = 19 |даўгата вусьця паўшар'е = усходняе |даўгата вусьця градусаў = 28 |даўгата вусьця хвілінаў = 29 |даўгата вусьця сэкундаў = 52 }} {{Іншыя значэньні}} '''Дзясна́''' ({{мова-uk|Десна, Десенка}}) — рака ў [[Віньніцкая вобласьць|Віньніцкай вобласьці]] Ўкраіны. Левы прыток ракі [[Паўднёвы Буг]]. Даўжыня 80 км. Плошча вадазбору 1400 км². Працякае па тэрыторыі [[Казятынскі раён|Казятынскага]], [[Калінаўскі раён|Калінаўскага]], [[Ліпавецкі раён|Ліпавецкага]] і [[Віньніцкі раён|Віньніцкага раёну]]. == Прытокі == Вільшанка, Кабыльня, Жэрдь. == Галерэя == [[Файл:Desna Sosonka 2013 G1.jpg|600px|значак|зьлева|Выгляд з маста праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну]] <gallery> Florianivka 15.jpg|Вытакі ракі ў сяле [[Фларыянаўка]] Florianivka 27.jpg|У сяле Фларыянаўка Florianivka 26.jpg|У сяле Фларыянаўка Kordyshivka 04.jpg|У сяле Кордышэўка Mykolayivka (Koziatynskyi) 36.jpg|У сяле Мікалаеўка Yosypivka (Koziatynskyi Raion) 08.jpg|У сяле Йосыпаўка Yosypivka (Koziatynskyi) 13.jpg|У сяле Йосыпаўка Shyroka Greblya (Koziatynskyi) 2.jpg|У сяле Шырокая Грэбля Lozivka (Koziatynskyi) 01.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 03.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 06.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 10.jpg|Мост у сяле Лазоўка Samgorodok 07.jpg|У сяле Самгарадок Desna in Nova Hreblia (Jun 2022) 2.jpg|У сяле Новая Грэбля Pol'ova Lysiyivka 06.jpg| Pol'ova Lysiyivka 07.jpg| Pol'ova Lysiyivka 08.jpg| River near Stara Pryluka 3.jpg| Stara Pryluka 17.jpg| Stara Pryluka 20.jpg| Desna Pryluka 2.jpg| Сививківці3.JPG| Desna Sosonka 2009 G1.jpg|Мост праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну. Desna river from railway brige near Stadnytsia.jpg|Выгляд з чыгуначнага маста </gallery> == Крыніцы == * Г. І. Денисик. Десна, Десенка // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2007. [https://esu.com.ua/search_articles.php?id=26306 спасылка] {{ref-uk}} == Літаратура == * «Каталог річок України»&nbsp;— Видавництво АН УРСР, Київ, 1957. * Водні ресурси та якість річкових вод басейну [[Паўднёвы Буг|Південного Бугу]] / За ред. В.&nbsp;К.&nbsp;Хільчевського.&nbsp;— К.: Ніка-центр, 2009.&nbsp;— 184с. [[Катэгорыя:Рэкі Віньніцкай вобласьці]] q35wyapfoagqianekn8hmhwrvlszt12 2333953 2333947 2022-08-21T20:22:46Z Visem 20372 /* Галерэя */ wikitext text/x-wiki {{Рака | назва = Дзясна | арыгінальная_назва = Десна | выява = Turbiv12.JPG | подпіс = Дзясна ў [[Турбаў|Турбаве]] | даўжыня = 80 км | выток = каля в. [[Фларыянаўка]], [[Казятынскі раён|Казятынскага раёну]] | вышыня_вытоку = 290 м | вусьце = [[Паўднёвы Буг]], каля пгт Стрыжаўка | вышыня_вусьця = 230 м | сьцёк = | нахіл = | плошча_басэйну = 1400 км² | краіны_басэйну = [[Украіна]] | левыя_прытокі = | правыя_прытокі = | мапа = Vinnitsa province physical map.svg | катэгорыя_вікісховішча = Desna (tributary of the Southern Bug) |шырата вусьця паўшар'е = паўночнае |шырата вусьця градусаў = 49 |шырата вусьця хвілінаў = 19 |шырата вусьця сэкундаў = 19 |даўгата вусьця паўшар'е = усходняе |даўгата вусьця градусаў = 28 |даўгата вусьця хвілінаў = 29 |даўгата вусьця сэкундаў = 52 }} {{Іншыя значэньні}} '''Дзясна́''' ({{мова-uk|Десна, Десенка}}) — рака ў [[Віньніцкая вобласьць|Віньніцкай вобласьці]] Ўкраіны. Левы прыток ракі [[Паўднёвы Буг]]. Даўжыня 80 км. Плошча вадазбору 1400 км². Працякае па тэрыторыі [[Казятынскі раён|Казятынскага]], [[Калінаўскі раён|Калінаўскага]], [[Ліпавецкі раён|Ліпавецкага]] і [[Віньніцкі раён|Віньніцкага раёну]]. == Прытокі == Вільшанка, Кабыльня, Жэрдь. == Галерэя == [[Файл:Desna Sosonka 2013 G1.jpg|600px|значак|зьлева|Выгляд з маста праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну]] <gallery> Florianivka 15.jpg|Вытакі ракі ў сяле [[Фларыянаўка]] Florianivka 27.jpg|У сяле Фларыянаўка Florianivka 26.jpg|У сяле Фларыянаўка Kordyshivka 04.jpg|У сяле Кордышэўка Mykolayivka (Koziatynskyi) 36.jpg|У сяле Мікалаеўка Yosypivka (Koziatynskyi Raion) 08.jpg|У сяле Йосыпаўка Yosypivka (Koziatynskyi) 13.jpg|У сяле Йосыпаўка Shyroka Greblya (Koziatynskyi) 2.jpg|У сяле Шырокая Грэбля Lozivka (Koziatynskyi) 01.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 03.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 06.jpg|У сяле Лазоўка Lozivka (Koziatynskyi) 10.jpg|Мост у сяле Лазоўка Samgorodok 07.jpg|У сяле Самгарадок Desna in Nova Hreblia (Jun 2022) 2.jpg|У сяле Новая Грэбля Pol'ova Lysiyivka 06.jpg| Pol'ova Lysiyivka 07.jpg| Pol'ova Lysiyivka 08.jpg| River near Stara Pryluka 3.jpg|У сяле [[Старая Прылука]] Stara Pryluka 17.jpg|У сяле Старая Прылука Stara Pryluka 20.jpg|У сяле Старая Прылука Desna Pryluka 2.jpg| Сививківці3.JPG| Desna Sosonka 2009 G1.jpg|Мост праз раку ў сяле Сосанка Віньніцкага раёну. Desna river from railway brige near Stadnytsia.jpg|Выгляд з чыгуначнага маста </gallery> == Крыніцы == * Г. І. Денисик. Десна, Десенка // Енциклопедія Сучасної України: електронна версія [онлайн] / гол. редкол.: І. М. Дзюба, А. І. Жуковський, М. Г. Железняк та ін.; НАН України, НТШ. Київ: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2007. [https://esu.com.ua/search_articles.php?id=26306 спасылка] {{ref-uk}} == Літаратура == * «Каталог річок України»&nbsp;— Видавництво АН УРСР, Київ, 1957. * Водні ресурси та якість річкових вод басейну [[Паўднёвы Буг|Південного Бугу]] / За ред. В.&nbsp;К.&nbsp;Хільчевського.&nbsp;— К.: Ніка-центр, 2009.&nbsp;— 184с. [[Катэгорыя:Рэкі Віньніцкай вобласьці]] klhsuzfyxht18iu8r40cp59d51y6jyv 0 161394 2333927 2332212 2022-08-21T17:58:56Z Tm 8237 wikitext text/x-wiki [[Файл:Portugal - Location Map (2013) - PRT - UNOCHA.svg|справа|400пкс|Мапа Партугаліі]] '''Сьпіс [[горад|гарадоў]] [[Партугалія|Партугаліі]] паводле колькасьці насельніцтва'''. У сьпіс уключаныя гарады з насельніцтвам ня менш за 50 000 чалавек па стане на [[12 сакавіка]] [[2011]] году. Колькасьць насельніцтва прыводзіцца адносна названага гораду без уліку пасяленьняў, якія складаюць яго прыгарады. == Сьпіс == {| class="wikitable sortable" style="text-align:right" ! № ! Па-беларуску ! [[Партугальская мова|Па-партугальску]] ! Насельніцтва<br />(2011) ! Выява |- |1 || align="left" | [[Лісабон]] || Lisboa || 552 700 || [[Файл:Lisboa, Praça dom Pedro IV.jpg|120пкс]] |- |2 || align="left" | [[Порту]] || Porto || 237 591 || [[Файл:Oporto - Vista - 20110425 120313.jpg|120пкс]] |- |3 || align="left" | [[Віла-Нова-дзі-Гая]] || Vila Nova de Gaia || 186 502 || [[Файл:Vila Nova de Gaia seen from Porto.jpg|120пкс]] |- |4 || align="left" | [[Амадора]] || Amadora || 175 136 || [[Файл:Amadora Portugal.jpg|120пкс]] |- |5 || align="left" | [[Брага]] || Braga || 136 885 || [[Файл:Braga do Monte Picoto.jpg|120пкс]] |- |6 || align="left" | [[Фуншал]] || Funchal || 111 892 || [[Файл:Madeira 27 2014.jpg|120пкс]] |- |7 || align="left" | [[Алмада]] || Almada || 108 615 || [[Файл:Almada Cristo Rei.jpg|120пкс]] |- |8 || align="left" | [[Каімбра]] || Coimbra || 105 842 || [[Файл:Almedina-CCBY.jpg|120пкс]] |- |9 || align="left" | [[Сэтубал]] || Setúbal || 98 131 || [[Файл:Setubal I.jpg|120пкс]] |- |10 || align="left" | [[Агуалва-Касэн]] || Agualva-Cacém || 81 845 || [[Файл:AgualvaCacem.JPG|120пкс]] |- |11 || align="left" | [[Келуш]] || Queluz || 78 040 || [[Файл:Palacio Queluz geral1.JPG|120пкс]] |- |12 || align="left" | [[Барэйру]] || Barreiro || 63 353 || <center>[[Файл:BRR1.png|60пкс]] |- |13 || align="left" | [[Авэйру]] || Aveiro || 60 058 || [[Файл:Ria de Aveiro.jpg|120пкс]] |- |14 || align="left" | [[Адывэлаш]] || Odivelas || 59 559 || [[Файл:OdivelasPortugal.jpg|120пкс]] |- |15 || align="left" | [[Візэў]] || Viseu || 57 975 || [[Файл:ViseuAereas1.jpg|120пкс]] |- |16 || align="left" | [[Рыю-Тынту]] || Rio Tinto || 50 713 || [[Файл:POR Rio Tinto Igreja Sao Cristovao 04.jpg|120пкс]] |- |17 || align="left" | [[Лейрыя]] || Leiria || 50 533 || [[Файл:LEIRIA E CASTELO.jpg|120пкс]] |} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.citypopulation.de/Portugal-Cities.html City Population] {{Сьпіс гарадоў Эўропы}} [[Катэгорыя:Гарады Партугаліі| ]] c5g7tj6zsgf1s80smmvb9ace0zt2zku 0 161484 2333889 1887010 2022-08-21T12:30:05Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Горсэнс |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Горсэнсу |Назва на мове краіны = Horsens |Код мовы назвы краіны = da |Краіна = Данія |Герб = Coat of arms of Horsens.svg |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = XII ст. |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = Рэгіён |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Цэнтральная Ютландыя]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = Камуна |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = Горсэнс |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 189 |Крыніца плошчы = |Вышыня = 5 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 55884 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва= |Год падліку колькасьці = 2014 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = +1 |Летні час = +2 |Тэлефонны код = (+45) 7 |Паштовы індэкс = 8700 |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = Horsens old center.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 52 |Шырата сэкундаў = |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 9 |Даўгата хвілінаў = 50 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.horsens.dk/ Сайт]{{ref-da}} |Колер = {{Колер|Данія}} }} '''Горсэнс''' ({{мова-da|Horsens}}) — горад у цэнтры [[Данія|Даніі]]. == Спорт == У горадзе разьмяшчаецца футбольны клюб «[[Горсэнс (футбольны клюб)|Горсэнс]]». == Асобы == * [[Вітус Бэрынг]] — мараплавец, дасьледчык поўначы == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.citypopulation.de/Denmark-UA.html City Population]{{ref-en}} [[Катэгорыя:Гарады Даніі]] mxoa5dqao0zwlco1adndezt6424uavq 14 162198 2333991 2158637 2022-08-22T05:16:41Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki ''Гэтая катэгорыя зьмяшчае беларускіх [[гіп-гоп]]-выканаўцаў.'' [[Катэгорыя:Гіп-гоп-музыкі паводле краінаў]] [[Катэгорыя:Беларускія сьпевакі і сьпявачкі|Гіп-гоп]] ilzdr71cbmh9ou7t4yv7ysgk3kaf45n 0 166697 2333899 2315846 2022-08-21T13:40:44Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Марсэлё Марэна |клюб = [[Сэра Партэньнё Асунсьён|Сэра Партэньнё]] |нумар = 9 |гады = 2005—2007<br/>2007—2008<br/>2008—2012<br/>2009<br/>2010<br/>2012—2015<br/>2013<br/>2014<br/>2015—2017<br/>2017—2018<br/>2019—2020<br/>2020—2022<br/>2022— |клюбы = [[Віторыя Салвадор]]<br/>[[Крузэйру Бэлу-Арызонці|Крузэйру]]<br/>[[Шахтар Данецк|Шахтар]]<br/>→ [[Вэрдэр Брэмэн|Вэрдэр]] (арэнда)<br/>→ [[Ўіган Атлетык]] (арэнда)<br/>[[Грэмію Порту-Алегры|Грэмію]]<br/>→ [[Фламэнгу Рыю-дэ-Жанэйру|Фламэнгу]] (арэнда)<br/>→ [[Крузэйру Бэлу-Арызонці|Крузэйру]] (арэнда)<br/>[[Чанчунь Ятай]]<br/>[[Ухань Джоэр]]<br/>[[Шыцзячжуан Эвэр Брайт]]<br/>[[Крузэйру Бэлу-Арызонці|Крузэйру]]<br/>[[Сэра Партэньнё Асунсьён|Сэра Партэньнё]] |гульні(галы) = 0 (0)<br/>14 (7)<br/>32 (7)<br/>5 (0)<br/>12 (0)<br/>28 (10)<br/>16 (2)<br/>32 (15)<br/>53 (22)<br/>34 (25)<br/>12 (7)<br/>43 (8)<br/>10 (1) |нац гады = 2007— |нац зборная = {{Футбол Балівія|няма}} |нац гульні(галы) = 95 (30) |абнаўленьне(клюб) = 15 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 30 сакавіка 2022 }} '''Марсэлё Мартынс Марэна''' ({{мова-es|Marcelo Martins Moreno}}; нарадзіўся 18 чэрвеня 1987 году, [[Санта-Крус-дэ-ля-Сьера]], [[Балівія]]) — [[Балівія|балівійскі]] футбаліст, нападнік парагвайскага клюбу «[[Сэра Партэньнё Асунсьён|Сэра Партэньнё]]» і [[зборная Балівіі па футболе|нацыянальнай зборнай Балівіі]]. == Кар’ера == Футболам займаўся ў [[Бразылія|Бразыліі]], прафэсійную кар’еру распачаў у клюбе «[[Віторыя Салвадор|Віторыя]]» ў адной зь ніжэйшых бразыльскіх лігаў. У сярэдзіне 2007 году перайшоў у «[[Крузэйру Бэлу-Арызонці|Крузэйру]]», а ў наступным годзе стаў асноўным гульцом каманды і найлепшым бамбардзірам [[Кубак Лібэртадорэс|Кубка Лібэртадорэс]] разам з парагвайскім футбалістам [[Сальвадор Кабаньяс|Сальвадорам Кабаньясам]]. 27 траўня 2008 году падпісаў кантракт з данецкім «[[Шахтар Данецк|Шахтарам]]», які выклаў за гульца 9 млн эўра<ref>[http://www.uefa.com/memberassociations/association=ukr/news/newsid=702177.html Shakhtar swoop for Bolivian starlet]. UEFA.com</ref>. Пасьля некаторы час правёў у арэндах, дзе выступаў няўдала. У 2012 годзе вярнуўся у Бразылію, дзе выступаў за шэраг клюбаў, у тым ліку за сваю былую каманду «Крузэйру». У лютым 2015 году перайшоў у склад кітайскага клюбу «[[Чанчунь Ятай]]»<ref>[http://sports.sina.com.cn/j/2015-02-16/00327519292.shtml 亚泰投2.5亿争前八 弃前中超金靴签巴甲银靴]. Sina Sports</ref>. У складзе [[зборная Балівіі па футболе|нацыянальнай зборнай Балівіі]] дэбютаваў 12 верасьня 2007 году ў матчы супраць [[зборная Пэру па футболе|зборнай Пэру]]. == Дасягненьні == '''«Віторыя»''': * [[Ліга Баіяну|Чэмпіён штату Баія]]: 2005, 2007 '''«Крузэйру»''': * [[Чэмпіянат Бразыліі па футболе|Чэмпіён Бразыліі]]: 2014 * [[Ліга Мінэйру|Чэмпіён штату Мінас-Жэрайс]]: 2008, 2014 '''«Шахтар»''': * [[Чэмпіянат Украіны па футболе|Чэмпіён Украіны]]: 2011 * Уладальнік [[Ліга Эўропы УЭФА|Кубка УЭФА]]: 2009 '''«Вэрдэр»''': * Уладальнік [[Супэркубак Нямеччыны па футболе|Супэркубка Нямеччыны]]: 2009 '''«Фламэнгу»''': * Уладальнік [[Кубак Бразыліі па футболе|Кубка Бразыліі]]: 2013 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.transfermarkt.com/marcelo-moreno/profil/spieler/54162 Профіль] на Transfermarkt * [http://int.soccerway.com/players/marcelo-moreno-martins/8989/ Профіль] на Soccerway * [http://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=48034 Профіль] на Soccerbase * [http://www.national-football-teams.com/player/23503/Marcelo_Moreno_Martins.html Статыстыка] на National Football Teams {{Навігацыйная група |назоў = Марэна ў складзе [[Зборная Балівіі па футболе|зборнай Балівіі]] на [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Балівія}}; |Балівія на КА-2011 |Балівія на КА-2015 |Балівія на КА-2019 |Балівія на КА-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Марэна, Марсэлё}} [[Катэгорыя:Балівійскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Балівіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Віторыя» Салвадор]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Крузэйру» Бэлу-Арызонці]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шахтар» Данецк]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Вэрдэр» Брэмэн]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўіган Атлетык»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Грэмію» Порту-Алегры]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фламэнгу» Рыю-дэ-Жанэйру]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чанчунь Ятай»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўхань Джоэр»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Шыцзячжуан Эвэр Брайт»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сэра Партэньнё» Асунсьён]] 4bicffj3kbdb4f9ixzw87ul7ivyc7cw 14 168368 2333892 1807529 2022-08-21T12:36:34Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Рэкі паводле абласьцей Украіны|Віньніцкая]] [[Катэгорыя:Геаграфія Віньніцкай вобласьці]] 98ow5zy738vo03ucrvvcanhjocxw71x 0 169075 2333969 2298259 2022-08-21T22:02:18Z Гарбацкі 13252 Дапоўненая інфармацыя wikitext text/x-wiki {{Пісьменьніца |Імя = Маргарыта Юрсэнар |Арыгінал імя = {{мова-fr|Marguerite Yourcenar|скарочана}} |Партрэт = Marguerite_Yourcenar-Bailleul-1982.10.04.Bernhard_De_Grendel_(10).jpg |Памер = |Апісаньне = 4 кастрычніка 1982 г. |Імя пры нараджэньні = Маргарыта Антуанэта Жанна Марыя Гісьлен Кленёвэрк дэ Крэянкур |Псэўданімы = Маргарыта Юрсэнар |Дата нараджэньня = {{Нарадзілася|8|6|1903}} |Месца нараджэньня = [[Брусэль]], [[Бэльгія]] |Дата сьмерці = {{Памерла|17|12|1987}} |Месца сьмерці = [[вёска]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Нортыст-Харбэр||en|Northeast Harbor, Maine}}, акруга {{Артыкул у іншым разьдзеле|Хэнкок (Мэн)|Хэнкок|en|Hancock County, Maine}}, [[Штат ЗША|штат]] [[Мэн (штат)|Мэн]], [[ЗША]] |Грамадзянства = ЗША |Род дзейнасьці = [[Пераклад]] |Гады актыўнасьці = 1921—1987 |Напрамак = |Жанр = [[Паэзія]], [[раман]], [[эсэ]] |Мова = [[Француская мова|Француская]] |Мова2 = |Дэбют = [[Паэма]] «Сад хімэраў» (1921) |Значныя творы = Раман {{Артыкул у іншым разьдзеле|Успаміны Адрыяна|«Успаміны Адрыяна»|fr|Mémoires d'Hadrien}} (1951), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Чарненьне|«Чарненьне»|fr|L'Œuvre au noir}} (1968) |Прэміі = {{Артыкул у іншым разьдзеле|Галоўная літаратурная ўзнагарода Францускай акадэміі||fr|Grand prix de littérature de l'Académie française}} (1977), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Узнагарода Эразма||en|Erasmus Prize}} (1983) |Узнагароды = {{Камандор ордэна Ганаровага легіёна}} |Подпіс = |Апісаньне подпісу = |ВікіКрыніца = |ВікіКрыніца пераклады на беларускую = |Палічка = |Камунікат = |Сайт = }} '''Маргарыта Юрсэна́р''' ([[Француская мова|франц.]] ''Marguerite Yourcenar''; 1903, [[Брусэль]], [[Бэльгія]] — 1987; в. [[Нортыст-Харбэр]], шт. [[Мэн (штат)|Мэн]], [[ЗША]]) — француская і бэльгійская [[пісьменьніца]], [[паэтка]], [[перакладніца]], [[Эсэіст|эсэістка]], акадэміня дзьвух Акадэміяў (бэльгійскай і францускай), першая кабета, якая ўвайшла ў [[Француская акадэмія|Францускую Акадэмію]]. == Жыцьцяпіс == Нарадзілася ў [[Бэльгія|Бэльгіі]] ў мяшанай бэльгійска‐францускай сям’і. Маці памерла праз 10 дзён пасьля родаў. Гадавалася ў доме бабулі па бацькоўскай лініі, дзе яе даглядаў [[бацька]] Мішэль дэ Крэянкур. [[Псэўданім]] Юрсэнар — [[анаграма]] [[прозьвішча]] Крэянкур<ref>Henriette Levillain, ''Yourcenar: Carte d'identité'' (Fayard, 2016).</ref>. Атрымала [[Хатняе навучаньне|хатнюю адукацыю]]. Зь дзяцінства размаўляла па-француску, па-ангельску, па-італійску, па-грэцку, па-галяндзку, лёгка чытала на лаціне і старажытнагрэцкай мовах<ref>Josyane Savigneau, ''Marguerite Yourcenar: l'invention d'une vie'' (Gallimard, 1990).</ref>. Пасьля сьмерці бацькі ў 1929 годзе (ён усё ж пасьпеў прачытаць першы раман сваёй дачкі) Маргарыт Юрсэнар вяла багемнае жыцьцё паміж Парыжам, Лязанай, Атэнамі, грэцкімі выспамі, Стамбулам, Брусэлем і г.д<ref><small>Michèle Sarde, ''Vous, Marguerite Yourcenar: la passion et ses masques'', Laffont, 1995.</small></ref>. Бісэксуалка, яна любіла жанчынаў і закахалася ў гомасэксуальнага мужчыну, Андрэ Фрэнё, францускага пісьменьніка і рэдактара выдавецтва Grasset<ref><small>Marguerite Yourcenar. Archives d'une vie d'écrivain, https://francearchives.fr/fr/article/163499070</small></ref>. У 1939 годзе, калі Эўропа відавочна набліжалася да вайны, Маргарыт Юрсэнар зьехала ў Злучаныя Штаты, каб далучыцца да Грэйс Фрык, у той час прафэсаркі брытанскай літаратуры ў Нью-Ёрку і спадарожніцы жыцьця пасьля выпадковай сустрэчы ў Парыжы ў лютым 1937 году. Грэйс Фрык адмовілася ад унівэрсытэцкай кар'еры і падтрымлівала Маргарыт Юрсэнар матэрыяльна і псыхалягічна падчас вайны і стала перакладніцай ейных твораў на ангельскую мову. Яны пасяліліся ў 1950 годзе на выспе Маўнт Дэзэрт Айланд (Mount Desert Island), штат Мэн, якую яны адкрылі разам у 1942 годзе, і назвалі свой дом Petite Plaisance (''Маленькая радасьць/задавальненьне''). Там М. Юрсэнар правяла рэшту жыцьця<ref><small>«Yourcenar, décidément», France Culture, ''Concordance des temps'', par Jean-Noël Jeanneney avec Henriette Levillain, le 24 avril 2021, https://www.radiofrance.fr/franceculture/podcasts/concordance-des-temps/yourcenar-decidement-8931833</small></ref>. У 1947 годзе яна стала грамадзянкай ЗША<ref><small>Marthe Peyroux, ''Marguerite Yourcenar. Mon très cher père'', Eurédit, 2007, <abbr>p.</abbr> 95.</small></ref>. Выкладала францускую літаратуру і гісторыю мастацтва да 1953 г.<ref><small>Donata Spadaro, «Marguerite Yourcenar et l'écriture autobiographique: ''Le Labyrinthe du monde''», bull. SIEY, <abbr>n^o</abbr> 17, 1996, décembre, <abbr>p.</abbr> 69 à 83.</small></ref> Дзьве жанчыны жылі разам да сьмерці Грэйс Фрык ад раку грудзей у 1979 годзе. У 1980 г. стала першай жанчынай, якая ўвайшла ў [[Француская акадэмія|Францускую акадэмію]]<ref>«''Les grandes dates de l'Académie''» <small>[archive]</small>, sur www.academie-francaise.fr </ref>. Падчас урачыстай прамовы ў Акадэміі, пісьменьніца спаслалася на выбітных папярэдніцаў ([[Мадам дэ Сталь]], Ж. [[Жорж Санд|Санд]], [[Калет]], напрыклад), якія даўно мусілі ўвайсьці ў Акадэмію. Яна кпліва заўважыла ў сваёй прамове: “''Француская акадэмія паставіла жанчыну на п’едэстал і пры гэтым зусім забыла падсунуць ёй крэсла''”<ref>Уладзіслаў Гарбацкі, ''Жанчына, што кахала мужчынаў, якія кахалі мужчынаў'', Архе, 06.06.2013, https://news.arche.by/by/page/works/narysy-tvory/11918 </ref>. == Творчасьць == Першы твор — [[Паэма|паэму]] «Сад хімэраў» — выдала на [[грошы]] бацькі. У 1929 г. зьявіўся першы [[раман]] «Аляксіс». У свае творы часта ўводзіла бісэксуальных постацяў. У 1938 г. выдала зборнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Арыентальныя навэлі|«Арыентальныя навэлі»|en|Oriental Tales}}, што грунтаваліся на [[Паданьне|паданьнях]]. Пры напісаньні раману «Успаміны Адрыяна» (1951) выкарыстала тэксты на лаціне і [[Старажытнагрэцкая мова|старажытнагрэцкай мове]], што тычыліся жыцьця рымскага імпэратара [[Адрыян]]а. == Беларускія пераклады == Па‐беларуску ёсьць пераклад некаторых навэляў з зборніку «Арыентальныя навэлі» і чорны пераклад аповесьці «Anna, soror…», якія зьявіліся малым накладам у [[Беларуская дыяспара|дыяспары]]. == Цытаты == ''Што мне дала б магчымасьць стаць мужчынам, акрамя ўдзелу ў некалькіх войнах?''<ref>''Marguerite Yourcenar: Entretiens avec des Belges'' (entretiens), Centre international de documentation, 1999.</ref> == Літаратура == * 1957: Denise Bourdet, «Marguerite Yourcenar», dans ''Pris sur le vif'', Paris, Plon. * 1990: Josyane Savigneau, ''Marguerite Yourcenar : l'invention d'une vie'', Gallimard. * 1995: Michèle Sarde, ''Vous, Marguerite Yourcenar : la passion et ses masques'', Laffont. * 1998: Michèle Goslar, ''Yourcenar : biographie. «Qu'il eût été fade d'être heureux»'', Bruxelles, Racine <small>(<nowiki>ISBN 2-87386-143-6</nowiki>)</small>; éd. revue et augmentée, Lausanne/Paris, L'Âge d'homme, 2014 <small>(<nowiki>ISBN 978-2-8251-4381-0</nowiki>).</small> * 2010: Achmy Halley, Tanguy Dohollau, ''Marguerite Yourcenar, l'académicienne aux semelles de vent'', À dos d'âne. * 2016: Henriette Levillain, ''Yourcenar : Carte d'identité'', Fayard. * 2019: Mireille Brémond, ''Marguerite Yourcenar, une femme à l'Académie'', Garnier. == Бібліяграфія == * 1921: ''Le Jardin des chimères'' (паэзія); * 1922: ''Les dieux ne sont pas morts'' (паэзія); * 1929: ''Alexis ou le Traité du vain combat'' (раман), publié au Sans Pareil; * 1931: ''La Nouvelle Eurydice'' (раман); * 1932: ''Pindare'' (эсэ); * 1934: ''Denier du rêve'' (раман); * 1934: ''La mort conduit l'attelage''; * 1936: ''Feux'' (паэмы ў прозе); * 1937: ''Les Vagues'', de Virginia Woolf (пераклад); * 1938: ''Les Songes et les Sorts''; * 1938: ''Nouvelles orientales'', (навэлі); * 1939: ''Le Coup de grâce'' (раман); * 1947: ''Ce que savait Maisie'', d'Henry James (пераклад); * 1951: ''Mémoires d'Hadrien'' (раман); * 1954: ''Électre ou la Chute des masques''; * 1956: ''Les Charités d'Alcippe'' (паэзія); * 1958: ''Présentation critique de Constantin Cavafy 1863-1933,'' (паэзія, пераклад); * 1962: ''Sous bénéfice d'inventaire'' (эсэ); * 1962: ''Ah, mon beau château'' (гістарычны нарыс); * 1963: ''Le Mystère d'Alceste'' (п'еса); * 1963: ''Qui n'a pas son Minotaure?'' (п'еса); * 1983: ''Comment Wang-Fô fut sauvé'' (навэля); * 1964: ''Hortense Flexner'', suivi de poèmes choisis (паэзія,эсэ, пераклад); * 1964: ''Fleuve profond, sombre rivière'' (пераклад); * 1968: ''L'Œuvre au noir'' (раман); * 1969: ''Présentation critique d'Hortense Flexner,'' (пераклад); * 1971: ''Réception de Madame Marguerite Yourcenar à l'Académie royale de langue et de littérature françaises de Belgique - Discours de M. Carlo Bronne et de Mme Marguerite Yourcenar'' (прамова); * 1971: ''Théâtre I'' (Rendre à César, la Petite Sirène et le Dialogue dans le marécage) (п'есы); * 1971: ''Théâtre II'' (''Électre ou la chute des masques'', ''Le Mystère d'Alceste'' et ''Qui n'a pas son Minotaure?'') (п'есы); * 1972: ''Entretiens Marguerite Yourcenar et Patrick de Rosbo'' (інтэрвію); * 1974: ''Le Labyrinthe du monde. I, Souvenirs pieux'' (успаміны); * 1977: ''Le Labyrinthe du monde. II, Archives du Nord'' (успаміны); * 1979: ''La Couronne et la Lyre'' (анталёгія паэмаў, перакладзеных з старагрэцкай) * 1980: ''Les Yeux ouverts: entretiens avec Marguerite Yourcenar'' de Matthieu Galey (інтэрвію); * 1980: ''Mishima ou la Vision du vide'', (Gallimard, эсэ) * 1981: ''Discours de réception de Madame Marguerite Yourcenar à l'Académie française et réponse de Monsieur Jean d'Ormesson'' (прамова); * 1981: ''Anna, soror'', Gallimard, (раман); * 1982: ''Comme l'eau qui coule'' (''Anna, soror…'', ''Un homme obscur'', ''Une belle matinée'') * 1982: ''Œuvres romanesques'' (Bibliothèque de la Pléiade); * 1982: ''«... Si nous voulons encore essayer de sauver la Terre»'' (выступ); * 1982: ''Sur quelques thèmes érotiques et mystiques de la Gita-Govinda- L'Andalousie ou les Hespérides'' (эсэ); * 1983: ''Le Coin des «Amen»'' de James Baldwin (''пераклад'') '';'' * 1983: Le temps, ce grand sculpteur (эсэ); * 1984: ''Blues et Gospels'' (пераклад); * 1984: ''Cinq Nô modernes'' de Yukio Mishima (пераклад); * 1984: ''Les Charités d'Alcippe'' (паэма); * 1985: ''Le Cheval noir à tête blanche'' (казка); * 1987: ''La Voix des choses'' (зборнік тэкстаў); * 1988: ''Le Labyrinthe du monde. III: Quoi? L'Éternité'' (успаміны); * 1988: ''Les Trente-Trois Noms de Dieu-Le Livre d'Adresse'' (эсэ, паэзія); * 1989: ''En pèlerin et en étranger'' (эсэ); * 1991: ''Le Tour de la prison'' (эсэ); * 1991: ''Essais et Mémoires'' (Bibliothèque de la Pléiade); * 1992: ''Écrit dans un jardin'' (паэма); * 1993: ''Conte bleu - Le Premier soir - Maléfice'' (казкі); * 1994: ''Poèmes à la nuit'', de Rainer Maria Rilke (паэзія, прадмова)  ; * 1995: ''Lettres à ses amis et quelques autres'' (ліставаньне); * 1999: ''Radioscopie de Jacques Chancel avec Marguerite Yourcenar''' (інтэрвію) '';'' * 1999: ''Sources II'' (эсэ); * 1999: ''Marguerite Yourcenar; Entretiens avec des Belges'' (інтэрвію); * 2002: ''Portrait d'une voix'' (інтэрвію); * 2004: ''D'Hadrien à Zénon - Correspondance 1951-1956''; * 2007: ''Une volonté sans fléchissement - Correspondance 1957-1960''; * 2008: ''Marguerite Yourcenar en questions'' (апытальнік); * 2011: ''Persévérer dans l'être - Correspondance 1961-1963''. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Накід:Пісьменьнік}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Юрсэнар, Маргарыта}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Брусэлі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў ЗША]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары]] [[Катэгорыя:Літаратары і літаратаркі ЗША]] [[Катэгорыя:Чальцы Францускай акадэміі]] [[Катэгорыя:Францускія перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Аўтары гістарычных раманаў]] [[Катэгорыя:Літаратары, вядомыя пад псэўданімамі]] [[Катэгорыя:Бэльгійскія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія эсэісты]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Бэльгійскія паэткі]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся 8 чэрвеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1903 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 17 сьнежня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1987 годзе]] 47fk37v88tu7mx1rlj6mbpz98r4cxp9 0 189859 2333934 1956952 2022-08-21T19:14:59Z Taravyvan Adijene 1924 [[ВП:СТРАЗ]] wikitext text/x-wiki {{Музычны альбом | Назва = Age of Love | Тып = Альбом | Выканаўца = [[Scooter]] | Вокладка = | Працягласьць = 45:17 | Выдадзены = 27 жніўня 1997 | Запісаны = | Жанр = [[тэхна]], [[транс]], [[гаўс]], [[брэйкбіт]] | Выдавец = [[The Loop!]] | Прадусар = [[Эйч Пі Бакстэр]], [[Рык Джэй Джордан]], [[Фэрыс Бюлер]], [[Енс Тэле]] | Папярэдні = ''[[Wicked!]]''<br />(1996) | Год = 1997 | Наступны =''[[Rough and Tough and Dangerous – The Singles 94/98]]''<br />(1997) }} '''Age of Love''' (у перакладзе з [[Ангельская мова|ангельскай]] ''«Эра каханьня»'') — чацьверты студыйны альбом [[Нямеччына|нямецкага]] гурту [[Scooter]], які выйшаў 27 жніўня 1997 году. Асноўная вэрсія альбому складаецца з 11 кампазыцыяў, ''Limited Edition'' — з 12, японскае выданьне — з 15. == Музыка == У галоўнай кампазыцыі — ''The Age of Love'' — выкарыстана мэлёдыя з тэмы да фільму [[Тэрмінатар 2. Дзень суду]]. ''She Said'' створаны шляхам сэмпляваньня кампазыцыяў ''Theme from S’Express'' гурту [[S'Express]] і ''Beat Dis'' гурту [[Bomb the Bass]]. У ''Fire'' выкарыстаны [[гітарны рыф]]. ''Dancing in the Moonlight'' належыць да самых спакойных кампазыцыяў Scooter. У ''Forever (Keep Me Running)'' гучаць галасы Штэфана Браварчыка з [[The Underdog Project]] і [[Triple S]]. Гэта кавэр-вэрсія кампазыцыі ''Keep Me Running'' гурту [[Bass Bumpers]], выйшаўшай у 1993 г. У ''Don’t Waste No Time'' галасавыя пасажы моцна нагадваюць кампазыцыю ''Bostich'' гурту [[Yello]]. ''Leave in Silence'' — інтэрпрэтацыя выйшаўшага ў 1982 годзе аднайменнага гіту [[Depeche Mode]]<ref>[https://secondhandsongs.com/performance/5975 secondhandsongs.com]</ref>. == Сьпіс кампазыцыяў == # Introduction (1:00) # The Age of Love (3:48) # She Said (5:18) # Fire (3:32) # Dancing in the Moonlight (4:33) # Forever (Keep Me Running) (4:46) # Hit The Drum (4:37) # Don’t Waste No Time (4:14) # Tonight (4:58) # Return of the Future (4:57) # Leave in Silence (3:34) # Fire (D.O.N.S. Burn Rubber Mix) (6:34) (толькі на ''Limited Edition'') === Бонусны CD (толькі ў Японіі) === # Fire — Burn Rubber Mix (6:30) # Fire — Klubbheads Remix (6:52) # Choir Dance (4:22) # Hyper Hyper — Live (5:54) == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20070823232746/http://www.scootertechno.com/archives/discography.asp?lg=en Дыскаграфія на афіцыйным сайце] [[Катэгорыя:Альбомы 1997 году]] [[Катэгорыя:Альбомы Scooter]] 1modft74llwjpkg15micpgz9gwx21pi 2 208592 2333902 2323095 2022-08-21T13:53:46Z ErfgoedBot 25763 Images without an id: 453 wikitext text/x-wiki {{#ifexist:{{FULLPAGENAME}}/header|{{/header}}|For information on how to use this report and how to localise these instructions visit [[:c:Commons:Monuments database/Images without id]]. }} <gallery> File:Histvalue_sign_export.svg File:Дзяржаўны_спіс_гісторыка-культурных_каштоўнасцей_Рэспублікі_Беларусь_(2012).pdf File:Дзяржаўны_спіс_гісторыка-культурных_каштоўнасцей_Рэспублікі_Беларусь_12.06.2020.pdf File:Дзяржаўны_спіс_гісторыка-культурных_каштоўнасцей_Рэспублікі_Беларусь_2019.pdf File:Tower_of_Kamyanets_2011_4.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|110Г000321}}</nowiki> File:Struve_Geodetic_Arc_point_Tchekutsk_in_Belarus.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|110Д000001-3}}</nowiki> File:Brest_Fortress_(silver)_rv.png|<nowiki>{{Belarus heritage|111Г000004}}</nowiki> File:Church_of_Holy_Trinity,_Voŭčyn_(ruins).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|111Г000334}}</nowiki> File:Vistyčy._Вістычы_(2007).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000075}}</nowiki> File:Оборонительная_казарма_"А-Б"._Панорама_казармы_и_ДОТа..JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000077}}</nowiki> File:Збірагі._Свята-Параскева-Пятніцкая_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000089}}</nowiki> File:Покры._Свята-Пакроўская_царква_(05).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000101}}</nowiki> File:Чэрск._Свята-Міхайлаўская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000127}}</nowiki> File:Шумакі._Спаса-Праабражэнская_царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000128}}</nowiki> File:BiarozaKlastarSpital.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000133}}</nowiki> File:Пескі._Паўночная_брама.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000151}}</nowiki> File:Вялікія_Сяхновічы._Свята-Мікалаеўская_царква_(01)_(cropped).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000238}}</nowiki> File:St._Nikita_Church_in_Zditovo.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000240}}</nowiki> File:Busiaž,_carkva_(4.04.2011).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000291}}</nowiki> File:Успенская_церковь_(1654)_в_д.Бытень.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000292}}</nowiki> File:Białavičy._Бялавічы_(3.04.2011).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000293}}</nowiki> File:Войская._Царква_2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000332}}</nowiki> File:Vysokaje,_pałac_(4.08.2008).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000337}}</nowiki> File:Грамяча._Сядзібна-паркавы_ансамбль_03.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000345}}</nowiki> File:Kobrin_park2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000384}}</nowiki> File:Кобрынскія_краявіды_05.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000389}}</nowiki> File:Кобрын._Царква_2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000394}}</nowiki> File:Synagogue_in_Kobrin_1a.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000396}}</nowiki> File:Буховічы._Царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000413}}</nowiki> File:Дзівін._Свята-Параскева-Пятніцкая_царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000421}}</nowiki> File:Яромічы._Свята-Міхайлаўская_царква_(08).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000451}}</nowiki> File:Sinkievičy,_Juraŭskaja._Сінкевічы,_Юраўская_(1920-49).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000469}}</nowiki> File:Hrushauka_10_05_2009_majontak.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000473}}</nowiki> File:Нача._Начаўскі_палацава-паркавы_ансамбль_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000480}}</nowiki> File:Ляхаўцы._Царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000510}}</nowiki> File:Олтуш._Спаса-Праабражэнская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000520}}</nowiki> File:Хаціслаў._Спаса-Праабражэнская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000525}}</nowiki> File:Achova._Ахова_(1919-39).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000550}}</nowiki> File:Дабраслаўка._Царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000558}}</nowiki> File:Дубае._Капліца_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000559}}</nowiki> File:Церковь_Рождества_Богородицы._Фото_2008_г..jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000560}}</nowiki> File:Парэчча._Парк.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000575}}</nowiki> File:Парэчча._Царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000579}}</nowiki> File:Pruzhany_palace.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000585}}</nowiki> File:Biełyja_Ławki_2930.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000588}}</nowiki> File:Ruzhany302.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000640}}</nowiki> File:Ruzhany315.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000643}}</nowiki> File:Ruzhany311.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000644}}</nowiki> File:Столін._Парк_Маньковічы_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000661}}</nowiki> File:Столін._Забудова_(04).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000662}}</nowiki> File:Альгомель._Васкрасенская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000665}}</nowiki> File:Велямічы._Ільінская_царква_са_званіцай_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000678}}</nowiki> File:Давыд-Гарадок,_Георгіеўская_царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000711}}</nowiki> File:Katłubaj_Estate_in_Jastrambiel.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000733}}</nowiki> File:Vialikaja_Svarotva_carkva.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|112Г000745}}</nowiki> File:Suvorov_Museum_(Kobrin)-1.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|112Д000401}}</nowiki> File:Brest_center002.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Е000002}}</nowiki> File:Кобрын._(04).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Е000383}}</nowiki> File:SuvorovKobrinMuseum.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|112Ж000402}}</nowiki> File:Часы_и_колокола.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000005}}</nowiki> File:Заднi_бок_сабора.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000016}}</nowiki> File:Вялікія_Круговічы._Сядзіба._Капліца-пахавальня_Абуховічаў_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000029}}</nowiki> File:Ясянец._Капліца-пахавальня_Вендорфаў_(06).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000030}}</nowiki> File:Ясянец._Склеп-пахавальня_Яленскіх_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000031}}</nowiki> File:Высокае._Капліца_Св._Барбары.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000035}}</nowiki> File:Астрамечава._Свята-Міхайлаўская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000073}}</nowiki> File:Царква_Ушэсця_Гасподняга_ў_Вельямовічах.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000074}}</nowiki> File:Damacheva1.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000082}}</nowiki> File:Дубок._Свята-Ільінская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000086}}</nowiki> File:Свято-Преображенская_церковь_(1849_г.).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000099}}</nowiki> File:Прылукі._Свята-Пакроўская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000107}}</nowiki> File:Малыя_Шчытнікі._Царква_02.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000130}}</nowiki> File:Шэбрын._Свята-Прачысценская_царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000132}}</nowiki> File:BiarozaHRES.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000136}}</nowiki> File:Пескі._Троіцкая_царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000152}}</nowiki> File:Sialec._Сялец_(5.06.2011).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000155}}</nowiki> File:Агарэвічы._Сядзіба_Свяржынскіх.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000160}}</nowiki> File:Будча._Спаса-Праабражэнская_царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000162}}</nowiki> File:Belarus-Vyalikiya_Kruhovichy-Church_of_George-3.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000163}}</nowiki> File:Чудзін._Георгіеўская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000170}}</nowiki> File:Antopal,_carkva.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000181}}</nowiki> File:Ляхавічы._Свята-Раства-Багародзіцкая_царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000205}}</nowiki> File:Новая_Папіна._Спаса-Праабражэнская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000209}}</nowiki> File:Свята-Духаўскі_касцёл_у_Язвінах_на_мал._Напалеона_Орды.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000224}}</nowiki> File:Жабінка._Свята-Пакроўская_царква_(04).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000230}}</nowiki> File:Чыжэўшчына._Царква_(05).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000259}}</nowiki> File:Church_of_Intercession_of_the_Theotokos.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000262}}</nowiki> File:Варацэвічы._Музей_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000264}}</nowiki> File:Варацэвічы._Царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000265}}</nowiki> File:Капліца-пахавальня_Скірмунтаў._Моладава.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000270}}</nowiki> File:Вулька_Аброўская._Царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000298}}</nowiki> File:Косава._Каталіцкія_могілкі._Капліца_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000306}}</nowiki> File:KosavaKasciol018.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000309}}</nowiki> File:Mironim_Spasa-Praabraženskaja.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000313}}</nowiki> File:St._Simon's_Church,_Kamyanets.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000323}}</nowiki> File:Voŭčyn._Воўчын_(08.2008).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000333}}</nowiki> File:St._Paraskevi's_Church,_Mikalaeva.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000356}}</nowiki> File:Кобрын._Касцёл.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000397}}</nowiki> File:Бяроза._Царква_Узвіжання_Святога_Крыжа_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000415}}</nowiki> File:Павіцце._Свята-Прачысценская_царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000441}}</nowiki> File:Лунінец._Свята-Крыжаўзвіжанская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000453}}</nowiki> File:Пакроўская_царква._1910_г._в._Вялікія_Чучавічы.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000456}}</nowiki> File:Чарняны._Свята-Прачысценская_царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000527}}</nowiki> File:Logishin_orthodox_church.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000567}}</nowiki> File:Logishin_catholic_church.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000568}}</nowiki> File:Apteka_1828_in_Pružany_2.Jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000589}}</nowiki> File:Aliaxandar_Newski_Church_in_Pružany_2918.Jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000590}}</nowiki> File:Church_of_the_Assumption_in_Pružany_Fassade.Jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000591}}</nowiki> File:Блізная._Царква_Аляксандра_Неўскага_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000598}}</nowiki> File:St_kazimierz_ruzhany_sept_2007.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000641}}</nowiki> File:Ruzhany316.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000645}}</nowiki> File:Столін._Царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000663}}</nowiki> File:Белавуша._Свята-Троіцкая_царква_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000670}}</nowiki> File:Дубай._Свята-Мікалаеўская_царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000685}}</nowiki> File:Плотніца._Пакроўская_царква_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000688}}</nowiki> File:Стахава._Царква_Покрыва_Прасвятой_Багародзіцы_(05).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000699}}</nowiki> File:Падгорная._Свята-Антоніеўская_царква_са_званіцай_(06).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000708}}</nowiki> File:Расна._Збор.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000723}}</nowiki> File:Novaja_Myš,_carkva_(2010).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Г000731}}</nowiki> File:Вечны_агонь_-_panoramio.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Д000134}}</nowiki> File:Мемарыяльны_комплекс_Здзітаўская_абарона.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Д000141}}</nowiki> File:Новая_Папіна._Магіла_паўстанцаў_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Д000212}}</nowiki> File:Кобрын._Могілкі.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Д000405}}</nowiki> File:KobrinBattle-3.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Д000406}}</nowiki> File:Pinsk_Holokost_1a.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Д000720}}</nowiki> File:MogilaBahryma.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|113Д000730}}</nowiki> File:Trishin's_cemetery_in_Brest_02.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|113Д000743}}</nowiki> File:Belarus-Polatsk-Cathedral_of_Sophia-19.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|210Г000606}}</nowiki> File:Polatsk_State_University_Historical_Info_Desk.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|211Г000612}}</nowiki> File:Belarus-Polatsk-Boris_Stone.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212В000608}}</nowiki> File:Belarus-Vitsebsk-Women's_Diocesan_School-2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000012}}</nowiki> File:ВІЦЕБСК._Касцёл_Святой_Барбары_-_VICIEBSK._Catholic_church_of_St_Barbara_4.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000053}}</nowiki> File:VITEBSK._Annunciation_(Дабравешчанская)_church_(XII_century)._(cropped).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000089}}</nowiki> File:Орша_Мельница.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000109}}</nowiki> File:Catholic_church_of_Saint_Joseph_in_Vorša-1.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000120}}</nowiki> File:Траецкая_царква._Орша.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000121}}</nowiki> File:Belarus-Smalyany-Church_of_Virgin_Mary-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000138}}</nowiki> File:Двор_Нізгалава._Сядзіба_Медзведцкіх._Сядзібны_дом_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000152}}</nowiki> File:Відзы_Лаўчынскія._Сядзіба_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000182}}</nowiki> File:Church_of_the_Holy_Trinity_in_Druja.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000185}}</nowiki> File:Opsa,_Plater._Опса,_Плятэр_(1904-39).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000206}}</nowiki> File:Kaścioł_-_Słabodka_-_04.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000212}}</nowiki> File:Łužasna._Лужасна_(11.08.2007).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000289}}</nowiki> File:Kaścioł_śv._Hanny,_Mosar,_Biełaruś.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000397}}</nowiki> File:Catholic_Church_of_the_Immaculate_Conception_of_Blessed_Virgin_Mary_in_Udzieła.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000417}}</nowiki> File:Царква_ў_Порплішчы_20.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000447}}</nowiki> File:Lavonpal,_siadziba_(23.05.2007).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000561}}</nowiki> File:Lavonpal,_carkva_(23.05.2007).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000562}}</nowiki> File:ПАСТАВЫ._Стары_вадзяны_млын..jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000572}}</nowiki> File:Pastavy-kamianicy.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000575}}</nowiki> File:Pastavy3.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000577}}</nowiki> File:Duniłavičy._Дунілавічы_(21.03.2011).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000592}}</nowiki> File:Kamaji,_kaścioł_(21.03.2011).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000593}}</nowiki> File:Сhurch_of_St._Thaddaeus_in_Lučaj.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000596}}</nowiki> File:Epiphany_Cathedral_Polatsak.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000617}}</nowiki> File:Belarus-Polatsk-Peter_I_House-4.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000619}}</nowiki> File:Uniate_Monastery_in_Tałačyn.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000754}}</nowiki> File:Belarus-Belaya_Tsarkva-Holy_Trinity_Church.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000814}}</nowiki> File:Палац_Шырынаў._Германавічы.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|212Г000834}}</nowiki> File:Polatsk-F.Skaryna_statue.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|212Ж000629}}</nowiki> File:X_2dc3709e.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Б000134}}</nowiki> File:Belarus-View_from_Site_of_Ancient_Settlement_Maskovichy-4.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213В000204}}</nowiki> File:Suraž,_Dźvina._Сураж,_Дзьвіна_(1893).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213В000307}}</nowiki> File:Пліса._Каменны_крыж_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213В000404}}</nowiki> File:Білорусь_067.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213В000625}}</nowiki> File:Вароніна._Чортаў_камень_(Кравец)_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213В000740}}</nowiki> File:Віцебск._Тэатр_імя_Якуба_Коласа.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000028}}</nowiki> File:OrshaStation2009-08-08-07.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000106}}</nowiki> File:Residential_Building_of_Trinitarian_Monastery_in_Orsha_05.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000111}}</nowiki> File:Lenina_11_in_Orsha_01.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000114}}</nowiki> File:Lenina_26_in_Orsha_04.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000115}}</nowiki> File:Arechi-Vydryca._Арэхі-Выдрыца_(6.09.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000126}}</nowiki> File:Межава._Свята-Васкрасенская_царква_(05).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000135}}</nowiki> File:Belarus-Beshankovichy-Church_of_Prophet_Elijah-3.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000143}}</nowiki> File:Браслаў._Калодзежны_шацёр.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000171}}</nowiki> File:Kaścioł_-_Vidzy_-_7.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000180}}</nowiki> File:Дрысвяты._Петра-Паўлаўская_царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000189}}</nowiki> File:Early_twencent_building_in_Verkhnyadzvinsk_town.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000219}}</nowiki> File:Рамні._Касцёла_Святых_Пятра_і_Паўла_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000356}}</nowiki> File:Глыбокае._Могілкі._Калона_ў_гонар_Канстытуцыі_1791_года_(06).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000370}}</nowiki> File:Верхняе._Спаса-Праабражэнская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000376}}</nowiki> File:Дзеркаўшчына._Касцёл_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000381}}</nowiki> File:Фото_путешествия_по_Беларуси_028.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000385}}</nowiki> File:Кавалі._Свята-Успенская_царква_(04).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000392}}</nowiki> File:Prazaroki._Празарокі_(2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000407}}</nowiki> File:Prazaroki,_carkva_(16.08.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000408}}</nowiki> File:Прошкава._Драўляны_касцёл_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000411}}</nowiki> File:Чарневічы._Царква_Св._Параскевы_(04).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000419}}</nowiki> File:Дуброўна._Кляштар_бернардзінцаў_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000453}}</nowiki> File:Dubroŭna_Sv._Troickaja_carkva.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000455}}</nowiki> File:Lepiel._Лепель_(12.08.2008).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000480}}</nowiki> File:Lepiel,_kaścioł_(13.08.2008).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000485}}</nowiki> File:Kaścioł_-_Rosica_-_02.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г00050}}</nowiki> File:Hubin._Губін_(1913).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000501}}</nowiki> File:Церковь_в_Макаровщине.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000514}}</nowiki> File:Парк_у_Сар'і.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г00052}}</nowiki> File:Sar'ya_Cathedral.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г00053}}</nowiki> File:Assumption_of_the_Blessed_Virgin_Mary_Church_in_Miory_(23.05.2007).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000551}}</nowiki> File:Dzisna,_carkva_(12.08.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000555}}</nowiki> File:Кублішчына._Свята-Троіцкая_царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000560}}</nowiki> File:Jazna._Язна_(2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000571}}</nowiki> File:Pastavy2.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000573}}</nowiki> File:Pastavy-carkva.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000574}}</nowiki> File:Hruzdava._Груздава_(21.03.2011).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000590}}</nowiki> File:Belarus-Polatsk-Lutheran_Church-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000615}}</nowiki> File:Природно-экологический_музей_в_Полоцке.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000628}}</nowiki> File:Belarus-Rasony-Church_of_Ascension-3.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000699}}</nowiki> File:Belarus-Rasony-Manor-3.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000700}}</nowiki> File:Царква_Святога_Ільі_у_Шкунціках.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000843}}</nowiki> File:Обаль._Сядзіба_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000863}}</nowiki> File:The_Church_of_the_Holy_Trinity_in_Astroŭna_(XVI_ct.)_-_panoramio_-_Andrej_Kuźniečyk_(2).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000875}}</nowiki> File:Богіна._Свята-Пакроўская_царква_(05).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000877}}</nowiki> File:Belarus-Talachyn-Church_of_Anthony-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Г000883}}</nowiki> File:Belarus-Zdrawneva-Manor_of_Ilya_Repin-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Д000281}}</nowiki> File:Autumn_in_Ezerische_2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Д000333}}</nowiki> File:Pastavy6.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|213Д000576}}</nowiki> File:Byčki_siadziba_V._Bykava.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|213Д000784}}</nowiki> File:Szumilino_belarusian_heroes.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|213Д000844}}</nowiki> File:Памятник_-_panoramio_(71).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Д000858}}</nowiki> File:Kamaji-kryž.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|213Д000879}}</nowiki> File:Town_Holl_in_Čačersk,_Belarus.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|311Г000805}}</nowiki> File:Хальч._Сядзіба.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|312Г000182}}</nowiki> File:Papiernia_front.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|312Г000234}}</nowiki> File:Ельск_2011.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|312Г000281}}</nowiki> File:Strešyn._Стрэшын_(4.07.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|312Г000318}}</nowiki> File:Krasny_Bierah,_Kozieł_Pakleŭski._Красны_Бераг,_Козел_Паклеўскі_(1901-17).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|312Г000324}}</nowiki> File:Yuravichy_kolegium_2006.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|312Г000407}}</nowiki> File:Мазыр._Былы_кляштар_цыстарыянак.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|312Г000510}}</nowiki> File:Mozyr2732.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|312Г000511}}</nowiki> File:Mazyr_centre.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|312Е000505}}</nowiki> File:Belarus-Homel-Palace_of_Pashkevichs-6.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313В000026}}</nowiki> File:BLR_Turau_Castle_Hill_view_to_River_Prypjats_1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313В000360}}</nowiki> File:Rahačoŭ._Рагачоў_(4.07.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313В000586}}</nowiki> File:Ветка._Веткаўскі_музей_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000146}}</nowiki> File:ЖелЦеркНик.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000153}}</nowiki> File:Глыбоцкае._Свята-Раства-Багародзіцкая_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000206}}</nowiki> File:Чарацянка._Успенская_царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000226}}</nowiki> File:Церковь_Покровская_(монастырь_св._Иоанна_Кормянского).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000259}}</nowiki> File:Агародня_Гомельская._Дом_купца_Кобызева.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000260}}</nowiki> File:Чырвоны_Партызан._Царква_Раства_Прасвятой_Багародзіцы.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000280}}</nowiki> File:BLR_Turau_orthodox_church.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000359}}</nowiki> File:Карма._Сядзібны_дом.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000418}}</nowiki> File:Прыбалавічы._Царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000459}}</nowiki> File:Verbavichy_4.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000540}}</nowiki> File:Петрыкаў._Узнясенская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000548}}</nowiki> File:Петрыкаў._Мікалаеўская_царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000551}}</nowiki> File:Брынёў._Парк_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000558}}</nowiki> File:Rahačoŭ,_kaścioł_(3.07.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000588}}</nowiki> File:Rahačoŭ,_kamianica_(3.07.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000589}}</nowiki> File:Rahačoŭ._Рагачоў_(3.07.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000590}}</nowiki> File:Rahačoŭ,_vučelnia_(3.07.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000592}}</nowiki> File:Рэчыца._Успенскі_сабор.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000672}}</nowiki> File:Рэчыцкія_замалёўкі._Касцёл.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000673}}</nowiki> File:Мельница_в_усадьбе_"Николин_остров".jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000765}}</nowiki> File:Чачэрск._Палац_Чарнышовых.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Г000812}}</nowiki> File:000_Brahin_06.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000102}}</nowiki> File:Камарын12.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000112}}</nowiki> File:Буда-Кашалёўскія_краявіды_(04).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000125}}</nowiki> File:Monument_in_Rahačoŭ.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000591}}</nowiki> File:Svietlahorsk._Monument_at_the_Mirashnichenka_Street.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000741}}</nowiki> File:Svietlahorsk._Monument_at_the_train_station.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000743}}</nowiki> File:Second_World_War_Monument_Swetlahorsk.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000744}}</nowiki> File:Svietlahorsk._Monument_at_the_Shatilki_Cemetery.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000745}}</nowiki> File:Мармавічы._Брацкая_магіла.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000764}}</nowiki> File:Rasava_pomnik.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000772}}</nowiki> File:Сасновы_Бор._Светлагорскі_раён_(04).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|313Д000774}}</nowiki> File:Mir39.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|410Г000317}}</nowiki> File:Belarus-Mir-Church_of_Bishop_Nicholas-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|411Г000319}}</nowiki> File:Belarus_Lida_Castle_IMG_1570_2175.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|411Г000328}}</nowiki> File:Saint_Boris_and_Gleb_Church_in_Navahrudak.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|411Г000436}}</nowiki> File:Y_5d90ebfb.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412В000387}}</nowiki> File:Гродно_ул.Советская_02.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000025}}</nowiki> File:Сапегаў-Гродна.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000027}}</nowiki> File:Bystryca._Быстрыца_(1904).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000036}}</nowiki> File:Kaścioł_u_Barunach1.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000062}}</nowiki> File:Гальшаны._Капліца_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000065}}</nowiki> File:Касцёл_Дабравешчання._Вялікая_Бераставіца.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000078}}</nowiki> File:Ваўкавыск._Дом_Баграціёна_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000089}}</nowiki> File:Воўпа._Касцёл.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000093}}</nowiki> File:Гнезна._Касцёл.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000096}}</nowiki> File:Рось._Касцёл_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000118}}</nowiki> File:Гайцюнішкі._Рэшткі_капліцы-пахавальні_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000128}}</nowiki> File:Жырмуны._Касцёл_Адшукання_Св._Крыжа_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000132}}</nowiki> File:Адэльск._Касцёл_Унебаўзяцця_Найсвяцейшай_Дзевы_Марыі_(04).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000147}}</nowiki> File:Зьдзецел_касьцёл.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000231}}</nowiki> File:Будынак_былога_палацу.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000233}}</nowiki> File:Дзярэчын._Царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000268}}</nowiki> File:Belarus-Mir-Chapel-Burial-Vault_of_Svyatopolk-Mirsky-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000318}}</nowiki> File:Belarus-Mir-Holy_Trinity_Church-2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000320}}</nowiki> File:Ліда._Свята-Міхайлаўскі_сабор._2016.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000334}}</nowiki> File:Лідскія_краявіды_02.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000335}}</nowiki> File:Грынявічы._Касцёл_(царква)_былога_кляштара_францысканцаў_(06).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000475}}</nowiki> File:Краявіды_Слоніма_(23).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000511}}</nowiki> File:Kreŭski_zamak7.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000602}}</nowiki> File:Ščučyn,_pałac_(3.08.2010).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000610}}</nowiki> File:Church_of_St._John_the_Baptist_in_Vasiliški_(7.08.2010).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000616}}</nowiki> File:Галавічполе._Сядзіба_Іваноўскіх_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000621}}</nowiki> File:Касцёл_Найсвяцейшай_Тройцы,_Ішчална.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000631}}</nowiki> File:Novy_Dvor._Новы_Двор_(10.2011).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000639}}</nowiki> File:Ражанка._Касцёл_Святых_Пятра_і_Паўла.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000643}}</nowiki> File:Зэльва._Касцёл_Святой_Тройцы_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|412Г000678}}</nowiki> File:Ваўкавыск._Шведская_гара_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413В000086}}</nowiki> File:Бабры._Камень-следавік_(09).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413В000359}}</nowiki> File:Kiemieliški,_Naradžeńnia._Кемелішкі,_Нараджэньня_(1900).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000047}}</nowiki> File:Synagogue_in_Asmyany.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000060}}</nowiki> File:Graŭžyški,_Śviatych_Piatra_i_Paŭła._Граўжышкі,_Сьвятых_Пятра_і_Паўла_(1901-39)_(2).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000068}}</nowiki> File:Вялікая_Бераставіца_Царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000077}}</nowiki> File:Bieniakonie_sac.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000125}}</nowiki> File:Свяцкі_палац_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000212}}</nowiki> File:Дзярэчынскі_касцёл.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000266}}</nowiki> File:Агульны_выгляд.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000288}}</nowiki> File:Belarus-Raytsa-Church_of_Barbara-12.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000323}}</nowiki> File:Крыжаўзвіжанская_царква,_Бабры.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000338}}</nowiki> File:Царква_Беліца.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000342}}</nowiki> File:Царква_ў_Ганчарах.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000349}}</nowiki> File:Manor_Mažejkava.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000358}}</nowiki> File:Тарнова_-_сядзібны_дом.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000364}}</nowiki> File:Бялавічы._Пакроўская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000367}}</nowiki> File:Synagogue,_Slonim.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000502}}</nowiki> File:Belarus-Kushlany.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000603}}</nowiki> File:Izabielin,_Rynak._Ізабелін,_Рынак_(15.08.1916).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000648}}</nowiki> File:Daniušava._Trinity_church_7.Jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Г000711}}</nowiki> File:Grave_of_Fratsishak_Bagushevich.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Д000072}}</nowiki> File:Помнік_Сакалоўскаму.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|413Ж000023}}</nowiki> File:Мсьціслаў,_Замкавая_гара_3.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|512В001057}}</nowiki> File:Быхаў._Рэшткі_замка_(14).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|512Г000153}}</nowiki> File:Быхаў._Свята-Троіцкая_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|512Г000155}}</nowiki> File:Grudinovka2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|512Г000216}}</nowiki> File:Belarusian_agriculture_academy.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|512Г000433}}</nowiki> File:Kniazhycy_catholic_church_2010.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|512Г000493}}</nowiki> File:Slawharad4.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|512Г000519}}</nowiki> File:Shklov1.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|512Г000565}}</nowiki> File:Выдранка._Царква_Дзмітрыя_Растоўскага_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|513Г000477}}</nowiki> File:Дашкаўка._Сядзіба_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|513Г000491}}</nowiki> File:Сухары._Царква.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|513Г000498}}</nowiki> File:Басценавічы._Царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|513Г000514}}</nowiki> File:Хоцімск._Свята-Троіцкая_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|513Г000538}}</nowiki> File:Shklov2.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|513Г000571}}</nowiki> File:Вялікія_Лазіцы._Свята-Пакроўская_царква_(04).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|513Г000574}}</nowiki> File:Мсьціслаў,_пажарная_вежа_2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|513Г001060}}</nowiki> File:Мсьціслаў,_лямус_19_ст..jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|513Г001061}}</nowiki> File:Мсьціслаў,_дваранскі_сход_і_гатэль_"Парыж".jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|513Г001062}}</nowiki> File:Moguilev.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|513Д000048}}</nowiki> File:I1446.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|610Г000466}}</nowiki> File:Budslaŭ,_church.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|611Г000422}}</nowiki> File:Khatyn_-_Villages.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|611Д000279}}</nowiki> File:Kurapaty_-_01.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|611Д000363}}</nowiki> File:Zembin_kasciol.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000020}}</nowiki> File:Сядзіба_Патоцкіх_у_Бяразіне_04.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000042}}</nowiki> File:Багушэвічы._Касцёл_Божага_Цела_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000046}}</nowiki> File:Yeshybot_in_Valozhyn_town.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000072}}</nowiki> File:St._Joseph_Roman_Catholic_Church_in_Valozhyn_town.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000073}}</nowiki> File:Кастыкі._Царква_ў_імя_Святых_Сарака_Севасційскіх_пакутнікаў_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000122}}</nowiki> File:Галынка._Царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000197}}</nowiki> File:SA550305.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000297}}</nowiki> File:State_museum_of_folk_architecture_and_life,_Belarus_School.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000382}}</nowiki> File:Belarus-SMFAL-Central_Belarus-House-2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000384}}</nowiki> File:Stročycy_-_01.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000387}}</nowiki> File:Belarus-SMFAL-Sadavichy-House.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000388}}</nowiki> File:Строчыца._БДМНАБ._Сядзіба_з_в._Заброддзе_(07).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000389}}</nowiki> File:Строчыца._БДМНАБ._Кузня_з_в._Клочкава_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000390}}</nowiki> File:Belarus-Miadziel-Kaścioł_Maci_Božaj_Škaplernaj.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000414}}</nowiki> File:Kryvičy._Крывічы_(2010).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000436}}</nowiki> File:MyadzelRaion-Narach.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000443}}</nowiki> File:Новыя_Навасёлкі._Рэшткі_касцёла_(05).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000497}}</nowiki> File:350707Slucak063.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000539}}</nowiki> File:Slucak05715.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000541}}</nowiki> File:Małyja_Lady._Малыя_Ляды_(28.08.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000579}}</nowiki> File:Vishnevets.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000609}}</nowiki> File:Belarus-Dzerawnoe-Church_of_Annunciation_of_Virgin_Mary-3.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000611}}</nowiki> File:Novy_Śvieržań,_carkva_(19.03.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000619}}</nowiki> File:Novy_Śvieržań,_kaścioł_(19.03.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000620}}</nowiki> File:Belarus-Rubyazhevichy-Church_of_Joseph-18.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|612Г000621}}</nowiki> File:Simon_Budny_Nesvizh_02.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|612Ж000473}}</nowiki> File:Варацішын_крыж_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613В000121}}</nowiki> File:Ператок._Культавы_камень_(04).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613В000282}}</nowiki> File:Belarus-Haradok,_MD-Site_of_Ancient_Castle-2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613В000301}}</nowiki> File:Zameczak_Zaslauje.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613В000337}}</nowiki> File:Haradzišča,_Dudzičy.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|613В000512}}</nowiki> File:Usadba.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000038}}</nowiki> File:Church_of_Saint_Alex,_Ivyanets.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000085}}</nowiki> File:Roman_Catholic_Church_of_St._Michael_the_Archangel_in_Ivyanets,_Belarus.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000086}}</nowiki> File:Ручыца._Капліца_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000110}}</nowiki> File:Stańkаŭ,_Napaleon_Orda.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000144}}</nowiki> File:Капыль._Свята-Узнясенская_царква_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000149}}</nowiki> File:Бабоўня._Вінакурня.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000152}}</nowiki> File:Klecak,_ešybot_(20.03.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000185}}</nowiki> File:Клецк._Свята-Пакроўская_царква_на_старых_могілках_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000188}}</nowiki> File:Klecak,_špital_(20.03.2009).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000191}}</nowiki> File:Голынка.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000196}}</nowiki> File:Ёдчыцы._Пакроўская_царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000200}}</nowiki> File:Межная_Слабада._Царква_ў_гонар_Адсячэння_Главы_Іаана_Прадцечы_са_званіцай_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000205}}</nowiki> File:Стралкава._Сядзібны_дом_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000209}}</nowiki> File:Туча._Сядзібны_дом_(01).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000210}}</nowiki> File:Цясноўка._Алея_каля_Нагорнаўскай_школы_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000211}}</nowiki> File:Belarus-Lahoisk-Ruins_of_Tyshkievich_Manor-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000230}}</nowiki> File:Memorial_sign_near_Karpilauka.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000250}}</nowiki> File:Косіна._Драўляная_царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000251}}</nowiki> File:Плябань._Касцёл_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000312}}</nowiki> File:Мікасецк._Свята-Троіцкая_царква_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000439}}</nowiki> File:Naroch_Derevnya_Cerkov.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000444}}</nowiki> File:Belarus-Vyalikaya_Lysitsa-Church_of_Exaltation_of_Holy_Cross-2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000487}}</nowiki> File:Кунаса._Дабравешчанская_царква_(05).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000493}}</nowiki> File:Лань._Свята-Пакроўская_царква_(03).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000494}}</nowiki> File:Салтанаўшчына._Свята-Троіцкая_царква_(02).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000498}}</nowiki> File:Алесіна._Жылы_будынак.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000571}}</nowiki> File:Belarus-Vyaliki_Dvor-Brakhotski_Manor-Palace.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000610}}</nowiki> File:Belarus-Sula-Manor_of_Lenski_Family-House.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Г000625}}</nowiki> File:Ваенны_мемарыял_у_Клецку_(1).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Д000189}}</nowiki> File:Помнік_чырвонаармейцам_у_Клецку_(3).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Д000192}}</nowiki> File:Ваенны_мемарыял_у_Ардзе_(2).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Д000193}}</nowiki> File:Братэцкая_магила.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|613Д000347}}</nowiki> File:Памятник_Губину_и_К.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|613Д000561}}</nowiki> File:Opera_and_Ballet_Theatre,_Minsk.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|711Г000210}}</nowiki> File:NCS_Troetskoe_predmest'e_panorama.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|711Е000001}}</nowiki> File:Former_Cloister_of_Holy_Trinity,_Minsk.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000010}}</nowiki> File:Piszczalauski_castle_(Miensk,_Bielarus)_bXX_01.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000017}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Women_Gymnasium-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000068}}</nowiki> File:Minsk_Dynamo_stadium_scoreboard_2007-03-03.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000069}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Cathedral_of_Holy_Spirit-10.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000080}}</nowiki> File:NAM_RB_-_National_Art_Museum_Ul._Lenina_20_Minsk.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000102}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Boy_Playing_with_Swan_Sculpture-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000157}}</nowiki> File:National_Bank_Belarus.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000168}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Holy_Trinity_Church-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000193}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Academy_of_Sciences-2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000198}}</nowiki> File:Church_of_Saints_Apostles_Peter_and_Paul,_Miensk.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000219}}</nowiki> File:Haściny_dvor_(Miensk).JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000234}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Loshytsa-Manor_of_Lubanski_Family-1.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000266}}</nowiki> File:Faculty_of_History_at_Belarusian_State_University.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Г000288}}</nowiki> File:Belarus,_Minsk_(3942197391).jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Д000213}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Yakub_Kolas_Square-3.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Ж000086}}</nowiki> File:RedChurh100.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|712Ж000230}}</nowiki> File:Minsk_Babruyskaya_str_2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000008}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-BSU-Rector's_Office-2.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000009}}</nowiki> File:Military_secondary_school_of_Suvorov_into_Minsk1.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000013}}</nowiki> File:Minsk_Drama_Theatre.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000020}}</nowiki> File:МО_РБ.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000055}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Kiraw_street_11.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000070}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Ministry_of_Agriculture.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000072}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Church_of_Mary_Magdalene-11.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000084}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Yakub_Kolas_Square-5.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000085}}</nowiki> File:Museum_of_Kupala.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000091}}</nowiki> File:Minsk_Karl_Marx_Street.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000101}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-BSU-Geography_Faculty.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000109}}</nowiki> File:Вуліца_К._Маркса_Мінск.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000110}}</nowiki> File:Miensk_Marksa_01.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000129}}</nowiki> File:Парк_Янкі_Купалы_(4).JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000152}}</nowiki> File:Red_Church_(Mensk).JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000229}}</nowiki> File:Miensk_Sav_17_01.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000231}}</nowiki> File:Belarusian_State_Pedagogical_University_2007-03-03.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000232}}</nowiki> File:Miensk_Sav_19_03.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000233}}</nowiki> File:Toilet,_Minsk.JPG|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000264}}</nowiki> File:Belarus-Minsk-Yanka_Kupala_National_Academic_Theatre.jpg|<nowiki>{{Belarus heritage|713Г000275}}</nowiki> </gallery> 0njceyxsx6xc0tzdcmxng22b9svq325 3 210410 2334013 2057921 2022-08-22T09:49:49Z Vladimir Solovjev 1182 Vladimir Solovjev перанёс старонку [[Гутаркі ўдзельніка:Kitikov]] у [[Гутаркі ўдзельніка:Etažy]]: Аўтаматычны перанос старонкі пры перайменаваньні ўдзельніка з «[[Special:CentralAuth/Kitikov|Kitikov]]» у «[[Special:CentralAuth/Etažy|Etažy]]» wikitext text/x-wiki {{Вітаем}} fbn7wwakni74vxuz1x9rcjfgbiynfll 0 229159 2333987 2260388 2022-08-21T23:49:22Z РЕЙХСТАГРУСС 76614 wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году. |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты В.Папуцэвіч, А.Русак, Я. Якуцэвіч, К. Кіслы ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыкава і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы == Сам батальён у расстрэлах ня ўдзельнічаў, а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічалі зрэдку<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}} <small>[https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880 Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]].; *{{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Юрый]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}} {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] 3wfw7yqtxdbsu5h7w91l5yvf77ripdu 2333989 2333987 2022-08-22T00:11:15Z РЕЙХСТАГРУСС 76614 /* Канцлягер у Калдычэве */ wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году. |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты В.Папуцэвіч, А.Русак, Я. Якуцэвіч, К. Кіслы ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыкава і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы , а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічали Даволи часта<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}} <small>[https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880 Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]].; *{{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Юрый]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}} {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] ppdep7j8cf3izcxm467ab9a1ghsusnu 2334009 2333989 2022-08-22T09:35:25Z Kazimier Lachnovič 1079 Рэдагаваньні [[Special:Contributions/РЕЙХСТАГРУСС|РЕЙХСТАГРУСС]] ([[User talk:РЕЙХСТАГРУСС|гутаркі]]) скасаваныя да папярэдняй вэрсіі [[User:Gleb Leo|Gleb Leo]] wikitext text/x-wiki {{Вайсковае падразьдзяленьне |назва = 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД |арыгінальная назва = Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13<br />Schutzmannschafts Bataillon der SD 13<br />Schutzmannschaft Bataillon der Sicherheitspolizei 13<br />Schutzmannschafts-Bataillon der Sipo 13 |выява = [[Файл:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300пкс]] |подпіс выявы = Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, [[1 траўня]] [[1944]] году (над сцэнай вісіць вялікі партрэт [[Адольф Гітлер|Гітлера]], намаляваны [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]] — будучым аўтарам [[Сьцяг БССР|сьцяга БССР]]) |гады = 1943—1945 |краіна = {{Сьцягафікацыя|Трэці райх}} |падпарадкаваньне = [[Файл:SDInsig.png|20пкс]] [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] |тып = [[дапаможная паліцыя]] |уключае ў сябе = |памер = да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944) |разьмяшчэньне = [[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]], [[Варшава]], [[Трэці Райх|Нямеччына]] |мянушка = Батальён [[СС]]<br />1-ы Беларускі батальён<br />Беларускі батальён |колеры = [[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]] |марш = |узбраеньне = [[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае |войны = [[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]] |бітвы = [[Апэрацыя «Котбус»]]<br />[[Апэрацыя «Гэрман»]]{{заўвага|У апэрацыі ўдзельнічалі толькі жаўнеры, якія тады парадкаваліся [[Баранавічы|Баранавіцкаму]] аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]].|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Апэрацыя «Гамбург»]]{{заўвага|name=viersniki}}<br />[[Варшаўскае паўстаньне]] |знакі ўзнагароды = |вядомыя камандзіры = Курт Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />[[Сяргей Бобка]]<br />Л. Якубёнак |ролі=антыпартызанскія апэрацыі<br />ахова будынкаў }} '''13-ы Белару́скі паліцы́йны батальён СД''' — [[Беларусы|беларуская]] [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябаранцкая]] вайсковая адзінка [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнае вайны]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]]<ref name=":0">{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}</ref>. Таксама ён часам называўся 1-м беларускім. Батальён быў складзены збольшага зь [[Беларусы|беларусаў]]-добраахвотнікаў<ref>{{Артыкул|загаловак=Игорь Марзалюк: Под бчб-флагом коллаборационистские формирования совершали преступления против евреев, против польской интеллигенции, против своих же граждан-белорусов|мова=ru|год=16.02.2021|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|спасылка=https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210628184634/https://www.sb.by/articles/pod-flagom-bedy-istoriya.html}}</ref><ref name=":19" />. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх). Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў<ref name=":2">{{Артыкул|год=2008|аўтар=[[Іван Каўтун|Иван Ковтун]].|спасылка=http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/|загаловак=Беларусы на службе в «СС»|выданьне=Эхо войны|мова=ru|нумар=2|старонкі=39—48|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200717045947/http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/}}</ref><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref>. Асабовы склад батальёну быў добра ўзброены і матэрыяльна ўсім забясьпечаны. З жаўнерамі і камандоўцамі вяліся інтэнсіўныя заняткі з баявое падрыхтоўкі. Таксама ў батальёне была добра зладжаная культурна-масавая праца (канцэнрты, тэатральныя вечары, прагляд [[Кінастужка|кінастужак]] і г. д.)<ref name=":2" />. == Перадумовы == Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] у [[Менск]]у [[гаўптштурмфюрэр]] Шлегель і прапанаваў стварыць беларускі батальён СД:<ref name=":0" /><blockquote>''Я хацеў бы, каб пры СД у [[Менск]]у быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску і апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?''</blockquote>На што Кушаль адказаў, што падумае. Пазьней ён параіўся ў заступніка старшыні [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]] Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы [[Юльян Саковіч|Юльяна Саковіча]] й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю ўмовы, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя Кушалем і прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю. Умовы былі наступныя:<ref name=":0" /><blockquote> * ''Камандзір [[Батальён|батальёну]] і ўсе ніжэйшыя камандзіры — [[беларусы]].'' * ''Каманднай і службовай мовай у батальёне — беларуская.'' * ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] пры [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]].'' * ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.'' * ''Узбраеньне, абмундзіраваньне і выжывеньне нямецкае, паводле нямецкіх вайсковых нормаў.'' * ''Адзнакі на мундзірах павіны быць аднак беларускія, на шапках [[Пагоня|Пагоні]], а [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белыя сьцяжкі]] на левым рукаве.'' * ''Батальён можа быць ужыты толькі на [[Беларусь|Беларусі]] й толькі супроць ворагаў беларускага народу [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|бальшавіцкіх партызанаў]].'' </blockquote>Калі Шлегель прачытаў гэтыя патрабаваньні, ён на ўсё пагадзіўся, апрача таго, што камандоўцам батальёну павінны быць беларус. Ён лічыў, што камандоўцам фармаваньня мусіць быць [[Немцы|немец]], але ніжэйшыя чыны маглі б цалкам займаць беларусы<ref name=":0" />. На што Кушаль і Саковіч пагадзіліся, ня бачачы іншых магчымасьцяў стварыць беларускую вайсковую адзінку. Такім чынам, Кушаль і Саковіч прыйшлі да згоды са Шлегелем<ref name=":0" />. У тым жа месяцы паміж начальніка [[Паліцыя бясьпекі (Трэці Райх)|паліцыі бясьпекі]] й [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] [[Генэральная акруга Беларусь|генэральнай акругі Беларусі]] [[СС]]-[[обэрштурмбанфюрэрам|обэрштурмбанфюрэра]] [[Эдуард Штраўх|Эдуарда Штраўха]] й кіраўніцтва [[Беларуская народная самапомач|БНС]] было падпісанае пагадненьне пра стварэньне асобнага беларускага батальёну СД, у задачы якога ўваходзіла б выключна барацьба з [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі|партызанамі]]. Прычыны, якія схілілі Штраўха стварыць зь беларусаў асобны батальён СД, называюць розныя. Найверагодней, формаваньне яго было абумоўленае тым, што стацыянарныя органы паліцыі бясьпекі й СД мелі патрэбу ў дадатковых сілах, каб праводзіць адмысловыя дзеі супраць партызанаў і іншых «непажаданых элемэнтаў», у тым ліку, каб «разьвязаць [[жыдоўскае пытаньне]]», якім Штраўх займаўся на Беларусі<ref name=":2" />. == Набор у батальён == На наступны дзень пасьля падпісаньня загаду пра стварэньне батальёну (сьнежань 1942 году) [[Францішак Кушаль]] выехаў у акругі, каб на месцы паразумецца з акруговымі рэфэрэнтамі [[Беларускі корпус самааховы|БСА]] й кіраўнікамі [[Беларуская народная самапомач|Самапомачы]]. Запэўніўшы акрэсьленую колькасьць добраахвотнікаў з кожнае акругі, Кушаль вярнуўся ў [[Менск]] і пачаў чакаць іхнага прыбыцьця<ref name=":0" />. У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну<ref name=":0" />. Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":0" /><ref name=":4" /> * 1-я [[рота]] (камандовец — [[малодшы лейтэнант]] [[Іван Орсіч]]) — 200 человек. * 2-я рота (камандовец — малодшы лейтэнант Мазур) — 200 человек. У некаторых навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці [[Старшы лейтэнант|старшых лейтэнантаў]]<ref name=":3">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=172}}</ref>, але, паводле Кушаля, яны былі [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантамі]]<ref name=":0" />, з чым таксама пагаджаецца частка дасьледчыкаў<ref name=":4" />. [[Файл:Фізычныя практыкаваньні жаўнераў СД.jpg|зьлева|значак|Фізычныя практыкаваньні жаўнераў]] Пра батальён Кушаль пісаў:<ref name=":0" /><blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел — улюбёнец беларускага грамадзянства.''</blockquote>Нямецкім камандоўцам батальёну прызначылі [[Афіцэр|афіцэра]] з апарату [[Эдуард Штраўх|Штраўха]] — [[СС]]-[[штурмбанфюрэр]]а Курта<ref name=":9" /> Юнкера<ref name=":17">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=173}}</ref><ref>{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|назва=Беларусь учора і сяньня|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253}}</ref> (або Юнкерса)<ref name=":4">{{Артыкул|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|спасылка=http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html|выданьне=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|загаловак=Белорусские полицейские батальоны|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200603073254/http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html}}</ref>. === Змаганьне з польскім уплывам === Дзеля пазбаўленьня польскага ўплыву, [[Беларускі нацыяналізм|беларускія нацыяналісты]] праводзілі вельмі строгую сэлекцыю кандыдатаў у 13-ы Беларускі батальён пры СД. Збольшага гэты захад быў пасьпяховым і ўдачным. Але нават беларуская рота СД, якая ахоўвала [[Калдычэва|Калдычэўскі]] ляге­р і была вельмі ляяльнай да [[Трэці Райх|немцаў]], не была пазбаўленая агентуры [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]]. Напрыклад, у 1943 годзе быў выкрыты й арыштаваны паліцыянт Ян Сухажэўскі, які ўзначальваў польскую агентурную ячэйку ў Калдычэве<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=184}}</ref>. Агулам жа ў структурах СД дамінавалі беларусы, пра што ўспамінаў дзеяч нацыянальнага руху [[Язэп Малецкі|Язэп Мялецкі]]:<ref>{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter26 У БАРАНАВІЧАХ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref><blockquote>''Навет СД на [[Баранавічы|Баранавіцкую]], [[Слонім|Слонімскую]], [[Наваградак|Наваградзкую]] й [[Ліда|Лідзкую]] акругі было абсаджанае [[Беларусы|Беларусамі]] й беларускімі збройнымі аддзеламі. Тут зь беларускага боку палітычныя справы ў гэтым часе [Восень 1942 году] кантралявалі патрыёты В.Папуцэвіч, А.Русак, Я. Якуцэвіч, К. Кіслы ды іншыя. Не зважаючы на ўсе наступы з боку польскага ды савецкіх агентаў, яны здолелі адміністрацыйна апанаваць аграмадную прастору [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] й да канца [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкае акупацыі]] надаць ёй выключна беларускі характар.''</blockquote> == Шлях батальёну == [[Файл:Беларускія жаўнеры СД.jpg|зьлева|значак|233x233пкс|Кадар з кінакронікі.]] У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск]]у<ref name=":17" /> й [[Лепель|Лепелю]]<ref name=":4" />. Тамака як камандоўцы, так і стральцы паказалі сябе з найлепшага боку. Пасьля колькітыднёвай акцыі батальён вярнуўся ў [[Менск]]. Немцы, у тым ліку й камандовец батальёну, вельмі хвалілі падначаленых [[Беларусы|беларусаў]]. У часе акцыі былі забітыя некалькі дзясяткаў беларускіх ваяроў<ref name=":17" />. Гэтыя ахвяры вельмі ўрачыста былі пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускай грамадзкасьці й немцаў. Паводле тагачаснай публікацыі у «[[Беларуская газэта (1941)|Беларускай газэце]]» «Памерлі, каб жыла Беларусь», прадстаўнік беларускай цывільнай грамадзкасьці прамаўляў на пахаваньні двух жаўнераў батальёну:<ref name=":22">{{Артыкул|загаловак=Памерлі, каб жыла Беларусь|аўтар=З. Бакун.|мова=be|год=1943|спасылка=https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|выданьне=[[Беларуская газэта (1941)|Беларуская газэта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624195445/https://sun9-43.userapi.com/c9868/u7689032/115409985/z_89406300.jpg|старонкі=3}}</ref><blockquote>''Толькі той, хто ставіць свабоду вышэй за жыцьцё, хто не баіцца сьмерці, можа прэтэндаваць на тое, каб стацца валадаром і гаспадаром, а не нявольнікам. Да такіх і належалі забітыя бандытамі беларускія жаўнеры.''</blockquote>Батальён паказваў сябе вельмі добра<ref name=":17" />, з-за чаго [[Францішак Кушаль|Кушаль]] разьлічваў на сфармаваньне яшчэ падобных беларускіх адзінак<ref name=":17" />. У складзе батальёну дзейнічала навучальня рота, створаная ў траўні 1943 году. Надалей яна была перайменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскае барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтоўку, савецкую й нямецкую зброю<ref name=":4" />. === Канфлікты зь немцамі === У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе добра, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўца батальёну, [[Немцы|немца]], і беларускіх афіцэраў. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце ў якасьці пасярэдніка паміж іх<ref name=":0" />. Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэтакіх канфліктаў:<ref name=":0" /><blockquote>''…Адна тая, што немцы папрыдзялялі да ротаў сваіх падафіцэраў, якія называліся шэфамі ротаў і інструктарамі. Вось гэтыя шэфы ротаў і пачалі ўваходзіць у кампэтэнцыі камандзіраў ротаў і зьвязаў. Нашыя афіцэры не хацелі зрачыся сваіх правоў і прывілеяў камандзіраў на карысьць нямецкіх падафіцэраў. Ізноў нямецкія падафіцэры пры кожным асаджэньні іх, у выпадку, калі яны мяшаліся ў правы нашых камандзіраў, жаліліся камандзіру батальёну. Немец, камандзір батальёну, заўсёды прымаў бок сваіх нямецкіх падафіцэраў і нападаў на афіцэраў беларусаў, хоць бы яны мелі стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афіцэры ў такім выпадку адклікаліся да мяне. Другая прычына канфлікту была тая, што на ўсіх гаспадарскіх функцыях у батальёне стаялі нямецкія падафіцэры, якія абкрадалі нашых жаўнераў. Я асабіста сцьвердзіў некалькі раз крадзеж нямецкімі падафіцэрамі харчоў, аб чым дакладваў нямецкім вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзір батальёну меў частыя няпрыемнасьці й канфлікт гэты паміж ім і намі што раз больш паглыбляўся.''</blockquote> ==== Лейтэнант Мазур ==== Найбольш няўступлівым быў камандовец 2-гой роты [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнант]]<ref name=":0" /> (або [[старшы лейтэнант]])<ref name=":3" /> Мазур, чалавек досыць амбіцыйны й імпульсіўны, з-за чаго камандоўца батальёну прасіў Кушаля, каб ён адклікаў Мазура й даў на ягонае месца іншага афіцэра. Аднак Кушаль праігнараваў ягоную просьбу. Празь некаторы час камандовец батальёну паведаміў Кушалю, што Мазур высылаецца ў афіцэрскую школу ў [[Бэрлін|Бэрліне]] на перашкаленьне, што Кушаля вельмі зьдзівіла, але ён паверыў. Аднак, калі Мазур перад ад’ездам пайшоў у аддзяленьне [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] па дакумэнты, ён таямніча зьнік, беларускія жаўнеры болей яго ня бачалі<ref name=":0" />. Прыблізна праз два тыдні пасьля гэтага выпадку камандовец фармаваньня паведаміў афіцэрам батальёну, што Мазур быў забіты ў часе бамбаваньня [[Патсдам|Потсдаму]], дзе знаходзілася ягоная школа. Але Потсдам быў пабамбардаваны толькі ў красавіку 1945 году, таму сьмерць Мазура засталася загадкай<ref name=":0" />. Сярод ягоных суслужыўцаў хадзілі чуткі, што яго расстралялі<ref name=":18">{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|частка=[http://translatyr.org/librusec/521381#TOC_idp1166741888 Глава 5. Разведывательно-диверсионные части]}}</ref>. === Вялейка === ==== Папаўненьне ==== [[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера.]] Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях у Менскай акрузе<ref name=":18" />. У іх батальён нёс ахвяры, але стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеньню таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск]]у ў [[Вялейка|Вялейку]]. У Вялейцы яго папоўніла рота, якая была створаная пры СД у гэтым жа мястэчку, пад камандаваньнем [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Аркадзь Качан|Аркадзя Качана]]<ref name=":0" />. Апрача таго, з [[Глыбокае|Глыбоцкае]] акругі прыбыло каля 150 чалавек на чале зь лейтэнантам Л. Якубёнкам<ref name=":0" />. Такім чынам, у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялікую адзінку ў складзе каля тысячы чалавек. Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ы Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''»<ref name=":0" />. ==== Перавод зьвязаў ==== Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш за [[Узвод|зьвяз]]<ref name=":0" />, былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД. ==== Бандыкаў бунт ==== ===== Прычыны бунту ===== Большасьць батальёну знаходзілася ў [[Вялейка|Вялейцы]]. Тутака ён вельмі часта прымаў удзел у супрацьпартызанскіх акцыях. Аднак камандовец батальёну, немец, вельмі тэндэнцыйна ставіўся да беларускіх афіцэраў. Значэньне афіцэраў-беларусаў ён увесь час стараўся зьвесьці да нуля, супрацьстаўляючы ім нямецкіх падафіцэраў. Гэтакае стаўленьне вельмі абурала беларускіх афіцэраў. ===== Бунт ===== [[Файл:Група афіцэраў 1-га беларускага батальёну пры С.Д.jpg|значак|215x215пкс|Суполка ахвіцэраў 1-га беларускага батальёну СД]] Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (лета 1944 року)<ref name=":0" /><ref name=":4" />. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэта, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск]]у [[Эдуард Штраўх|Эдуарду Штраўху]]<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=175}}</ref>. ===== Наступствы бунту ===== На другі дзень пасьля гэтага інцыдэнту [[Францішак Кушаль]] прыехаў у [[Вялейка|Вялейку]] на інспэкцыю батальёну. Лейтэнант Бандык зьявіўся да яго са сваімі афіцэрамі й распавёў пра інцыдэнт. Кушаль неадкладна напісаў адпаведны рапарт [[Радаслаў Астроўскі|Прэзыдэнту БЦР]] і прасіў яго зьвярнуцца з гэтай справай да начальніка СД. Радаслаў Астроўскі перамовіў зь немцамі, і ў рэшце рэштаў беларускія афіцэры былі прызнаныя невінаватымі. Камандовец батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але стасункі паміж іх яшчэ болей пагоршыліся<ref name=":0" />. === Ліда === У [[Ліда|Лідзе]] знаходзіўся [[Узвод|зьвяз]] батальёну пад камандаваньнем Івана<ref name=":12">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=174}}</ref> (або Васіля)<ref name=":2" /> Мялешкі. У студзені 1944 году фюрэр [[СС]] паліцыі Лідзкай акругі вырашыў правесьці апэрацыю супраць тутэйшых партызанаў. З гэтаю мэтаю ён стварыў баёвую суполку, у якую, акрамя зьвязу Мялешкі, увайшлі іншыя фармаваньні з болей нізкімі баявымі якасьцямі. У апэрацыі мусілі ўдзельнічаць:<ref name=":12" /> * Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну пры СД; * Рота ваенна-будаўнічай [[Арганізацыя Тодту|арганізацыі Тодту]] ''(Todt Organisa­tion);'' * Атрад тутэйшай [[Беларуская дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]]; * Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту. Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10 км ад Ліды стаяла нямецкая пяхотная рота, якая таксама мусіла ўдзельнічаць у апэрацыі. Але ініцыятар ак­цыі, фюрэр СС і паліцыі, не паведаміў нямецкаму камандоўцу, зь якога накірунку прыйдзе суполка Мялешкі. У скутку, нямецкі камандовец атрымаў ад свайго дазору данясеньне, што да раёну іх разьмяшчэньня набліжаецца падазроны атрад. Калі камандовец роты паглядзеў у бінокаль, то ўбачыў узброеных людзей у рознай уніформе. Жаўнеры арганізацыі Тодту насілі [[Мундур|мундуры]], колерам падобныя да польскіх. А з-за таго, што пад Лі­дай дзейнічала шмат [[Армія Краёва|польскіх партызана]]<nowiki/>ў, камандовец нямецкае роты, вырашыўшы, што гэта ворагі, прыказаў адкрыць агонь. На чале атраду ішоў лейтэнант Мялешка, і ён жа першым быў цяжка ранены. Жаўнер, які кінуўся на дапамогу свайму камандоўцу, быў адразу ж забіты. Непаразуменьне хутка высьветлілася, аднак Мя­лешка сканаў ад ранаў на месцы<ref name=":12" />. === Глыбокае === Улетку 1943 году<ref name=":4" /> першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках<ref name=":4" />. Камандоўцам гэтага злучэньня быў ужо [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]]<ref name=":0" /> Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь [[Мінамёт|мінамёта]], якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ<ref name=":0" />. Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й камандовец Орсіч, якому аскепак прабіў лёгкія навылёт. Паводле ўспамінаў Кушаля, Орсічаў стан у лязарэце быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты момант, паводле тагачасных чутак, ён паправіўся й знаходзіўся ў лязарэце ў [[Баварыя|Баварыі]] на вылячэньні<ref name=":0" />. === Эвакуацыя === Напрыканцы чэрвеня (паводле [[Юры Туронак|Юрыя Туронка]], у ліпені<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Дзейнасьць БЦР у Нямеччыне|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref>) 1944 году распачалася эвакуацыя зь Беларусі. 13-ы батальён пачаў адступаць на захад разам зь [[Вэрмахт|нямецкім войскам]]. Па дарозе далучаліся да яго часткі, якія былі аддзеленыя ад батальёну. ==== Бандыкава дэзэрцыя ==== Стасункі паміж камандоўца батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі штораз горшаліся й сталі немагчымымі. Нямецкія афіцэры былі поўнымі панамі становішча ў ротах. Гэтакі стан рэчаў не задавальняў беларускіх афіцэраў. У [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]] на пастою лейтэнант [[Антон Бандык]] заалярмаваў сваю роту. Да паўстанцаў далучыліся афіцэры Іваніцкі, Дрозд і Мохарт і пад камандай Бандыка адлучыліся ад батальёну й пайшлі ў [[Аўгустоўская пушча|лес]]. Такім чынам 150 стральцоў і 4 афіцэры сыйшлі з батальёну<ref name=":13">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176}}</ref>. ==== Расправа немцаў ==== Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі [[унтэр-афіцэр]])<ref name=":13" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката<ref name=":13" />. Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ — ісьці ў падпарадкаваньне камандаваньня [[Расейская вызвольная армія|РВА]]. Атрымаўшы чыгуначныя квіткі, большасьць так і зрабіла. Але лейтэнанты Сасукевіч, Кушняровіч (Кушнеровіч) і Клінцэвіч замест таго, каб ехаць да РВА, паехалі ў [[Бэрлін]] да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]], дзе ўступілі ў [[1-ы кадравы батальён БКА|1-ы Кадравы Беларускі Батальён]], які тамака фармаваўся<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=176 — 177}}</ref>. Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у [[Аўгустова (Польшча)|Аўгустове]], ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote> === Італія === Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га Польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]<ref name=":2" />. Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень. [[Францішак Кушаль]] жа пра дзеяньні жаўнераў батальёну ў Італіі нічога не напісаў. Таксама, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], у ліпені 1944 году на барацьбу з партызаншчынай на [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]] была адпраўленая толькі 3-я рота батальёну<ref name=":4" />. Паводле [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], 3-я рота гэтаксама была накіраваная ў Італію ў 1944 годзе, але на нядоўгі час. Паводле яго, асабовы склад кватараваўся ў ваколіцах [[Трыест|Трыесту]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць|аўтар=[[Юры Грыбоўскі]].|год=2007|мова=be|спасылка=http://www.belhistory.eu/yury-grybo%D1%9Eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201230013036/http://www.belhistory.eu/yury-grybo%d1%9eski-belaruski-legiyon-ss-mify-i-rechaisnasc/}}</ref>. === Варшава === {{Глядзіце таксама|Варшаўскае паўстаньне}} Частка батальёну, складзеная зь 7 ротаў (каля 700<ref name=":21">{{Артыкул|загаловак=Karbowiak o konflikcie polsko-białoruskim|год=25 grudnia 2012|аўтар=[[Аркадыуш Карбовяк|Arkadiusz Karbowiak]].|спасылка=https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim|выданьне=wPolityce.pl|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210630073502/https://wpolityce.pl/polityka/147338-karbowiak-o-konflikcie-polsko-bialoruskim}}</ref> або тысячы<ref name=":7">{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}}</ref> чалавек), была накіраваная ў [[Варшава|Варшаву]]<ref name=":7" />. На чале батальёну заставаўся Курт Юнкер, але ў годнасьці [[Гаўптштурмфюрэр|гаўптштурмфюрэра СС]]<ref name=":9" />. Фармаваньне ўпершыню згадвалася ў Варшаве з 3 жніўня<ref name=":7" /> як ахова жылых будынкаў і нямецкіх управаў у паліцыйнай дзялянцы ў раёне [[Алея Шухі|Алеі Шухі]], [[Алея Ружаў|Ружаў]] і [[Алея Ўяздоўскага|Ўяздоўскага]], а таксама ў раёне вуліцаў Кашыкава і Вейскай. Батальён вартаваў тыя будынкі да 13 верасьня<ref name=":9">{{Артыкул|загаловак=Legenda o „własowcach” w Powstaniu Warszawskim|год=2014-07-30|спасылка=https://www.mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155|выданьне=Mówią wieki|мова=pl|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210227180537/https://mowiawieki.pl/index.php?page=aktualnosci&id=155}}</ref>. Хутчэй за ўсё, увесь батальён прыняў удзел у задушэньні [[Варшаўскае паўстаньне|паўстаньня]], акрамя 4-й роты. За ўдзел у баях з паўстанцамі [[обэрфэльдфэбэль]] Ілья Занец ({{Мова-de|Ilja Sanetz}}) з 2-га [[Узвод|зьвязу]] 1-й роты, быў узнагароджаны [[Мэдаль для ўсходніх народаў|залатым мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]]. Таксама баі беларусаў зь 1-й роты у [[Макотаў|Макотаве]] [[Армія Краёва|палякі]] ўспрынялі як змаганьне з [[Украінская дапаможная паліцыя|украінцамі]]<ref name=":7" />. 11 верасьня пачаўся інтэнсіўны агонь артылерыі й мінамётаў, які стаў пачаткам наступленьня на [[Сельцы (Варшава)|Сельцы]]. Дзьве роты сілай 250 салдатаў пры падтрыманьні дванаццаці танкаў і штурмавых гарматаў выйшлі ў атаку на вышыні вул. Бончы, але спробы атакі пад камандаваньнем ротмістра «Гарды» былі няўдалымі да 18-й гадзіны, хаця беларусы акапаліся на блізкай адлегласьці. [[Мэдаль для ўсходніх народаў|Срэбным мэдалём 2-й клясы за адвагу для ўсходніх народаў]] былі ўзнагароджаныя [[яфрэйтар]] [[Анатоль Юрэвіч]] ({{Мова-de|Anatol Jurewitsch}}) і [[унтэр-афіцэр]] [[Пётар Моніч]] ({{Мова-de|Peter Monitsch}}), абодва жаўнеры з [[Артылерыя|артылерыі]]. Першы за ўзорнае выкананьне сваіх абавязкаў і адвагу ў баі (уратаваў [[Батарэя (войска)|батарэю]] жаўнераў), а другі — за выдатнае камандаваньне й добрую службу<ref name=":7" />. [[Нагрудны знак «За раненьне»]] атрымаў салдат ([[шараговец]]) Міхаіл Корбут ({{Мова-de|Michael Korbut}}) за баі 23 верасьня. Два яфрэйтары [[Графін Бейка]] ({{Мова-de|Grafin Beyko}}) і [[Піліп Сяргеня]] ({{Мова-de|Philipp Sergenia}}), былі ўзнагароджаныя аналягічным знакам за раненьні, атрыманыя 26 верасьня. Па сканчэньні баёў у Варшаве беларускі батальён, які складаўся з 600 паліцыянтаў<ref name=":7" />, быў выведзены зь места. === Нямеччына === У кастрычніку 1944 году [[лейтэнант]] Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]]. Усхваляваны тымі расповедамі [[Францішак Кушаль|Кушаль]] адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы<ref name=":14">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=177}}</ref>. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф|Альбэртсдорфе]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў<ref name=":0" />. У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў нямашака ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<ref name=":0" /><blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў. «Мы жадаем, казалі мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсіх стараньняў, каб нашыя афіцэры вярнуліся да нас».''</blockquote>Паводле Францішка Кушаля, у гэты час у батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзі былі падзеленыя на адзінкі й раскінутыя па ўсёй [[Трэці Райх|Нямеччыне]]:<ref name=":0" /> * 1 рота ў [[Лебрэхсдорф]]е — 85 чалавек; * 1 рота ў [[Ніхачоў|Ніхачове]] — 89 чалавек; * 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]] — 260 чалавек; * 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]] — 112 чалавек; * 1 зьвяз у [[Бэрлін]]е — 21 чалавек. Аднак, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], 500—600 жаўнераў — гэта колькасьць падчас эвакуацыі, а ўжо пасьля яе, на ягоную думку, засталося толькі 150 жаўнераў<ref name=":4" />. У сьнежні 1944 — студзені 1945 рокаў рэшткі батальёну ўвайшлі ў склад [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|1-й грэнадэрскай брыгады войскаў СС]]<ref name=":14" />. === Данія === Паводле [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлерчука]], у [[Данія|Даніі]] ў сакавіку-красавіку<ref name=":26">{{Артыкул|загаловак=«Бел-чырвона-белыя адзнакі на касках разам з маланкамі СС». Ігар Марзалюк пра справы беларускіх нацыяналістаў часоў вайны|год=30.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк]].|мова=be|спасылка=http://www.ctv.by/bel-chyrvona-belyya-adznaki-na-kaskah-razam-z-malankami-ss-igar-marzalyuk-pra-spravy-belaruskih}}</ref> 1945 годзе знаходзілася 150 жаўнераў 13-га батальёну СД, але дакладна невядома што яны тамака рабілі, імаверна, нешта ахоўвалі<ref name=":8">{{Артыкул|аўтар=[[Дзьмітры Гурневіч]].|год=6 траўня 2017|загаловак=Беларусы, якія служылі немцам, хацелі ратавацца ў Скандынавіі|выданьне=[[Радыё Свабода]]|мова=be|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28471824.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200509060920/https://www.svaboda.org/a/28471824.html}}</ref>. == Бандыкаўцы == === Сустрэча з Арміяй Краёвай === Пад час эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] ўцякла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў» — каля 4 [[Афіцэр|афіцэраў]], 19 [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэраў]] і 90 [[Шараговец|шарагоўцаў]]<ref name=":15">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=178}}</ref>. Палякі ў сваёй справаздачы пасьпяшаліся ставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што даволі сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе<ref name=":15" />. === Ну службе ў Арміі Краёвай === {{Глядзіце таксама|Армія Краёва}} Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем [[Падпаручык|падпаручыка]] С. Кота. Цяпер новы атрад складаўся з 60 чалавек і дзейнічаў у раёнах Саенек — [[Аўгустоў]] і Балінка — Кальніца — Аўгустоў. З прычыны таго, што бандыкаўцы былі добра падрыхтаваныя, кіраўніцтва [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]] кінула іх у бойку літаральна ўжо на наступны дзень — 15 ліпеня<ref name=":15" />. [[Файл:Bialystok ak.png|значак|[[Беласток (акруга)|Беластоцкая акруга]] Арміі Краёвай]] З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек — [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], у выніку якой яны здолелі зьнішчыць чатыры нямецкія самаходы. Падчас гэтых апэрацыяў ніводны беларус дый ніводны паляк з атраду ня быў забіты. У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне Арміі Краёвай (студзень 1945), усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах. === На службе ў Чорнага Ката === {{Глядзіце таксама|Чорны кот}} Паводле [[Алег Раманько|Алега Раманька]], дагэтуль яшчэ невядомы лёс самаго [[Лейтэнант|лейтэнанта]] [[Антон Бандык|Бандыка]] й астатніх (болей за паўсотню) былых беларускіх жаўнераў. Ён мае некалькі вэрсіяў: альбо палякі разьмеркавалі іх па іншых атрадах, альбо яны вярнуліся да немцаў, як лейтэнанты Мохарт і Дрозд, альбо сталі арганізавана бегчы ва Ўсходнюю Беларусь, каб пачаць тамака партызанку супраць бальшавікоў<ref name=":16">{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=179}}</ref>. Гісторык [[Сяргей Ёрш]] і [[Сяржук Горбік]] сьцьвярджаюць, што напрыканцы 1946 атрад на чале з Антонам Бандыкам вызваліў больш за трыста беларусаў, якіх бальшавікі везьлі дзеля допытаў праз [[Варшава|Варшаву]] зь [[Нямеччына|Нямеччыны]]. Аднак дакумэнтальных крыніцаў пра гэтае няма, толькі расповеды нейкага інфарматара X<ref>{{Артыкул|загаловак=Як два чалавекі прыдумалі міф пра Міхала Вітушку|спасылка=https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|год=31.07.2017|мова=be|аўтар=[[Антон Рудак]].|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210208160550/https://budzma.by/news/yak-dva-chalavyeki-prydumali-mif-pra-mikhala-vitushku.html}}</ref>. == Злачынствы == Сам батальён у расстрэлах ня ўдзельнічаў, а выкарыстоўваўся толькі ў антыпартызанскіх апэрацыях<ref name=":2" />. У злачынствах, учыненых нацыстамі ў Беларусі супраць мірнага насельніцтва, беларусы ўдзельнічалі зрэдку<ref name=":2" />. Як адзначаў гісторык [[Арон Цявеліч Лейзераў|А. Т. Лейзераў]]:<ref name=":2" /><blockquote>''…немцы пазьбягалі заахвочваньня да масавых акцыяў, у тым ліку пагромаў, паліцыі з тутэйшых жыхароў. У сувязі з гэтым яны вымушаныя былі заахвоціць прывезеныя ў Беларусь украінскія й летувіскія паліцыйныя батальёны.''</blockquote>Дакумэнтальна вядомыя злачынствы Бобкавай роты ў [[Калдычэва|Калдычэве]]<ref name=":2" /> і жаўнераў Якубёнкавай роты<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Артыкул|год=2015|спасылка=https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html|загаловак=Рассекреченные материалы из архива КГБ раскрывают имена убийц людей в Тростенце|выданьне=[[Савецкая Беларусь]]|мова=ru|нумар=215 (24845)|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201116124931/https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html}}</ref> (5-я рота)<ref name=":5" /> батальёну. Таксама вядома, што першы зьвяз 1-е роты й частка другога зьвязу вартавалі будынкі [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках, будучы ў [[Глыбокае|Глыбокім]]<ref name=":4" />. Гэтаксама вядома, што 5-я рота ўдзельнічала ў зьнішчэньні [[Глыбоцкага гета]]<ref name=":20" />. Паводле [[Аркадыуш Карбовяк|Карбовяка]], батальён удзельнічаў і ў зьнішчэньні [[Наваградзкае гета|Наваградзкага гета]]<ref name=":21" />. Рота ў [[Калдычэва|Калдычэве]] часам разглядаецца як асобная адзінка, бо падпарадкавалася пэўны час Баранавіцкаму аддзелу [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]]<ref name=":16" />, хаця батальёнаў тагачасьнік і стваральнік [[Францішак Кушаль]] не ўспамінае пра іншыя асобныя беларускія фармаваньні СД<ref name=":0" />. Жаўнеры Баранавіцкага аддзелу таксама ўдзельнічалі ў апэрацыях [[Апэрацыя «Гэрман»|«Гэрман»]], [[Апэрацыя «Балотная ліхаманка»|«Балотная ліхаманка»]], [[Апэрацыя «Гамбург»|«Гамбург»]]<ref name=":4" />. У сакавіку 2021 году [[Ігар Марзалюк]] у сваім артыкуле «[[Народная газета|Народнай газеце]]» таксама заявіў, што гэны батальён зьнішчыў агулам пяць [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|гетаў]], у тым ліку ў [[Глыбоцкае гета|Глыбокім]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Сожженные деревни: преступление без срока давности|год=22.03.2021|аўтар=[[Ігар Марзалюк|Игорь Марзалюк]].|спасылка=https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210324004355/https://www.sb.by/articles/pepel-khatyni-istoriya.html}}</ref>. У этэры [[СТБ]] ён удакладніў, дзе батальён зьнішчаў гета: [[Глыбока]] (жнівень 1943), [[Менск]] (кастрычнік 1943), рэшткі гета ў [[Валожын|Валожыне]], [[Баранавічы]], [[Нясьвіж]], Гарадзішча<ref name=":26" />. Гэтаксама ў сваім інтэрвію «[[СБ. Беларусь сегодня|Беларусі сегодня]]» ў кастрычніку 2020 году Марзалюк паведаміў, што батальён зьнішчыў Глыбоцкае гета з карыстаньнем артылерыі й танкаў<ref name=":10">{{Артыкул|загаловак=Кто и зачем путает патриотизм с предательством|год=29.10.2020|выданьне=[[Беларусь сегодня]]|аўтар=Евгений Кононович.|мова=ru|спасылка=https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201123192037/https://www.sb.by/articles/istoriya-odnogo-lozunga.html}}</ref>, але гэтыя танкі й артылерыя не былі ў складзе самога батальёну<ref name=":20">{{Артыкул|загаловак=Рух зусім незалежніцкі...|аўтар=[[Алег Ліцкевіч|Олег Лицкевич]].|мова=ru|выданьне=[[Беларуская думка (часопіс)|Беларуская думка]]|спасылка=https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624200240/https://beldumka.belta.by/isfiles/000167_494209.pdf}}</ref>. === Канцлягер у Калдычэве === {{Асноўны артыкул|Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер}}[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|[[Баранавічы|Баранавіцкая]] рота батальёну.]] У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20 км ад [[Баранавічы|Баранавічаў]]) быў створаны [[канцэнтрацыйны лягер]]. Лягер быў створаны на тэрыторыі колішняга маёнтка польскага шляхціча Салевіча. Да ўтрыманьня вязьняў тутака выкарыстоўвалі стайні, гумны й хлявы<ref name=":2" />. Тутэйшая ахова, паводле [[Сяргей Чуеў|Сяргея Чуева]], мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам<ref name=":4" />. Вартаўнікоў лягеру было 100 чалавек<ref name=":2" /> У складзе роты, жаўнеры якой абаранялі лягер, агулам было 150 чалавек, зь іх 148 — [[беларусы]]<ref name=":11">{{Артыкул|загаловак=ООН провозгласила 27 января Международным днем памяти жертв холокоста|год=31 студзеня 2021|спасылка=https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2|мова=ru|выданьне=[[Беларускае тэлебачаньне|БТ]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210518215420/https://www.tvr.by/news/obshchestvo/oon_provozglasila_27_yanvarya_mezhdunarodnym_dnem_pamyati_zhertv_kholokosta/?PAGEN_2=2}}</ref>. Паводле Аркадыюша Карбовяка, гэта была 7-я рота<ref name=":21" />. Аднак, паводле іншых навукоўцаў, гэта была іншая рота, бо [[Сяргей Бобка]], калі быў адлучаны ад службы ў лягеры, быў вызначаны за камандоўца 7-й роты батальёну, якая была ў [[Новая Вільня|Новай Вялейцы]]<ref name=":18" />. ==== Лейтэнант Бобка ==== Камэндантам лягеру быў лейтэнант Сяргей<ref name=":19">{{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}}</ref> Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя ўрадніку [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы — усяго яму падпарадкавалася каля 100 чалавек. Ёрн меў даволі нізкую годнасьць — усяго толькі [[СС-штурман]]а<ref name=":16" />, што раздражняла беларускі пэрсанал. Апрача таго, паводле Бобкі, ужо толькі тое, што «''гэты прымітыўны чалавек з адной лычкай''» меў над ім і ўсім лягерам такую ўладу, надта раздражняла беларусаў. Да таго ж, Ёрн часта ўмешваўся ва ўнутранае жыцьцё роты й публічна, нават перад вязьнямі, біў паліцыянтаў<ref name=":16" />. У добраахвотніцкія фармаваньні ішл розныя людзі, у тым ліку й у гэтую роту СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь сяброў роты зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага з [[Габрэі|жыдоў]]<ref name=":16" />. Ёрн жа, будучы тыповым нямецкім службоўцам, не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэштаў, восеньню 1943 году<ref name=":18" /> Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўца 7-е роты<ref name=":18" /> 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]]. ==== Лейтэнант Калька ==== [[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|214x214пкс|Адна з дружынаў аховы лягеру.]] Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн (паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], у годнасьці [[обэршарфюрэр]]а)<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск]]у. Ротай аховы (100 чалавек)<ref name=":2" /> камандаваў [[Мікалай Калька|М. А. Калька]] (сын царскага жандарма). Разам зь ім вынішчалі жыдоў, [[Камунізм|камуністаў]] і партызанаў [[Унтэр-афіцэр|унтэр-афіцэры]] Л. А. Сянкевіч, М. М. Кухта, А. І. Каралевіч, а гэтаксама шараговыя супрацоўнікі СД — Варанчак, Дыра, Ждан, Пранчак, Гутырчыкідр і іншыя. У якасьці знаку адрозьненьня пэрсанал лягеру насіў на пілётках і фуражках эмблему [[Адамава галава|мёртвай галавы]]. За «посьпехі», зробленыя ў хадзе ліквідацыі «ворагаў [[Трэці Райх|Райху]]», галоўны вайсковы рэфэрэнт [[БНС]] [[Францішак Кушаль]] дараваў Кальку ўзнагароду — Муаравую стужку<ref name=":2" />. За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска [[Арабаўшчына|Арабоўшчына]], урочышча [[Лозы (Берасьцейская вобласьць)|Лозы]], хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў чалавек<ref name=":2" />. Па [[Забойства Вільгэльма Кубэ|забойстве]] [[Вільгэльм Кубэ|Кубэ]] (верасень 1943 году) у Баранавічах, як і ў Менску, была праведзеная вялікая акцыя арыштаў. Каля 150 чалавек<ref name=":1">{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=[https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html#chapter34 ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ]|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}}</ref> тады загналі ў Калдычаўскі лягер, хаця яны былі ніяк незьвязаныя з забойствам Кубэ. Беларускім прадстаўнікам у СД удалося вырваць адтуль 50 чалавек<ref name=":1" />. Іншыя былі высланыя ў [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]] Нямеччыны<ref name=":1" />. ==== Пакараньне ==== Першыя працэсы над ахоўнікамі лягеру прайшлі ў 1940-я ў [[Польшча|Польшчы]]<ref name=":19" />. У сярэдзіне 50-х гадоў<ref name=":19" /> ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]]<ref name=":11" /> судзілі намесьніка камэнданта лягеру Бобку й аднаго з ахоўнікаў — Ёзэфа. [[Сяргей Бобка]] ўпарта сьцьвярджаў, што лягер быў «працоўным»<ref name=":19" />. Потым прысуд Бобку да сьмяротнага пакараньня быў заменены на пажыцьцёвае зьняволеньне, яшчэ пазьней на зьняволеньне на 25 гадоў. Ён выйшаў на волю ў 1972 годзе<ref name=":21" />. Другі працэс адбыўся ў 1962 годзе ў [[Дом афіцэраў (Баранавічы)|Доме афіцэраў]] у [[Баранавічы|Баранавічах]] над чатырма ахоўнікамі колішняга лягеру. Працэс быў адкрыты, вольных месцаў на ім не было<ref name=":19" />. Усе чатыры падсудныя ахоўнікі былі [[Беларусы|беларусамі]] й паходзілі з [[Заходняя Беларусь|Захаду]]. Гэта былі [[Мікалай Калька]], [[Леанід Сянкевіч]], [[Міхаіл Кухта]], [[Андрэй Каралевіч]]<ref name=":19" />. Усе сьцьвярджалі, што нікога не катавалі і былі ў [[Беларуская дапаможная паліцыя|паліцыі]] недобраахвотна. Іх абвінавачвалі ў «здрадзе Радзіме». Прысудзілі іх да расстрэлу. Ня ўсе злачынцы былі пакараныя<ref name=":11" />. === Глыбоцкае гета === {{Асноўны артыкул|Глыбоцкае гета}} Як сьведчыў былы жаўнер батальёну Франц Тэрэх, у жніўні 1943 году 3-я рота выехала ў мястэчка [[Глыбокае]]. Калі рота прыехала, гета щжо было абкружанае немцамі ды паліцыяй. На наступны дзень па прыезьдзе зранку пачаўся абстрэл усяго раёну гета зь вінтовак, кулямётаў ды гарматаў. У абстрэле ўдзельнічалі й танкі, якія там таксама знаходзіліся. Адначасова памяшканьні, дзе было сагнатае жыдоўскае насельніцтва, падпальвалі. Як сьцьвярджаў сам Тэрэх, ён быў узброены вінтоўкай са 120 патронамі, зь якіх амаль усе адстраляў<ref name=":20" />. [[Ігар Марзалюк]] сьцьвярджае, што ў той акцыі зьнішчэньня гета кожны ейны ўдзельнік патраціў 120 патронаў<ref name=":10" />. Такім чынам, 20 жніўня 1943 году было зьнішчанае [[Глыбоцкае гета]]. === Менскае гета === {{Асноўны артыкул|Менскае гета|Трасьцянец}} Позьняй восеняй 1943 году беларусы, якія служылі ў 13-м Беларускім паліцыйным батальёне пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]], удзельнічалі ў вынішчэньні жыдоў зь [[Менскае гета|Менскага гета]], дзе яны дзейнічалі разам са стралецкай [[Аддзяленьне|дружынаю]] (15 чалавек) з 26-га палку [[Паліцыя парадку (Трэці Райх)|паліцыі парадку]]<ref name=":2" />. Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў зь 5-й роты<ref name=":5" />. Паводле допытаў Станіслава Дзяржаўца, жаўнеры зь ягонай роты ў расстрэле ня ўдзельнічалі, яны толькі падвозілі да месца, аднак усё адбывалася на іхніх вачах, а самім забойствам займаліся [[Трэці Райх|немцы]] і [[Каралеўства Вугоршчына (1920—1946)|мадзяры]]<ref name=":20" />. Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''</blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства (паказаньні ліпень–жнівень 1986):<ref name=":5" /><blockquote>''Цягам двух-трох тыдняў паліцыянтамі 5-й роты 13-га беларускага батальёну СД штодзень на лясной паляне ў Трасьцянцы растрэльвалася ня меней за 15 чалавек.''</blockquote>Паводле жаўнера 3-й роты батальёну Ўладзімера Лонскага, жыдоў канваявалі ў Трасьцянец цягам тыдня і падчас гэтай апэрацыі было забіта да 500 чалавек<ref name=":20" />. Паводле ж удзельніка Хадасевіча, яны гэтым займаліся цягам 2–3 тыдняў безь перапынкаў<ref name=":5" />. Таксама ў допытах байцы роты сьцьвярджалі, што забівалі праз страх непарадкаваньня<ref>{{Артыкул|загаловак=Жертвы Тростенца:ПОГРЕБЁННЫЕ ДВАЖДЫ|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|год=2018|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180628/1036270674/zhertvy-trostenca-pogrebennye-dvazhdy.html|мова=ru|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]}}</ref>. === Забойства мірнага насельніцтва === У чэрвені 1944 году некаторыя сяляне, ўзяўшы з сабой дзяцей, вырашылі выйсьці зь лесу й заняцца аднаўленьнем разбураных дамоў у вёсцы [[Таўшчы|Таўшчах]]. Але яны трапілі ў абкружэньне 5-й роты 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну. Жаўнеры схапілі ўсіх, пазганялі іх у шчыльную суполку і канваявалі за ручай, у суседнюю вёску [[Чупры]]. Там былі два хлявы зь бярвеньня. Людзей пазганялі ў гэтыя пабудовы, абклалі сьцены салмоай і падпалілі. Людзі ў будынках крычалі й плакалі, з-за чаго адізн паліцыянт закінуў у адзін з хлявоў гранату, аднак плач ня сьціх. Людзі раптоўна змаглі выламаць дзьверы хлява і пачалі адтуль уцякаць, аднак паліцыянты пачалі страляць у іх. У хадзе гэтай акцыі выжыў толькі Іван Садко, які памёр праз два тыдні, але пасьпеў распавесьці гэтую гісторыю тутэйшым<ref name=":23">{{Артыкул|загаловак=Заживо сожженным|выданьне=Народнае слова|год=9.04.2009|аўтар=Екатерина Князева.|спасылка=http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20190728160522/http://nspaper.by/2009/04/09/zazhivo-sozhzhennym.html|мова=be}}</ref>. Агулам 20 жніўня 1944 году жаўнеры 5-й роты спалілі жывымі 58 чалавек<ref name=":23" />, сяроді якіх 29 дзяцей<ref name=":24">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак увековечит память о сожженых в годы ВОВ жителях трех деревень в Докшицком районе|год=19 июня 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030307/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-uvekovechit-pamjat-o-sozhzhenyx-v-gody-vov-zhiteljax-trex-dereven-v-dokshitskom-rajone-3198/|мова=ru}}</ref>. Праз тры тыдні гэтая мясцовасьць была захопленая [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай Арміяй]]. Сяляне, якія былі ў лесе, выйшлі адтуль і пахавалі сваіх аднавяскоўцаў на могілках вёскі [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]]<ref name=":23" />. ==== Пакараньне ==== У 1986 годзе супрацоўнікі Ўправы [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі|КДБ]] па [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]] знайшлі двух удзельнікаў злачынства, якім прысудзілі найвышэйшую меру пакараньня<ref name=":25">{{Артыкул|загаловак=Памятный знак сожженным жителям трех деревень появится в Докшицком районе|год=31 марта 2009|выданьне=Докшицкий районный исполнительный комитет|спасылка=https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200913030555/https://dokshitsy.vitebsk-region.gov.by/ru/region/view/pamjatnyj-znak-sozhzhennym-zhiteljam-trex-dereven-pojavitsja-v-dokshitskom-rajone-2893/|мова=ru}}</ref>. === Чорная кошка === {{Асноўны артыкул|Чорная кошка (Менск)}} З 1940 году ў [[Менск|Менску]] дзейнічала крымінальная групоўка. Цягам лета-восені 1943 году чатыры сябры банды ўступілі ў батальён. У пачатку лютага 1944 году банда была раскрытая. У ходзе следства было арыштавана 29 чалавек. Былі высветленыя 13 фактаў забойства<ref>{{Артыкул|загаловак=Время «ЧЕРНЫХ КОШЕК» или Главный беларуский бандитский бренд Советской эпохи|спасылка=https://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html|нумар=2 (68)|год=май 2017 года|аўтар=Андрей Тисецкий.|мова=ru|выданьне=[[Милиция Беларуси]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200511214838/http://bramaby.com/ls/blog/history/6219.html}}</ref>. == Афіцэрскі склад == На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: [[Старшы лейтэнант|надлейтэнант]] [[Іван Орсіч]], [[Лейтэнант|лейтэнанты]] Іван<ref name=":12" /> (або Васіль)<ref name=":2" /> Мялешка, [[Антон Бандык]], Дрозд, [[Мікалай Калька|М. А. Калька]], Іваніцкі, [[Аркадзь Качан]], Л. Якубёнак, [[Сяргей Бобка]], Мохарт, Сасукевіч, Кушнеровіч, Клінцэвіч<ref name=":0" />. Да батальёну таксама быў далучаны ахвіцэр-прапагандыст [[лейтэнант]] [[Віктар Чабатарэвіч]]. Камандны склад на ліпень 1943 году:<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=322}}</ref> {| class="wikitable" |+ !Пасада !Годнасьць !Ініцыялы |- |Афіцэр-прапагандыст |[[Лейтэнант]] |[[Віктар Чабатарэвіч]] |- |Камандовец 1-й роты |[[Старшы лейтэнант]]{{Заўвага|Паводле тагачасьніка [[Францішак Кушаль|Кушаля]], ён быў [[Малодшы лейтэнант|падлейтэнантам]].|name=padlejtenant}} |[[Іван Орсіч]] |- |Камандовец 2-й роты |Старшы лейтэнант{{Заўвага|name=padlejtenant}} |Мазур |- |Камандовец 3-й роты |Лейтэнант |[[Аркадзь Качан]] |- |Камандовец 4-й роты |Лейтэнант |[[Антон Бандык]] |- | rowspan="5" |Іншыя [[Афіцэр|афіцэры]] батальёну |Лейтэнант |[[Іван Мялешка]] |- |Лейтэнант |Дрозд |- |Лейтэнант |Мохарт |- |Лейтэнант |Калька |- |Лейтэнант |Іваніцкі |} Увосені 1943 году [[Сяргей Бобка]] стаў камандоўцам 7-е роты<ref name=":18" />. == Вядомыя жаўнеры == [[Файл:Аляксандар Ермаловіч.jpg|значак|230x230пкс|Аляксандар Ермаловіч]] * [[Аляксандар Ермаловіч]] (? — 31 ліпеня 1943) — [[фэльдфэбэль]] зь [[Менск|менскае]] роты батальёну. Загінуў у баі 31 ліпеня 1943 году. Быў урачыста пахаваны 3 жніўня на [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковых могілках]] Менску<ref name=":22" />. *[[Янка Філістовіч]] ([[14 студзеня]] [[1926]] — пасьля [[11 лістапада]] [[1953]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч на [[Беларуская дыяспара|эміграцыі]], публіцыст, удзельнік [[Беларускі пасьляваенны антысавецкі супраціў (1944—1957)|паваеннага антысавецкага руху]]. Быў мабілізаваны ў батальён 17 траўня 1943 году<ref name=":20" />. Служыў у 3-й роце батальёну<ref name=":20" />. Паводле [[Алег Ліцкевіч|Алега Ліцкевіча]], ён мог удзельнічаць у зьнішчэньні [[Глыбоцкае гета|Глыбоцкага]] й [[Менскае гета|Менскага гета]]<ref name=":20" />. * [[Уладзімер Бурновіч]] ([[1924]] — [[26 студзеня]] [[1977]]) — служыў на [[Ліда|Лідчыне]], эміграваў. Памёр у [[Таронта]]. Меў жонку й сына<ref>{{Артыкул|выданьне=[[Зважай (часопіс, 1974)|Зважай]]|год=Сакавік, 1977|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493|старонкі=7|загаловак=Уладзімер Бурновіч|нумар=1 (7)|мова=be|месца=[[Таронта]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210726220626/https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=17493}}</ref>. *[[Сяргей Гутырчык]] ([[3 сакавіка]] [[1923]] — [[3 лютага]] [[1993]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. У 1980 годзе быў пазбаўлены грамадзянства ЗША, праз абвінавачаньне ў службе ў [[Калдычэўскі канцэнтрацыйны лягер|Калдычэўскім лягеры]]. Абвінавачаньні ён абвяргаў<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Гутырчык Сяргей|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=70|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. *[[Даніла Клінцэвіч]] ([[22 сьнежня]] [[1922]] — [[26 кастрычніка]] [[1967]]) — беларускі грамадзкі дзяяч, пасьля вайны эміграваў у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Пляменьнік [[Мікола Абрамчык|Міколы Абрамчыка]]<ref>{{Артыкул|спасылка=http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727|выдавецтва=[[БІНіМ]]|выданьне=[[Запісы БІНіМ|Запісы]]|мова=be|загаловак=Клінцэвіч Даніла|месца=[[Нью-Ёрк]] — [[Менск]]|год=2014|старонкі=116|нумар=37|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210709181208/http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=34727}}</ref>. == Строй == [[Файл:Беларускі жаўнер СД.jpg|значак|Здымак жаўнера батальёну. На ім можна пабачыць [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]] шаўрон і [[Адамава галава|Адамаву галаву]] на пілётцы.]] Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці [[Кукарда|цэшкі]]<ref name=":0" />. Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шаломах, у тым ліку й [[Адамава галава|Адамаву галаву]], што бачна на здымках. Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя [[Кіцель|кіцелі]] частак узмацненьня [[СС]] мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней шэра-зялёныя<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Юры Туронак]].|год=1993|загаловак=Примечания|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read#t18|месца=[[Менск]]|выданьне=Беларусь пад нямецкай акупацыяй}}</ref> кіцелі [[Войскі СС|Вафэн-СС]]. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС<ref name=":6" />. Беларускія [[Афіцэр|афіцэры]], [[Падафіцэр|падафіцэры]] й жаўнеры пры [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|СД]] насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі<ref name=":6">{{Артыкул|загаловак=Schutzmannschafts Bataillon der SD 13|спасылка=https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103|аўтар=[[Сяржук Кабрусеў]].|год=2009|мова=be}}</ref>. == Газэты == У артыкуле «Беларускія ваякі» («[[Новы шлях (1942)|Новы Шлях]]») батальён дэманструецца як ідэал, да якога трэба мкнуцца ўсім астатнім беларускім жаўнерам, і доказ таго, што беларусы гатовыя будаваць агульную будучыню з [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]]:<blockquote>''Беларускія камандзеры, а гэтаксама і жаўнеры ў гэтым змаганьні паказалі высокія ваяцкія якасьці. Батальён зьяўляецца найлепшым доказам таго, што беларусы могуць быць добрымі жаўнерамі, бо беларусы гатовыя ахвяраваць усё трэбнае на будову Новае Эўропы і сваёй Бацькаўшчыны.''</blockquote>З тагачаснага артыкула «На службе Бацькаўшчыне — Беларускі Аддзел СС у Баранавічах»:<ref name=":26" /><blockquote>''Узорнай беларускай гвардыяй Баранавіцкае акругі ёсьць Беларускі Аддзел СС у Баранавічах. Ім гэтага аддзелу добра вядомае бальшавіцкім бандам, якія разьбягаюцца хто куды, пры сутычцы зь ім. …Служба ў Беларускім аддзеле СС сьць вялікай ганаровай службай Бацькаўшчыне.''</blockquote><gallery widths="175" heights="175"> Файл:Беларус на варце нумар 4, 1944. Belarus na varce n. 4, 1944.jpg|Вокладка 4-га нумара часопіса «[[Беларус на варце]]», на якой намаляваны лейтэнант Мялешка<ref name=":6"/> Файл:Артыкул прысьвечаны 13-му Беларускаму паліцыйнаму батальёну СД, 1944.jpg|Артыкул «Беларускія ваякі» 1944 году, прысьвечаны батальёну </gallery> == Галерэя == <gallery widths="175" heights="175"> Файл:Шыхт беларускага батальёну СД.jpg|Шыхт батальёну Файл:Шыхтаваньне беларускіх жаўнераў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Шыхт жаўнераў Файл:Беларускі батальён СД.jpg|Батальён на шыхтаваньні Файл:Беларускі батальён СД у Баранавічах.jpg|Рота батальёну ў [[Баранавічы|Баранавічах]] Файл:Разьведка беларускага батальёну пры СД.jpg|Разьведка батальёну Файл:Камандовец роты шукае ворага (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Камандовец роты шукае ворага Файл:Адправа афіцэраў з камандоўцай роты (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа афіцэраў з камандоўцам роты Файл:Адправа падафіцэраў (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Адправа падафіцэраў Файл:Беларускія камандоўцы падчас адпачынку (13-ы беларускі батальён СД).jpg|Беларускія камандоўцы падчас адпачынку Файл:Беларускія вершнікі СД.jpg|Беларускія вершнікі </gallery> == У культуры == * Ва ўводнай частцы раману [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] «[[Змагарныя дарогі]]» каротка апісваецца гісторыя батальёну. Кастусь Акула называе батальён як Беларускі Спэцыяльны Батальён<ref>{{Кніга|загаловак=Змагарныя дарогі|спасылка=https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html|частка=[https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html#chapter19 Беларускі спэцыяльны батальён]|аўтар=[[Кастусь Акула]]|год=1962|месца=[[Таронта]]|старонак=583}} <small>[https://web.archive.org/web/20210628101329/https://knihi.com/Kastus_Akula/Zmaharnyja_darohi.html Архіўная копія]</small></ref>. *9 траўня 2009 году паміж вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] быў ўстаноўлены памятны знак на гонар ахвяраў, забітых жаўнерамі 5-й роты батальёну. На знак было вылучана 10 мільёнаў [[Беларускі рубель|беларускіх рублёў]]<ref name=":25" />. Адкрыцьцё адбылося 20 чэрвеня 2009 году<ref name=":24" />. *18 чэрвеня 2009 году на канале [[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|АНТ]] адбылася прэм’ера дакумэнтальнага фільму «Над прорвай у хлусьні» ({{Мова-ru|«Над пропастью во лжи»}}) з цыклю «Злачынства стагодзьдзя» ({{Мова-ru|«Преступление века»}}), у якім распавядаецца пра спаленьне жыхароў вёсак [[Верацеі (Бягомскі сельсавет)|Верацеяў]], [[Таўшчы|Таўшчоў]] і [[Чупры|Чупроў]] жаўнерамі 5-ай роты батальёну<ref>{{Артыкул|загаловак=Чупры, 20.6.1944|аўтар=[[Антон Рудак]].|год=2009-06-19|спасылка=https://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20130923155519/http://belarus-ww2.livejournal.com/21160.html}}</ref>. == Цікавінкі == * З 27 сьнежня 2019 году, паводле пастанаўленьня [[МУС Беларусі]], у [[Беларусь|Беларусі]] сымболіка батальёну патрапіла пад забарону як экстрэмісцкая, але ня згадваецца, што менавіта маецца на ўвазе пад ягонай сымболікаю (рашэньне ўступіла ў моц 1 лютага 2020 году)<ref>{{Артыкул|загаловак=ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 27 декабря 2019 г. № 340 Об установлении перечней организаций и иных структур, их символики и атрибутики|год=27 декабря 2019 г.|аўтар=[[Юры Караеў|Ю.Х.Караев]].|мова=ru|выданьне=[[МУС Беларусі]]|спасылка=https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210624203254/https://pravo.by/upload/docs/op/W22034989_1578949200.pdf}}</ref><ref>{{Артыкул|год=16 января 2020|загаловак=МВД Белоруссии запретило нацистскую символику|выдавецтва=REGNUM|спасылка=https://regnum.ru/news/polit/2831226.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20200117160538/https://regnum.ru/news/polit/2831226.html}}</ref><ref>{{Артыкул|год=2020|загаловак=Опубликован перечень символики и атрибутики, запрещенной в Беларуси|выдавецтва=onlinebrest.by|спасылка=https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210124154219/https://onlinebrest.by/novosti/opublikovan-perechen-simvoliki-i-atributiki-zapreshchennoy-v-belarusi.html}}</ref>. *21 чэрвеня 2021 году [[Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] накіравала на ўзгадненьне ў [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]] дакумэнт «Аб устанаўленьні пералікаў арганізацыяў і іншых структураў, нацысцкай сымболікі і атрыбутыкі» ({{Мова-ru|«Об установлении перечней организаций и иных структур, нацистской символики и атрибутики»}}). У дакумэнце пералічаныя арганізацыі [[Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]], у тым ліку й 13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД, а таксама іх сымболіка й прадметы<ref>{{Артыкул|загаловак=МВД Беларуси предложило включить БЧБ-флаг и слоган оппозиции в список нацистской символики|аўтар=Соколов Станислав.|выданьне=Pogovorim.by|год=21-06-2021|спасылка=https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210621191703/https://pogovorim.by/27929-mvd-belarusi-predlozhilo-vklyuchit-bchb-flag-v-spisok-nacistskoy-simvoliki.html}}</ref>. *Паводле падлікаў [[Юры Грыбоўскі|Юрыя Грыбоўскага]], каля 650 жаўнераў батальёну засталося на [[Заходняя Эўропа|Захадзе]]<ref name=":8" />. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == *{{Артыкул|год=1998|аўтар=[[Францішак Кушаль]].|спасылка=http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|загаловак=Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі|выданьне=[[Беларускі Гістарычны Агляд]]|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210110081911/http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html|мова=be}}; *{{Кніга|год=1993|аўтар=[[Юры Туронак]].|назва=Беларусь пад нямецкай акупацыяй|isbn=5-338-00960-9|старонак=236|горад=[[Менск]]|спасылка=https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210721004522/https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=2004|аўтар=[[Сяргей Чуеў|Сергей Чуев]].|старонак=576|выдавецтва=«Яуза», «Эксмо»|горад=[[Масква]]|isbn=5-699-05970-9|назва=Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха|спасылка=https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1}}. <small>[https://www.litmir.me/br/?b=72735&p=1 Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=171 — 180, 184, 322}}. <small>[https://web.archive.org/web/20210614183646/http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|назва=Белорусские коллаборационисты. Сотрудничество с оккупантами на территории Белоруссии. 1941–1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Центрполиграф»|год=2013|сэрыя=На линии фронта. Правда о войне|isbn=978-5-227-04481-5|старонак=496|спасылка=http://translatyr.org/librusec/521381|частка=Глава 5. Разведывательно-диверсионные части}}. [https://web.archive.org/web/20210629021417/http://translatyr.org/librusec/521381 <small>Архіўная копія</small>]; *{{Артыкул|аўтар=[[Губэрт Кубэрскі|Hubert Kuberski]].|загаловак=Wschodnioeuropejscy ochotnicy cudzoziemscy w niemieckich oddziałach Ostheer, SS i policji pacyfikujących Powstanie Warszawskie. Casus „własowców”, Kałmuków i SS Galizien...|год=2015|мова=pl|выданьне=DZIEJE NAJNOWSZE|нумар=XLVII — 2015, 3|спасылка=http://rcin.org.pl/Content/56880/WA303_77502_A507-DN-R-47-3_Kuberski.pdf|старонкі=96—99}} <small>[https://rcin.org.pl/dlibra/publication/77502/edition/56880 Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|загаловак=Пад знакам Пагоні. Успаміны|частка=ПАКЛІКАНЬНЕ ЦЭНТРАЛЬНАЕ РАДЫ|спасылка=https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html|аўтар=[[Язэп Малецкі]].|год=1976|выдавецтва=«[[Пагоня (выдавецтва)|Пагоня]]»|горад=[[Таронта]]|старонак=200}} <small>[https://web.archive.org/web/20210627185624/https://knihi.com/Jazep_Malecki/Pad_znakam_Pahoni_Uspaminy.html Архіўная копія]</small>; *{{Кніга|год=1992|аўтар=[[Язэп Найдзюк]], [[Іван Касяк]].|выдавецтва=[[Навука і тэхніка]]|назва=Беларусь учора і сяньня|isbn=5-343-01458-5|спасылка=https://web.archive.org/web/20200612214110/http://www.kamunikat.info/kataloheedc.html?pub_start=290&pubid=9008|старонкі=253, 287|старонак=341}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вонкавыя мэдыяфайлы|відэа1=[https://www.youtube.com/watch?v=UvIZIDKyNwc Відэахроніка, на якой маршуе батальён]}} * {{Артыкул|загаловак=«КУФЭРНИКИ» И ПАЛАЧИ.Кто ответил за трагедию Колдычевского лагеря смерти|год=2018|аўтар=[[Вера Аркінд|Вера Аркинд]].|спасылка=https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html|выданьне=[[Sputnik Беларусь]]|мова=ru|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20210627224155/https://sputnik.by/longrid/20180502/1035158303/kufehrniki-i-palachi-kto-otvetil-za-tragediyu-koldychevskogo-lagerya-smerti.html}} — У артыкуле зьмешчаныя фота- і відэаматэрыялы з суду 1962 году ў [[Баранавічы|Баранвічах]].; *{{Артыкул|аўтар=[[Юры Грыбоўскі|Грыбоўскі, Юрый]].|год=2013|нумар=1 (118)|загаловак=13-ы батальён дапаможнай паліцыі СД: гісторыя стварэння і дзейнасці|выданьне=[[Arche]]|спасылка=https://store.arche.by/item/205|мова=be|архіўная спасылка=https://web.archive.org/web/20201207093735/https://store.arche.by/item/205}} {{Беларускія вайсковыя фармаваньні на баку нацысцкай Нямеччыны}} [[Катэгорыя:Паліцэйскія батальёны Трэцяга райху]] [[Катэгорыя:Служба бясьпекі (Трэці райх)]] [[Катэгорыя:Сакавік 1943 году]] [[Катэгорыя:1943 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1943 годзе]] [[Катэгорыя:Зьніклі ў 1945 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія вайсковыя фармаваньні калябарантаў падчас Другой сусьветнай вайны]] [[Катэгорыя:Войска ў Менску]] [[Катэгорыя:Войска ў Вялейцы]] [[Катэгорыя:Нямецкае войска ў Варшаўскім паўстаньні]] mwop5dc85syrw1knlvbthg1kap0w3iw 0 237685 2333893 2193345 2022-08-21T12:41:10Z Taravyvan Adijene 1924 /* Крыніцы */ пачатак wikitext text/x-wiki {{Літаратурны твор | Назва=Полацкі летапіс | Жанр=[[летапіс]] | Напісаны=XII ст. }} '''По́лацкі ле́тапіс''' — [[летапіс]], існаваньне якога гіпатэтычна дапускаецца шэрагам гісторыкаў, але які не захаваўся. Мог быць складзены ў [[Полацак|Полацку]] ў XII ст. На думку [[Сяргей Салаўёў|С. М. Салаўёва]], [[Уладзімер Пашута|У. Ц. Пашуты]], [[Леанід Аляксееў|Л. В. Аляксеева]], урыўкі з гэтага летапісу ёсьць у [[Кіеўскі летапіс|Кіеўскім летапісе]]. На думку прыхільнікаў [[Гіпотэза|гіпотэзы]], на карысьць існаваньня такога летапісу сьведчыць апавяданьне ў Кіеўскім летапісе (пад 1159) пра вяртаньне на полацкі сталец, раней выгнанага палачанамі кн. [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Барысавіча]]. Апавяданьне складзенае відавочцам зь яскравымі дэталямі. Другім [[доказ]]ам, на іхнюю думку, зьяўляецца фрагмэнт (пад 1180) з [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскага сьпісу]] пра паход [[Сьпіс кіеўскіх князёў|кіеўскіх]], [[Сьпіс чарнігаўскіх князёў|чарнігаўскіх]] і [[Сьпіс полацкіх князёў|полацкіх князёў]] сумесна з [[Наўгародзкая рэспубліка|наўгародцамі]] пад [[Друцак (вёска)|Друцак]], залежны ад [[Сьпіс смаленскіх князёў|смаленскіх князёў]] (тым часам смаленскім кн. быў [[Давыд Расьціславіч]]). Пра тутэйшы, полацкі запіс сьведчыць дэталізацыя — дакладная дата падзеі, падрабязны пералік князёў. Пра існаваньне летапісаньня ў Полацку наогул паведамляў [[Васіль Тацішчаў|В. М. Тацішчаў]] (пачатак XVIII ст.), які ў сваёй працы «''Гісторыя Расійская''» узгадваў пра [[Сьпіс (тэкст)|сьпіс]], які належаў пецярбурскаму архітэктару [[Пётар Яропкін|П. М. Яропкіну]], і дзесяць разоў спасылаўся на зьмест сьпісу, які, аднак, не дайшоў да нашых дзён — зьнікнуў падчас пажараў у [[Масква|Маскве]] ў 1812 годзе. Гісторык выпісаў толькі некаторыя фрагмэнты, у тым ліку летапісны артыкул 1217 г., пра астатняе В. М. Тацішчаў заўважыў: ''«…много о полоцких, витебских и других князей писано, токмо я не имел времени всего выписать и потом не достал…»''<ref>Татищев В. Н. … С. 269.</ref>. Магчыма, што ў Полацкай зямлі было створанае, а потым трапіла ў [[Кіеў]] і «Паданьне пра Ўсяславічаў», зафіксаванае ў Лаўрэнцьеўскім сьпісе пад 1128 годам. На думку [[Юры Заяц|Ю. А. Зайца]], яно зьяўляецца пераказам тэксту гістарычнае песьні, пашыранай на тэрыторыі [[Полацак|Полаччыны]] ў кан. XI — пач. XII ст. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Кніга|загаловак=Гістарыяграфія гісторыі Беларусі: вучэб. дапаможнік|аўтар=Белазаровіч В. А.|выдавецтва=Установа Адукацыі «Гродзенскі Дзярж. Ун-т імя Я.Купалы»|месца=[[Горадня|Гродна]]|год=2006|старонак=345|старонкі=33, 34|isbn=985-417-858-7}}; * ''Майоров А. В.'' О Полоцкой летописи В. Н. Татищева // Труды отдела древнерусской литературы Института русской литературы (Пушкинский дом). СПб., 2005, Т. 57; * ''Татищев В. Н.'' История Российская. — М.-Л., Изд-во АН СССР, т. II. 1962; * ''Powierski Jan''. Księżniczka pomorska w Połocku // Pomorze słowiańskie i jego sąsiedzi X—XV w. — Gdańsk, 1995. S. 93—119. {{Беларускія летапісы}} [[Катэгорыя:Старажытнарускія летапісы]] [[Катэгорыя:Творы XII стагодзьдзя]] [[Катэгорыя:Гісторыя Полацку]] dbrupe7yjwy7hvlzis5ojwgazw14tpm 0 242496 2333905 2326962 2022-08-21T14:36:28Z Дамінік 64057 /* Найноўшы час */ wikitext text/x-wiki '''[[Хвойнікі]]''' — даўняе [[сяло]], пазьней [[мястэчка]] ў частцы [[Палесьсе|Палесься]]{{Заўвага|«Ono Pinsk, Owrucze, Mozyr etc. na Polesiu», гл.: Документы объясняющие историю Западно-Русского края и его отношение к России и Польше. — С.-Петербург, 1865. С. 292, 293}}, што на самай поўначы [[Кіеўскае ваяводзтва|гістарычнай Кіеўшчыны]] (гл. ніжэй); невялікі прыватнаўласьніцкі замак часоў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. З адметных мясьцінаў вылучаліся драўляны сядзібны дом Прозараў, мураваныя касьцёл у цэнтры мястэчка і капліца-пахавальня на могілках, помнікі архітэктуры адпаведна клясыцызму і нэаготыкі канца XVIII ст. і пачатку 1860-х гг. === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Анатацыя прывілею 1504 г. пану Сямёну Фёдаравічу Палазовічу.png|значак|зьлева|Польскамоўная анатацыя «прывілею рускага» 1504 г. караля Аляксандра пану Сямёну Палазовічу на Хвойнікі і Астраглядавічы. Вопіс 1798 г.]][[Файл:Пячатка 1513 г. Сямёна Палазовіча, намесніка оўруцкага.png|165пкс|значак|Пячатка оўруцкага намесьніка Сенка Полаза (Палазовіча). 1513 г.]][[Файл:Запіс 1879 г. з Archiwum Prozorów i Jelskich.png|значак|зьлева|Запіс Браніслава Клечыньскага 1879 г. з Archiwum Prozorów i Jelskich.]] Найранейшая згадка пра Хвойнікі (у арыгінале, мусіць, — ''Хвоиники'') датавана 3 днём месяца чэрвеня 1504 года{{Заўвага|Пачынаючы з артыкулу «Хойнікі» 1974 г. аўтарства Ф. В. Ахрэмчыка<ref>Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. XI. Футбол — ЯЯ. Дадатак. — Мінск, 1974. С. 70</ref>, ва ўсіх беларускіх выданьнях годам найранейшай згадкі пра Хвойнікі чамусьці называўся 1512-ты. Зьвестка нібыта запазычана з Акту абмежаваньня Брагінскай воласьці таго году. Аднак, згаданы ў абмежаваньні востраў Хойнічак месьціўся паміж сёламі Лісьцьвін і Дзімамеркі, хутчэй за ўсё на тэрыторыі сучаснай Брагіншчыны, а чысты рог Хвойнічак яшчэ далей — паміж сялом Дзімамеркі і месцам упадзеньня рэчкі Пясочанкі (Пясочні) ў Брагінку. Пэўна, ні адзін з гэтых Хвайнічкоў ня мог быць колішнім сялом Хвойнікі не адно таму, што не зьяўляўся паселішчам, як даўно заўважылі ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі, але і з прычыны неадпаведнасьці свайго геаграфічнага разьмяшчэньня.}}{{Заўвага|У ІГ НАН Беларусі, аднак, мяркуюць, што кароль Аляксандар хіба пацьвердзіў ранейшае падараваньне караля Казімера. Інакш кажучы, трымаюцца раней выказанага М. Ф. Сьпірыдонавым дапушчэньня: найранейшай згадкай пра Хвойнікі мусіць уважацца, як прынята ў гістарычнай навуцы, апошні няпоўны год жыцьця Казімера Ягелончыка, г. зн. 1492. Пераконвае ў гэтым акадэмічных гісторыкаў запіс у дакумэнце 1532 г.<ref name="fn3">Андрій Блануца. Земельні надання Сигізмунда І Старого на Українські землі Великого Князівства Литовського // Україна в Центрально-Східній Европі. — Київ: Інститут історії України НАНУ, 2008. № 8. С. 69 — 70</ref>:{{пачатак цытаты}}''Лист писаныи князю Дмитру Романовичу Виденицкому до пана воеводы киевского абы именя розные по Семену Полозовичу зосталые ему яко зятю его поступил_Жикгимонт Божю милостю корол_Воеводе киевскому, державцы свислоцкому пану Андрею Якубовичу Немировича. Жаловалъ намъ дворянинъ нашъ княз Дмитреи Романович Виденецкии о томъ, што жъ которые именя мелъ державца речицкии тесть его, небожчикъ панъ Семенъ Полозовичъ наимя Ухобное, Углядковичи, Белыи Берегъ, Виточов, Мартиновичи, Хвоиники, Остроглядовичи, Новоселки а двор с пустовщинами у замку Киеве и на месте, и во Вручомъ. И тые деи он вси именя свои держалъ за даниною и листы отца нашого Казимера, короля, и брата нашого Александра, королеи ихъ милости и нашими… и приказуемъ тобе, ажо бы еси тых именеи со всимъ с тымъ князю Дмитру поступилъ…''{{канец цытаты}}Дзіўна, але дасьледчыкам ня хочацца зважаць на тую акалічнасьць, што пад «''вси именя''» падпадае і названае першым у сьпісе Ухобное, да падараваньня якога Сямёну Палазовічу кароль Казімер дачыненьня ня меў. С. Палазовіч атрымаў яго (Хабное) у 1493 г. непасрэдна ад вялікага князя Аляксандра<ref>Lietuvos Metrika. Kniga Nr. 3 (1440 — 1498). — Vilnius, 1998. № 27</ref>. У крыніцы няма зьвестак, нібы гэта пацверджаньне ранейшага падараваньня, тым часам у прывілеях што да іншых маёнткаў яны прысутнічаюць. Да таго ж, у запісе 1879 г. Браніслаў Клечыньскі з памочнікамі, якія прачыталі і скапіявалі арыгінал прывілею, сьведчылі, што добры Хвойнікі і Астраглядавічы, падараваныя С. Палазовічу, выдзеленыя з Брагінскай воласьці, а значыць, раней нікому асобна ад яе не належалі, таму згадваць іх, як і іншыя другарадныя паселішчы, не было патрэбы. І яшчэ. Чаму для размешчаных у больш глухой мясьціне Хвойнікаў у картатэцы М. Ф. Сьпірыдонава, якой карысталіся ўкладальнікі першага тому «Вялікага гістарычнага атлясу Беларусі», пазначаны 1492 г., а для згаданых у той жа самай крыніцы Астраглядавічаў, Навасёлак і Белага Берага – 1532 г.? Таму, што сёньня Хвойнікі — раённы цэнтар?..<ref>Вялікі гістарычны атлас Беларусі ў 3-х тамах: Т. 1. — Мінск: Белкартаграфія, 2009. С. 193, 195, 224, 240</ref>}}, калі кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] сваім прывілеем, вылучыўшы іх і [[Астрагляды|Астраглядавічы]] з усімі прылегласьцямі з Брагінскай воласьці, падараваў на вечныя часы за вайсковыя заслугі пану Сямёну Хведаравічу Палазовічу («Полазу Русаку, слаўнаму казаку», як назваў яго польскі храніст XVI ст. [[Марцін Бельскі]]<ref>Kronika Marcina Bielskiego. T. II (Księga IV, V). /Wydanie Józefa Turowskiego. — Sanok, 1856. S. 950.</ref>{{Заўвага|Пра С. Палазовіча гл.: Черкас Б. Прикордонний намісник Семен Полозович. // Український історичний збірник : наук. пр. асп. та молодих вчених. — Київ, 2004. Вип. 7. С. 95 — 105}}). Вядомая яна, як самы даўні дакумэнт (przywiley ruski) з польскамоўнага вопісу архіва князёў Шуйскіх з збору «Archiwum Prozorów i Jelskich», што захоўваецца ў фондах Галоўнага архіву старых актаў у Варшаве. А абмежаваньне Брагінскай воласьці (альбо «hrabstwa» ў кнізе Мазырскага гродзкага суда 1776 году) ад 7 сакавіка 1512 году, якое выконвалася на загад караля і вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] дзеля чалабітнай князя Міхаіла Васільевіча Збараскага, было адначасова і размежаваньнем яе з добрамі пана Сямёна Палазовіча<ref>Аrchiwum Główny Akt Dawnych w Warszawie. Аrchiwum Рrozorów і Jelskich (далей: AGAD. APiJ). Sygn. 1. S. 3, 4, 200. Sygn. 2. S. 78</ref>. Мяжа тады прайшла на поўдзень ад Хвойнікаў, а менавіта ад астравоў [[Дронькі]] і [[Кажушкі (Гомельская вобласьць)|Кажушкі]] паўз угодзьдзі брагінскага сяла [[Лісьцьвін]]{{заўвага|Усім вядомая сёньня вёска [[Паселічы]], што месьціцца побач зь Лісьцьвіном, узьніклая пазьней і вядомая на 1581 год як слабада, належала ўжо не да Брагінскага маёнтку.}} у кірунку сяла, таксама брагінскага, [[Дзімамеркі|Дамамірка]]. Астраглядавічы з навакольлямі апынуліся ўнутры яе, што выклікала пярэчаньні з боку пана Хведара (у тэксце: Хвядоса) Палазовіча, бацькі ўладальніка<ref>[[НГАБ]] у Менску. Ф. 1728. Воп. 1. Спр. 19. А. 1049—1050 адв.</ref>{{Заўвага|У сувязі зь зямельнымі спрэчкамі нельга абыйсьці ўвагаю яшчэ і такі сюжэт: член-карэспандэнт НАН Беларусі С. В. Марцэлеў удзел у зямельным канфлікце 1528 г. паміж рудабельцамі (Рудыя Белкі – сучасны раённы цэнтар Акцябрскі) і хвайнічанамі (Хвойня – вёска ў Лучыцкім сельсавеце сумежнага Петрыкаўскага раёну) чамусьці прыпісаў жыхарам Хвойнікаў (Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 2. Кн. 2. Гомельская вобласць / С. В. Марцэлеў; рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. — Мн.: БелЭн, 2005. С. 426). Што і казаць — «блізкі сьвет»!}}.[[File:Герб Друцк князёў Любецкіх (Відэніцкіх).png|165пкс|значак|Герб Друцк князёў Друцкіх (Любецкіх альбо Відыніцкіх).]] Адміністрацыйна Хвойнікі належалі спачатку да Брагінскай воласьці [[Кіеў|Кіеўскага]] павету і [[Кіеўскае ваяводзтва|аднайменнага ваяводзтва]] Вялікага Княства Літоўскага. Іх і Астраглядавічаў уладальнікамі ад пачатку XVI ст. і да 1860-х гадоў (маёнтку — да 1887 году) пасьлядоўна былі паны Палазовічы, князі Любецкія, паны Харлінскія, Абрамовіч (Абрагамовіч), Бразоўскія (Бжазоўскія), князі Шуйскія, паны Прозары<ref>Бельскі С. В. З гісторыі ўладароў і маёнткаў Брагіншчыны XVI—XVIII стст. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 12 — 18</ref>{{Заўвага|Насуперак таму, як, пачынаючы са слоўнікавага артыкула [[Аляксандар Ельскі|А. Ельскага]] (Chojniki // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.— Warszawa, 1880. Tom I. S. 620), сьцьвярджалася ледзьве не ўва ўсіх папяровых выданьнях Беларусі{{Заўвага|Больш як за 100 гадоў зьявілася хіба пара-тройка частковых выключэньняў. У. А. Малішэўскі і П. М. Пабока ў кнізе «Нашы гарады» паведамілі, што ў 1568 годзе князёўна Любецкая запісала Хвойнікі (у грамаце Хойнікі) Шчаснаму Харлінскаму. Але далей ізноў жа – пра Хвойнікі як уладаньне князёў Вішнявецкіх. (Малішэўскі У. А., Пабока П. М. Нашы гарады. – Мінск, 1991. С. 226). Потым гэта паўтарылі заснавальнік Хвойніцкага краязнаўчага музэя А. М. Зелянкоўскі і архэоляг У. Ф. Ісаенка (Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна.– Мінск: БЭ, 1993. С. 26; Па залах Хойніцкага гісторыка-краязнаўчага музея. Хойнікі, 1995. С. 5).|}}, у тым ліку энцыкляпэдыях і даведніках, князям Вішнявецкім Хвойнікі ніколі не належалі. Увогуле цікава, як у тыя часы ўяўлялі сабе тэму дасьледчыкі, не аматары-энтузыясты? Напрыклад, прафэсар гісторыі Кіеўскага унівэрсытэту У. Б. Антановіч і студэнт М. Запольскі таксама ўважалі першымі ўладальнікамі Хвойнікаў ды Астраглядаў князёў Вішнявецкіх; чытай: усё, што калісьці належала да Брагінскай воласьці, ад канца (?!..) XVI ст. і да канца XVII ст. было іхным (Запольский М. Брагинская волость (исторический очерк) / М. Запольский // Календарь «Северо-Западного края» на 1889 год. – Москва, 1889. С. 116 – 117; пазьней літаральна тое ж сустракаем у выданьні: Россия. Полное географическое описание нашего Отечества / Под ред. В. П. Семёнова. – Т. 9: Верхнее Поднепровье и Белоруссия: [Смоленская, Могилевская, Витебская и Минская губ.] / Сост. В. П. Семенов, М. В. Довнар-Запольский, Д. З. Шендрик [и др.]. – С.-Петербург: Издание А. Ф. Девриена, 1905. С. 568). Калі аўтарам нарысу "Брагінская воласьць" сапраўды быў У. Антановіч<ref>Зінаїда Зайцева. М. В. Довнар-Запольський: від дебюту в науці до професора університєту. // Рэчыцкі край: да 150-годдзя з дня нараджэння Мітрафана Доўнара-Запольскага: зб. навук. арт. – Мінск: Беларуская навука, 2019. С. 16</ref>, а М. Запольскі яго толькі выдаў, дык пазыцыя прафэсара тым болей зьдзіўляе. Трыма гадамі раней ён выступіў укладальнікам тому дакумэнтаў, у адным зь якіх, пазначаным 1631 годам, гаспадаром Астраглядавічаў і Хвойнікаў названы ваяводзіч смаленскі пан Мікалай Абрагамовіч (Архив Юго-Западной России. – Киев, 1886. Ч. VII. Т. I. C. 396 – 397). Іншая справа як бы гэта пісаў учорашні навучэнец гімназіі, а на той час студэнт унівэрсытэту...|}}. 3 сакавіка 1532 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Стары]] адмысловым лістом загадаў ваяводзе Андрэю Няміровічу маёнткі нябожчыка Сямёна Палазовіча (у іх ліку «Хвойники, Остроглядовичи, [[Навасёлкі (Хвойніцкі раён)|Новоселки]]»), якія той пасьпеў прыгарнуць да Кіеўскага замку, вярнуць яго зяцю князю Дзьмітрыю Раманавічу Відыніцкаму<ref name="fn3"/> (Любецкаму). У сьнежні 1556 году князь Дзьмітры Любецкі, не жадаючы прызнаць віну ўласных падданых «о подране бчол и о збите людей монастырских» (лыскоўскіх сялян кіеўскага Сьвята-Міхайлаўскага Залатаверхага манастыра), скардзіўся ў сваю чаргу на іх: «…и я, дей, теж сам и люди мои кузцовские и хвойницкие от подданых церковных так веле кривды нам…»<ref>Документальна спадщина Свято-Михайлівського Золотоверхого монастиря у Києві ХVІ — ХVІІІ ст. З фондів Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського. Зб. док. [Текст] / Ю. А. Мицик, С. В. Сохань, Т. В. Міцан, І. Л. Синяк, Я. В. Затилюк — Київ, 2011. С. 363</ref>. Дачка князя Дзьмітрыя і Фенны Палазоўны, сястра нябожчыка князя Богуша, таксама Фенна, пасьля сьмерці мужа Мельхіёра Насілоўскага ўзяла шлюб з панам Шчасным Харлінскім гербу Боньча ды ў сьнежні 1568 году запісала на яго «именя свое отчизные, дедизные, материстые у повете Киевскомъ лежачие, тоестъ… Хойники{{Заўвага|Ці ня першы вядомы выпадак выкарыстаньня ў пісьмовай крыніцы палянізаванай формы замест арыгінальнай назвы Хвойнікі.}}, Остроглядовичи, Новоселки…»<ref>Архив Юго-Западной России (далей: Архив ЮЗР). Ч. 8. Т. 6. Акты о землевладении в Юго-Западной России XV—XVIII стст. — Киев, 1911. С. 224—227</ref>.[[File:POL COA Bończa.svg|165пкс|значак|зьлева|Герб Боньча роду Харлінскіх.]] Напярэдадні падпісаньня акту Люблінскай уніі ўказам караля і вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] ад 6 чэрвеня 1569 году Кіеўскае ваяводзтва (у тым ліку Хвойнікі) было далучана да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]<ref>Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 84 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)</ref>. === Каралеўства Польскае ў Рэчы Паспалітай === 27 сьнежня 1586 году пан Шчасны Харлінскі, падкаморы кіеўскі, падаў судовую позву да ўдавы княгіні Аляксандравай Вішнявецкай за насланьне людзей на добра Астраглядавічы, Хвойнікі, [[Багушы (Гомельская вобласьць)|Багушы]] і Паселічы, гвалтоўны вывад адтуль дзедзічных падданых зь іх жонкамі, дзецьмі і ўсімі хатнімі рэчамі, ды ў вёсках свайго Брагінскага маёнтку пасяленьне<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 6</ref>. У 1598 году сойм прызначыў Ш. Харлінскага адным з камісараў у справе разьмежаваньня ''ziemie Kiiowskiey'' Кароны і [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] ВКЛ<ref>Constitucię seymu walnego Koronnego Warszawskiego, MDXCVIII. — W Krakowie, w Architypografiiey Króla Ie^{<small>o</small>} M. y Kościelney, Lazarzowey, MDXCVIII. S. 20; Volumina Legum. S. 372</ref>. У актах трыбунальскіх што да Кіеўскага ваяводзтва, у дакумэнце ад 22 чэрвеня 1600 году засьведчаная нязгода пана Шчаснага Харлінскага з тым, як разьмежаваныя грунты яго Астраглядавічаў, Навасёлак, Хвойнікаў з прыналежнымі князю Адаму, сыну Аляксандра, Вішнявецкаму сёламі Мікулічы, Веляцін, Лісьцьвін, а таксама яго Багушэвічаў (Багушоў), Плоскага, Паселічаў, Хвойнікаў, Навасёлак з прыналежнымі князю Міхаілу, сыну Міхаіла, Вішнявецкаму Глухавічамі, [[Бабчын|Бабчынам]], з тым, як падзеленыя дубровы, урочышчы, з папсаваньнем старых памежных знакаў<ref>ŹD. T. XXI. S. 57</ref>. 20 чэрвеня 1600 году падкаморы Шчасны Харлінскі выдаў сыну свайму Мікалаю ''zapis wieczysty'', у Люблінскім трыбунале прызнаны, на добра ў ключы Астраглядаўскім (а гэта і Хвойнікі), на двор з 5 пляцамі ў Кіеве<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 46 — 47</ref>. Зь імёнамі суджэнства Мікалая і Гэлены (Гальшкі) Харлінскіх зьвязана заснаваньне яшчэ да 1622 году касьцёла ў Астраглядавічах<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 51; гл. таксама [http://hojniki.ucoz.ru/index/kascjol_u_astragl/0-451 Прозараўскія мясьціны ў Астраглядах]</ref> і стварэньне першай у рэгіёне каталіцкай парафіі. Недзе ў гэты ж час Хвойнікі апынуліся ў складзе [[Оўруч|Оўруцкага]] павету. Разьмежаваньне Кіеўскага ваяводзтва Кароны і Мазырскага павету ВКЛ у сьнежні 1621 — студзені 1622 году засьведчыла, як на сёньняшні дзень, унікальную сытуацыю: тагачасныя мястэчка і вёску Хвойнікі М. Харлінскага паны камісары пацьвердзілі прыналежнымі да Кароны, а сяло і двор Настольле пана Іскарастынскага{{Заўвага|Вуліца Настольская і канец вуліцы Пралетарскай з прылегласьцямі ў сёньняшніх Хвойніках.}} — да ВКЛ<ref>ŹD. T. XX: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; T. IX. — Warszawa, 1894. S. 96 — 97; Крикун Н. Г. Административно-территориальное устройство Правобережной Украины в XV—XVIII вв. — Киев, 1992. С. 142—145</ref>.[[File:Jastrzębiec herb.svg|165пкс|значак|Герб Ястрабец зьменены паноў Абрамовічаў (Абрагамовічаў).]] У 1627 годзе пані Гальшка Мікалаевая Харлінская склала тэстамэнт, паводле якога добра Астраглядавічы (разам з Хвойнікамі) пераходзілі да яе зяця-кальвініста Мікалая Абрагамовіча, ваяводзіча смаленскага<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 56</ref>. У 1628 году пан Мікалай Абрагамовіч z Chwoynik, з 11 дымоў плаціў па 3 злотых, з 2-х агароднікаў па 1 злотаму і 6 грошаў<ref>Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 397</ref>. Пры гэтым будучаму гэнэралу артылерыі ВКЛ яшчэ доўга давялося ўлагоджваць спадчынныя і проста маёмасныя непаразуменьні зь іншымі Харлінскімі — панамі Станіславам, Юрыем і Шчасным, а таксама з панам Мадлішэўскім, зь якім пані Гальшка ўзяла шлюб. Хвойніцкая царква на тыя часы ўжо была ўніяцкай. У мэтрычныя кнігі Астраглядаўскага касьцёлу трапіў запіс ад 26 лютага 1635 году, паводле якога ''presbiter choynicensis'' Лука Чачотка (Чачот) ахрысьціў Леона Яна, сына харунжага пяцігорскага Рэмігіяна і Петранэлі з Бахановічаў Маеўскіх, а кумамі былі пісар земскі{{Заўвага|У касьцельнай кнізе памылкова запісана — гродзкі.}} мазырскі Самуэль Аскерка, знакаміты ваяр<ref>Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Мінск: Навука і тэхніка, 1995. С. 141</ref>, і панна Марыяна Міткевічаўна. Гэты ж сьвятар згаданы ў запісе 1640 году. А ў 1692, 1715, 1722 гадох настаяцелем хвойніцкім названы Анікій Чачотка. Абодва зьдзяйсьнялі абрады ў Хвойніках і Загальлі<ref>НГАБ. Ф. 1781. Воп. 27. Спр. 202. А. 150адв. — 151</ref>. [[File:POL COA Gozdawa.svg|165пкс|значак|зьлева|Герб Газдава роду Бразоўскіх.]]24 сьнежня 1642 году ад імя пана Мікалая Абрамовіча, кашталяна амсьціслаўскага, складзены запіс ''wieczystej przedarzy'' пагразлых у даўгах добраў Астраглядавічы і Хвойнікі пану Максыміліяну Бразоўскаму, падстолію кіеўскаму, пра што пан Лукаш Мадлішэўскі выказваў клопат яшчэ ў лісьце ад 29 чэрвеня 1641 году<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 67</ref>. Найбольш імаверна, што менавіта М. Бразоўскі напярэдадні «хмяльніччыны» збудаваў у паўсталых на краю балота Хвойніках умацаваную сядзібу, званую замкам, дзеля абароны скарбу ад уласных сялянаў, казакоў ды суседзяў — паноў-братоў шляхты. 26 сакавіка 1651 году на загад польнага гетмана літоўскага князя [[Януш Радзівіл|Януша Радзівіла]], каб не дайшло да масавага паказачваньня тутэйшых жыхароў, у мястэчку Хвойнікі размясьціўся адзьдзел жаўнераў ротмістра Курпскага. У лісьце да князя пан Курпскі паведамляў, што стаў у мясьціне надта дрыгвяністай, з зусім паганымі пераправамі, і як бы давялося біцца, то не адно коннаму, але і пешаму недзе разьвярнуцца — навокал балоты. Тут, маўляў, не тое аўса, сена не здабыць, надта край заўбогім стаў. Але яны з жаўнерамі так-сяк трываюць у нястачы, абы вяскоўцы не ўцякалі з сваіх гасподаў. Прасіў падмогі, бо тут адно хіба лічыцца што пяць харугваў, а папраўдзе і на тры сотні ці набярэцца. Яшчэ даслаў з Хвойнікаў да гетманскага табару двух палонных казакоў сотні Дарашэнкавай палку [[Нябаба|Нябабы]]<ref>Джерела з історії Національно-визвольної війни українського народу 1648—1658 рр. Т. 2 (1650—1651). — Київ, 2013. С. 109, 110, 129, 431</ref>. У другой палове XVII ст. мястэчка стала цэнтрам воласьці, тут праходзіў шлях [[Мазыр]]  - [[Юравічы]]  - [[Брагін]]  - [[Любеч]]. 26 чэрвеня 1664 году дачка нябожчыка Максыміліяна Бразоўскага, берасьцейскага ваяводы, пані Зофія перапісала спадчынныя маёнткі ў Кароне (Астраглядавічы з Хвойнікамі таксама) і Берасьцейшчыне на мужа, князя [[Канстанцін Ян Шуйскі|Канстанціна Яна Шуйскага]]<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 69</ref>. Тады Шуйскія ўпершыню набылі добра ў Кіеўскім ваяводзтве ды трымалі іх каля паўтары сотні гадоў. Менавіта яны зрабілі Хвойнікі цэнтрам сваіх уладаньняў у рэгіёне. Паспрыяла гэтаму не ў апошнюю чаргу тое, што Астраглядавічы знаходзіліся ў атачэньні брагінскіх добраў, а Хвойнікі — на поўначы па-за іх межамі. Паводле люстрацыі падымнага падатку Оўруцкага павету Кіеўскага ваяводзтва 1683 году, з 30 дымоў мястэчка Хвойнікі excepto popów (без уліку сьвятароў) князь Шуйскі мусіў плаціць 6 злотых<ref>Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 488. Далей яшчэ ўлічаныя 7 дымоў яўрэйскіх (С. 502). Другі пабор — 6 злотых з 6 дымоў (С. 505)</ref>. 30 кастрычніка 1686 году нехта Мацьвей (Matwey Celain) з Хвойнікаў ягамосьці пана харунжага берасьцейскага (князя Канстанціна Шуйскага) пад прысягай паведаміў у Оўруцкім гродзкім судзе, што з маёнтку адыйшлі 77 дымоў<ref>Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 553</ref> (×6 — прыкладна 462 жыхары). У іншых выпадках прычына адыходу «за Днепр» называлася: з прычыны гвалту як ад казакоў, так і ад жаўнераў урадавых войскаў. У лістападзе 1693 году харугва ваяводзіча інаўроцлаўскага пана Шчавіньскага стала на зіму ў Хвойніках, але напярэдадні стрэчанскага кірмашу вырушыла пад Хвастаў супраць казакоў палкоўніка Сямёна Палія. 12 лютага 1694 году жаўнер згаданай харугвы Сэбасьціян Яроцкі зь іншаю чэлядзьзю, закупіўшы на кірмашы правіянт, «ні перад кім ня быўшы вінаватым», спыніўся на ноч у хаце ўдавы Казачыхі ў вёсцы Валокі (раён вул. Катоўскага ў Хвойніках). Але адміністратар маёнтку князя К. Шуйскага, пісара літоўскага, пан Ян Зьдзітавецкі, сустрэўшы яго на вуліцы, замест нейкіх вінаватых загадаў збіць, потым узяў пад варту і «як таго злачынцу і здрадніка» трымаў у замкавай турме ў жалезных аковах і ў лютым холадзе ледзьве ня тры месяцы, ажно пакуль не вярнулася харугва і пацярпелы ня быў апраўданы<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. Акты о казаках (1679—1716). — Киев, 1868. С. 285—287</ref>. 16 красавіка 1697 году сотнік Чэпарняка і казакі палку Ярэмы з мушкетамі, пісталетамі, дзідамі і «innym orężem, do wojny należącym» гвалтоўна сталі на кватэры ў мястэчку Хвойнікі князя Дамініка Шуйскага, харунжага берасьцейскага. Калі ж пан Фрыдэрык Левэнфатэр, эканом маёнтку, спрабаваў не дапусьціць іх, дык казакі сілай уламваліся да людзей, зьбівалі, стралялі нібы ў ворагаў, а Стафана Пятроўскага, баярына хвойніцкага, з мушкету два разы ў грудзі стрэлілі, ад чаго той і памёр<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 2. С. 352</ref>. [[Файл:Загаловак інвентара маёнтку Хойнікі 1698 г.png|значак|зьлева|Загаловак інвэнтара маёнтку Хвойнікі 1698 г.]][[Файл:Герб князёў Шуйскіх.png|165пкс|значак|Герб Сьвяты Юры (Георгі Пераможац) князёў Шуйскіх. Фота Анатоля Бензярука. Выява з надмагільля Віталіса Шуйскага (†1. VI. 1849) у в. Чыжэўшчына (былыя Крупчыцы) Жабінкаўскага р-ну Берасьцейшчыны]][[Файл:Загаловак інвентара маёнтку Хойнікі 1721 г.png|значак|зьлева|Загаловак інвэнтара Хвойніцкага маёнтку 1721 г.]]У 1698 году маёнтак Хвойнікі і Загальле (староства) перададзены ад князя Д. Шуйскага ў кіраваньне пану Зыгмунту Шукшце, што засьведчана адпаведным інвэнтаром<ref>НГАБ. Ф. 320. Воп. 1. Спр. 1. А. 119, 129—133адв.</ref>. Паводле рэвізыі 1716 году, у мястэчку Хвойнікі на пэрыяд пасэсіі князя Станіслава Шуйскага, скарбніка берасьцейскага, налічвалася 44 двары і двор сьвятара, 7 сялян, якія перасяліліся зь Небытава, Валокаў, Брагіна. Адзін зь іх меў паўкаморы, другі 2, астатнія па каморы. Два двары часова вызваленыя былі ад уплатаў (słoboda), гаспадары яшчэ двух адпрацавалі чынш у замку, а з астатніх выбрана падымнага 225 злотых, г. зн. прыкладна на паўсотні злотых болей, чым належала (пасэсар, часовы ўладальнік, ня мог сабе ў тым адмовіць). Яшчэ ў мястэчку жылі 17 габрэяў-гаспадароў, адзін зь якіх ''poszedł przecz'', ды 9 габрэяў, што ня мелі дамоў і падатак давалі толькі з камораў. Яны мусілі плаціць чыншу больш як 345 злотых<ref>НГАБ. Ф. 320. Воп. 1. Спр. 1. А. 139—139адв., 143адв.</ref>. 12 чэрвеня 1716 году віленскі кашталян, вялікі гетман ВКЛ Людзьвік Канстанцін Пацей даслаў ардынанс паручніку Дамброўскаму, абы той выдаў квітанцыю на ўсё, што выбрана з Загальскага староства ад берасьцейскага харунжага Дамініка Шуйскага, а Хвойніцкіх добраў таго харунжага «tykać nie śmiał»<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 205.</ref>. Згодна зь інвэнтаром маёнтку Хвойнікі ''cum attinentiis'' (з прылегласьцямі) ад 20 сакавіка 1721 году, пададзенага былым пасэсарам ксяндзом Юзафатам Парышэвічам, біскупам валоскім, князю Мікалаю Шуйскаму, сыну Дамініка, у мястэчку было 43 гаспадаркі, 7 «komor chłopskich», 5 габрэяў-гаспадароў, 9 габрэяў без дамоў; чыншу плацілі 175 злотых і тры з паловай грошы. Акрамя таго, местачкоўцы, што мелі коней з падводамі, мусілі быць напагатоў, абы грузы перавозіць за 12 міль, а не, дык пешшу за 3 мілі зь лістамі хадзіць. Па дзьве копы жыта замкавага і ярыны нажаць павінныя. У гвалты пераправы і грэблі вялікаборскую млыновую і іншыя масьціць і рамантаваць усе агулам. Габрэі, як будуць мяса прадаваць, дык на замак абавязкова мусілі даваць зь лепшага. Мястэчка загадана абнесьці парканам таксама сіламі насельнікаў, каб паміж дзьвюма брамамі не засталося ніводнага праходу. Кожны двор павінны адпраўляць работніка на праполку замкавых агародаў ды нарыхтоўку агародніны на зіму. Найбольш распаўсюджаныя прозьвішчы жыхароў-беларусаў — Грышчанка, Стасенка, Шымук, Козік, Навуменка, Коваль, сустракаліся таксама прозьвішчы Каролік, Гапонік, Леўчанка, Мельнік, Кандраценка. Прозьвішчы жыхароў-габрэяў часта ўказвалі, адкуль іх носьбіты прыбылі ў Хвойнікі: Лейба [[Стралічаў]]скі, Хаім [[Вялікі Бор (Хвойніцкі раён)|Вялікаборскі]], Шмуль зь Юркавічаў, Бенямін зь [[Юравічы|Юравічаў]], Лейба з [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічаў]], Іцка Гальміч зь [[Лісьцьвін]]авічаў, Ёсь [[Настольле|Настольскі]]. Мелі патранімічнае паходжаньне: Гірш Баруховіч, Моўша Гіршовіч, Якаў Лейбавіч, Мендэль Абрамовіч, Іцка і Ёсь Гіршовічы, Невах Нохімавіч, Яшка Пярцовіч, Абрам Хаімавіч, Іцка Моўшавіч. Або ад назвы прафэсыі — Нохім Цырулік, Рафель Кравец. Маглі звацца зусім проста: Шайка{{Заўвага|Родныя браты Міхаль і Шайка ад красавіка 1715 г. трымалі арэнду хвойніцкую, на якую мелі гадавы кантракт за суму ў 4300 злотых, даволі спраўна яе выплачвалі (НГАБ. Ф. 320. Воп. 1. Спр. 1. А. 144). А нашмат пазьней, у пачатку 1830-х гг. экспарцёрамі гарэлкі з бровараў Уладыслава Прозара, падкаморага рэчыцкага, у Хвойніках, Гарадзішчы і Ёлчы былі бацька і сын Лейба і Абрам Шайковічы [НГАБ. Ф. 694. Воп.7. Спр. 831. А. 9]. Тады яны ўважаліся першымі ў гэткага кшталту камэрцыі на ўвесь Рэчыцкі павет Менскай губэрні.}}, Гдаль, Шмуйла, ці яшчэ дадаючы да імя ўласнага род заняткаў — Айзік арандатар, Іцка кравец. У гэтым жа інвэнтары зьмешчана апісаньне Хвойніцкага замку<ref>НГАБ. Ф. 320. Воп. 1. Спр. 1. А. 120—122адв.</ref>{{Заўвага|Пра Хвойніцкі замак гл.: Ткачоў М. А. Замкі і людзі. — Мінск: Навука і тэхніка, 1991. С.160 — 161; пар.: [http://hojniki.ucoz.ru/index/0-56 С. Бельскі. Замак у Хойніках.]}}. Пасэсія ксяндза-біскупа Ю. Парышэвіча (ён жа тады і пробашч астраглядаўскі) была вельмі няўдалай. Маёнтак усё ніяк ня мог управіцца з выплатай даўгоў, што мусіла абмяркоўвацца нават на паседжаньнях Радамскага і Люблінскага трыбуналаў<ref>Архив ЮЗР. Ч. 2. Т. 3. Постановления провинциальных сеймиков в 1698—1726 гг. — Киев, 1910. С. 699—700</ref>. 2 траўня 1722 году князь Мікалай Шуйскі, харунжы берасьцейскі, атрымаў ліст, у якім паведамлялася, што маніфэсту камісарскага абмежаваньня Оўруцкага павету з Мазырскім у Оўручы няма, кнігі бо двойчы згарэлі, дык ці не зьвярнуўся б у Мазырскі гродзкі суд, мо там што здабудзе<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 36</ref>. Пасьля князя Мікалая, ад канца 1720-х і да пачатку 1750-х гадоў Хвойнікі сталі ўласнасьцю яго брата Ігнацыя. У тарыфе падымнага падатку Оўруцкага павету Кіеўскага ваяводзтва 1734 году, складзеным паводле зьвестак папярэдняй люстрацыі, засьведчана, што ў 17 паселішчах (акрамя вёскі [[Багушы (Гомельская вобласьць)|Багушы]], прыналежнай астраглядаўскай плябаніі) Хвойніцкай воласьці пана І. Шуйскага налічвалася 255 двароў<ref>Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 21, 39, 285 — 286</ref> (прыкладна 1530 жыхароў). Прычым для Хвойнікаў улічаныя і габрэйскія домагаспадаркі. 24 сьнежня 1744 году настаяцель Астраглядаўскага касьцёлу кс. Антоні Лукаш Пянькоўскі, дэкан оўруцкі, ахрысьціў ''in aula Choynicensi'' (у двары Хвойніцкім) Адама, сына вяльможных Ігнацыя і Людвікі (з дому Збароўскіх) князёў Шуйскіх, пра што быў зроблены запіс у мэтрычнай кнізе Хвойніцкай царквы (Ecclesiae Ritus Greci Unici Choynicensis), пазьней занесены ў кнігі парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 1781. Воп. 27. Спр. 202. А. 151адв.</ref>{{Заўвага|20 снежня 1747 г. прыдворны капэлян хвойніцкі кс. Юзаф Барановіч, з асабістай згоды а. Пянькоўскага, выканаў абрад хросту «з усімі цэрымоніямі», гл.: AGAD. APiJ. Sygn. 19. S. 15a. Ёсьць яшчэ і запіс у кнігах Юравіцкага касьцёлу аб хросьце 4 красавіка 1747 г. Адама Дзідака Езэхіля, сына тых жа бацькоў, айцом-езуітам Ігнацыем Барановічам: НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 10; AGAD. APiJ. Sygn. 19. S. 18}}. У 1750—1770 гадох адбываліся шматлікія непаразуменьні і канфлікты паміж уладальнікамі добраў Хвойнікі і Астраглядавічы (князямі Шуйскімі, дзедзічамі і рознымі апякунамі) і ўладальнікамі суседняга Брагінскага маёнтку панамі Замойскімі/Мнішкамі, кароткачасовымі спадчыньнікамі па князю Міхалу Сэрвацыю Вішнявецкаму і яго жонцы Тэклі (з Радзівілаў), а асабліва — з панамі Ракіцкімі. У 1748 году мястэчка Хвойнікі названае ў ліку паселішчаў, частка жыхароў якіх належала да рыма-каталіцкай Астраглядавіцкай парафіі [[Оўруцкі дэканат|Оўруцкага дэканату]] [[Кіеўская дыяцэзія|Кіеўскай дыяцэзіі]]<ref>Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. — Lwów, 1748. S. 148</ref>. У чэрвені 1750 году ў Хвойніках быў схоплены гайдамак Астап Луцкі, які ажно на працягу «шасці гадоў у гультайскіх эксцэсах жыцьцё праводзіў». Тутэйшая грамада асудзіла яго «на горла», але адміністратар Оўруцкага староства пан Станіслаў Быстрыцкі адмовіўся прыняць палоннага ў турму і выканаць над ім смяротны прысуд, дзеля чаго ў Оўруцкім гродзе і быў заяўлены пратэст<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 3: Акты о гайдамаках (1700—1768). — Киев, 1876. С. 464—466</ref>. 14 жніўня т. г. возны гэнэрал Кіеўскага ваяводзтва пан Андрэй Святкоўскі арыштаваў у Хвойніках падданых князёў Шуйскіх з Краснасельля і іх атамана Кулешыка, падданага пана Загароўскага, абвінавачваных у гайдамацтве. Кіраўнік ключа пан Мікалай Страчынскі абяцаў затрымаць рабаўнікоў да суда ў турме Хвойніцкага замку<ref>Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 3. С. 511—512</ref>. На 1754 год у мястэчку Хвойнікі, напэўна, разам зь вёскай Валокі, адсутнай у тарыфе, налічвалася 109 двароў (каля 654 жыхароў), зь якіх «do grodu» (Оўруцкага замку) выплачвалася 16 злотых, 29 з паловай грошаў, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводства) 67 злотых і 28 грошаў<ref>Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 192; гл. таксама: С. 13—15, 20—22</ref>. [[File:Герб уласны роду Прозараў.png|165пкс|значак|зьлева|Герб уласны роду Прозараў.]]Габрэйскія перапісы 1765, 1778 і 1784 гадоў засьведчылі, што ў Хвойніках налічвалася адпаведна 30 дамоў, 101 жыхар, 24 дамы, 58 жыхароў і 25 дамоў з 67 жыхарамі; яшчэ 25 чалавек схаваныя ад апошняга перапісу ў суседняй вёсцы Настольле, г. зн. разам было 92 чалавекі. Мястэчка — цэнтр аднаіменнага кагалу, да якога ў названыя гады належалі насельнікі 14, 16 і 17 вёсак, а ў іх разам зь мястэчкам пражывала 198, 105 і 145 głow; некаторыя зь іх у 1784 годзе запісаныя хрысьціянамі, таму пагалоўшчыне не падлягалі (у Малым Карчовым, Рашаўцах, Рудным і Шчарбінах)<ref>Архив ЮЗР. Ч. 5. Т. 2. Переписи еврейского населения в юго-западном крае в 1765—1791 гг. — Киев, 1890. С. 301, 391, 710</ref>. Убываньне колькасьці габрэяў магло быць выклікана выбухам гайдамацка-сялянскай [[Каліеўшчына|Каліеўшчыны]] 1768 г., адгалоскі якой дасягалі і гэтых мясьцінаў. У «Archiwum Prozorów i Jelskich» ёсьць дакумэнт, датаваны 3 студзеня 1771 году (23 сьнежня 1770 году ''veteris styli''), паводле якога хвойніцкі уніяцкі парох Ян Чачотка, з дазволу захварэлага ксяндза Мацея Шамяткоўскага, пробашча астраглядаўскага, ахрысьціў «z wody tylko» без далейшых касьцельных цэрымоніяў нованароджаную Людвіку Канстанцыю, дачку нядаўна памерлага старосты загальскага князя Адама і Марыяны (з дому Халецкіх) Шуйскіх{{Заўвага|НГАБ. Ф. 1781. Воп. 27. Спр. 202. А. 159адв.; AGAD. APiJ. Sygn. 19. S. 6, 8. Цэрымонія была давершана 29 лістапада 1772 году у царкве м. Дудзічы. S. 10}}. [[Файл:Chojniki, Prozar. Хойнікі, Прозар (I. Urubleŭski, 1897).jpg|значак|Сядзібны дом Прозараў у Хвойніках. Ігнацы Врублеўскі, 1891 г.]]16 студзеня 1783 году сын ваяводы віцебскага Юзафа Прозара Караль ажаніўся з князёўнай Людвікай Шуйскай<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 19. S. 26, 28 — 30</ref>. Хвойніцкі маёнтак з ключом Астраглядаўскім знаходзіўся на той час у пасэсіі апякуноў дзяўчыны старосты ніжынскага князя Войцеха Шуйскага і яго жонкі Анелі, сястры князя Адама. Дзеля таго, каб Людвіка, адзіная спадчыньніца па бацьку, магла ўвайсьці ў валоданьне добрамі, Каралю Прозару давялося сіламі свайго ўпаўнаважанага шляхціча Гадзяеўскага зьдзейсьніць наезд. Да вялікай вайны справа не дайшла, але судовыя спрэчкі з старостамі ніжынскімі скончыліся капрамісам толькі ў 1785 г.<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 91 — 97; Dubiecki M. Karol Prozor, oboźny W. W. Ks. Litewskiego. Przyczynek do dzieów powstania Kościuszkowskiego. Monografia / M. Dubiecki. — Kraków, 1897. S. 34 — 35</ref> 13 ліпеня 1791 г. варшаўская «Gazeta narodowa i obca» зьмясьціла паведамленьне пра тое, як 11 чэрвеня гаспадары рэзыдэнцыі ў Хвойніках{{заўвага|Новы сядзібны дом збудаваны якраз у часы [[Чатырохгадовы сойм|Чатырохгадовага сойму]].}} Караль і Людвіка Прозары сустракалі гасьцей з суседніх Мазырскага, Рэчыцкага і свайго Оўруцкага паветаў. Нагода — сьвяткаваньне прыняцьця [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня]], пакліканай умацаваць і выратаваць Рэч Паспалітую. З раніцы наступнага дня — гарматны салют, сьвятая імша ў Астраглядавіцкім касьцёле, урачыстая казань ксяндза-пробашча Францішка Глінскага, Тe Deum laudamus вуснамі патрыётаў, сьвяточны абед і музыка з танцамі да самай раніцы.<ref>Gazeta narodowa y obca. № LVI. 13 lipca 1791; гл.: [http://hojniki.ucoz.ru/index/1791/0-363 Хойнікшчына]</ref> === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Загаловак апісання Хойніцкага архіва 1798 г.png|значак|зьлева|Загаловак вопісу Хвойніцкага архіва 1798 г., у якім праігнараваныя расейскія адміністрацыйныя пераўтварэньні, а сам маёнтак названы ''графствам''.]][[Файл:Chvojniki, Prozar. Хвойнікі, Прозар (1901-17).jpg|значак|Сядзібны дом на фота пярэдадня Першай сусьветнай вайны. Месьціўся ў раёне вуліцы У. В. Жыляка.]]У выніку другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Хвойнікі апынуліся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 г. у складзе тэрытарыяльна ўпарадкаванага [[Рэчыцкі павет|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 г. [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<ref>Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. – Т. 6. Кн. 1. – Мінск: БелЭн, 2001. C. 181–182</ref>. У пачатку жніўня 1793 году сядзіба ў Хвойніках прымала гасьцей — удзельнікаў кансьпірацыйнай нарады, мэтай якой была падрыхтоўка ўзброенага выступленьня супраць падзелаў Рэчы Паспалітай і за аднаўленьне Канстытуцыі 3 траўня. Сярод іх М. Дубецкім і К. Барташэвічам названыя адзін з галоўных арганізатараў Ігнацы Дзялынскі з Траянова, оўруцкі падкаморы і ўладальнік Олеўскага ключа Тадэвуш Нямірыч, сеймавы пасол Каятан Праскура, стражнік літоўскі з суседняга [[Барбароў|Барбарова]] Ян Мікалай Аскерка, абат оўруцкіх базылян Юзафат Ахоцкі з Шэпелічаў, яго пляменьнік, аўтар успамінаў пра падзею Ян Дуклян Ахоцкі, прэзыдэнт тагачаснага цэнтру Кіеўскага ваяводзтва г. Жытоміра Левандоўскі, судзьдзя Дуброўскі, староста Богуш, рэгент Асташэўскі, канонік Кулікоўскі, ксёндз Саламановіч, Станіслаў Трацяк і інш. — агулам два дзесяткі асобаў. Усіх удзельнікаў, як слушна заўважыў М. Дубецкі, назваць немагчыма, бо іх імёны засталіся невядомыя нават расейскай сьледчай камісіі ў Смаленску. З Хвойнікаў шэф І. Дзялынскі, акрамя карысных рашэньняў, вывез дваццаць пяць тысяч дукатаў, сабраных патрыётамі. У другой палове жніўня Я. Ахоцкі, наведаўшы маёнтак К. Прозара, атрымаў яшчэ восем тысяч, а ў канцы сьнежня — шаснаццаць тысяч чырвоных злотых; акрамя таго, М. Паўша паказаў на сьледзтве, што Прозар даваў дзьве тысячы дукатаў на ўтрыманне Пінскай паўстанчай брыгады<ref>Wybór pism J. I. Kraszewskiego. Pamiętniki Jana Duklana Ochockiego. — Warszawa, 1882. Tom II. S. 215—216, 249; Dubiecki M. S. 180—183; Bartoszewicz K. Dzieje insurekcji kościuszkowskiej 1794. — Berlin: B. Harz, 1913. S. 129—130; Восстание и война в Литовской провинции (по документам Москвы и Минска). Сост. Е. К. Анищенко. — Минск, 2001. С. 26</ref>. Тадэвуш Касьцюшка прызначыў К. Прозара намесьнікам радцы Найвышэйшай нацыянальнай рады і сваім паўнамоцным прадстаўніком пры ўсіх дывізіях войска ВКЛ. Разгарнуць паўстаньне ў нашым рэгіёне не хапіла часу. Давялося ратавацца. К. Прозар і капітан Гамількар Касінскі 20 красавіка 1794 году выехалі з Хвойнікаў да Юравічаў. Але Ян Мікалай Аскерка, стражнік польны літоўскі, праз свайго пасланца папярэдзіў, што ў Бабічах (Барбарове) іх ужо чакаюць расейскія жаўнеры. Абознаму з Касінскім тады ўдалося, дзякуючы сялянам-праваднікам, застацца вольнымі<ref>Tygodnik literacki. — № 37. Poznań, dnia 13 września, 1841 (Ліст гэн. Касінскага да гэн. Пашкоўскага); Dubiecki M. S. 215—217</ref>. У Хвойнікі расейскія адзьдзелы ўвайшлі ў аўторак 22 красавіка апоўдні. Рухаліся з двух бакоў, зьбліжаючыся да двара, як быццам засьцерагаліся засады. Камандзірамі іх былі «паляк на расейскай службе» Яворскі і падпалкоўнік Таўберт. Не засьпеўшы абознага ў Хвойніках, узялі нібы ў заложнікі дзесяцімесячнага сына Уладыся{{Заўвага|Да 17 жніўня знаходзіўся ў Хвойніках пад наглядам паручніка Давыдава. З-за сэквэстру нянькам даводзілася спрачацца з афіцэрамі нават за пялюшкі для немаўляці. Нарэшце швагер Францішак Букаты, былы сакратар амбасады Рэчы Паспалітай у Лёндане, дамогся часовай апекі над хлопчыкам і вывез яго з Хвойнікаў: Dubiecki M. S. 235—236}}. На маёнтак быў накладзены сэквэстар, а Людвіка Канстанцыя зь іншымі дзецьмі і маці Марыянай вымушана выехаць за аўстрыйскую мяжу ў Львоў<ref>Dubiecki M. S. 229</ref>.[[File:Запіс аб пахаванні Караля Прозара.png|значак|зьлева|Запіс аб пахаваньні абознага Караля Прозара.]][[Файл:Пергамент з прысвячэннем нябожчыцы Людзвіцы Канстанцы Прозар. Знаходка 1965 г.png|значак|Пэргамін з прысьвячэньнем Людвіцы Прозар яе мужа Караля. Знаходка 1965 г.]][[File:Chvojniki, Kaścieł. Хвойнікі, Касьцёл (1858).jpg|значак|зьлева|Праэкт мураванага касьцёлу ў Хвойніках 1858 г.]][[Файл:Chvojniki, Ludvika Prozar. Хвойнікі, Людвіка Прозар (1913).jpg|значак|Курган Людвікі, альбо і фамільны склеп роду Прозараў (?). Час выкананьня фота невядомы. Атрыманае А. Ельскім пры канцы 1913 г.]][[Файл:Chvojniki, Rynak, Kaścieł. Хвойнікі, Рынак, Касьцёл (I. Sierbaŭ, 1912).jpg|значак|зьлева|Касьцёл у цэнтры мястэчка, пераўтвораны ў Пакроўскую царкву. Фота І. Сербава. 1912 г.]][[File:Бутля ўрэцкага шкла, дукат і 2 злотыя 1831 г.png|значак|Бутля ўрэцкага шкла, дукат і 2 злотыя 1831 г. з пахаваньня Людвікі Прозар.]][[File:Chvojniki. Хвойнікі (1864).jpg|значак|зьлева|Хвойнікі на пляне 1864 г.]][[Файл:Chojniki, Prozar. Хойнікі, Прозар (I. Sierbaŭ, 1912).jpg|значак|Капліца (з {{падказка|крыптай|пахавальняй}}?) на могілках. Хвойнікі. [[Ісак Сербаў]], 1912 г.]][[File:Chvojniki. Хвойнікі (1886).jpg|значак|зьлева|Хвойнікі на пляне 1886 г.]][[File:Мястэчка Хойнікі на карце Ф. Ф. Шуберта.png|значак|Хвойнікі і навакольле на мапе Ф. Ф. Шубэрта сярэдзіны XIX ст.]][[Файл:Надпісы з каталіцкіх пахаванняў у Хойніках.png|значак|Надпісы з каталіцкіх пахаваньняў у Хвойніках.]][[Файл:Jezapoŭ-Vałoki. Езапоў-Валокі (1887).jpg|значак|зьлева|Плян фальваркаў Езапоў і Валокі. 1887 г.]] У 1796 годзе настаяцель Пакроўскай царквы ў Хвойніках, павернутай да [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|расейскага праваслаўя]] годам раней<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 343</ref>, Якаў Чачот склаў яе вопіс<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 39 — 39адв.</ref>. У крыніцы таксама 1796 г. сказана, што колішнія добра Людвіка Прозара{{Заўвага|Так падпісваўся Караль, бо маёнтак быў уласнасьцю яго жонкі Людвікі, а каб браць удзел у справах павету і ў Рэчы Паспалітай, і ў Расеі неабходна мець у яго межах зямельныя ўладаньні. І. В. Кандрацеў дарэмна зьдзіўляўся з таго, што Людвік Прозар ня ўдзельнічаў у выбарах у дваранскія інстытуцыі Рэчыцкага павету ў 1796 г., а потым распавёў пра яго "родзіча" Караля – вялікага патрыёта Рэчы Паспалітай (ужо больш як два гады ён быў у сваёй першай эміграцыі), спаслаўшыся на электронны плагіят, падпісаны прозьвішчам Баркоўскі (Ігор Кондратьєв. Участь шляхти Речицького повіту у виборах в дворянські інституції Чернігівського намісництва в 1796 р. // Рэчыцкі край: да 150-годдзя з дня нараджэння Мітрафана Доўнара-Запольскага: зб. навук. арт. – Мінск: Беларуская навука, 2019. С. 311 – 312).}}, у пераліку якіх і м. Хвойнікі, перайшлі былі «в казну», але «по высочайшему повелению» вернутыя пані Луізе{{Заўвага|Француская форма імя прысутнічае ў паперах імпэратрыцы Кацярыны ІІ, у лістах яе гэнэралаў і самой Людвікі Канстанцыі, гл.: AGAD. APiJ. Sygn. 13. S. 3, 4, 76, 78, 97, 154, 158, 160; таксама гл. дакумэнты наступнага сэквэстру: Sygn. 14}} Прозаравай<ref>Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск, 2018. С. 70 — 71</ref>. У 1812 годзе К. Прозар падтрымаў імпэратара французаў Напалеона Банапарта, марна спадзеючыся, што той дапаможа ўзьняць з каленаў гаротную Айчыну, заняў пасаду старшыні Скарбовага камітэту ў Часовым урадзе ВКЛ{{Заўвага|Паводле Браніслава Клечыньскага, у 1813 годзе Напалеон даслаў з Дрэздэна абознаму ордэн Ганаровага легіёну, а разам і патэнт на графскі тытул: AGAD. APiJ. Sygn. 34. S. 6}}. Усё абярнулася чарговай эміграцыяй ды сэквэстрам Хвойнікаў, Астраглядавічаў і вёсак да іх прыналежных. Пані Людвіка і ў гэты раз дамаглася вяртаньня да канца 1814 году маёнткаў з 2524 рэвізскімі душамі, давёўшы расейскім уладам, што яны належаць ёй, і што ня мусіць адказваць за ўчынкі мужа<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 14</ref>. У пачатку 1831 г. оўруцкі маршалак Ануфры Галецкі прапаноўваў больш як ужо 70-гадоваму К. Прозару ўзначаліць агульны для Рэчыцкага, Мазырскага і Оўруцкага паветаў паўстанцкі ўрад. Меркавалася стварыць вайсковы кантынгэнт колькасьцю да 1000 чалавек пад яго камандай і пра гэта стала вядома расейскім уладам. Былы абозны ВКЛ адмовіўся, спаслаўшыся на фізычную слабасьць і нэгатыўнае стаўленьне да гэтай прапановы сыноў Уладыслава і Юзафа. Мяркуецца, нейкія нарады патрыётаў у Хвойніках усё ж адбываліся<ref>Dubiecki M. S. 321; Dangel St. Rok 1831 w Mińszczyźnie. – Warszawa, 1925. Tom II. S. 53, 173 (przypis 66)</ref>{{Заўвага|У кожным выпадку, вольналюбівых поглядаў сваіх абозны не зьмяніў і ў глыбокай старасьці. Знойдзеныя ў 1965 г. у Хвойніках паўстанцкія манеты 1831 г., пакладзеныя ў склеп перазахаванай у 1829 г. жонкі Людвікі Канстанцыі, пераканаўча сьведчаць аб тым. Цікава: пра "flaszką krzyształową, hermetycznie zamkniętą, w której znajduje się ducat, dwuzłotówka i pismo na pargaminie, ręką moją (К. Прозара) kreślone, z podpisem wielu przytomnych natenczas obywateli", як і пра пабудову склепа, Юзаф Рольле паведамляў яшчэ ў кнізе 1882 г.: Dr. Antoni J. Opowiadania historyczne. Serya trzecia. T. 1. Karol Prozor, ostatni oboźny litewski. – Warszawa, 1882. S. 46. Пра знаходку гл.: Рябцевич В. Н. Нумизматика Беларуси. – Минск: Полымя, 1995. С. 274 – 275; Каталог выставы “Ад рымскага дэнарыя да беларускага рубля”. /Укл. Р. І. Крыцук, В. М. Сідаровіч, Л. І. Талкачова. — Мінск: Кнігазбор, 2018}}. Знаходзіўся тут пэўны час і прысланы з Рэчыцы падпаручык Міцінскі з паўтара дзясяткам салдат-інвалідаў, які адмовіўся выправіцца да каленкавіцкіх Вадовічаў, бо там на 12 чэрвеня т. г., маўляў, ужо сканцэнтравалася зашмат паўстанцаў. 19 чэрвеня ад брагінскіх [[Шкураты|Шкуратоў]] і Мікулічаў праз Хвойнікі ў накірунку Вадовічаў, потым Нароўлі і Мухаедаўскіх лясоў, дзе хаваліся {{падказка|інсургэнты|Паўстанцы}} з Оўруцкага і Радамышльскага паветаў, праходзіў невялікі конны адзьдзел Міхала Лігэнзы, спрабуючы ўзьняць тутэйшую чыншавую і дворскую шляхту на паўстаньне<ref>Dangel St. S. 59</ref>. Паводле зьвестак на 1834 год, у Хвойніках праводзіліся два штогадовыя кірмашы: 1-3 лютага і 1-4 кастрычніка; тавараў прывозілася адпаведна на 4 000 і 3000 рублёў, прадавалася на 2 000 і 1 600 р., наведвалі кірмашы каля 500 і 400 чалавек<ref>Список существующих в Российской империи ярма''н''ок. – С. Петербург, 1834. С. 190</ref>. Запіс у мэтрычных кнігах Астраглядаўскага касьцёлу Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі засьведчыў, што 20 кастрычніка (1 лістапада н. ст.) 1841 г. у м. Хвойнікі, хутчэй ад старасьці, чым ад якой хваробы, ва ўзросьце васьмідзесяці аднаго года памёр яснавяльможны Караль Прозар, вялікі абозны ВКЛ, кавалер розных ордэнаў. 24 кастрычніка ксёндз Франьцішак Пазьняк, пробашч астраглядаўскі, дэкан Мазырскі і Рэчыцкі, пры асыстэнцыі шматлікага духавенства і ў прысутнасьці мноства людзей пахаваў нябожчыка ў фамільным склепе<ref>НГАБ. Ф. 1089. Воп. 1. Спр. 3. А. 10адв.</ref>. У інвэнтарах 1844 г. уладальнікамі Хвойніцкага і Юзафаўскага маёнткаў названыя адпаведна Ўладыслаў і Юзаф Прозары, сыны абознага<ref>НГАБ. Ф. 142. Воп. 1. Спр. 1475, 1481</ref>. Пасьля сьмерці Юзафа ў 1845 г.<ref>НГАБ. Ф. 1089. Воп. 1. Спр. 3. А. 44 – 44 адв.</ref> ягоная частка тутэйшай спадчыны перайшла да пана Ўладыслава. На 1849 год у Хвойніках — 74 двары, 580 жыхароў; дзейнічалі царква, каталіцкая капліца, 3 сынагогі; паштовая станцыя на тракце Мазыр — Брагін — Любеч, 26 крамаў, 2 піцейныя дамы, конны млын. Побач, у сядзібе Валокі, былі бровар і вятрак. У «Списках населенных мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 12 асобаў мужчынскага і 7 жаночага полу з двара Хвойнікі, 199 і 112 асобаў адпаведна зь ліку жыхароў мястэчка Хвойнікі былі парафіянамі Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, яшчэ 55 местачкоўцаў абодвух полаў зьяўляліся прыхаджанамі Хвойніцкай Сьвята-Пакроўскай царквы<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 382, 666</ref>. У 1859 – 1862 гг. намаганьнямі і на сродкі Ўладыслава Прозара ў Хвойніках былі вымураваныя нэагатычныя касьцёл і капліца, вядомыя і на сёньня са здымкаў 1912 г. І. Сербава. 17-18 верасьня 1860 г. мястэчка наведаў праваслаўны архіяпіскап менскі Міхал Галубовіч. У. Прозар, падкаморы рэчыцкі, прасіў дазволу ўзьнесьці алтар для жалобнага набажэнства ў капліцы. Архіяпіскап згадзіўся пры ўмове, калі абшарнік збудуе на працягу 15-ці гадоў мураваную царкву<ref>Язэп Янушкевіч. Дыярыюш з XIX стагоддзя: Дзённікі Міхала Галубовіча як гістарычная крыніца. – Мінск.: Выдавец В. Хурсік, 2003</ref>. У пачатку студзеня 1862 г. пан Уладыслаў спачыў. На пахаваньні ў Хвойніках, менш як за паўтары гады да свайго арышту, прысутнічаў і выступіў з прамоваю [[Аляксандар Аскерка]]<ref>AGAD. APiJ. Sygn. 1. S. 209</ref>, сястра якога Зофія была замужам за Мечыславам, сынам нябожчыка. У 1864 г. Мечыслаў Прозар (маршалак Рэчыцкага павету 1859 – 1863 гг.) памёр у зьняволеньні, а на маёнтак Хвойнікі, у якім на думку сьледзтва "жылі людзі, гатовыя да рэвалюцыйных беспарадкаў" ды знайшлі нарыхтаваную зброю, быў накладзены ўзмоцнены 10-ці адсоткавы збор. Памёр і арыштаваны па справе паўстаньня Гэнрык Пяткевіч, бацька Часлава<ref>Паўстанне 1863 – 1864 гадоў у Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губернях: Дакументы і матэрыялы Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі / уклад. Дз. Ч. Матвейчык; рэдкал.: У. І. Адамушка [і інш.]. – Мінск: А. М. Вараксін, 2014. С. 450 – 452</ref>. У тым жа 1864 г. дзеля выхаваньня тутэйшых дзяцей, а разам і іхных бацькоў у духу вернасьці расейскай манархіі, у Хвойніках адкрыта двухклясная народная вучэльня. 20 чэрвеня 1865 года, "по местным представлениям" праваслаўнага духавенства, як зь непрыхаваным задавальненьнем пісаў у сваім рапарце брагінскі благачынны Максім Ярэміч, невялікі стары драўляны і "превосходной структуры" мураваны касцёлы ў цэнтры Хвойнікаў ды мураваную капліцу на могілках улады адабралі ў католікаў і перадалі ў праваслаўнае ведамства<ref>НГАБ. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 31248. А. 15</ref>. Удава Мечыслава Прозара пані Зофія рабіла захады, абы вярнуць забранае ці хоць забясьпечыць недатыкальнасць фамільнага склепу. 2 лістапада 1887 г. яе сын і спадчыньнік Канстанцін вымушаны быў прадаць абцяжараны даўгамі маёнтак расейскім купцам з Арлоўскай губэрні, карачаўскаму Міхаілу Пятровічу Аўраамаву і трубчэўскаму Гаўрылу Сямёнавічу Курындзіну за 580 000 рублёў серабром<ref>Виноградов Д. Л. Живые прошлого страницы. / Дмитрий Леонидович Виноградов. – Минск: А. Н. Вараксин, 2018. С. 99 – 102</ref>. У сьпісе землеўладальнікаў Менскай губэрні сказана, што ў маёнтку Хвойнікі Канстанціна Прозара налічвалася 44 466 дзесяцін зямлі<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 373</ref>. Пасьля таго продажу і здарылася непапраўнае. "Dziennik Kujawski" у верасьнёўскім нумары за 1895 г. паведамляў: яшчэ ў канцы сакавіка злачынцы, нібыта з кола новых уладальнікаў маёнтку, нанялі каваля, выламалі краты ад уваходу ў лёх, выкінулі з трунаў рэшткі пахаваных Прозараў, пазрывалі зь іх медзь і наступна прадавалі ў розных месцах. Празь некалькі дзён выламаныя краты і парэшткі заўважыў праваслаўны сьвятар, які і паведаміў аб здарэньні ў паліцыю. Гэтак Прозары пазбавіліся апошняга, што ім яшчэ ў Хвойніках належала, – уласных пахаваньняў<ref>Dziennik Kujawski. – Inowrocław, 20 września 1895 (Nr. 216. Rocznik III). S. 3</ref>.[[Файл:Chvojniki, Prozar, Kaplica. Хвойнікі, Прозар, Капліца (1913).jpg|значак|Капліца. Час стварэньня здымку невядомы. Дасланы А. Ельскаму ў канцы 1913 г.]] У парэформавы час Хвойнікі сталі цэнтрам воласьці ў Рэчыцкім павеце. У мястэчку здаўна праводзіліся кірмашы — Стрэчанскі (у лютым) і Пакроўскі (у кастрычніку). У 1863 і 1864 г. на іх адпаведна было прывезена тавару на 3850 і 4000 рублёў, 4500 і 4500 рублёў, а прададзена — на 1700 і 2000 рублёў, 2315 і 2500 рублёў<ref>Труды Минского губернского статистического комитета. Вып. 1. Историко-статистическое описание девяти уездов Минской губернии. – Минск, 1870. С. 416</ref>. У сьпісе прыходаў і прычтаў па чатырох благачынных акругах (у межах Рэчыцкага павету) Менскай епархіі на 1876 год у складзе прычту Пакроўскай царквы ў Хвойніках названыя настаяцель а. Іаан Лісевіч, в. а. штатнага псаломшчыка Яўген Тышкевіч і звышштатны Даніла Транцэвіч, просьфірня Алена Васанская. Да прыходу належалі жыхары мястэчка Хвойнікі, вёсак Валокі, Малешаў, Паселічы, Людвін, Настольле, Карчовае, Гарошкаў, Небытаў, Куравое, Дворышча<ref>Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 458</ref>. На 1879 год у прыходзе налічвалася 1178 душ мужчынскага і 1151 душа жаночага полу сялянскага саслоўя<ref>Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 140</ref>. У 1885 г. Хвойніцкую воласьць складалі 24 паселішчы з 859 дварамі. У 1890 годзе у мястэчку — валасная ўправа, мяшчанская ўправа, пошта, лекарскі ўчастак, у воласьці — 36 паселішчаў з 1567 дварамі. У 1895 годзе ў маёнтку была заснавана вінакурня<ref name="fn2">Список фабрик и заводов европейской России. – С.-Петербург, 1903. С. 575</ref>. Паводле перапісу 1897 г. тут 335 двароў, 2596 жыхароў, 5 юдэйскіх малітоўных дамоў, паштова-тэлеграфная кантора, хлебазапасны магазын, 48 крамаў, заезны двор, карчма. У пачатку XX ст. у Хвойніках дзейнічала царква, капліца, працавалі 2 школы, лякарня, аптэка, жалезаробчы завод, 2 вадзяныя млыны. У выніку пажару 25 ліпеня 1901 году згарэла вінакурня. На 1903 год тая вінакурня сіламі 16 рабочых вытварала сьпірту на 37 900 (25 000) рублёў у год, перарабляла 1750 пудоў жытняй мукі, 6 312 пудоў зялёнага соладу і 110 000 пудоў бульбы<ref name="fn2"/>. У 1904 годзе сярод зямельных уласьнікаў Менскай губэрні, якія мелі 500 і болей дзесяцін, названыя ўладальнікі маёнткаў Хвойнікі і Рашаў спадчынныя ганаровыя грамадзяне (купцы) Міхаіл Пятровіч Аўраамаў і Гаўрыла Сямёнавіч Курындзін<ref>Памятная книжка Минской губернии на 1904 г. – Минск: Издание Минского губернского статистического комитета, 1903. Приложение. С. 54</ref>. У 1909 годзе ў мястэчку было 338 двароў, 2891 жыхар<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 210.</ref>. У 1911 г. Хвойніцкі маёнтак дзялілі між сабой браты Андрэй Міхайлавіч (12 645 дзесяцін), Сямён Міхайлавіч (11 651), Васіль Міхайлавіч (9 591), Мітрафан Міхайлавіч (8 406), Іван Міхайлавіч (1 582) Аўраамавы<ref>Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. — Б. м. С. 1</ref>. З уводам у эксплюатацыю лініі Васілевічы — Хвойнікі (23 верасьня 1911 году) пачала дзейнічаць чыгуначная станцыя. У 1912 г. А. М. Аўраамаў завершыў узьвядзеньне мураванага палацыка "u wjazdu do Chojnik", як вызначыў яго месцазнаходжаньне Анджэй Раствароўскі, унук Аляксандра Аскеркі, якому з-за дажджу ўвосень 1915 г., не даехаўшы да Рудакова, давялося тут заначаваць<ref>Rostworowski A. Ziemia, której już nie zobaczysz. Wspomnienia Kresowe. – Warszawa, 2001. S. 110</ref>. Сапраўды, паўстаў будынак на месцы адпаведнага драўлянага ў колішнім фальварку Валокі, г. зн. тады яшчэ ня ў Хвойніках. === Найноўшы час === 9 лютага 1918 г., яшчэ да падпісаньня Берасьцейскай мірнай дамовы з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана была часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Хвойнікі, аднак, апынуліся ў складзе часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. Прычым, старастай (губэрнатарам) гэтман [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]] Павал Скарападзкі прызначыў былога ўладальніка маёнтку Гарадзішча (на Брагіншчыне), галаву Рэчыцкай павятовай управы П. А. Патона. Ад 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Валентина Метлицька. Тимчасова німецька окупація та її вплив на долю східного Білоруського Полісся (березень 1918 — січень 1919 рр.). // Україна та Німеччина: міждержавні відносини: збірник наукових праць / ред. кол. Владислав Верстюк (гол.), Степан Віднянський, Руслан Пиріг, Ірина Матяш, Дмитро Вєдєнєєв, Володимир Бойко, Дмитро Казіміров. — Чернігів: Сіверський центр післядипломної освіти, 2018. С. 286—296 (артыкул беларускамоўны); Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья. С. 85</ref>. У сьнежні 1918 г. германскія войскі пакінулі мястэчка і чыгуначную станцыю. 1 студзеня 1919 году, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Хвойнікі ўвайшлі ў склад [[ССРБ|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня Масква адабрала іх разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. Ад сакавіка да пачатку ліпеня 1920 году Хвойнікі занятыя польскімі войскамі. Пагром, учынены ў лістападзе 1920 г. жаўнерамі Ст. Булак-Балаховіча, абярнуўся пагібельлю 48 жыхароў-габрэяў. [[Файл:Chvojniki, Rynak. Хвойнікі, Рынак (1929).jpg|значак|зьлева|Местачковы дом, 1929 г.]] У дакумэнце пад назвай «Сведения о количестве учащихся школ Хойникской волости Речицкого уезда», пазначаным часовым адрэзкам 8 сьнежня 1920 — 15 красавіка 1921 году, засьведчана існаваньне Хвойніцкай школы II ступені (175 вучняў), а таксама школ І ступені — 1-й Хойніцкай (58 вуч.), 2-й Хвойніцкай (204 вуч.), Хвойніцкай габрэйскай (50 вуч.), Хвойніцкай польскай (69 вуч.) і Хвойніцкай чыгуначнай (70 вуч.)<ref>Дзяржаўны архіў Гомельскай вобласьці. Ф. 68. Воп. 1. Спр. 16. А. 19</ref>. У чэрвені 1921 г. непадалёк ад Хвойнікаў на станцыі Аўраамаўская банда атамана Івана Галака затрымала цягнік, абрабавала і забіла 55 пасажыраў<ref>Новиков Д. С. Борьба органов советской власти с бандой атамана Галака на белорусско-украинском пограничье в начале 1921 г. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья. С. 102</ref>. 8 сьнежня 1926 году Хвойнікі вярнулі [[БССР]], адначасова надаўшы статус раённага цэнтру спачатку ў [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай]], потым у [[Гомельская акруга|Гомельскай акрузе]]. На 1930 год тут было 560 двароў. У міжваенны час у мястэчку дзейнічалі пачатковая і 7-гадовая школы, хата-чытальня, філія спажывецкай каапэрацыі; працавалі лесапільня (з 1912 году), маслазавод (з 1930 году), шпаларэзны завод (з 1932 году), кравецкая і шавецкая майстэрні (з 1928 году), паравы млын, маслабойня, хлебапякарня (з 1929 году), смалакурня, машынна-трактарная станцыя (з 1932 году). З 1938 году ў [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] (цэнтр — [[Мазыр]]). 29 верасьня 1938 году паселішча атрымала афіцыйны статус [[пасёлак гарадзкога тыпу|пасёлку гарадзкога тыпу]]. [[Файл:Помнік ахвярам нацызму ў Хойніках.jpg|значак|Помнік ахвярам нацызму ў Хвойніках.]]У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 25 жніўня 1941 да 23 лістапада 1943 году Хвойнікі знаходзіліся пад нямецкай акупацыяй. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 25 жніўня 1941 да 23 лістапада 1943 году Хвойнікі знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. У верасьні 1941 году акупанты зьнішчылі ў урочышчы Пальміра больш за 100 чалавек зь ліку хвойніцкіх габрэяў<ref>Матвей Милявский. Хойники — моя любовь и боль. // Мишпоха. № 16. 2005</ref>. {{пачатак цытаты}}''В 1946 году я впервые после войны приехал в Хойники и услышал от мамы, как был зверски убит ее отец, мой дедушка Нохим, не захотевший эвакуироваться. Группа стариков: дедушка, мой родственник Левицкий Мойше, его больной внук Хаим и другие — шли в одной колоне. Впереди дедушка, которому вручили знамя. Фашисты и полицейские заставили еле шагающих старых, больных людей петь песни. Обреченных били, и вдруг дедушка начал петь и вслед за ним остальные. Они даже бодрее стали шагать. Нацисты заставили их замолчать, прекратить пение. Кто-то из местных жителей, наблюдавших шествие обреченных, сообщил немцам, что евреи поют не песню, а нараспев читают молитву «Шма Исроэль». Мои попытки узнать подробности тогда не увенчались успехом. Это казалось легендой. Намного позже в акте Чрезвычайной Государственной комиссии по Хойникам, я прочитал, что группу стариков с красным флагом водили по улицам поселка, а потом под пытками вывели на «Пальмир» и расстреляли. Нет, это уже не легенда, а жестокая правда. Но почему в документе Комиссии не сказано о том, что «группа стариков» — это были евреи, и только евреи? Почему не сказано о том, что́ они пели? Не знали? Невозможно!''{{канец цытаты}}У кастрычніку — больш за 150 габрэяў расстраляныя ў пасялковым парку і 40 чалавек у двары будынку паліцыі. У чэрвені 1943 году ў Хвойніках быў створаны лягер грамадзянскага насельніцтва, у якім утрымлівалася 5 000 чалавек. Вязьняў групамі адпраўлялі ў Нямеччыну<ref>Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 309, 317—318</ref>. Ад вызваленьня і да 15 студзеня 1944 году тут месьціліся органы кіраваньня Палескай вобласьці. З 1954 у Гомельскай вобласьці. 10 лістапада 1967 году паселішча атрымала статус [[места]]. У 1972 годзе да Хвойнікаў далучылі вёскі [[Валокі (Хвойнікі)|Валокі]] і [[Забалацьце (Хвойнікі)|Забалаць]], у 1989 годзе — [[Настольле]] і [[Лянтарня|Лянтарню (бальшав. Чырвоную Ніву)]], 1 сьнежня 2009 году — [[Малішаў (Хвойніцкі раён)|Малішаў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131029210409/http://www.pravo.by/pdf/2009-309/2009-309(003-022).pdf «Об изменении административно-территориального устройства Хойникского района Гомельской области». Решение Гомельского областного Совета депутатов от 1 декабря 2009 г. № 290]{{Ref-ru}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі|3}} == Крыніцы == {{Крыніцы|3}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|17}} * Бельскі С. В. З гісторыі ўладароў і маёнткаў Брагіншчыны XVI—XVIII стст. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 4 — 18, 26, 27, 31, 34 * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} * {{Літаратура/Памяць/Хвойніцкі раён}} * {{Літаратура/ЭГБ|6-2}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|1}} [[Катэгорыя:Хвойнікі]] 9gefrd23xklp6kv2989vv7m6ttcnj6c 14 250163 2333913 2271781 2022-08-21T15:28:12Z 31.200.16.107 wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Азэрбайджанскай ССР]] [[Катэгорыя:Гісторыя Нагорна-Карабаскай рэспублікі]] [[Катэгорыя:Гісторыя рэгіёнаў Азэрбайджану]] sm8s5kzlejr0vq7flphxs8xwn5z5m84 4 251471 2333941 2299416 2022-08-21T19:22:45Z Dymitr 10914 /* Адзеньне і мода, 26 */ выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki Гэтая старонка ўяўляе сабой пашыраную вэрсію [[Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы|сьпісу істотных артыкулаў, якія павінны быць у кожнай Вікіпэдыі]]. Мэтай сьпісу ёсьць вылучыць сьпіс у 10 000 артыкулаў на найбольш важныя тэмы ў розных галінах ведаў і чалавечай дзейнасьці. Паколькі цяжка параўнаць значнасць тэмаў у розных галінах ведаў, сьпіс заснаваны на квотах кожнай тэмы. Арыгінал сьпісу знаходзіцца ў [[:meta:List of articles every Wikipedia should have/Expanded]]. Калі ласка, не дадавайце і не выдаляйце нічога з гэтага сьпісу. Усе прапановы па ўдасканаленьні сьпісу накіроўвайце ў гутаркі на [[:meta:Talk:List of articles every Wikipedia should have/Expanded]]. {{Зьмест справа}} {| class="wikitable" |+ |- !Сэкцыя!!Колькасьць |- |Біяграфіі||2001 |- |Гісторыя||800 |- |Геаграфія||1000 |- |Мастацтва||600 |- |Філязофія і рэлігія||350 |- |Антрапалёгія, псыхалёгія і штодзённае жыцьцё||800 |- |Грамадзтва і грамадзкія навукі||900 |- |Біялёгія і мэдыцына||1100 |- |Практычныя навукі||1350 |- |Тэхналёгіі||799 |- |Матэматыка||300 |- |'''Агулам''' || '''10000''' |} == Біяграфіі, 2001 == === Артысты, 111 === ==== Акторы і акторкі, 76 ==== ===== Нямое кіно, 6 ===== # [[Ліліян Гіш]] ([[d:Q104183]]) # [[Бастэр Кітан]] ([[d:Q103949]]) # [[Гаральд Лойд]] ([[d:Q104340]]) # [[Мэры Пікфард]] ([[d:Q104109]]) # [[Глорыя Сўонсан]] ([[d:Q229232]]) # [[Аста Нільсэн]] ([[d:Q232404]]) ===== Сучаснасьць, 70 ===== # [[Фрэд Астэр]] ([[d:Q100937]]) # [[Гамфры Богарт]] ([[d:Q16390]]) # [[Марлон Брандо]] ([[d:Q34012]]) # [[Джэймз Кэгні]] ([[d:Q94041]]) # '''[[Чарлі Чаплін]]''' ([[d:Q882]]) # [[Клядэт Кальбэр]] ([[d:Q203819]]) # [[Гэры Купэр]] ([[d:Q93957]]) # [[Джаан Кроўфард]] ([[d:Q40475]]) # [[Бэт Дэвіс]] ([[d:Q71206]]) # [[Робэрт Дэ Ніра]] ([[d:Q36949]]) # [[Джэймз Дын]] ([[d:Q83359]]) # [[Гэнры Фонда]] ([[d:Q19155]]) # [[Джэйн Фонда]] ([[d:Q41142]]) # [[Кларк Гэйбл]] ([[d:Q71243]]) # [[Джудзі Гарлэнд]] ([[d:Q11637]]) # [[Ўупі Голдбэрг]] ([[d:Q49001]]) # [[Кэры Грант]] ([[d:Q83410]]) # [[Том Гэнкс]] ([[d:Q2263]]) # [[Кэтрын Гэпбэрн]] ([[d:Q56016]]) # [[Джын Келі]] ([[d:Q73089]]) # [[Грэйс Келі]] ([[d:Q3925]]) # '''[[Мэрылін Манро]]''' ([[d:Q4616]]) # [[Браты Маркс]] ([[d:Q64450]]) # [[Джэк Нікалсан]] ([[d:Q39792]]) # [[Грэгары Пэк]] ([[d:Q108366]]) # [[Барбара Стэнўік]] ([[d:Q94002]]) # [[Джэймз Ст’юарт]] ([[d:Q102462]]) # [[Мэрыл Стрып]] ([[d:Q873]]) # [[Элізабэт Тэйлар]] ([[d:Q34851]]) # [[Шырлі Тэмпл]] ([[d:Q182580]]) # [[Спэнсэр Трэйсі]] ([[d:Q71275]]) # [[Джон Ўэйн]] ([[d:Q40531]]) # [[Мэй Ўэст]] ([[d:Q202878]]) # [[Робін Ўільямз]] ([[d:Q83338]]) # [[Брус Лі]] ([[d:Q16397]]) # [[Амітабг Бачан]] ([[d:Q9570]]) # [[Пран]] ([[d:Q3111264]]) # [[Тасіра Міфунэ]] ([[d:Q37001]]) # [[Брыжыт Бардо]] ([[d:Q36268]]) # [[Жан-Поль Бэльмандо]] ([[d:Q106255]]) # '''[[Сара Бэрнар]]''' ([[d:Q4605]]) # [[Ален Дэлён]] ([[d:Q106529]]) # [[Фэрнандэль]] ([[d:Q129092]]) # [[Люі дэ Фюнэс]] ([[d:Q2737]]) # [[Жан Габэн]] ([[d:Q23842]]) # [[Жан Марэ]] ([[d:Q168359]]) # [[Жэрар Філіп]] ([[d:Q150662]]) # [[Рычард Бэртан]] ([[d:Q151973]]) # [[Майкл Кейн]] ([[d:Q123351]]) # [[Шон Конэры]] ([[d:Q4573]]) # [[Дэніел Дэй-Льюіс]] ([[d:Q166389]]) # [[Одры Гэпбэрн]] ([[d:Q42786]]) # [[Энтані Гопкінз]] ([[d:Q65932]]) # [[Эдмунд Кін]] ([[d:Q704385]]) # [[Вівіен Лі]] ([[d:Q129429]]) # [[Лоўрэнс Аліўе]] ([[d:Q55245]]) # [[Пітэр О’Тул]] ([[d:Q103876]]) # [[Пітэр Сэлерз]] ([[d:Q177984]]) # [[Адрыяна Чэлентана]] ([[d:Q199943]]) # [[Джына Лёлябрыджыда]] ([[d:Q56009]]) # [[Сафі Лярэн]] ([[d:Q43252]]) # [[Марчэльлё Мастраяньні]] ([[d:Q55469]]) # [[Інгрыд Бэргман]] ([[d:Q43247]]) # [[Грэта Гарбу]] ([[d:Q5443]]) # [[Армэн Джыгарханян]] ([[d:Q471740]]) # [[Яўген Лявонаў]] ([[d:Q717810]]) # [[Інакенці Смактуноўскі]] ([[d:Q380250]]) # [[Міхаіл Ульянаў]] ([[d:Q376335]]) # '''[[Марлен Дытрых]]''' ([[d:Q4612]]) # [[Максімілян Шэль]] ([[d:Q153018]]) ==== Іншыя выканаўцы, 35 ==== # [[Элвін Эйлі]] ([[d:Q449037]]) # [[Мэрыян Андэрсан]] ([[d:Q231923]]) # [[Фрэдэрык Эштан]] ([[d:Q711073]]) # [[Міхаіл Барышнікаў]] ([[d:Q295420]]) # [[Марыс Бэжар]] ([[d:Q217764]]) # [[Карлё Блязіс]] ([[d:Q944176]]) # [[Андрэа Бачэльлі]] ([[d:Q42402]]) # [[Эрык Брун]] ([[d:Q1320382]]) # [[Джордж Карлін]] ([[d:Q150651]]) # [[Энрыка Каруза]] ([[d:Q170726]]) # [[Сыд Чарыс]] ([[d:Q62558]]) # [[Барыс Хрыстаў]] ([[d:Q362106]]) # [[Дэйвід Копэрфілд]] ([[d:Q139637]]) # [[Плясыда Дамінга]] ([[d:Q130853]]) # [[Айседора Дункан]] ([[d:Q483512]]) # [[Фані Эльсьлер]] ([[d:Q435304]]) # [[Міхаіл Фокін]] ([[d:Q314312]]) # [[Марга Фантэйн]] ([[d:Q231776]]) # [[Грэгары Гайнз]] ([[d:Q367653]]) # [[Гары Гудыні]] ([[d:Q131545]]) # [[Тамара Карсавіна]] ([[d:Q231316]]) # [[Рудольф фон Лябан]] ([[d:Q213712]]) # [[Ені Лінд]] ([[d:Q231345]]) # [[Вацлаў Ніжынскі]] ([[d:Q194363]]) # [[Біргіт Нільсан]] ([[d:Q233951]]) # [[Рудольф Нурыеў]] ([[d:Q84217]]) # [[Лючана Павароцьці]] ([[d:Q37615]]) # [[Ганна Паўлава]] ([[d:Q151874]]) # [[Марыюс Пэтыпа]] ([[d:Q312320]]) # [[Леантына Прайс]] ([[d:Q233718]]) # [[Джэром Робінз]] ([[d:Q353019]]) # [[Рэната Скота]] ([[d:Q240890]]) # [[Бэвэрлі Сылз]] ([[d:Q235517]]) # [[Марыя Тальёні]] ([[d:Q203990]]) # [[Марыя Толчыф]] ([[d:Q264400]]) === Візуальнае мастацтва, 112 === ==== Заходнія мастакі і ілюстратары, 79 ==== # [[Фідыяс]] ([[d:Q177302]]) # [[Вітрувіюс]] ([[d:Q47163]]) # [[Геранімус Босх]] ([[d:Q130531]]) # [[Ян ван Эйк]] ([[d:Q102272]]) # [[Джота]] ([[d:Q7814]]) # [[Андрэй Рублёў]] ([[d:Q838]]) # [[Эль Грэка]] ([[d:Q301]]) # [[Жак-Люі Давід]] ([[d:Q83155]]) # [[Эжэн Дэлякруа]] ([[d:Q33477]]) # [[Франсуа Мансар]] ([[d:Q313701]]) # [[Нікаля Пусэн]] ([[d:Q41554]]) # '''[[Альбрэхт Дурэр]]''' ([[d:Q5580]]) # [[Каспар Давід Фрыдрых]] ([[d:Q104884]]) # [[Ганс Гольбайн-малодшы]] ([[d:Q48319]]) # [[Карл Фрыдрых Шынкель]] ([[d:Q151759]]) # [[Франчэска Бараміні]] ([[d:Q123150]]) # [[Караваджа]] ([[d:Q42207]]) # [[Джаваньні Лярэнца Бэрніні]] ([[d:Q160538]]) # [[Джаваньні Бэліні]] ([[d:Q17169]]) # [[Сандра Батычэльлі]] ([[d:Q5669]]) # [[Даната Брамантэ]] ([[d:Q7793]]) # [[Каналета]] ([[d:Q182664]]) # [[П’ера дэльля Франчэска]] ([[d:Q5822]]) # [[Андрэа Мантэньня]] ([[d:Q5681]]) # [[Мазачча]] ([[d:Q5811]]) # '''[[Мікелянджэлё]]''' ([[d:Q5592]]) # [[Андрэа Палядыё]] ([[d:Q177692]]) # '''[[Рафаэль]]''' ([[d:Q5597]]) # [[Андрэа Дэль Сарта]] ([[d:Q5571]]) # [[Тынтарэта]] ([[d:Q9319]]) # [[Тыцыян]] ([[d:Q47551]]) # [[Паолё Вэранэзэ]] ([[d:Q9440]]) # '''[[Леанарда да Вінчы]]''' ([[d:Q762]]) # [[Антоніс ван Дэйк]] ([[d:Q150679]]) # '''[[Пітэр Паўль Рубэнс]]''' ([[d:Q5599]]) # '''[[Рэмбрант]]''' ([[d:Q5598]]) # [[Ян Вэрмээр]] ([[d:Q41264]]) # [[Хасэ дэ Рыбэра]] ([[d:Q297838]]) # '''[[Дыега Вэляскес]]''' ([[d:Q297]]) # [[Марк Шагал]] ([[d:Q93284]]) # [[Марсэль Душам]] ([[d:Q5912]]) # [[Рэнэ Магрыт]] ([[d:Q7836]]) # '''[[Фрыда Калё]]''' ([[d:Q5588]]) # [[Мэры Касат]] ([[d:Q173223]]) # [[Джорджыя О’Кіф]] ([[d:Q46408]]) # [[Джэксан Полак]] ([[d:Q37571]]) # [[Марк Ротка]] ([[d:Q160149]]) # '''[[Эндзі Ўоргал]]''' ([[d:Q5603]]) # [[Грант Ўуд]] ([[d:Q217434]]) # [[Паўль Клеэ]] ([[d:Q44007]]) # [[Густаў Клімт]] ([[d:Q34661]]) # [[Эдвард Мунк]] ([[d:Q41406]]) # [[Віктор Вазарэлі]] ([[d:Q154448]]) # [[Жан Агюст Дамінік Энгр]] ([[d:Q23380]]) # [[Мары-Антуан Карэм]] ([[d:Q355751]]) # [[Поль Сэзан]] ([[d:Q35548]]) # [[Эдгар Дэга]] ([[d:Q46373]]) # [[Поль Гаген]] ([[d:Q37693]]) # [[Эдуард Манэ]] ([[d:Q40599]]) # '''[[Анры Матыс]]''' ([[d:Q5589]]) # [[Клёд Манэ]] ([[d:Q296]]) # [[П’ер Агюст Рэнуар]] ([[d:Q39931]]) # [[Анры Русо]] ([[d:Q156386]]) # [[Анры дэ Тулюз-Лятрэк]] ([[d:Q82445]]) # [[Жорж-П’ер Сэра]] ([[d:Q34013]]) # [[Фрэнсіс Бэкан (мастак)|Фрэнсіс Бэкан]] ([[d:Q154340]]) # [[Ўільям Гогарт]] ([[d:Q171344]]) # [[Ўільям Тэрнэр]] ([[d:Q159758]]) # [[Маўрыц Карнэліс Эшэр]] ([[d:Q1470]]) # '''[[Вінцэнт ван Гог]]''' ([[d:Q5582]]) # [[Піт Мондрыян]] ([[d:Q151803]]) # [[Васіль Кандзінскі]] ([[d:Q61064]]) # [[Казімер Малевіч]] ([[d:Q130777]]) # [[Ільля Рэпін]] ([[d:Q172911]]) # [[Мікалай Рэрых]] ([[d:Q208993]]) # '''[[Сальвадор Далі]]''' ([[d:Q5577]]) # '''[[Франсіска Гоя]]''' ([[d:Q5432]]) # [[Жаан Міро]] ([[d:Q152384]]) # '''[[Паблё Пікаса]]''' ([[d:Q5593]]) ==== Разьбяры ==== # [[Агюст Радэн]] ([[d:Q30755]]) # [[Данатэльлё]] ([[d:Q37562]]) ==== Архітэктары, 26 ==== # [[Імхатэп]] ([[d:Q131171]]) # [[Оскар Німэер]] ([[d:Q134165]]) # [[Ўолтэр Бэрлі Грыфін]] ([[d:Q559852]]) # [[Ўільям Лё Барон Джэні]] ([[d:Q715701]]) # [[Фрэнк Гейры]] ([[d:Q180374]]) # '''[[Фрэнк Лойд Райт]]''' ([[d:Q5604]]) # [[Рычард Мэер]] ([[d:Q159612]]) # [[Луіс Гэнры Саліван]] ([[d:Q243240]]) # [[Юймін Бэй]] ([[d:Q46868]]) # '''[[Сынан]]''' ([[d:Q5600]]) # [[Кэндза Тангэ]] ([[d:Q151794]]) # [[Алвар Аалта]] ([[d:Q82840]]) # '''[[Лё Карбюзье]]''' ([[d:Q4724]]) # [[Антоніё Гаўдзі]] ([[d:Q25328]]) # [[Віктар Орта]] ([[d:Q49744]]) # [[Ініга Джонз]] ([[d:Q295929]]) # [[Рыхард Нойтра]] ([[d:Q84312]]) # [[Рэнца Піяна]] ([[d:Q190148]]) # [[Крыстафэр Рэн]] ([[d:Q170373]]) # [[Гюнтэр Бэніш]] ([[d:Q60694]]) # [[Пэтэр Бэрэнс]] ([[d:Q76726]]) # [[Вальтэр Гропіюс]] ([[d:Q61071]]) # [[Эрых Мэндэльсан]] ([[d:Q76730]]) # [[Фрай Ота]] ([[d:Q64412]]) # [[Людвіг Міс ван дэр Роэ]] ([[d:Q41508]]) # [[Ганс Шарун]] ([[d:Q57481]]) ==== Незаходнія традыцыі ==== # [[Шытао]] ([[d:Q469439]]) # [[Раджа Раві Варма]] ([[d:Q333453]]) # [[Утагава Хіросіге]] ([[d:Q200798]]) # '''[[Кацусіка Хакусай]]''' ([[d:Q5586]]) # [[Сэсю Тоё]] ([[d:Q48514]]) === Пісьменьнікі, 246 === # '''[[Абу Нувас]]''' ([[d:Q5670]]) # [[Адам Міцкевіч]] ([[d:Q79822]]) # '''[[Аляксандар Пушкін]]''' ([[d:Q7200]]) # [[Алеха Карпэнт’ер]] ([[d:Q216466]]) # [[Аляксандар Дзюма (бацька)|Аляксандар Дзюма]] ([[d:Q38337]]) # [[Эліс Ўокер]] ([[d:Q215868]]) # [[Ален Гінзбэрг]] ([[d:Q6711]]) # [[Амір Хасроў]] ([[d:Q207817]]) # '''[[Антон Чэхаў]]''' ([[d:Q5685]]) # [[Арцюр Рэмбо]] ([[d:Q493]]) # [[Браты Грым]] ([[d:Q2793]]) # [[Карл Сэндбэрг]] ([[d:Q193608]]) # '''[[Чарлз Дыкенз]]''' ([[d:Q5686]]) # [[Марк Туліюс Цыцэрон]] ([[d:Q1541]]) # [[Дэшыл Гэмэт]] ([[d:Q186335]]) # [[Дуглас Адамз]] ([[d:Q42]]) # [[Ду Фу]] ([[d:Q33772]]) # [[Эдгар Алан По]] ([[d:Q16867]]) # [[Эйна Лейна]] ([[d:Q360079]]) # [[Эмілі Дыкінсан]] ([[d:Q4441]]) # [[Эрых Марыя Рэмарк]] ([[d:Q47293]]) # [[Эрнэст Гэмінгўэй]] ([[d:Q23434]]) # [[Фрэнсіс Скот Фіцджэральд]] ([[d:Q93354]]) # '''[[Франц Кафка]]''' ([[d:Q905]]) # '''[[Фёдар Дастаеўскі]]''' ([[d:Q991]]) # [[Джон Дон]] ([[d:Q140412]]) # '''[[Габрыель Гарсія Маркес]]''' ([[d:Q5878]]) # '''[[Джэфры Чосэр]]''' ([[d:Q5683]]) # [[Джордж Бэрнард Шоў]] ([[d:Q19185]]) # [[Джордж Орўэл]] ([[d:Q3335]]) # [[Мірза Галіб]] ([[d:Q107000]]) # [[Гэрбэрт Ўэлз]] ([[d:Q42511]]) # '''[[Ганс Крыстыян Андэрсэн]]''' ([[d:Q5673]]) # [[Гаралд Пінтэр]] ([[d:Q41042]]) # [[Гайнрых Гайнэ]] ([[d:Q44403]]) # [[Гэнрык Ібсэн]] ([[d:Q36661]]) # [[Гэнры Джэймз]] ([[d:Q170509]]) # [[Гэнры Мілер]] ([[d:Q187765]]) # [[Гэрман Гэсэ]] ([[d:Q25973]]) # [[Гільдэгарда Бінгенская]] ([[d:Q70991]]) # [[Ільф і Пятроў]] ([[d:Q262816]]) # [[Айзэк Азімаў]] ([[d:Q34981]]) # [[Іван Вазаў]] ([[d:Q310630]]) # [[Джон Рональд Руэл Толкін]] ([[d:Q892]]) # [[Джэк Кэруак]] ([[d:Q160534]]) # [[Джэк Лёндан]] ([[d:Q45765]]) # [[Джалал ад-Дын Румі]] ([[d:Q43347]]) # '''[[Джэймз Джойс]]''' ([[d:Q6882]]) # '''[[Джэйн Остын]]''' ([[d:Q36322]]) # [[Джэром Клапка Джэром]] ([[d:Q218698]]) # '''[[Ёган Вольфганг фон Гётэ]]''' ([[d:Q5879]]) # [[Джон Стэйнбэк]] ([[d:Q39212]]) # [[Джон Апдайк]] ([[d:Q105756]]) # [[Джанатан Сўіфт]] ([[d:Q41166]]) # '''[[Хорхэ Люіс Борхэс]]''' ([[d:Q909]]) # [[Хасэ Марці]] ([[d:Q103285]]) # [[Жузэ Сарамагу]] ([[d:Q37060]]) # [[Жуль Вэрн]] ([[d:Q33977]]) # '''[[Калідаса]]''' ([[d:Q7011]]) # [[Лэнгстан Г’юз]] ([[d:Q188093]]) # '''[[Леў Талстой]]''' ([[d:Q7243]]) # [[Льюіс Кэрал]] ([[d:Q38082]]) # '''[[Лі Бо]]''' ([[d:Q7071]]) # '''[[Джордж Байран]]''' ([[d:Q5679]]) # '''[[Марсэль Пруст]]''' ([[d:Q7199]]) # '''[[Марк Твэн]]''' ([[d:Q7245]]) # [[Марыё Варгас Льлёса]] ([[d:Q39803]]) # '''[[Мацуо Басё]]''' ([[d:Q5676]]) # [[Максім Горкі]] ([[d:Q12706]]) # '''[[Мігель Сэрвантэс]]''' ([[d:Q5682]]) # [[Міхаіл Булгакаў]] ([[d:Q835]]) # '''[[Мальер]]''' ([[d:Q687]]) # [[Мурасакі Сыкібу]] ([[d:Q81731]]) # '''[[Нагіб Махфуз]]''' ([[d:Q7176]]) # [[Натаніель Готарн]] ([[d:Q69339]]) # [[Мікалай Гогаль]] ([[d:Q43718]]) # [[Нікас Казандзакіс]] ([[d:Q214622]]) # [[Олаф Стэпэлдан]] ([[d:Q337373]]) # [[Амар Хаям]] ([[d:Q35900]]) # [[Паблё Нэруда]] ([[d:Q34189]]) # [[Франчэска Пэтрарка]] ([[d:Q1401]]) # [[Філіп Дык]] ([[d:Q171091]]) # '''[[Рабіндранат Тагор]]''' ([[d:Q7241]]) # [[Райнэр Марыя Рыльке]] ([[d:Q76483]]) # [[Габрыеле Д’Анунцыё]] ([[d:Q193236]]) # [[Сёстры Бронтэ]] ([[d:Q835808]]) # [[Робэрт Гайнлайн]] ([[d:Q123078]]) # [[Саадзі]] ([[d:Q170302]]) # [[Салман Рушдзі]] ([[d:Q44306]]) # [[Сапфо]] ([[d:Q17892]]) # [[Сол Бэлоў]] ([[d:Q83059]]) # [[Томас Гардзі]] ([[d:Q132805]]) # [[Томас Ман]] ([[d:Q37030]]) # [[Томас Пінчан]] ([[d:Q35155]]) # [[Тоні Морысан]] ([[d:Q72334]]) # [[Труман Капоці]] ([[d:Q134180]]) # [[Умбэрта Эка]] ([[d:Q12807]]) # '''[[Віктор Юго]]''' ([[d:Q535]]) # [[Кавабата Ясунары]] ([[d:Q43736]]) # [[Юкіё Місыма]] ([[d:Q134456]]) ==== Старажытнасьць, 14 ==== # [[Цюй Юань]] ([[d:Q313330]]) # [[Эзоп]] ([[d:Q43423]]) # [[Мэнандр]] ([[d:Q118992]]) # [[Эсхіл]] ([[d:Q40939]]) # [[Арыстафан]] ([[d:Q43353]]) # [[Эўрыпід]] ([[d:Q48305]]) # '''[[Гафіз]]''' ([[d:Q6240]]) # '''[[Гамэр]]''' ([[d:Q6691]]) # [[Гарацыюс]] ([[d:Q6197]]) # '''[[Авідыюс]]''' ([[d:Q7198]]) # [[Плютарх]] ([[d:Q41523]]) # '''[[Сафокл]]''' ([[d:Q7235]]) # '''[[Вэргіліюс]]''' ([[d:Q1398]]) # [[Плініюс Старэйшы]] ([[d:Q82778]]) ==== Сярэднявечча, 12 ==== # '''[[Дантэ Аліг’еры]]''' ([[d:Q1067]]) # [[Фірдаўсі]] ([[d:Q43459]]) # [[Джамі]] ([[d:Q312458]]) # [[Кабір]] ([[d:Q312551]]) # [[Нізамі Гянджаві]] ([[d:Q234908]]) # [[Рудакі (паэт)|Рудакі]] ([[d:Q312954]]) # [[Джаваньні Бакачча]] ([[d:Q1402]]) # [[Алішэр Наваі]] ([[d:Q503340]]) # '''[[Ўільям Шэксьпір]]''' ([[d:Q692]]) # [[Крэт’ен дэ Труа]] ([[d:Q4302]]) # [[Крыстына Пізанская]] ([[d:Q234816]]) # [[Франсуа Віён]] ([[d:Q849]]) ==== Адраджэньне, 14 ==== # [[Фізулі]] ([[d:Q178379]]) # [[Тулсыдас]] ([[d:Q312976]]) # [[Пэдра Кальдэрон дэ ля Барка]] ([[d:Q170800]]) # [[Луіс дэ Камоэнс]] ([[d:Q590]]) # [[П’ер Карнэль]] ([[d:Q747]]) # [[Даніель Дэфо]] ([[d:Q40946]]) # [[Гаўрыіл Дзяржавін]] ([[d:Q270275]]) # [[Джон Драйдэн]] ([[d:Q213355]]) # [[Сэм’юэл Джонсан]] ([[d:Q183266]]) # [[Джон Мілтан]] ([[d:Q79759]]) # [[Мішэль дэ Мантэнь]] ([[d:Q41568]]) # [[Франсуа Рабле]] ([[d:Q131018]]) # [[Жан Расін]] ([[d:Q742]]) # [[Лёпэ дэ Вэга]] ([[d:Q165257]]) ==== Сучаснасьць, 106 ==== # [[Чынуа Ачэбэ]] ([[d:Q155845]]) # [[Сэм’юэл Бэкет]] ([[d:Q37327]]) # [[Ўільям Блэйк]] ([[d:Q41513]]) # [[Бэртальд Брэхт]] ([[d:Q38757]]) # [[Рэй Брэдбэры]] ([[d:Q40640]]) # [[Рэйманд Чэндлер]] ([[d:Q180377]]) # [[Агата Крысьці]] ([[d:Q35064]]) # [[Артур Кларк]] ([[d:Q47087]]) # [[Артур Конан Дойл]] ([[d:Q35610]]) # [[Роалд Дал]] ([[d:Q25161]]) # [[Робэрт Фрост]] ([[d:Q168728]]) # [[Олдас Гаксьлі]] ([[d:Q81447]]) # [[Рэд’ярд Кіплінг]] ([[d:Q34743]]) # [[Астрыд Ліндгрэн]] ([[d:Q55767]]) # [[Гі дэ Мапасан]] ([[d:Q9327]]) # [[Артур Мілер]] ([[d:Q80596]]) # [[Уладзімер Набокаў]] ([[d:Q36591]]) # [[Джаан Роўлінг]] ([[d:Q34660]]) # [[Мэры Шэлі]] ([[d:Q47152]]) # [[Воле Шайінка]] ([[d:Q41488]]) # [[Робэрт Льюіс Стывэнсан]] ([[d:Q1512]]) # [[Ўолт Ўітмэн]] ([[d:Q81438]]) # [[Оскар Ўайлд]] ([[d:Q30875]]) # [[Мэры Ўолстанкрафт]] ([[d:Q101638]]) # [[Вірджынія Ўулф]] ([[d:Q40909]]) # [[Ўільям Батлер Ейтс]] ([[d:Q40213]]) # [[Нгугі ва Тыёнг’о]] ([[d:Q302910]]) # [[Джон Максвэл Кутзэе]] ([[d:Q43293]]) # [[Надын Гордымэр]] ([[d:Q47619]]) # [[Маргарэт Этўуд]] ([[d:Q183492]]) # [[Пэрл Бак]] ([[d:Q80900]]) # [[Вашынгтон Ірвінг]] ([[d:Q181667]]) # [[Яраслаў Гашак]] ([[d:Q2754]]) # [[Томас Стэрнз Эліёт]] ([[d:Q37767]]) # [[Міхай Эмінэску]] ([[d:Q184935]]) # [[Ўільям Фолкнэр]] ([[d:Q38392]]) # [[Кен Кізі]] ([[d:Q244390]]) # [[Гіём Апалінэр]] ([[d:Q133855]]) # [[Канстантынас Кавафіс]] ([[d:Q216980]]) # [[Стэндаль]] ([[d:Q502]]) # [[Ўільям Голдынг]] ([[d:Q44183]]) # [[Стывэн Кінг]] ([[d:Q39829]]) # [[Урсула Кробэр Ле Гўін]] ([[d:Q181659]]) # [[Сынклер Льюіс]] ([[d:Q123469]]) # [[Гэрман Мэлвіл]] ([[d:Q4985]]) # [[Маргарэт Мітчэл]] ([[d:Q173540]]) # [[Марыё П’юза]] ([[d:Q182870]]) # [[Эзра Паўнд]] ([[d:Q163366]]) # [[Джэром Сэлінджэр]] ([[d:Q79904]]) # [[Ісак Башэвіс Зынгер]] ([[d:Q75612]]) # [[Гарыет Бічэр-Стоў]] ([[d:Q102513]]) # [[Курт Вонэгут]] ([[d:Q49074]]) # [[Ўільям Карляс Ўільямз]] ([[d:Q178106]]) # [[Жоржы Амаду]] ([[d:Q184440]]) # [[Чынгіз Айтматаў]] ([[d:Q484292]]) # [[Мугамад Акбал]] ([[d:Q484141]]) # [[Харукі Муракамі]] ([[d:Q134798]]) # [[Кэндзабура Оэ]] ([[d:Q80095]]) # [[Архан Памук]] ([[d:Q241248]]) # [[Лу Сінь]] ([[d:Q23114]]) # [[Халіль Джубран]] ([[d:Q47737]]) # [[Францэ Прэшэрэн]] ([[d:Q1031]]) # [[Ісмаіль Кадарэ]] ([[d:Q179695]]) # [[Джозэф Конрад]] ([[d:Q82925]]) # [[Шандар Пэтэфі]] ([[d:Q81219]]) # [[Генрык Сянкевіч]] ([[d:Q41502]]) # [[Тарас Шаўчэнка]] ([[d:Q134958]]) # [[Ганна Ахматава]] ([[d:Q80440]]) # [[Ёсіф Бродзкі]] ([[d:Q862]]) # [[Іван Бунін]] ([[d:Q46602]]) # [[Мікалай Карамзін]] ([[d:Q191598]]) # [[Міхаіл Лермантаў]] ([[d:Q46599]]) # [[Уладзімер Маякоўскі]] ([[d:Q132964]]) # [[Мікалай Някрасаў]] ([[d:Q208003]]) # [[Барыс Пастарнак]] ([[d:Q41223]]) # [[Аляксандар Салжаніцын]] ([[d:Q34474]]) # [[Аляксей Мікалаевіч Талстой|Аляксей Талстой]] ([[d:Q192279]]) # [[Іван Тургенеў]] ([[d:Q42831]]) # [[Анарэ дэ Бальзак]] ([[d:Q9711]]) # [[Шарль Бадлер]] ([[d:Q501]]) # [[Карэн Бліксэн]] ([[d:Q182804]]) # [[Гюстаў Флябэр]] ([[d:Q43444]]) # [[Ганна Франк]] ([[d:Q4583]]) # [[Фэдэрыка Гарсія-Лёрка]] ([[d:Q41408]]) # [[Андрэ Жыд]] ([[d:Q47484]]) # [[Кнут Гамсун]] ([[d:Q40826]]) # [[Эжэн Янэска]] ([[d:Q46706]]) # [[Сэльма Лягерлёф]] ([[d:Q44519]]) # [[Люіджы Пірандэльлё]] ([[d:Q1403]]) # [[Фрыдрых Шылер]] ([[d:Q22670]]) # [[Аўгуст Стрындбэрг]] ([[d:Q7724]]) # [[Трыстан Цара]] ([[d:Q16409]]) # [[Эміль Заля]] ([[d:Q504]]) # [[Кінгсьлі Эміс]] ([[d:Q220078]]) # [[Ўістэн Г’ю Одэн]] ([[d:Q178698]]) # [[Інід Блайтан]] ([[d:Q192069]]) # [[Энтані Бэрджэс]] ([[d:Q217619]]) # [[Робэрт Грэйвэз]] ([[d:Q201732]]) # [[Джон Кітс]] ([[d:Q82083]]) # [[Клайв Стэйплз Льюіс]] ([[d:Q9204]]) # [[Алан Мур]] ([[d:Q205739]]) # [[Ўолтэр Скот]] ([[d:Q79025]]) # [[Джон Мілінгтан Сынг]] ([[d:Q213447]]) # [[Ўільям Ўордсўарт]] ([[d:Q45546]]) # [[Сэм’юэл Тэйлар Колрыдж]] ([[d:Q82409]]) # [[Пэрсі Біш Шэлі]] ([[d:Q93343]]) === Музыкі і кампазытары, 149 === ==== Заходняя музыка ==== # [[Густаў Голст]] ([[d:Q200867]]) # [[Джон Лорд]] ([[d:Q192114]]) # [[Алан Парсанз]] ([[d:Q212089]]) # [[Панча Ўладыгераў]] ([[d:Q528781]]) # [[Рыхард Штраўс]] ([[d:Q13894]]) # [[Гіём Дзюфай]] ([[d:Q207717]]) # '''[[Джаваньні П’ерлюіджы да Палестрына]]''' ([[d:Q179277]]) # '''[[Ёган Сэбастыян Бах]]''' ([[d:Q1339]]) # '''[[Георг Фрыдрых Гэндэль]]''' ([[d:Q7302]]) # [[Кляўдыё Мантэвэрдзі]] ([[d:Q53068]]) # '''[[Антоніё Вівальдзі]]''' ([[d:Q1340]]) # '''[[Ёзэф Гайдн]]''' ([[d:Q7349]]) # '''[[Вольфганг Амадэй Моцарт]]''' ([[d:Q254]]) # [[Мілі Балакіраў]] ([[d:Q185040]]) # '''[[Людвіг ван Бэтговэн]]''' ([[d:Q255]]) # [[Гектар Бэрліёз]] ([[d:Q1151]]) # [[Жорж Бізэ]] ([[d:Q56158]]) # [[Аляксандар Барадзін]] ([[d:Q164004]]) # '''[[Яганэс Брамс]]''' ([[d:Q7294]]) # [[Антон Брукнэр]] ([[d:Q81752]]) # '''[[Фрыдэрык Шапэн]]''' ([[d:Q1268]]) # [[Цэзар Кюі]] ([[d:Q208546]]) # '''[[Антанін Леапольд Дворжак]]''' ([[d:Q7298]]) # [[Эдвард Грыг]] ([[d:Q80621]]) # [[Фэрэнц Ліст]] ([[d:Q41309]]) # '''[[Густаў Малер]]''' ([[d:Q7304]]) # [[Фэлікс Мэндэльсон]] ([[d:Q46096]]) # [[Мадэст Мусаргскі]] ([[d:Q132682]]) # [[Мікалай Рымскі-Корсакаў]] ([[d:Q93227]]) # [[Джаакіна Расіні]] ([[d:Q9726]]) # '''[[Франц Шубэрт]]''' ([[d:Q7312]]) # [[Робэрт Шуман]] ([[d:Q7351]]) # [[Бэдржых Сьметана]] ([[d:Q48173]]) # [[Ёган Штраўс-малодшы]] ([[d:Q83309]]) # [[Гілбэрт і Саліван]] ([[d:Q1146602]]) # '''[[Пётар Чайкоўскі]]''' ([[d:Q7315]]) # '''[[Джузэпэ Вэрдзі]]''' ([[d:Q7317]]) # '''[[Рыхард Вагнэр]]''' ([[d:Q1511]]) # [[Кайхасру Сарабджы]] ([[d:Q527936]]) # [[Бэла Бартак]] ([[d:Q83326]]) # [[Клёд Дэбюсі]] ([[d:Q4700]]) # [[Дзё Хісайсі]] ([[d:Q275900]]) # [[Сяргей Пракоф’еў]] ([[d:Q49481]]) # '''[[Джакама Пучыні]]''' ([[d:Q7311]]) # [[Марыс Равэль]] ([[d:Q1178]]) # [[Арнольд Шэнбэрг]] ([[d:Q154770]]) # [[Дзьмітры Шастаковіч]] ([[d:Q80135]]) # [[Ян Сыбэліюс]] ([[d:Q45682]]) # '''[[Ігар Стравінскі]]''' ([[d:Q7314]]) # [[Леанард Бэрнстайн]] ([[d:Q152505]]) # '''[[Ум Кульсум]]''' ([[d:Q1110560]]) # [[Уладзімер Высоцкі]] ([[d:Q512]]) # [[Ё-Ё Ма]] ([[d:Q234891]]) # [[Нікалё Паганіні]] ([[d:Q66075]]) ==== Незаходняя музыка ==== # [[Раві Шанкар]] ([[d:Q103774]]) ==== Папулярная музыка ==== # [[ABBA]] ([[d:Q18233]]) # [[Мэрая Кэры]] ([[d:Q41076]]) # [[Шэр (сьпявачка)|Шэр]] ([[d:Q12003]]) # [[Дэйвід Кавэрдэйл]] ([[d:Q115962]]) # [[Дорыс Дэй]] ([[d:Q104372]]) # [[Брус Дыкінсан]] ([[d:Q190151]]) # [[Роні Джэймз Дыё]] ([[d:Q185151]]) # [[Сэлін Дыён]] ([[d:Q5105]]) # '''[[Майкл Джэксан]]''' ([[d:Q2831]]) # [[Элтан Джон]] ([[d:Q2808]]) # [[Мадонна (сьпявачка)|Мадонна]] ([[d:Q1744]]) # [[Боб Марлі]] ([[d:Q409]]) # [[Дын Мартын]] ([[d:Q215359]]) # [[Лайза Мінэльлі]] ([[d:Q14441]]) # [[Джоні Мітчэл]] ([[d:Q205721]]) # [[Фрэнк Сынатра]] ([[d:Q40912]]) # [[Барбара Страйзанд]] ([[d:Q4636]]) # [[Стыві Ўандэр]] ([[d:Q714]]) # [[Джоні Кэш]] ([[d:Q42775]]) # [[Бінг Кросьбі]] ([[d:Q72984]]) # [[Фэйт Гіл]] ([[d:Q464241]]) # [[Джордж Джонз]] ([[d:Q508202]]) # [[Peter, Paul and Mary]] ([[d:Q654716]]) # [[Рыба Макінтайр]] ([[d:Q229430]]) # [[Долі Партан]] ([[d:Q180453]]) # [[Гэнк Ўільямз]] ([[d:Q206181]]) # [[Рэй Чарлз]] ([[d:Q544387]]) # [[Арэта Франклін]] ([[d:Q125121]]) # [[Бі Бі Кінг]] ([[d:Q188969]]) # [[Вангеліс]] ([[d:Q153172]]) # [[Джэры Голдсьміт]] ([[d:Q235077]]) # [[Гэнры Манчыні]] ([[d:Q185928]]) # [[Эньё Марыконэ]] ([[d:Q23848]]) # [[Рычард Роджэрз]] ([[d:Q269094]]) # [[Міклаш Рожа]] ([[d:Q319396]]) # [[Макс Штайнэр]] ([[d:Q350704]]) # [[Джон Ўільямз]] ([[d:Q131285]]) # [[Джэймз Браўн]] ([[d:Q5950]]) # [[Джон Лі Гукер]] ([[d:Q44570]]) # [[Стыві Рэй Вон]] ([[d:Q202937]]) # [[Эмінэм]] ([[d:Q5608]]) # [[Dr. Dre]] ([[d:Q6078]]) # [[Тупак Шакур]] ([[d:Q6107]]) # '''[[Луіс Армстранг]]''' ([[d:Q1779]]) # [[Майлз Дэйвіс]] ([[d:Q93341]]) # [[Джордж Гершвін]] ([[d:Q123829]]) # [[Антонію Карлус Жабін]] ([[d:Q200131]]) # [[Глен Мілер]] ([[d:Q103651]]) # [[Ірвінг Бэрлін]] ([[d:Q128746]]) # [[Джэром Керн]] ([[d:Q313270]]) # [[Коўл Портэр]] ([[d:Q215120]]) # [[Эндру Лойд Ўэбэр]] ([[d:Q180975]]) # [[Эдыт Піяф]] ([[d:Q1631]]) # [[Лата Мангешкар]] ([[d:Q156347]]) # [[Ала Пугачова]] ([[d:Q80510]]) # [[Магамэд Рафі]] ([[d:Q156815]]) # [[Чжоў Сюань]] ([[d:Q1207860]]) # [[AC/DC]] ([[d:Q27593]]) # [[Джон Бары]] ([[d:Q111074]]) # '''[[The Beatles]]''' ([[d:Q1299]]) ## [[Джон Ленан]] ([[d:Q1203]]) ## [[Пол Макартні]] ([[d:Q2599]]) # [[Чак Бэры]] ([[d:Q5921]]) # [[Дэйвід Боўі]] ([[d:Q5383]]) # [[Эрык Клэптан]] ([[d:Q48187]]) # [[Джо Кокер]] ([[d:Q190076]]) # [[Філ Колінз]] ([[d:Q144622]]) # [[Эліс Купэр]] ([[d:Q332032]]) # [[Deep Purple]] ([[d:Q101505]]) # [[The Doors]] ([[d:Q45354]]) # [[Боб Дылан]] ([[d:Q392]]) # [[Пітэр Гэбрыел]] ([[d:Q175195]]) # [[Simon & Garfunkel]] ([[d:Q484918]]) # [[Джымі Гэндрыкс]] ([[d:Q5928]]) # [[Джэніс Джоплін]] ([[d:Q1514]]) # [[Metallica]] ([[d:Q15920]]) # [[Гэры Мур]] ([[d:Q185147]]) # [[Nirvana]] ([[d:Q11649]]) # [[Озі Озбарн]] ([[d:Q133151]]) # [[Pink Floyd]] ([[d:Q2306]]) ## [[Рожэр Ўотэрс]] ([[d:Q180861]]) # [[Элвіс Прэсьлі]] ([[d:Q303]]) # [[Queen]] ([[d:Q15862]]) ## [[Фрэдзі Мэрк’юры]] ([[d:Q15869]]) # [[Лінда Ронстат]] ([[d:Q229375]]) # [[Black Sabbath]] ([[d:Q47670]]) # [[Брус Спрынгстын]] ([[d:Q1225]]) # [[The Rolling Stones]] ([[d:Q11036]]) ## [[Кіт Рычардс]] ([[d:Q189599]]) ## [[Мік Джагер]] ([[d:Q128121]]) # [[Тына Тэрнэр]] ([[d:Q131814]]) # [[U2]] ([[d:Q396]]) # [[Фрэнк Запа]] ([[d:Q127330]]) # [[Led Zeppelin]] ([[d:Q2331]]) === Злачынцы, 4 === # [[Білі Кід]] ([[d:Q44200]]) # [[Джэк-Трыбушыльнік]] ([[d:Q43963]]) # [[Аль Капонэ]] ([[d:Q80048]]) # [[Паблё Эскабар]] ([[d:Q187447]]) === Рэжысэры, прадусары і сцэнарысты, 77 === # [[Мікелянджэлё Антаніёні]] ([[d:Q55433]]) # '''[[Фэдэрыка Фэліні]]''' ([[d:Q7371]]) # [[Віторыё Дэ Сыка]] ([[d:Q53004]]) # [[Джузэпэ Тарнаторэ]] ([[d:Q53045]]) # [[Люкіна Вісконці]] ([[d:Q13888]]) # [[Бэрнарда Бэрталюччы]] ([[d:Q53009]]) # '''[[Ўудзі Ален]]''' ([[d:Q25089]]) # [[Робэрт Олтман]] ([[d:Q55163]]) # [[Кен Бэрнз]] ([[d:Q616886]]) # [[Джэймз Кэмэран]] ([[d:Q42574]]) # [[Фрэнк Капра]] ([[d:Q51492]]) # '''[[Фрэнсіс Форд Копала]]''' ([[d:Q56094]]) # [[Джордж К’юкар]] ([[d:Q56014]]) # '''[[Ўолт Дыснэй]]''' ([[d:Q8704]]) # '''[[Клінт Істўуд]]''' ([[d:Q43203]]) # [[Джон Форд]] ([[d:Q51114]]) # '''[[Джордж Лукас]]''' ([[d:Q38222]]) # [[Стывэн Сьпілбэрг]] ([[d:Q8877]]) # [[Олівэр Стоўн]] ([[d:Q179497]]) # [[Квэнтын Тарантына]] ([[d:Q3772]]) # [[Орсан Ўэлз]] ([[d:Q24829]]) # [[Пэдра Альмадовар]] ([[d:Q55171]]) # '''[[Інгмар Бэргман]]''' ([[d:Q7546]]) # [[Люіс Бунюэль]] ([[d:Q51545]]) # [[Жан Както]] ([[d:Q83158]]) # [[Карл Тэадор Дрэер]] ([[d:Q51127]]) # '''[[Сяргей Эйзэнштэйн]]''' ([[d:Q8003]]) # [[Райнэр Вэрнэр Фасьбіндэр]] ([[d:Q44426]]) # [[Такесі Кітана]] ([[d:Q26372]]) # [[Энг Лі]] ([[d:Q160726]]) # [[Лярс фон Трыер]] ([[d:Q133730]]) # [[Мілаш Форман]] ([[d:Q51525]]) # [[Боб Фос]] ([[d:Q313256]]) # [[Жан-Люк Гадар]] ([[d:Q53001]]) # [[Сэм’юэл Голдўін]] ([[d:Q72579]]) # [[Тэры Гіліям]] ([[d:Q25078]]) # [[Дэйвід Ўорк Грыфіт]] ([[d:Q51123]]) # '''[[Альфрэд Гічкок]]''' ([[d:Q7374]]) # [[Джон Г’юстан]] ([[d:Q51575]]) # [[Элія Казан]] ([[d:Q72717]]) # [[Радж Капур]] ([[d:Q55407]]) # '''[[Стэнлі Кубрык]]''' ([[d:Q2001]]) # '''[[Акіра Курасава]]''' ([[d:Q8006]]) # [[Фрыц Лянг]] ([[d:Q19504]]) # [[Дэйвід Лін]] ([[d:Q55260]]) # [[Фрэнк Лойд]] ([[d:Q28941]]) # [[Сыдні Лумэт]] ([[d:Q51559]]) # [[Браты Люм’ер]] ([[d:Q55965]]) # [[Джозэф Манкевіч]] ([[d:Q51583]]) # [[Фрэнсіс Марыян]] ([[d:Q463883]]) # [[Жорж Мэльес]] ([[d:Q152272]]) # [[Мікіта Міхалкоў]] ([[d:Q55207]]) # [[Алан Паркер]] ([[d:Q271284]]) # [[Раман Палянскі]] ([[d:Q51552]]) # '''[[Сыдні Полак]]''' ([[d:Q51522]]) # [[Карлё Понці]] ([[d:Q299419]]) # [[Лені Рыфэншталь]] ([[d:Q55415]]) # [[Сат’яджыт Рай]] ([[d:Q8873]]) # '''[[Жан Рэнуар]]''' ([[d:Q50713]]) # [[Карляс Саўра]] ([[d:Q295855]]) # '''[[Мартын Скарсэзэ]]''' ([[d:Q41148]]) # [[Дэйвід Сэльцнік]] ([[d:Q72291]]) # [[Мак Сэнэт]] ([[d:Q317574]]) # [[Ааран Соркін]] ([[d:Q299194]]) # [[Канстантын Станіслаўскі]] ([[d:Q49484]]) # [[Андрэй Таркоўскі]] ([[d:Q853]]) # [[Ірвінг Талбэрг]] ([[d:Q438472]]) # [[Франсуа Труфо]] ([[d:Q53002]]) # [[Дзіга Вертаў]] ([[d:Q55193]]) # [[Гэл Ўоліс]] ([[d:Q472520]]) # [[Вім Вэндэрс]] ([[d:Q55411]]) # [[Білі Ўайлдэр]] ([[d:Q51547]]) # [[Робэрт Ўайз]] ([[d:Q59821]]) # [[Ўільям Ўайлер]] ([[d:Q51495]]) # [[Дэрыл Занук]] ([[d:Q364342]]) # [[Робэрт Зэмэкіс]] ([[d:Q187364]]) # [[Чжан Імоў]] ([[d:Q55430]]) === Прадпрымальнікі, 40 === # [[Марк Ліцыніюс Крас]] ([[d:Q175121]]) # [[Лярэнца Мэдычы]] ([[d:Q177854]]) # [[Сэм’юэл Кромптан]] ([[d:Q140692]]) # [[Томас Ньюкамэн]] ([[d:Q193042]]) # [[Джон Джэйкаб Астар]] ([[d:Q57423]]) # [[Джамшэджы Тата]] ([[d:Q320109]]) # [[Эндру Карнэгі]] ([[d:Q484265]]) # [[Фінэас Тэйлар Барнэм]] ([[d:Q223766]]) # [[Джэймз Б’юкенэн Д’юк]] ([[d:Q2916122]]) # [[Ўорэн Бафэт]] ([[d:Q47213]]) # '''[[Гэнры Форд]]''' ([[d:Q8768]]) # [[Мэер Гугенгайм]] ([[d:Q124462]]) # [[Гаўард Г’юз]] ([[d:Q189081]]) # [[Джон Пірпант Морган]] ([[d:Q54168]]) # [[Пол Геці]] ([[d:Q318591]]) # [[Ўільям Рэндалф Гэрст]] ([[d:Q294931]]) # [[Джон Дэйвісан Ракфэлер]] ([[d:Q160278]]) # [[Ліланд Стэнфард]] ([[d:Q382109]]) # [[Карнэліюс Вандэрбілт]] ([[d:Q313721]]) # [[Мадам Сі Джэй Ўокер]] ([[d:Q447716]]) # [[Джордж Ўэстынггаўз]] ([[d:Q262367]]) # [[Како Шанэль]] ([[d:Q45661]]) # [[Алан Шугар]] ([[d:Q336520]]) # [[Дгірубгай Амбані]] ([[d:Q468364]]) # [[Мухамад Юнус]] ([[d:Q43969]]) # [[Энца Фэрары]] ([[d:Q181282]]) # [[Рэй Крок]] ([[d:Q319648]]) # [[Сэм Ўолтан]] ([[d:Q497827]]) # [[Мукеш Амбані]] ([[d:Q298547]]) # [[Карляс Сьлім]] ([[d:Q170419]]) # [[Сяргей Брын]] ([[d:Q92764]]) # [[Рычард Брэнсан]] ([[d:Q194419]]) # [[Біл Гейтс]] ([[d:Q5284]]) # [[Стыў Джобс]] ([[d:Q19837]]) # [[Рупэрт Мэрдак]] ([[d:Q53944]]) # [[Ілан Маск]] ([[d:Q317521]]) # [[Лэры Пэйдж]] ([[d:Q4934]]) # [[Тэд Тэрнэр]] ([[d:Q193368]]) # [[Опра Ўінфры]] ([[d:Q55800]]) # [[Марк Закербэрг]] ([[d:Q36215]]) === Дасьледнікі, 30 === # '''[[Ібн Батута]]''' ([[d:Q7331]]) # [[Лейф Эрыксан]] ([[d:Q42838]]) # [[Вілем Барэнц]] ([[d:Q133060]]) # [[Джон Кабат]] ([[d:Q85642]]) # [[Пэдру Алварыш Кабрал]] ([[d:Q174432]]) # '''[[Жак Карт’е]]''' ([[d:Q7321]]) # '''[[Хрыстафор Калюмб]]''' ([[d:Q7322]]) # '''[[Эрнан Картэс]]''' ([[d:Q7326]]) # [[Фрэнсіс Дрэйк]] ([[d:Q36517]]) # [[Хуан Сэбатыян Элькана]] ([[d:Q201510]]) # '''[[Вашку да Гама]]''' ([[d:Q7328]]) # '''[[Фэрнан Магелан]]''' ([[d:Q1496]]) # [[Хуан Понсэ дэ Леон]] ([[d:Q185974]]) # [[Франсіска Пісара]] ([[d:Q44741]]) # '''[[Марка Полё]]''' ([[d:Q6101]]) # [[Эрнанда дэ Сота]] ([[d:Q60040]]) # [[Абэль Янсзан Тасман]] ([[d:Q42188]]) # [[Амэрыга Вэспуччы]] ([[d:Q47674]]) # '''[[Чжэн Хэ]]''' ([[d:Q7333]]) # [[Вітус Бэрынг]] ([[d:Q127641]]) # '''[[Джэймз Кук]]''' ([[d:Q7324]]) # [[Аляксандар фон Гумбальт]] ([[d:Q6694]]) # [[Дэйвід Лівінгстан]] ([[d:Q48373]]) # [[Гэнры Мортан Стэнлі]] ([[d:Q171421]]) # '''[[Руаль Амундсэн]]''' ([[d:Q926]]) # '''[[Ніл Армстранг]]''' ([[d:Q1615]]) # '''[[Юры Гагарын]]''' ([[d:Q7327]]) # [[Джон Глен]] ([[d:Q182642]]) # [[Эдмунд Гілары]] ([[d:Q33817]]) # [[Тэнцынг Норгэй]] ([[d:Q80732]]) === Філёзаф, гісторыкі, палітыкі і сацыёлягі, 206 === ==== Філёзафы, 97 ==== # '''[[Арыстотэль]]''' ([[d:Q868]]) # '''[[Аўгустын]]''' ([[d:Q8018]]) # '''[[Канфуцый]]''' ([[d:Q4604]]) # [[Дэмакрыт]] ([[d:Q41980]]) # [[Дыяген]] ([[d:Q59180]]) # [[Эпікур]] ([[d:Q43216]]) # [[Гаргіяс]] ([[d:Q179785]]) # [[Хань Фэй]] ([[d:Q28959]]) # [[Геракліт]] ([[d:Q41155]]) # '''[[Лао-Цзы]]''' ([[d:Q9333]]) # [[Лі Сі]] ([[d:Q152919]]) # [[Мэн-дзы]] ([[d:Q188903]]) # [[Пармэнід]] ([[d:Q125551]]) # '''[[Плятон]]''' ([[d:Q859]]) # [[Плятын]] ([[d:Q134189]]) # [[Сэнэка]] ([[d:Q2054]]) # [[Шан Ян]] ([[d:Q351345]]) # '''[[Сакрат]]''' ([[d:Q913]]) # [[Талес зь Мілету]] ([[d:Q36303]]) # [[Сюнь-Цзы]] ([[d:Q216072]]) # [[Зянон з Кітыёна]] ([[d:Q171303]]) # [[Зянон Элейскі]] ([[d:Q132157]]) # [[Чжуан-Цзы]] ([[d:Q47739]]) # [[П’ер Абэляр]] ([[d:Q4295]]) # [[Авэроэс]] ([[d:Q39837]]) # [[Баэтыюс]] ([[d:Q102851]]) # [[Фрэнсіс Бэкан]] ([[d:Q37388]]) # [[Джардана Бруна]] ([[d:Q36330]]) # [[Хасдай Крэскас]] ([[d:Q528415]]) # [[Ян Дунс Скот]] ([[d:Q190089]]) # [[Маймонід]] ([[d:Q127398]]) # [[Мікалай Кузанскі]] ([[d:Q154751]]) # '''[[Тамаш Аквінскі]]''' ([[d:Q9438]]) # [[Ван Янмін]] ([[d:Q378462]]) # [[Ўільям Окам]] ([[d:Q43936]]) # '''[[Чжу Сі]]''' ([[d:Q9397]]) # [[Джордж Бэрклі]] ([[d:Q82049]]) # [[Ян Амас Каменскі]] ([[d:Q12735]]) # '''[[Рэнэ Дэкарт]]''' ([[d:Q9191]]) # [[Дэні Дыдро]] ([[d:Q448]]) # [[Фрыдрых Энгельс]] ([[d:Q34787]]) # [[Эразм Ратэрдамскі]] ([[d:Q43499]]) # [[Гуга Гроцыюс]] ([[d:Q154959]]) # '''[[Георг Вільгельм Фрыдрых Гэгель]]''' ([[d:Q9235]]) # [[Томас Гобс]] ([[d:Q37621]]) # [[Дэйвід Г’юм]] ([[d:Q37160]]) # [[Ўільям Джэймз]] ([[d:Q125249]]) # '''[[Імануіл Кант]]''' ([[d:Q9312]]) # [[Сёрэн Абю К’еркегор]] ([[d:Q6512]]) # [[Готгальд Эфраім Лесінг]] ([[d:Q34628]]) # '''[[Джон Лок]]''' ([[d:Q9353]]) # [[Джон Ст’юарт Міл]] ([[d:Q50020]]) # [[Шарль Люі дэ Мантэск’ё]] ([[d:Q15975]]) # '''[[Фрыдрых Ніцшэ]]''' ([[d:Q9358]]) # '''[[Жан-Жак Русо]]''' ([[d:Q6527]]) # [[Макс Шэлер]] ([[d:Q76521]]) # [[Фрыдрых Шляермахэр]] ([[d:Q76576]]) # [[Артур Шапэнгаўэр]] ([[d:Q38193]]) # [[Гэрбэрт Спэнсэр]] ([[d:Q144535]]) # [[Бэнэдыкт Сьпіноза]] ([[d:Q35802]]) # [[Эмануэль Свэдэнборг]] ([[d:Q185832]]) # '''[[Вальтэр]]''' ([[d:Q9068]]) # [[Тэадор Адорна]] ([[d:Q152388]]) # [[Раймон Арон]] ([[d:Q160640]]) # [[Міхаіл Бакунін]] ([[d:Q27645]]) # '''[[Сымона дэ Бавуар]]''' ([[d:Q7197]]) # [[Анры Бэргсон]] ([[d:Q42156]]) # [[Ісая Бэрлін]] ([[d:Q205162]]) # [[Мартын Бубэр]] ([[d:Q84423]]) # [[Альбэр Камю]] ([[d:Q34670]]) # [[Эрнст Касырэр]] ([[d:Q57188]]) # [[Бэнэдэта Крочэ]] ([[d:Q192348]]) # [[Жыль Дэлёз]] ([[d:Q184226]]) # [[Жак Дэрыда]] ([[d:Q130631]]) # [[Джон Д’юі]] ([[d:Q131805]]) # [[Ралф Ўолда Эмэрсан]] ([[d:Q48226]]) # [[Людвіг Фэербах]] ([[d:Q76422]]) # [[Ёган Готліб Фіхтэ]] ([[d:Q102585]]) # [[Готліб Фрэге]] ([[d:Q60028]]) # [[Янь Фу]] ([[d:Q559957]]) # [[Ганс-Георг Гадамэр]] ([[d:Q76356]]) # [[Юрген Габэрмас]] ([[d:Q76357]]) # [[Мартын Гайдэгер]] ([[d:Q48301]]) # [[Эдмунд Гусэрль]] ([[d:Q58586]]) # [[Томас Кун]] ([[d:Q184980]]) # [[Імрэ Лакаташ]] ([[d:Q296249]]) # [[Маршал Маклюэн]] ([[d:Q193871]]) # [[Марыс Мэрлё-Панці]] ([[d:Q212639]]) # [[Марыя Мантэсоры]] ([[d:Q131117]]) # [[Карл Попэр]] ([[d:Q81244]]) # [[П'ер-Жазэф Прудон]] ([[d:Q5749]]) # [[Джон Роўлз]] ([[d:Q172544]]) # [[Бэртран Расэл]] ([[d:Q33760]]) # '''[[Жан-Поль Сартр]]''' ([[d:Q9364]]) # [[Генры Дэйвід Тора]] ([[d:Q131149]]) # [[Алексіс дэ Таквіль]] ([[d:Q140694]]) # [[Мігель дэ Ўнануна]] ([[d:Q185085]]) # [[Алфрэд Норт Ўайтгэд]] ([[d:Q183372]]) # '''[[Людвіг Вітгенштайн]]''' ([[d:Q9391]]) # [[Кан Ювэй]] ([[d:Q360135]]) ==== Гісторыкі, 21 ==== # [[Эўсэбіюс Кесарыйскі]] ([[d:Q142999]]) # [[Герадот]] ([[d:Q26825]]) # [[Тытус Лівіюс]] ([[d:Q2039]]) # [[Аміян Марцэлін]] ([[d:Q172198]]) # [[Тацыт]] ([[d:Q2161]]) # [[Тукідыд]] ([[d:Q41683]]) # '''[[Сыма Цянь]]''' ([[d:Q9372]]) # [[Ксэнафонт]] ([[d:Q129772]]) # [[Бэда Вялебны]] ([[d:Q154938]]) # '''[[Ібн Хальдун]]''' ([[d:Q9294]]) # [[Рашыд аль-Дын Гамадані]] ([[d:Q328782]]) # [[Эдўард Гібан]] ([[d:Q161841]]) # [[Леапольд фон Ранке]] ([[d:Q77184]]) # [[Адольф Т’ер]] ([[d:Q5738]]) # [[Фэрнан Брадэль]] ([[d:Q185105]]) # [[Мішэль Фуко]] ([[d:Q44272]]) # [[Крыстафэр Гіл]] ([[d:Q719787]]) # [[Тэадор Момзэн]] ([[d:Q25351]]) # [[Алан Джон Пэрсывал Тэйлар]] ([[d:Q706931]]) # [[Барбара Такман]] ([[d:Q59112]]) # [[Фрэдэрык Джэксан Тэрнэр]] ([[d:Q548462]]) ==== Эканамісты, 15 ==== # [[Томас Робэрт Малтус]] ([[d:Q13526]]) # [[Франсуа Кёнэ]] ([[d:Q13575]]) # [[Дэйвід Рыкарда]] ([[d:Q160270]]) # '''[[Адам Сьміт]]''' ([[d:Q9381]]) # [[Мілтан Фрыдман]] ([[d:Q47426]]) # [[Гэрман Гайнрых Госэн]] ([[d:Q62835]]) # '''[[Джон Мэйнард Кейнз]]''' ([[d:Q9317]]) # [[Пётар Крапоткін]] ([[d:Q5752]]) # [[Пол Кругман]] ([[d:Q131112]]) # [[Гунар Мюрдаль]] ([[d:Q152452]]) # [[Джон Форбс Нэш]] ([[d:Q128736]]) # [[Бэртыль Улін]] ([[d:Q179493]]) # [[Карл Полані]] ([[d:Q318029]]) # [[Пол Энтані Самуэлсан]] ([[d:Q102454]]) # [[Ёзэф Шумпэтэр]] ([[d:Q78477]]) # [[Ўільям Вікры]] ([[d:Q295673]]) ==== Лінгвісты, 7 ==== # [[Мясроп Маштоц]] ([[d:Q104804]]) # [[Паніні]] ([[d:Q189725]]) # [[Міхаіл Бахцін]] ([[d:Q185375]]) # [[Ноам Чомскі]] ([[d:Q9049]]) # [[Раман Якабсон]] ([[d:Q156201]]) # [[Фэрдынанд дэ Сасюр]] ([[d:Q13230]]) # [[Ралян Барт]] ([[d:Q179109]]) ==== Сацыёлягі, 13 ==== # [[П’ер Бурд’ё]] ([[d:Q156268]]) # [[Агюст Конт]] ([[d:Q12718]]) # [[Эміль Дзюркем]] ([[d:Q15948]]) # [[Норбэрт Эліяс]] ([[d:Q75812]]) # [[Энтані Гідэнз]] ([[d:Q220008]]) # [[Ірвінг Гофман]] ([[d:Q314471]]) # [[Бруно Лятур]] ([[d:Q355237]]) # [[Нікляс Люман]] ([[d:Q57238]]) # [[Робэрт Кінг Мэртан]] ([[d:Q312843]]) # [[Талкат Парсанз]] ([[d:Q203913]]) # [[Піцірым Сарокін]] ([[d:Q319816]]) # '''[[Макс Вэбэр]]''' ([[d:Q9387]]) # [[Чарлз Райт Мілз]] ([[d:Q312837]]) ==== Палітычныя дасьледнікі, 11==== # [[Чанак’я]] ([[d:Q9045]]) # '''[[Нікалё Мак’явэльлі]]''' ([[d:Q1399]]) # [[Томас Мор]] ([[d:Q42544]]) # [[Тамаза Кампанэльля]] ([[d:Q191850]]) # [[Эдмунд Бэрк]] ([[d:Q165792]]) # [[Джудыт Батлер]] ([[d:Q219368]]) # [[Антоніё Грамшы]] ([[d:Q83003]]) # [[Томас Пэйн]] ([[d:Q126462]]) # '''[[Роза Люксэмбург]]''' ([[d:Q7231]]) # '''[[Карл Маркс]]''' ([[d:Q9061]]) # [[Ганс Моргентаў]] ([[d:Q77161]]) # [[Ганна Арэнт]] ([[d:Q60025]]) ==== Псыхолягі, 31 ==== # [[Альфрэд Адлер]] ([[d:Q152393]]) # [[Гордан Олпарт]] ([[d:Q310741]]) # [[Албэрт Бандура]] ([[d:Q153753]]) # [[Рэйманд Кетэл]] ([[d:Q353133]]) # [[Ганс Айзэнк]] ([[d:Q58632]]) # [[Албэрт Эліс]] ([[d:Q313931]]) # [[Эрык Эрыксан]] ([[d:Q58074]]) # [[Густаў Фэхнэр]] ([[d:Q76881]]) # [[Леан Фэстынгер]] ([[d:Q315916]]) # '''[[Зыгмунд Фройд]]''' ([[d:Q9215]]) # [[Эрых Фром]] ([[d:Q57085]]) # [[Джэйн Гудал]] ([[d:Q184746]]) # [[Дональд Гэб]] ([[d:Q683246]]) # [[Гэрман фон Гэльмгальц]] ([[d:Q60024]]) # [[Карл Тэадор Яспэрс]] ([[d:Q76509]]) # [[Карл Густаў Юнг]] ([[d:Q41532]]) # [[Курт Левін]] ([[d:Q77106]]) # [[Абрагам Маслаў]] ([[d:Q23357]]) # [[Дэйвід Маклеланд]] ([[d:Q28876]]) # [[Джордж Армітадж Мілер]] ([[d:Q670658]]) # [[Іван Паўлаў]] ([[d:Q42985]]) # [[Жан Піяжэ]] ([[d:Q123190]]) # [[Карл Роджэрз]] ([[d:Q191004]]) # [[Ота Ранк]] ([[d:Q84172]]) # [[Стэнлі Шэхтэр]] ([[d:Q290285]]) # [[Бэрэс Фрэдэрык Скінэр]] ([[d:Q213195]]) # [[Бэнджамін Спок]] ([[d:Q310694]]) # [[Эдўард Торндайк]] ([[d:Q309765]]) # [[Джон Бродэс Ўотсан]] ([[d:Q217477]]) # [[Вільгэльм Вунт]] ([[d:Q75814]]) # [[Леў Выгоцкі]] ([[d:Q180819]]) ==== Антраполягі і культурныя дасьледнікі, 2==== # [[Клёд Леві-Строс]] ([[d:Q128126]]) # [[Маргарэт Мід]] ([[d:Q180099]]) ==== Гісторыкі мастацтва і крытыкі, 4==== # [[Вальтэр Бэньямін]] ([[d:Q61078]]) # [[Клемэнт Грынбэрг]] ([[d:Q434813]]) # [[Эрвін Панофскі]] ([[d:Q57656]]) # [[Эдўард Саід]] ([[d:Q201538]]) === Рэлігійныя постаці, 129 === ==== Абрамічныя рэлігіі ==== # '''[[Абрам]]''' ([[d:Q9181]]) # [[Адам]] ([[d:Q70899]]) # [[Данііл (прарок)|Данііл]] ([[d:Q171724]]) # [[Давід]] ([[d:Q41370]]) # [[Ільля (прарок)|Ільля]] ([[d:Q133507]]) # [[Эздра]] ([[d:Q191787]]) # [[Гаўрыіл (арханёл)|Гаўрыіл]] ([[d:Q81989]]) # [[Ісая (прарок)|Ісая]] ([[d:Q188794]]) # [[Якуб]] ([[d:Q289957]]) # [[Язэп (сын Якуба)|Язэп]] ([[d:Q145746]]) # '''[[Майсей]]''' ([[d:Q9077]]) # [[Ной]] ([[d:Q81422]]) # [[Саламон]] ([[d:Q37085]]) # [[Багародзіца]] ([[d:Q345]]) # '''[[Ісус Хрыстос]]''' ([[d:Q302]]) # [[Ян (апостал)|Ян]] ([[d:Q44015]]) # [[Ян Хрысьціцель]] ([[d:Q40662]]) # '''[[Павал (апостал)|Павал]]''' ([[d:Q9200]]) # [[Пётар (апостал)|Пётар]] ([[d:Q33923]]) # [[Арыюс]] ([[d:Q106026]]) # [[Апанас Вялікі]] ([[d:Q44024]]) # [[Базыль Вялікі]] ([[d:Q44258]]) # [[Ян Златавуст]] ([[d:Q43706]]) # [[Клімэнт Александрыйскі]] ([[d:Q188883]]) # [[Кірыл Александрыйскі]] ([[d:Q44079]]) # [[Ян Дамаскін]] ([[d:Q51884]]) # [[Кірыла і Мятод]] ([[d:Q239925]]) # [[Рыгор Назаранін]] ([[d:Q44011]]) # [[Нэстар]] ([[d:Q185073]]) # [[Мікола Цудатворца]] ([[d:Q44269]]) # [[Нікан]] ([[d:Q379587]]) # [[Грыгорыюс Ніскі]] ([[d:Q191734]]) # [[Арыген]] ([[d:Q170472]]) # [[Клімэнт I (папа рымскі)|Клімэнт I]] ([[d:Q42887]]) # [[Грыгорыюс I (папа рымскі)|Грыгорыюс I]] ([[d:Q42827]]) # [[Ян XXIII]] ([[d:Q23873]]) # [[Леў I (папа рымскі)|Леў I]] ([[d:Q43954]]) # [[Павал VI (папа рымскі)|Павал VI]] ([[d:Q16975]]) # [[Піюс IX]] ([[d:Q43720]]) # [[Якаб Армініюс]] ([[d:Q313070]]) # [[Карл Барт]] ([[d:Q107473]]) # [[Дытрых Бонгёфэр]] ([[d:Q76326]]) # [[Жан Кальвін]] ([[d:Q37577]]) # [[Томас Кранмэр]] ([[d:Q199894]]) # [[Мэры Бэйкер Эдзі]] ([[d:Q235069]]) # [[Білі Грэм]] ([[d:Q213550]]) # [[Джон Нокс]] ([[d:Q189937]]) # [[Філіп Мэлянхтон]] ([[d:Q76325]]) # [[Мэна Сыманс]] ([[d:Q335171]]) # [[Джозэф Сьміт]] ([[d:Q47102]]) # [[Чарлз Спэрджан]] ([[d:Q278825]]) # [[Джон Ўэсьлі]] ([[d:Q213393]]) # [[Ульрых Цьвінглі]] ([[d:Q123034]]) # [[Сьвяты Амброзі]] ([[d:Q43689]]) # [[Францішак з Асізі]] ([[d:Q676555]]) # [[Банавэнтура]] ([[d:Q43746]]) # [[Калюмба]] ([[d:Q236326]]) # [[Ян ад Крыжа]] ([[d:Q190388]]) # [[Сьвяты Юры]] ([[d:Q48438]]) # [[Ян Гус]] ([[d:Q43977]]) # [[Ірэнэўс Ліёнскі]] ([[d:Q182123]]) # [[Геранім Стрыдонскі]] ([[d:Q44248]]) # [[Ігнацы Ляёля]] ([[d:Q44281]]) # [[Бэнэдыкт Нурсійскі]] ([[d:Q44265]]) # [[Тэртуліян]] ([[d:Q174929]]) # [[Томас Тарквэмада]] ([[d:Q210735]]) # [[Джон Ўікліф]] ([[d:Q173893]]) # [[Францішак Ксавэры]] ([[d:Q163900]]) # [[Фатыма]] ([[d:Q180123]]) # '''[[Мухамад]]''' ([[d:Q9458]]) # [[Алі]] ([[d:Q39619]]) # [[Гусэйн ібн Алі]] ([[d:Q112128]]) # [[Джафар аль-Садык]] ([[d:Q170046]]) # [[Мугамад аль-Бухары]] ([[d:Q241026]]) # [[Мусьлім абн аль-Гаджадж]] ([[d:Q140124]]) # [[Аль-Нававі]] ([[d:Q293571]]) # [[Мугамад аль-Шафіі]] ([[d:Q294281]]) # [[Малік ібн Анас]] ([[d:Q312299]]) # [[Агмад ібн Ганбаль]] ([[d:Q194442]]) # [[Абу Ганіфа]] ([[d:Q190896]]) # [[Ібн Таймія]] ([[d:Q491558]]) # [[Ягуда Лёў]] ([[d:Q363513]]) # [[Віленскі гаон]] ([[d:Q279359]]) # [[Акіба бэн Юсэф]] ([[d:Q310821]]) # [[Рашы]] ([[d:Q26456]]) # [[Бааль Шэм Тоў]] ([[d:Q319062]]) # '''[[Аль-Газалі]]''' ([[d:Q9546]]) # [[Ібн Арабі]] ([[d:Q46420]]) ==== Будызм ==== # '''[[Гаўтама Буда]]''' ([[d:Q9441]]) # [[Тык Нят Хань]] ([[d:Q310913]]) # [[Далай-лама XIV]] ([[d:Q17293]]) # [[Нагарджуна]] ([[d:Q171195]]) # [[Падмасамбгава]] ([[d:Q231582]]) # [[Бадгідгарма]] ([[d:Q187172]]) # [[Хуйнэн]] ([[d:Q345012]]) # [[Хуюань]] ([[d:Q1194206]]) # [[Кумараджыва]] ([[d:Q335293]]) # [[Чжы І]] ([[d:Q197778]]) # [[Ананда]] ([[d:Q28988]]) # [[Маўдгальяяна]] ([[d:Q379814]]) # [[Шарыпутра]] ([[d:Q320142]]) # [[Васунбандгу]] ([[d:Q316343]]) # [[Доген]] ([[d:Q318064]]) # [[Кукай]] ([[d:Q222227]]) ==== Індуізм ==== # [[Канада (мысьляр)|Канада]] ([[d:Q29049]]) # [[Капіла]] ([[d:Q574355]]) # [[Патанджалі]] ([[d:Q231680]]) # [[Вальмікі]] ([[d:Q715607]]) # [[В’яса]] ([[d:Q330521]]) # [[Басава]] ([[d:Q771686]]) # [[Кумарыла Бгата]] ([[d:Q774847]]) # [[Гаўдапада]] ([[d:Q1771062]]) # [[Мадгва]] ([[d:Q335371]]) # [[Чайтанья]] ([[d:Q870262]]) # [[Рамануджа]] ([[d:Q1741798]]) # [[Шанкара]] ([[d:Q180967]]) # [[Шры Аўрабінда]] ([[d:Q192207]]) # [[Рамана Машаршы]] ([[d:Q288441]]) # [[Бгактывэданта Свамі Прабгупада]] ([[d:Q234898]]) # [[Рамакрышна]] ([[d:Q183126]]) # [[Свамі Вівэкананда]] ([[d:Q47478]]) # [[Парамаганса Ягананда]] ([[d:Q312549]]) ==== Іншыя ==== # [[Баб]] ([[d:Q104273]]) # [[Багаўла]] ([[d:Q101054]]) # [[Нанак]] ([[d:Q83322]]) # [[Гобінд Сынгг]] ([[d:Q312967]]) # [[Заратустра]] ([[d:Q35811]]) # [[Настрадамус]] ([[d:Q39978]]) # [[Рыгор Распуцін]] ([[d:Q43989]]) === Палітыкі і палітычная лідэры, 352 === ==== Старажытнасьць, 48 ==== ===== Азія ===== # '''[[Кір II]]''' ([[d:Q8423]]) # [[Сэміраміда]] ([[d:Q103960]]) # '''[[Цынь Шыхуандзі]]''' ([[d:Q7192]]) # [[Сунь Цзы]] ([[d:Q37151]]) # '''[[Ашока]]''' ([[d:Q8589]]) # [[Чандрагупта Маўр’я]] ([[d:Q188541]]) # [[Кроз]] ([[d:Q184462]]) # [[Хамурапі]] ([[d:Q36359]]) # [[Мітрыдат VI Эўпатар]] ([[d:Q185126]]) # [[Царыца Саўская]] ([[d:Q159888]]) # [[Дарый I]] ([[d:Q44387]]) # [[Лю Бан]] ([[d:Q7210]]) ===== Афрыка ===== # [[Эхнатон]] ([[d:Q81794]]) # [[Клеапатра]] ([[d:Q635]]) # [[Джосэр]] ([[d:Q174367]]) # [[Хатшэпсут]] ([[d:Q129234]]) # [[Нэфэртыці]] ([[d:Q40930]]) # [[Птахатэп]] ([[d:Q573606]]) # [[Пталемэй I Сатэр]] ([[d:Q168261]]) # [[Рамсэс II]] ([[d:Q1523]]) # [[Тутмас III]] ([[d:Q157899]]) # [[Тутанхамон]] ([[d:Q12154]]) # [[Сэці I]] ([[d:Q157918]]) ===== Эўропа ===== # [[Антоніюс Піюс]] ([[d:Q1429]]) # '''[[Актавіян Аўгуст]]''' ([[d:Q1405]]) # [[Калігула]] ([[d:Q1409]]) # '''[[Канстантын I Вялікі]]''' ([[d:Q8413]]) # [[Даміцыян]] ([[d:Q1423]]) # '''[[Гай Юліюс Цэзар]]''' ([[d:Q1048]]) # [[Марк Аўрэліюс]] ([[d:Q1430]]) # [[Нэрон]] ([[d:Q1413]]) # [[Тэадосіюс I]] ([[d:Q46696]]) # [[Тыбэрыюс]] ([[d:Q1407]]) # [[Марк Ульпіюс Траян]] ([[d:Q1425]]) # [[Атыла]] ([[d:Q36724]]) # [[Пір Эпірскі]] ([[d:Q172353]]) # [[Сэлеўк I Нікатар]] ([[d:Q184176]]) # '''[[Аляксандар Македонскі]]''' ([[d:Q8409]]) # [[Філіп II Македонскі]] ([[d:Q130650]]) # [[Алькібіяд]] ([[d:Q187982]]) # [[Дэмастэн]] ([[d:Q117253]]) # [[Пэрыкл]] ([[d:Q80398]]) # [[Солян]] ([[d:Q133337]]) # [[Алярых I]] ([[d:Q102371]]) # [[Армініюс]] ([[d:Q68880]]) # [[Баўдыка]] ([[d:Q184634]]) # [[Вэрцынгетарыкс]] ([[d:Q178953]]) # [[Ганібал Барка]] ([[d:Q36456]]) ==== Сярэднявечча, 70 ==== ===== Азія ===== # [[Базыль II Баўгарабойца]] ([[d:Q41833]]) # [[Гэракліяс]] ([[d:Q41852]]) # [[Юстыніян I]] ([[d:Q41866]]) # [[Леў III Ісаўрыян]] ([[d:Q31755]]) # [[Мануіл I Камнін]] ([[d:Q41610]]) # [[Абу Бакр]] ([[d:Q334923]]) # [[Гарун аль-Рашыд]] ([[d:Q131002]]) # [[Муавія I]] ([[d:Q181154]]) # '''[[Умар ібн аль-Хатаб]]''' ([[d:Q8467]]) # [[Усман ібн Афан]] ([[d:Q37731]]) # [[Батый]] ([[d:Q175138]]) # [[Хулагу]] ([[d:Q177320]]) # '''[[Тымур]]''' ([[d:Q8462]]) # [[Улугбэк]] ([[d:Q486088]]) # [[Хубілай]] ([[d:Q7523]]) # '''[[Чынгісхан]]''' ([[d:Q720]]) # [[Угедэй]] ([[d:Q7519]]) # [[Мэхмэд II Заваёўнік]] ([[d:Q34503]]) # [[Асман I]] ([[d:Q83100]]) # '''[[Саладын]]''' ([[d:Q8581]]) ===== Эўропа ===== # [[Мацей Корвін]] ([[d:Q188634]]) # [[Сімяон I]] ([[d:Q192264]]) # [[Іштван I Сьвяты]] ([[d:Q177903]]) # [[Улад III Цэпэш]] ([[d:Q43715]]) # [[Альфрэд Вялікі]] ([[d:Q83476]]) # [[Этэльстан]] ([[d:Q170017]]) # [[Эдўард I]] ([[d:Q57798]]) # [[Эдўард III]] ([[d:Q129247]]) # [[Гэнрых II Плантагенэт]] ([[d:Q102140]]) # [[Гэнрых V Ланкастэр]] ([[d:Q131581]]) # [[Ян Безьзямельны]] ([[d:Q129308]]) # [[Рычард I]] ([[d:Q42305]]) # [[Вільгэльм I Заваёўнік]] ([[d:Q37594]]) # '''[[Карл Вялікі]]''' ([[d:Q3044]]) # [[Хлётар I]] ([[d:Q28984]]) # [[Хлёдвіг I]] ([[d:Q82339]]) # [[Людовік I Пабожны]] ([[d:Q43974]]) # [[Людовік ХІ]] ([[d:Q8058]]) # [[Філіп II Аўгуст]] ([[d:Q34428]]) # [[Філіп IV Прыгожы]] ([[d:Q130969]]) # [[Арнульф Карынтыйскі]] ([[d:Q154936]]) # [[Карл III Тоўсты]] ([[d:Q150712]]) # [[Генрык Птушнік]] ([[d:Q150620]]) # [[Карл IV Люксэмбурскі]] ([[d:Q155669]]) # [[Карл II Лысы]] ([[d:Q71231]]) # [[Фрыдрых I Барбароса]] ([[d:Q79789]]) # [[Фрыдрых II]] ([[d:Q130221]]) # [[Гэнрых IV]] ([[d:Q60094]]) # [[Ота I Вялікі]] ([[d:Q43915]]) # [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] ([[d:Q57124]]) # [[Джыраляма Саванароля]] ([[d:Q164823]]) # [[Люкрэцыя Борджыя]] ([[d:Q191103]]) # [[Аляксандар VI (папа рымскі)|Аляксандар VI]] ([[d:Q108316]]) # [[Баніфацыюс VIII]] ([[d:Q134646]]) # [[Грыгорыюс VII]] ([[d:Q133063]]) # [[Інакенцыюс III (папа рымскі)|Інакенцыюс III]] ([[d:Q128076]]) # [[Балеслаў I Храбры]] ([[d:Q53436]]) # [[Ягайла]] ([[d:Q54049]]) # [[Мешка I]] ([[d:Q53435]]) # [[Аляксандар Неўскі]] ([[d:Q174044]]) # [[Іван III]] ([[d:Q171185]]) # [[Сьвятаслаў Ігаравіч]] ([[d:Q1058572]]) # [[Уладзімер Сьвятаславіч]] ([[d:Q14974]]) # [[Тэадорых Вялікі]] ([[d:Q105105]]) # [[Афонсу I Вялікі]] ([[d:Q587697]]) # [[Канут Вялікі]] ([[d:Q134128]]) # [[Фэрдынанд II (кароль Арагону)|Фэрдынанд II]] ([[d:Q12860]]) # [[Генрых Мараплавец]] ([[d:Q182897]]) # [[Ізабэла I]] ([[d:Q45859]]) # [[Лётар I]] ([[d:Q150735]]) ==== Новы час, 62 ==== ===== Паўночная і Паўднёвая Амэрыкі ===== # [[Атаўальпа]] ([[d:Q179577]]) # [[Мантэсума II]] ([[d:Q141791]]) # [[Сядзячы Бык]] ([[d:Q43527]]) # [[Аляксандар Гамілтан]] ([[d:Q178903]]) # '''[[Джордж Вашынгтон]]''' ([[d:Q23]]) # [[Джэймз Мэдысан]] ([[d:Q11813]]) # [[Джон Адамз]] ([[d:Q11806]]) # [[Томас Джэфэрсан]] ([[d:Q11812]]) ===== Азія ===== # [[Абас I Вялікі]] ([[d:Q171349]]) # [[Бабур]] ([[d:Q797848]]) # [[Гумаюн]] ([[d:Q486188]]) # [[Ода Набунага]] ([[d:Q171411]]) # [[Такугава Еясу]] ([[d:Q171977]]) # [[Таятомі Хідэёсі]] ([[d:Q187550]]) # '''[[Акбар Вялікі]]''' ([[d:Q8597]]) # [[Аўрангзэб]] ([[d:Q485547]]) # [[Шаг Джаган]] ([[d:Q83672]]) # [[Мэхмэд IV]] ([[d:Q170514]]) # [[Сэлім I]] ([[d:Q494660]]) # [[Раксалана]] ([[d:Q255809]]) # '''[[Сулейман I]]''' ([[d:Q8474]]) ===== Эўропа ===== # [[Карл І (кароль ангельскі)|Карл І]] ([[d:Q81506]]) # '''[[Лізавета I]]''' ([[d:Q7207]]) # [[Генрых VIII]] ([[d:Q38370]]) # [[Джордж III]] ([[d:Q127318]]) # [[Якаў I]] ([[d:Q79972]]) # [[Марыя I]] ([[d:Q82674]]) # [[Марыя Ст’юарт]] ([[d:Q131412]]) # [[Робэрт Ўолпал]] ([[d:Q104190]]) # [[Вільгэльм III Аранскі]] ([[d:Q129987]]) # [[Ўільям Піт (малодшы)|Ўільям Піт]] ([[d:Q128902]]) # [[Марыя Антуанэта]] ([[d:Q47365]]) # [[Джуліё Мазарыні]] ([[d:Q166056]]) # [[Кардынал Рышэльё]] ([[d:Q26702]]) # [[Кацярына Мэдычы]] ([[d:Q131552]]) # [[Францішак (папа рымскі)|Францішак I]] ([[d:Q129857]]) # [[Генрых IV Бурбон]] ([[d:Q936976]]) # '''[[Людовік XIV]]''' ([[d:Q7742]]) # [[Людовік XV]] ([[d:Q7738]]) # [[Людовік XVI]] ([[d:Q7732]]) # [[Карл V (імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі)|Карл V]] ([[d:Q32500]]) # [[Фэрдынанд I Габсбург]] ([[d:Q150611]]) # [[Ёзэф II (імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі)|Ёзэф II]] ([[d:Q76555]]) # [[Леапольд I Габсбург]] ([[d:Q150494]]) # [[Марыя Тэрэзія]] ([[d:Q131706]]) # [[Максімілян I Габсбург]] ([[d:Q150726]]) # [[Клімэнт VII]] ([[d:Q83159]]) # [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюс II]] ([[d:Q80516]]) # [[Ян Сабескі]] ([[d:Q53454]]) # [[Жыгімонт Ваза]] ([[d:Q52940]]) # [[Кацярына II]] ([[d:Q36450]]) # [[Лізавета Пятроўна]] ([[d:Q130752]]) # [[Іван Жахлівы]] ([[d:Q7996]]) # '''[[Пётар I]]''' ([[d:Q8479]]) # [[Карл XII]] ([[d:Q52934]]) # [[Крыстыян IV]] ([[d:Q153586]]) # [[Фрыдрых II Вялікі]] ([[d:Q33550]]) # [[Філіп II (кароль Гішпаніі)|Філіп II]] ([[d:Q34417]]) # [[Філіп V]] ([[d:Q170467]]) # [[Вільгельм Аранскі]] ([[d:Q78454]]) # [[Багдан Хмяльніцкі]] ([[d:Q203808]]) # [[Іван Мазэпа]] ([[d:Q165419]]) ==== Сучаснасьць, 143 ==== ===== Афрыка, 17 ===== # [[Хайле Сэласіе I]] ([[d:Q41178]]) # [[Ідзі Амін]] ([[d:Q48231]]) # [[Джуліюс Ньерэрэ]] ([[d:Q186525]]) # [[Абд аль-Кадзір]] ([[d:Q179825]]) # [[Анвар Садат]] ([[d:Q42013]]) # [[Гамаль Абдул Насэр]] ([[d:Q39524]]) # [[Муамар Кадафі]] ([[d:Q19878]]) # [[Мугамад Алі Эгіпецкі]] ([[d:Q182781]]) # [[Сэсыл Роўдс]] ([[d:Q19825]]) # [[Гастынгс Банда]] ([[d:Q184945]]) # [[Мабюцю Сэсэ Сэко]] ([[d:Q164535]]) # '''[[Нэльсан Мандэла]]''' ([[d:Q8023]]) # [[Робэрт Мугабэ]] ([[d:Q10707]]) # [[Шака]] ([[d:Q27695]]) # [[Кофі Анан]] ([[d:Q1254]]) # '''[[Кўамэ Нкрума]]''' ([[d:Q8620]]) # [[Леапольд Сэдар Сэнгор]] ([[d:Q154545]]) ===== Паўночная і Паўднёвая Амэрыкі, 30 ===== # [[Пэдру I]] ([[d:Q939]]) # [[Пэдру II]] ([[d:Q156774]]) # [[П’ер Трудо]] ([[d:Q8619]]) # [[Даніель Артэга]] ([[d:Q57402]]) # [[Фідэль Кастра]] ([[d:Q11256]]) # [[Бэніта Хуарэс]] ([[d:Q182276]]) # [[Парфірыё Дыяс]] ([[d:Q150688]]) # [[Альфрэда Стрэснэр]] ([[d:Q152534]]) # [[Аўгуста Піначэт]] ([[d:Q368]]) # [[Эва Пэрон]] ([[d:Q40933]]) # [[Уга Чавэс]] ([[d:Q8440]]) # [[Хасэ дэ Сан-Мартын]] ([[d:Q134160]]) # [[Сальвадор Альендэ]] ([[d:Q440]]) # '''[[Сымон Балівар]]''' ([[d:Q8605]]) # [[Джордж Ўокер Буш]] ([[d:Q207]]) # [[Дўайт Дэйвід Эйзэнгаўэр]] ([[d:Q9916]]) # [[Эндру Джэксан]] ([[d:Q11817]]) # [[Ліндан Бэйнз Джонсан]] ([[d:Q9640]]) # [[Джон Фіцджэралд Кенэдзі]] ([[d:Q9696]]) # '''[[Абрагам Лінкальн]]''' ([[d:Q91]]) # [[Дуглас Макартур]] ([[d:Q127417]]) # [[Рычард Мілхаўс Ніксан]] ([[d:Q9588]]) # [[Барак Абама]] ([[d:Q76]]) # [[Джэймз Нокс Полк]] ([[d:Q11891]]) # [[Роналд Рэйган]] ([[d:Q9960]]) # [[Элеанора Рузвэлт]] ([[d:Q83396]]) # '''[[Франклін Дэлана Рузвэлт]]''' ([[d:Q8007]]) # [[Тэадор Рузвэлт]] ([[d:Q33866]]) # [[Гары С. Труман]] ([[d:Q11613]]) # [[Томас Ўудра Ўілсан]] ([[d:Q34296]]) ===== Азія, 37 ===== # [[Цы Сі]] ([[d:Q47842]]) # [[Чжоў Эньлай]] ([[d:Q17410]]) # [[Ху Цзінтао]] ([[d:Q15029]]) # [[Чан Кайшы]] ([[d:Q16574]]) # [[Пу І]] ([[d:Q185152]]) # [[Дэн Сяопін]] ([[d:Q16977]]) # '''[[Сунь Ятсэн]]''' ([[d:Q8573]]) # '''[[Мао Дзэ-дун]]''' ([[d:Q5816]]) # [[Пак Чон-Хі]] ([[d:Q14356]]) # [[Хірахіта]] ([[d:Q34479]]) # [[Кім Ір Сэн]] ([[d:Q41117]]) # [[Мэйдзі]] ([[d:Q174231]]) # [[Эйсаку Сато]] ([[d:Q179871]]) # [[Гейдар Аліеў]] ([[d:Q157451]]) # [[Нурсултан Назарбаеў]] ([[d:Q57394]]) # [[Сапармурат Ніязаў]] ([[d:Q82918]]) # [[Магамэд Рэза Пэглеві]] ([[d:Q128245]]) # [[Індыра Гандзі]] ([[d:Q1149]]) # '''[[Джавагарлал Нэру]]''' ([[d:Q1047]]) # [[Валабгаі Патэл]] ([[d:Q9455]]) # [[Муджыбур Рагман]] ([[d:Q191375]]) # [[Карасон Акіна]] ([[d:Q1480]]) # [[Фэрдынанд Маркас]] ([[d:Q1463]]) # [[Ха Шы Мін]] ([[d:Q36014]]) # [[Магатгір Магамад]] ([[d:Q181383]]) # [[Пол Пот]] ([[d:Q39464]]) # [[Мухамад Сухарта]] ([[d:Q44819]]) # [[Сукарна]] ([[d:Q76127]]) # [[Лі Куан Ю]] ([[d:Q131248]]) # [[Бэназыр Бгута]] ([[d:Q34413]]) # [[Магамэд Алі Джына]] ([[d:Q160554]]) # '''[[Мустафа Кемаль Ататурк]]''' ([[d:Q5152]]) # [[Давыд Бэн-Гурыён]] ([[d:Q37610]]) # [[Абдул-Хамід II]] ([[d:Q134817]]) # [[Садам Хусэйн]] ([[d:Q1316]]) # [[Махмуд II]] ([[d:Q174791]]) # [[Голда Мэір]] ([[d:Q42992]]) ===== Эўропа, 59 ===== # [[Франц Фэрдынанд]] ([[d:Q43063]]) # [[Франц II (імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі)|Франц II]] ([[d:Q130834]]) # [[Франц Ёзэф I]] ([[d:Q51056]]) # [[Клемэнс фон Мэтэрніх]] ([[d:Q45662]]) # [[Аляксандар Дубчак]] ([[d:Q150543]]) # [[Энвэр Ходжа]] ([[d:Q53783]]) # [[Леанід Кучма]] ([[d:Q629702]]) # [[Ёсіп Броз Ціта]] ([[d:Q9161]]) # [[Юзэф Пілсудзкі]] ([[d:Q885]]) # [[Лех Валэнса]] ([[d:Q444]]) # [[Нікалае Чаўшэску]] ([[d:Q80504]]) # [[Слабадан Мілошавіч]] ([[d:Q47139]]) # [[Вацлаў Гавэл]] ([[d:Q36233]]) # '''[[Шарль дэ Голь]]''' ([[d:Q2042]]) # [[Франсуа Мітэран]] ([[d:Q2038]]) # [[Люі-Філіп I]] ([[d:Q7771]]) # '''[[Напалеон I Банапарт]]''' ([[d:Q517]]) # [[Напалеон III Банапарт]] ([[d:Q7721]]) # '''[[Адольф Гітлер]]''' ([[d:Q352]]) # [[Эрых Гонэкер]] ([[d:Q2607]]) # [[Вілі Брант]] ([[d:Q2514]]) # [[Гэльмут Коль]] ([[d:Q2518]]) # [[Конрад Адэнаўэр]] ([[d:Q2492]]) # '''[[Ота фон Бісмарк]]''' ([[d:Q8442]]) # [[Ёзэф Гёбэльс]] ([[d:Q41749]]) # [[Вільгельм II]] ([[d:Q2677]]) # [[Вільгэльм I Гогенцолерн]] ([[d:Q150652]]) # [[Ян Павал II]] ([[d:Q989]]) # [[Аляксандар II]] ([[d:Q83171]]) # [[Барыс Ельцын]] ([[d:Q34453]]) # [[Эдуард Шэварнадзэ]] ([[d:Q151929]]) # '''[[Ёсіф Сталін]]''' ([[d:Q855]]) # [[Леанід Брэжнеў]] ([[d:Q765165]]) # [[Міхаіл Гарбачоў]] ([[d:Q30487]]) # [[Мікалай I]] ([[d:Q130734]]) # [[Мікалай II]] ([[d:Q40787]]) # [[Мікіта Хрушчоў]] ([[d:Q35314]]) # [[Бэнджамін Дызраэлі]] ([[d:Q82006]]) # [[Клемэнт Этлі]] ([[d:Q129006]]) # [[Дыяна]] ([[d:Q9685]]) # [[Лізавета II]] ([[d:Q9682]]) # [[Маргарэт Тэтчэр]] ([[d:Q7416]]) # [[Вікторыя (каралева Вялікабрытаніі)|Вікторыя]] ([[d:Q9439]]) # [[Ўільям Юўарт Гладстан]] ([[d:Q160852]]) # '''[[Ўінстан Чэрчыль]]''' ([[d:Q8016]]) # [[Робэрт Бадэн-Паўэл]] ([[d:Q12665]]) # [[Антонію ды Алівэйра Салазар]] ([[d:Q151394]]) # [[Бэніта Мусаліні]] ([[d:Q23559]]) # [[Камільлё Кавур]] ([[d:Q166092]]) # [[Густаў Манэргэйм]] ([[d:Q152306]]) # [[Карл XIV Юган]] ([[d:Q52927]]) # [[Даг Гамаршэльд]] ([[d:Q1267]]) # [[Франсіска Франка]] ([[d:Q29179]]) # [[Гру Гарлем Брунтлян]] ([[d:Q133009]]) # [[Хуан-Карляс I]] ([[d:Q19943]]) # [[Леапольд II (кароль Бэльгіі)|Леапольд II]] ([[d:Q12967]]) # [[Крыстыян Мікельсэн]] ([[d:Q319645]]) # [[Джузэпэ Гарыбальдзі]] ([[d:Q539]]) # [[Альчыдэ Дэ Гаспэры]] ([[d:Q153832]]) ==== Бягучыя палітычныя лідэры, 13==== # [[Антонію Гутэрыш]] ([[d:Q311440]]) # [[Францішак (папа рымскі)|Францішак I]] ([[d:Q450675]]) # [[Сі Цьзіньпін]] ([[d:Q15031]]) # [[Урсуля фон дэр Ляен]] ([[d:Q60772]]) # [[Эманюэль Макрон]] ([[d:Q3052772]]) # [[Ангела Мэркель]] ([[d:Q567]]) # [[Нарэнда Модзі]] ([[d:Q1058]]) # [[Алі Хамэнэі]] ([[d:Q57336]]) # [[Бэньямін Нэтаньягу]] ([[d:Q43723]]) # [[Уладзімер Пуцін]] ([[d:Q7747]]) # [[Магамад бін Салман]] ([[d:Q6892571]]) # [[Борыс Джонсан]] ([[d:Q180589]]) # [[Джозэф Рабінэт Байдэн]] ([[d:Q6279]]) ==== Вайскоўцы, 16==== # [[Флявіюс Аэцыюс]] ([[d:Q185476]]) # [[Гнэй Пампэй]] ([[d:Q125414]]) # [[Сцыпіён Афрыканскі]] ([[d:Q2253]]) # [[Люцыюс Карнэліюс Сульля]] ([[d:Q483783]]) # [[Яўген Савойскі]] ([[d:Q152428]]) # [[Аляксандар Сувораў]] ([[d:Q154232]]) # [[Карл фон Кляўзэвіц]] ([[d:Q76430]]) # [[Уліс Сымсан Грант]] ([[d:Q34836]]) # [[Томас Эдўард Лоўрэнс]] ([[d:Q170596]]) # [[Робэрт Эдўард Лі]] ([[d:Q165557]]) # [[Джордж Маршал]] ([[d:Q151414]]) # [[Гарацыё Нэльсан]] ([[d:Q83235]]) # [[Эрвін Ромэль]] ([[d:Q14060]]) # [[Во Нгуен Зяп]] ([[d:Q179910]]) # [[Артур Ўэлсьлі]] ([[d:Q131691]]) # [[Георгі Канстанцінавіч Жукаў]] ([[d:Q124617]]) === Паўстанцы, рэвалюцыянэры і актывісты, 35 === # [[Стыў Біка]] ([[d:Q214473]]) # [[Тама Санкара]] ([[d:Q202155]]) # [[Ясір Арафат]] ([[d:Q34211]]) # [[Аўн Сан Су Чжы]] ([[d:Q36740]]) # '''[[Магатма Гандзі]]''' ([[d:Q1001]]) # [[Рухала Мусаві Хамэйні]] ([[d:Q38823]]) # [[Усама бін Ладэн]] ([[d:Q1317]]) # '''[[Жанна д’Арк]]''' ([[d:Q7226]]) # [[Олівэр Кромўэл]] ([[d:Q44279]]) # [[Жорж Дантон]] ([[d:Q184623]]) # '''[[Уладзімер Ленін]]''' ([[d:Q1394]]) # [[Васіль Леўскі]] ([[d:Q318461]]) # '''[[Мартын Лютэр]]''' ([[d:Q9554]]) # [[Флорэнс Найтынгейл]] ([[d:Q37103]]) # [[Эмілія Плятэр]] ([[d:Q294136]]) # [[Гаўрыла Прынцып]] ([[d:Q80492]]) # [[Максімільен Рабэсп’ер]] ([[d:Q44197]]) # [[Спартак]] ([[d:Q83406]]) # [[Маці Тэрэза]] ([[d:Q30547]]) # [[Леў Троцкі]] ([[d:Q33391]]) # [[Ўільям Ўолес]] ([[d:Q82457]]) # [[Шымон Візэнталь]] ([[d:Q49086]]) # '''[[Чэ Гевара]]''' ([[d:Q5809]]) # [[Панча Вільля]] ([[d:Q192278]]) # [[С’юзэн Энтані]] ([[d:Q192245]]) # [[Эма Голдман]] ([[d:Q79969]]) # [[Альбэрт Гор]] ([[d:Q19673]]) # [[Мэры Гарыс Джонз]] ([[d:Q107082]]) # [[Гэлен Келер]] ([[d:Q38203]]) # '''[[Мартын Лютэр Кінг]]''' ([[d:Q8027]]) # [[Роза Паркс]] ([[d:Q41921]]) # [[Элізабэт Кейдзі Стэнтан]] ([[d:Q465335]]) # [[Соўджэрнэр Трут]] ([[d:Q105180]]) # [[Гарыет Табман]] ([[d:Q102870]]) # [[Малкалм Ікс]] ([[d:Q43303]]) === Навукоўцы, вынаходнікі і матэматыкі, 283 === ==== Старажытнасьць, 27 ==== # [[Аль-Біруні]] ([[d:Q11826]]) # '''[[Архімэд]]''' ([[d:Q8739]]) # [[Апалёніяс Пэрскі]] ([[d:Q180109]]) # [[Архіт Тарэнцкі]] ([[d:Q202001]]) # [[Ар’ябгата]] ([[d:Q11359]]) # [[Дыяфант Александрыйскі]] ([[d:Q178217]]) # [[Эратастэн]] ([[d:Q43182]]) # '''[[Эўклід]]''' ([[d:Q8747]]) # [[Эўдокс Кнідзкі]] ([[d:Q185150]]) # [[Гіпарх]] ([[d:Q159905]]) # [[Гіпакрат]] ([[d:Q5264]]) # [[Гіпатыя Александрыйская]] ([[d:Q11903]]) # [[Пап Александрыйскі]] ([[d:Q211783]]) # [[Кляўдыюс Пталемэй]] ([[d:Q34943]]) # [[Пітагор]] ([[d:Q10261]]) # [[Су Сун]] ([[d:Q1265657]]) # [[Ібн аль-Гайтам]] ([[d:Q11104]]) # [[Бгаскара II]] ([[d:Q213385]]) # '''[[Мухамад Аль-Харэзьмі]]''' ([[d:Q9038]]) # [[Насыр аль-Дын аль-Тусі]] ([[d:Q302835]]) # '''[[Авіцэна]]''' ([[d:Q8011]]) # '''[[Брагмагупта]]''' ([[d:Q202943]]) # [[Фібаначчы]] ([[d:Q8763]]) # [[Джабір ібн Гаян]] ([[d:Q167852]]) # [[Ўільям Гілбэрт]] ([[d:Q192706]]) # [[Абу Бакр Мугамад Ар-Разі]] ([[d:Q169234]]) # [[Такакадзу Сэкі]] ([[d:Q470531]]) ==== Фізыкі і астраномы, 81 ==== # [[Тыха Брагэ]] ([[d:Q36620]]) # '''[[Мікалай Капэрнік]]''' ([[d:Q619]]) # [[Субрагманьян Чандрасэкар]] ([[d:Q148109]]) # '''[[Галілео Галілей]]''' ([[d:Q307]]) # [[Эдмунд Галей]] ([[d:Q47434]]) # [[Ўільям Гэршэль]] ([[d:Q14277]]) # [[Эдўін Габл]] ([[d:Q43027]]) # '''[[Ёган Кеплер]]''' ([[d:Q8963]]) # [[Оле Крыстэнсэн Рэмэр]] ([[d:Q160187]]) # [[Карл Саган]] ([[d:Q410]]) # [[Робэрт Гук]] ([[d:Q46830]]) # [[Крыстыян Гюйгэнс]] ([[d:Q39599]]) # [[Міхаіл Ламаносаў]] ([[d:Q58720]]) # '''[[Ісак Ньютан]]''' ([[d:Q935]]) # [[Андрэ-Мары Ампэр]] ([[d:Q675]]) # [[Амэдэо Авагадра]] ([[d:Q43476]]) # [[Ёган Якаб Бальмэр]] ([[d:Q122986]]) # [[Ўільям Томсан]] ([[d:Q122701]]) # [[Антуан Анры Бэкерэль]] ([[d:Q41269]]) # [[Ганс Бэтэ]] ([[d:Q155794]]) # [[Нільс Бор]] ([[d:Q7085]]) # [[Людвіг Больцман]] ([[d:Q84296]]) # [[Макс Борн]] ([[d:Q58978]]) # [[Ўільям Гэнры Брэг]] ([[d:Q133747]]) # [[Гэнры Кэвэндыш]] ([[d:Q131733]]) # [[Джэймз Чадўік]] ([[d:Q80884]]) # [[Стывэн Чу]] ([[d:Q172466]]) # '''[[Марыя Складоўская-Кюры]]''' ([[d:Q7186]]) # [[П’ер Кюры]] ([[d:Q37463]]) # [[Джон Далтан]] ([[d:Q41284]]) # [[Джэймз Д’юар]] ([[d:Q277579]]) # [[Ян Дыдэрык Ван-дэр-Ваальс]] ([[d:Q131721]]) # [[Поль Дырак]] ([[d:Q47480]]) # '''[[Альбэрт Айнштайн]]''' ([[d:Q937]]) # '''[[Майкл Фарадэй]]''' ([[d:Q8750]]) # '''[[Энрыка Фэрмі]]''' ([[d:Q8753]]) # [[Рычард Фэйнман]] ([[d:Q39246]]) # [[Леон Фуко]] ([[d:Q187966]]) # [[Агюстэн Жан Фрэнэль]] ([[d:Q187241]]) # [[Стывэн Гокінг]] ([[d:Q17714]]) # [[Вэрнэр Карл Гайзэнбэрг]] ([[d:Q40904]]) # '''[[Джэймз Прэскат Джоўль]]''' ([[d:Q8962]]) # [[Густаў Кірхгоф]] ([[d:Q60052]]) # [[Леў Ландаў]] ([[d:Q133267]]) # [[Эрнэст Арлянда Ляўрэнс]] ([[d:Q169577]]) # [[Гэндрык Антоон Лёрэнц]] ([[d:Q41688]]) # [[Эрнст Мах]] ([[d:Q93996]]) # '''[[Джэймз Кларк Максўэл]]''' ([[d:Q9095]]) # [[Лізэ Майтнэр]] ([[d:Q56189]]) # [[Альбэрт Майкельсан]] ([[d:Q127234]]) # [[Робэрт Эндрус Мілікен]] ([[d:Q130975]]) # [[Пітэр ван Мушэнбрук]] ([[d:Q176206]]) # [[Георг Ом]] ([[d:Q1585]]) # [[Робэрт Апэнгаймэр]] ([[d:Q132537]]) # [[Вольфганг Паўлі]] ([[d:Q65989]]) # '''[[Макс Плянк]]''' ([[d:Q9021]]) # [[Чандрасэкара Вэнката Раман]] ([[d:Q60429]]) # [[Вільгэльм Конрад Рэнтген]] ([[d:Q35149]]) # [[Андрэй Сахараў]] ([[d:Q997]]) # '''[[Эрвін Шрэдынгер]]''' ([[d:Q9130]]) # [[Арнольд Зомэрфэльд]] ([[d:Q77078]]) # [[Джэфры Інграм Тэйлар]] ([[d:Q699541]]) # [[Эдўард Тэлер]] ([[d:Q6733]]) # [[Джозэф Джон Томсан]] ([[d:Q47285]]) # [[Томас Юнг]] ([[d:Q25820]]) # [[Якаў Зяльдовіч]] ([[d:Q366471]]) # [[Ганс Крыстыян Эрстэд]] ([[d:Q44412]]) # [[Мюрэй Гел-Ман]] ([[d:Q172840]]) # [[Ўолес Каратэрз]] ([[d:Q333724]]) # [[Джордж Фрэнсіс Фіцджэралд]] ([[d:Q536469]]) # [[Віктар Франц Гэс]] ([[d:Q78520]]) # [[Герард ’т Гоофт]] ([[d:Q184592]]) # [[Альфрэд Кастлер]] ([[d:Q71023]]) # [[Філіп Ленард]] ([[d:Q57063]]) # [[Озбарн Рэйналдс]] ([[d:Q323267]]) # [[Юганэс Рыдбэрг]] ([[d:Q311567]]) # [[Мігель Сэрвэт]] ([[d:Q185914]]) # [[Ёзэф Штэфан]] ([[d:Q16581]]) # [[Джон Газбрук ван Флек]] ([[d:Q193655]]) # [[Юджын Ўігнэр]] ([[d:Q155790]]) # [[Робэрт Ўудра Ўілсан]] ([[d:Q171034]]) ==== Хімікі, 24 ==== # [[Свантэ Арэніюс]] ([[d:Q80956]]) # [[Ёнс Якаб Бэрцэліюс]] ([[d:Q151911]]) # [[Гамфры Дэйві]] ([[d:Q131761]]) # [[Робэрт Бойль]] ([[d:Q43393]]) # [[Пэтэр Дэбай]] ([[d:Q103835]]) # [[Жазэф Люі Гей-Люсак]] ([[d:Q153185]]) # [[Джазая Ўілард Гібс]] ([[d:Q153243]]) # [[Ота Ган]] ([[d:Q57065]]) # [[Якаб Гэндрык вант Гоф]] ([[d:Q102822]]) # [[Дораці Годжкін]] ([[d:Q7487]]) # [[Антуан Лявуазье]] ([[d:Q39607]]) # [[Юстус фон Лібіх]] ([[d:Q16571]]) # '''[[Дзьмітры Мендзялееў]]''' ([[d:Q9106]]) # [[Джозэф Прыстлі]] ([[d:Q159636]]) # [[Тадэвуш Райхштайн]] ([[d:Q115490]]) # '''[[Эрнэст Рэзэрфорд]]''' ([[d:Q9123]]) # [[Фрэдэрык Содзі]] ([[d:Q102830]]) # [[Лайнус Карл Полінг]] ([[d:Q48983]]) # [[Гілбэрт Ньютан Льюіс]] ([[d:Q208858]]) # [[Фрыц Габэр]] ([[d:Q57075]]) # [[Фрэдэрык Сэнгер]] ([[d:Q151564]]) # [[Уладзімер Вярнадзкі]] ([[d:Q316371]]) # [[Робэрт Бэрнз Ўудўард]] ([[d:Q232316]]) # [[Карл Бош]] ([[d:Q76606]]) ==== Натуралісты, 30 ==== # [[Норман Эрнэст Барлоўг]] ([[d:Q154824]]) # [[Сант’яга Рамон-і-Кахаль]] ([[d:Q150526]]) # [[Фрэнсіс Крык]] ([[d:Q123280]]) # [[Томас Гаксьлі]] ([[d:Q184366]]) # [[Жан-Батыст Лямарк]] ([[d:Q82122]]) # [[Антоні ван Леэўвэнгук]] ([[d:Q43522]]) # '''[[Карл Лінэй]]''' ([[d:Q1043]]) # [[Конрад Лёрэнц]] ([[d:Q78496]]) # [[Грэгар Мэндэль]] ([[d:Q37970]]) # [[Алфрэд Расэл Ўолес]] ([[d:Q160627]]) # [[Джэймз Д’юі Ўотсан]] ([[d:Q83333]]) # [[Клёд Бэрнар]] ([[d:Q208230]]) # [[Казімер Функ]] ([[d:Q28738]]) # [[Ўільям Гарві]] ([[d:Q93128]]) # [[Робэрт Кох]] ([[d:Q37193]]) # [[Парацэльс]] ([[d:Q83428]]) # '''[[Люі Пастэр]]''' ([[d:Q529]]) # [[Джонас Солк]] ([[d:Q200101]]) # [[Андрэас Вэзаліюс]] ([[d:Q170267]]) # [[Джон Джэймз Адзюбон]] ([[d:Q182882]]) # [[Жорж Люі ле Клерк дэ Б’юфон]] ([[d:Q229264]]) # [[Нікаля Карно]] ([[d:Q181685]]) # [[Рэйчэл Карсан]] ([[d:Q100948]]) # [[Жак-Іў Кусто]] ([[d:Q83233]]) # '''[[Чарлз Дарвін]]''' ([[d:Q1035]]) # [[Аляксандар Флемінг]] ([[d:Q37064]]) # '''[[Гален]]''' ([[d:Q8778]]) # [[Эрнст Гэкель]] ([[d:Q48246]]) # [[Эдўард Джэнэр]] ([[d:Q40852]]) # [[Рычард Лікі]] ([[d:Q318960]]) ==== Вынаходнікі, 53 ==== # [[Джон Логі Бэрд]] ([[d:Q133544]]) # [[Джон Бардын]] ([[d:Q949]]) # [[Георг Бэднарц]] ([[d:Q76687]]) # [[Аляксандар Грэм Бэл]] ([[d:Q34286]]) # [[Карл Бэнц]] ([[d:Q40224]]) # [[Эміль Бэрлінэр]] ([[d:Q71004]]) # [[Герд Бініх]] ([[d:Q76766]]) # [[Вэрнэр фон Браўн]] ([[d:Q57384]]) # [[Дэйвід Брустэр]] ([[d:Q168468]]) # [[Райт (браты)|Райт]] ([[d:Q35820]]) # [[Нолан Бушнэл]] ([[d:Q335039]]) # [[Джазэфіна Какрэйн]] ([[d:Q21901]]) # [[Крыстафэр Кокерэл]] ([[d:Q469938]]) # [[Люі Дагер]] ([[d:Q131405]]) # [[Рэйманд Дамад’ян]] ([[d:Q983493]]) # [[Рудольф Дызэль]] ([[d:Q12674]]) # [[Джордж Істман]] ([[d:Q189147]]) # '''[[Томас Эдысан]]''' ([[d:Q8743]]) # [[Лео Фэндэр]] ([[d:Q297469]]) # [[Лі дэ Форэст]] ([[d:Q354863]]) # [[Бэнджамін Франклін]] ([[d:Q34969]]) # [[Рычард Бакмінстэр Фулер]] ([[d:Q102289]]) # [[Робэрт Фултан]] ([[d:Q192496]]) # [[Гордан Гулд]] ([[d:Q546175]]) # [[Ўілсан Грэйтбатч]] ([[d:Q2120396]]) # '''[[Ёган Гутэнбэрг]]''' ([[d:Q8958]]) # [[Эліяс Гоў]] ([[d:Q360359]]) # [[Жазэф-Мары Жакар]] ([[d:Q310833]]) # [[Робэрт Джарвік]] ([[d:Q588120]]) # [[Філіп Кан]] ([[d:Q1373386]]) # [[Джон Джордж Кемэні]] ([[d:Q28900]]) # [[Джэк Кілбі]] ([[d:Q182031]]) # [[Стэфані Кўолек]] ([[d:Q7509]]) # [[Джэйран Ланіер]] ([[d:Q92862]]) # [[Ігнацы Лукасевіч]] ([[d:Q28978]]) # [[Гульельма Марконі]] ([[d:Q36488]]) # [[Сайрус Макормік]] ([[d:Q719357]]) # [[Робэрт Мэткалф]] ([[d:Q92766]]) # [[Сэм’юэл Морзэ]] ([[d:Q75698]]) # [[Альфрэд Нобэль]] ([[d:Q23810]]) # [[Робэрт Нойс]] ([[d:Q241735]]) # [[Чарлз Алджэрнан Парсанз]] ([[d:Q150910]]) # [[Рой Планкет]] ([[d:Q908166]]) # [[Ўільям Шоклі]] ([[d:Q163415]]) # [[Алан Шугарт]] ([[d:Q1373431]]) # [[Айзэк Зынгер]] ([[d:Q312011]]) # '''[[Нікола Тэсла]]''' ([[d:Q9036]]) # [[Алесандра Вольта]] ([[d:Q680]]) # [[Эрнэст Ўолтан]] ([[d:Q183631]]) # '''[[Джэймз Ўат]]''' ([[d:Q9041]]) # [[Вільгэльм Эдуард Вэбэр]] ([[d:Q76707]]) # [[Элі Ўітні]] ([[d:Q280930]]) # [[Чарлз Ўілсан]] ([[d:Q162900]]) ==== Матэматыкі, 49 ==== # [[Даніель Бэрнульлі]] ([[d:Q122366]]) # [[Якаб Бэрнульлі]] ([[d:Q122392]]) # [[Банавэнтура Кавальеры]] ([[d:Q214544]]) # [[Жан ля Рон д’Алямбэр]] ([[d:Q153232]]) # '''[[Леанард Ойлер]]''' ([[d:Q7604]]) # '''[[П’ер дэ Фэрма]]''' ([[d:Q75655]]) # '''[[Готфрыд Ляйбніц]]''' ([[d:Q9047]]) # '''[[Блез Паскаль]]''' ([[d:Q1290]]) # '''[[Нільс Гэнрык Абэль]]''' ([[d:Q124115]]) # [[Уладзімер Арнольд]] ([[d:Q157642]]) # [[Стэфан Банах]] ([[d:Q180217]]) # [[Айзэк Бэраў]] ([[d:Q207718]]) # [[Джордж Бул]] ([[d:Q134661]]) # [[Георг Кантар]] ([[d:Q76420]]) # [[Элі Картан]] ([[d:Q274639]]) # [[Агюстэн-Люі Кашы]] ([[d:Q8814]]) # [[Рыхард Дэдэкінд]] ([[d:Q76556]]) # [[Ёган Пэтэр Густаў Лёжэн Дырыхле]] ([[d:Q29193]]) # [[Готгальд Айзэнштайн]] ([[d:Q61047]]) # [[Роналд Фішэр]] ([[d:Q216723]]) # [[Жан Батыст Жазэф Фур’е]] ([[d:Q8772]]) # '''[[Эварыст Галюа]]''' ([[d:Q7091]]) # '''[[Карл Фрыдрых Гаўс]]''' ([[d:Q6722]]) # [[Аляксандар Гратэндык]] ([[d:Q77141]]) # '''[[Курт Гёдэль]]''' ([[d:Q41390]]) # [[Жак Адамар]] ([[d:Q164425]]) # [[Ўільям Роўэн Гамілтан]] ([[d:Q11887]]) # [[Годфры Гаралд Гардзі]] ([[d:Q184337]]) # [[Шарль Эрміт]] ([[d:Q168401]]) # '''[[Давід Гільбэрт]]''' ([[d:Q41585]]) # [[Карл Густаў Якаб Якобі]] ([[d:Q76564]]) # [[Фэлікс Кляйн]] ([[d:Q76641]]) # [[Андрэй Калмагораў]] ([[d:Q153224]]) # '''[[Жазэф-Люі Лягранж]]''' ([[d:Q80222]]) # [[П’ер-Сымон Ляпляс]] ([[d:Q44481]]) # [[Мікалай Лабачэўскі]] ([[d:Q129199]]) # [[Бэнуа Мандэльбро]] ([[d:Q101740]]) # [[П’ер-Люі Мапэрцюі]] ([[d:Q164374]]) # [[Гаспар Монж]] ([[d:Q206832]]) # '''[[Джон фон Нойман]]''' ([[d:Q17455]]) # [[Эмі Нётэр]] ([[d:Q7099]]) # [[Рыгор Пэрэльман]] ([[d:Q117346]]) # '''[[Анры Пуанкарэ]]''' ([[d:Q81082]]) # [[Жан-Віктор Пансэле]] ([[d:Q168452]]) # '''[[Срыніваса Рамануджан]]''' ([[d:Q83163]]) # '''[[Бэрнгард Рыман]]''' ([[d:Q42299]]) # [[Джэймз Сайманз]] ([[d:Q560847]]) # [[Карл Вэерштрас]] ([[d:Q57103]]) # [[Гэрман Вайль]] ([[d:Q71029]]) ==== Інфарматыкі, 19 ==== # [[Джон Атанасаў]] ([[d:Q314308]]) # [[Чарлз Бэбідж]] ([[d:Q46633]]) # '''[[Тым Бэрнэрз-Лі]]''' ([[d:Q80]]) # [[Дэніел Брыклін]] ([[d:Q92624]]) # [[Сэймур Крэй]] ([[d:Q92765]]) # [[Ўорд Канінггэм]] ([[d:Q7637]]) # [[Эдсгер Дэйкстра]] ([[d:Q8556]]) # [[Дуглас Энгельбарт]] ([[d:Q92614]]) # [[Гэрман Голерыт]] ([[d:Q192145]]) # [[Гэры Кілдал]] ([[d:Q92627]]) # [[Дональд Кнут]] ([[d:Q17457]]) # [[Ада Лаўлэйс]] ([[d:Q7259]]) # [[Дэніс Рычы]] ([[d:Q45575]]) # [[Рычард Столман]] ([[d:Q7439]]) # [[Лінус Торвальдс]] ([[d:Q34253]]) # '''[[Элан Т’юрынг]]''' ([[d:Q7251]]) # [[Нікляўс Вірт]] ([[d:Q92604]]) # [[Стыў Возьняк]] ([[d:Q483382]]) # [[Конрад Цузэ]] ([[d:Q60093]]) === Журналісты, 19 === # [[Крыстыян Аманпур]] ([[d:Q236939]]) # [[Робэрт Фіск]] ([[d:Q310900]]) # [[Джон Пілджэр]] ([[d:Q471546]]) # [[Арун Шуры]] ([[d:Q3518399]]) # [[Эд Брэдлі]] ([[d:Q766913]]) # [[Том Броўкаў]] ([[d:Q919527]]) # [[Ўолтэр Кронкайт]] ([[d:Q31073]]) # [[Гэда Гопэр]] ([[d:Q271324]]) # [[Дэйвід Макалаў]] ([[d:Q374610]]) # [[Эдўард Мюраў]] ([[d:Q353935]]) # [[Джозэф Пулітцэр]] ([[d:Q173417]]) # [[Дэн Ратэр]] ([[d:Q733027]]) # [[Хэральда Рывэра]] ([[d:Q1368995]]) # [[Джон Стосэл]] ([[d:Q579324]]) # [[Эд Саліван]] ([[d:Q83807]]) # [[Майк Ўолес]] ([[d:Q325487]]) # [[Барбара Ўолтэрз]] ([[d:Q231417]]) # [[Ўолтэр Ўінчэл]] ([[d:Q3097952]]) # [[Боб Ўудўард]] ([[d:Q312782]]) === Спартоўцы, 164 === # [[Роджэр Баністэр]] ([[d:Q319351]]) # [[Усэйн Болт]] ([[d:Q1189]]) # [[Боб Біман]] ([[d:Q52604]]) # [[Сяргей Бубка]] ([[d:Q184556]]) # [[Сэбастыян Коў]] ([[d:Q188502]]) # [[Дык Фосбэры]] ([[d:Q310989]]) # [[Хайле Гебрэсэласіе]] ([[d:Q171500]]) # [[Эрык Гайдэн]] ([[d:Q311289]]) # [[Стэфка Кастадынава]] ([[d:Q232008]]) # [[Джэкі Джойнэр-Кэрсі]] ([[d:Q209390]]) # [[Рэйфэр Джонсан]] ([[d:Q452605]]) # [[Алена Ісінбаева]] ([[d:Q6319]]) # [[Савао Ката]] ([[d:Q312684]]) # [[Карл Льюіс]] ([[d:Q131237]]) # [[Кіпчоге Кейна]] ([[d:Q28947]]) # [[Бобі Мораў]] ([[d:Q345673]]) # [[Эдўін Мойзэс]] ([[d:Q52620]]) # [[Паава Нурмі]] ([[d:Q101942]]) # [[Джэсі Оўэнз]] ([[d:Q52651]]) # [[Лілія Падкапаева]] ([[d:Q237276]]) # [[Ўілма Рудалф]] ([[d:Q31083]]) # [[Бэйб Загарыяс]] ([[d:Q231983]]) # [[Эміль Затапек]] ([[d:Q52589]]) # [[Жан-Клёд Кілі]] ([[d:Q11485]]) # [[Гэрман Маер]] ([[d:Q1956]]) # [[Ганнамары Мозэр-Прэль]] ([[d:Q9586]]) # [[Інгемар Стэнмарк]] ([[d:Q530]]) # [[Ліндсі Вон]] ([[d:Q10068]]) # [[Джым Браўн]] ([[d:Q927916]]) # [[О Джэй Сымпсан]] ([[d:Q44473]]) # [[Джэры Райс]] ([[d:Q505423]]) # [[Лінь Дань]] ([[d:Q1390341]]) # [[Пэтэр Гадэ]] ([[d:Q363540]]) # [[Карым Абдул-Джабар]] ([[d:Q179051]]) # [[Сяргей Бялоў]] ([[d:Q435891]]) # [[Лэры Бэрд]] ([[d:Q190152]]) # [[Ўілт Чэмбэрлен]] ([[d:Q182455]]) # [[Тым Данкан]] ([[d:Q193020]]) # [[Мэджык Джонсан]] ([[d:Q134183]]) # [[Майкл Джордан]] ([[d:Q41421]]) # [[Дражан Петравіч]] ([[d:Q209982]]) # [[Біл Расэл]] ([[d:Q242185]]) # [[Арвідас Сабоніс]] ([[d:Q297750]]) # [[Гэнк Ааран]] ([[d:Q215777]]) # [[Тай Коб]] ([[d:Q552828]]) # [[Лу Герыг]] ([[d:Q357444]]) # [[Ўілі Мэйс]] ([[d:Q561852]]) # [[Джэкі Робінсан]] ([[d:Q221048]]) # [[Бэйб Рут]] ([[d:Q213812]]) # [[Уле Эйнар Б’ёрндален]] ([[d:Q189408]]) # [[Жак Анкетыль]] ([[d:Q221001]]) # [[Джына Барталі]] ([[d:Q155010]]) # [[Фаўста Копі]] ([[d:Q219912]]) # [[Бэрнар Іно]] ([[d:Q109255]]) # [[Мігель Індурайн]] ([[d:Q105542]]) # [[Эдзі Мэркс]] ([[d:Q103756]]) # [[Махамад Алі]] ([[d:Q36107]]) # [[Гэнры Армстранг]] ([[d:Q734339]]) # [[Джэк Дэмпсі]] ([[d:Q313686]]) # [[Рокі Марчыяна]] ([[d:Q188362]]) # [[Джо Луіс]] ([[d:Q273206]]) # [[Інгемар Югансан]] ([[d:Q335872]]) # [[Шугар Рэй Робінсан]] ([[d:Q316706]]) # [[Шугар Рэй Леанард]] ([[d:Q335798]]) # [[Робэрт Фішэр]] ([[d:Q41314]]) # [[Гары Каспараў]] ([[d:Q28614]]) # [[Дональд Брэдман]] ([[d:Q313591]]) # [[Ўільям Гілбэрт Грэйс]] ([[d:Q616068]]) # [[Сачын Тэндулкар]] ([[d:Q9488]]) # [[Райнэр Клімке]] ([[d:Q467676]]) # [[Люсьяна Аймар]] ([[d:Q271360]]) # [[Дгіян Чанд]] ([[d:Q381138]]) # [[Робін Казынз]] ([[d:Q2159796]]) # [[Скот Гамілтан]] ([[d:Q729950]]) # [[Соня Гэні]] ([[d:Q204205]]) # [[Мішэль Кўан]] ([[d:Q235254]]) # [[Тара Ліпінскі]] ([[d:Q232999]]) # [[Аксэль Паўльсэн]] ([[d:Q28943]]) # [[Ірына Радніна]] ([[d:Q233812]]) # [[Бэн Гоган]] ([[d:Q365626]]) # [[Бобі Джонз]] ([[d:Q437526]]) # [[Джэк Ніклаўс]] ([[d:Q9424]]) # [[Арналд Палмэр]] ([[d:Q9434]]) # [[Гэры Плэер]] ([[d:Q469721]]) # [[Аніка Сёрэнстам]] ([[d:Q232711]]) # [[Лі Трэвіна]] ([[d:Q950128]]) # [[Тайгер Ўудс]] ([[d:Q10993]]) # [[Надзя Каманэчы]] ([[d:Q33228]]) # [[Вольга Корбут]] ([[d:Q221575]]) # [[Ларыса Латыніна]] ([[d:Q22102]]) # [[Лі Нін]] ([[d:Q314032]]) # [[Віталь Шчэрба]] ([[d:Q299095]]) # [[Людміла Турышчава]] ([[d:Q231516]]) # [[Ігар Турчын]] ([[d:Q4466509]]) # [[Ўэйн Грэцкі]] ([[d:Q209518]]) # [[Валер Харламаў]] ([[d:Q380267]]) # [[Гордзі Гоў]] ([[d:Q358519]]) # [[Бобі Гал]] ([[d:Q456688]]) # [[Марыё Лем’ё]] ([[d:Q316249]]) # [[Сяргей Макараў]] ([[d:Q505412]]) # [[Бобі Ор]] ([[d:Q348017]]) # [[Марыс Рышар]] ([[d:Q325138]]) # [[Уладзіслаў Трацьцяк]] ([[d:Q316864]]) # [[Марыё Андрэцьці]] ([[d:Q171312]]) # [[Хуан Мануэль Фанхіё]] ([[d:Q2069]]) # [[Ален Прост]] ([[d:Q10494]]) # [[Міхаэль Шумахэр]] ([[d:Q9671]]) # [[Айртан Сэна]] ([[d:Q10490]]) # [[Джэкі Ст’юарт]] ([[d:Q3188]]) # [[Б’ёрн Дэлі]] ([[d:Q217505]]) # [[Маці Нюкянэн]] ([[d:Q16849]]) # [[Бэн Эйнсьлі]] ([[d:Q449073]]) # [[Паўль Эльвстрэм]] ([[d:Q50893]]) # [[Франц Бэкенбаўэр]] ([[d:Q4457]]) # [[Дэйвід Бэкгэм]] ([[d:Q10520]]) # [[Джанлюіджы Буфон]] ([[d:Q68060]]) # [[Ікер Касыльяс]] ([[d:Q11584]]) # [[Бобі Чарлтан]] ([[d:Q171583]]) # [[Ёган Кройф]] ([[d:Q17163]]) # [[Альфрэда Дзі Стэфана]] ([[d:Q164546]]) # [[Эўсэбію]] ([[d:Q162043]]) # [[Алекс Фэрг’юсан]] ([[d:Q44980]]) # [[Гарынча]] ([[d:Q180642]]) # [[Мія Гэм]] ([[d:Q222086]]) # [[Дыега Марадона]] ([[d:Q17515]]) # [[Ліянэль Мэсі]] ([[d:Q615]]) # [[Герд Мюлер]] ([[d:Q43744]]) # [[Мішэль Плятыні]] ([[d:Q4261]]) # [[Фэрэнц Пушкаш]] ([[d:Q482931]]) # [[Раналду]] ([[d:Q529207]]) # [[Крыштыяну Раналду]] ([[d:Q11571]]) # [[Пэле]] ([[d:Q12897]]) # [[Марка ван Бастэн]] ([[d:Q483629]]) # [[Леў Яшын]] ([[d:Q167828]]) # [[Зынэдын Зыдан]] ([[d:Q1835]]) # [[Боні Блэр]] ([[d:Q231513]]) # [[Юган-Уляф Кос]] ([[d:Q318403]]) # [[Джым Торп]] ([[d:Q221482]]) # [[Марк Сьпіц]] ([[d:Q180748]]) # [[Майкл Фэлпс]] ([[d:Q39562]]) # [[Грэг Луганіс]] ([[d:Q311332]]) # [[Ян-Увэ Вальднэр]] ([[d:Q345360]]) # [[Івана Баліч]] ([[d:Q310526]]) # [[Аня Андэрсэн]] ([[d:Q265646]]) # [[Андрэ Агасі]] ([[d:Q7407]]) # [[Б’ёрн Борг]] ([[d:Q104506]]) # [[Маргарэт Корт]] ([[d:Q202342]]) # [[Крыс Эвэрт]] ([[d:Q14286]]) # [[Роджэр Фэдэрэр]] ([[d:Q1426]]) # [[Новак Джокавіч]] ([[d:Q5812]]) # [[Штэфі Граф]] ([[d:Q11662]]) # [[Білі Джын Кінг]] ([[d:Q54527]]) # [[Род Лэйвэр]] ([[d:Q105550]]) # [[Сюзан Ленглен]] ([[d:Q232831]]) # [[Джон Макінра]] ([[d:Q16474]]) # [[Рафаэль Надаль]] ([[d:Q10132]]) # [[Марціна Наўратылава]] ([[d:Q54545]]) # [[Піт Сампрас]] ([[d:Q9446]]) # [[Біл Тылдэн]] ([[d:Q54684]]) # [[Сэрэна Ўільямз]] ([[d:Q11459]]) # [[Карч Кірай]] ([[d:Q472336]]) ==== Спартовыя функцыянэры ==== # [[Ёзэф Блятэр]] ([[d:Q483437]]) # [[П’ер дэ Кубэртэн]] ([[d:Q82984]]) # [[Хуан Антоніё Самаранч]] ([[d:Q171166]]) === Мітычныя і легендарныя постаці, 29 === # [[Ахілес]] ([[d:Q41746]]) # [[Энэй]] ([[d:Q82732]]) # [[Агамэмнан]] ([[d:Q128176]]) # [[Андрамэда]] ([[d:Q161582]]) # [[Арганаўты]] ([[d:Q165510]]) # [[Кароль Артур]] ([[d:Q45792]]) # [[Атлянт]] ([[d:Q130818]]) # [[Бэўвульф]] ([[d:Q48328]]) # [[Дыёскуры]] ([[d:Q190103]]) # [[Цыклёп]] ([[d:Q128430]]) # [[Цэрбэр]] ([[d:Q83496]]) # [[Грэндэль]] ([[d:Q29372]]) # [[Гэнзэль і Грэтэль]] ([[d:Q11829]]) # [[Гэракл]] ([[d:Q122248]]) # [[Ясон]] ([[d:Q176758]]) # [[Электра]] ([[d:Q131651]]) # [[Эўропа]] ([[d:Q165170]]) # [[Ганімэд]] ([[d:Q131588]]) # [[Алена Прыгожая]] ([[d:Q164061]]) # [[Мэдэя]] ([[d:Q174278]]) # [[Гаргона Мэдуза]] ([[d:Q160730]]) # [[Адысэй]] ([[d:Q47231]]) # [[Эдып]] ([[d:Q130890]]) # [[Арыён]] ([[d:Q201261]]) # [[Пэрсэюс]] ([[d:Q130832]]) # [[Пітэр Пэн]] ([[d:Q107190]]) # [[Ралянд]] ([[d:Q207535]]) # [[Сьфінкс]] ([[d:Q151480]]) # [[Сырэна]] ([[d:Q150986]]) === Выдуманыя пэрсанажы, 15 === # [[Бэтмэн]] ([[d:Q2695156]]) # [[Мікі Маўс]] ([[d:Q11934]]) # [[Беласьнежка]] ([[d:Q11831]]) # [[Супэрмэн]] ([[d:Q79015]]) # [[Прыгоды Тынтына]] ([[d:Q744536]]) # [[Баба-Яга]] ([[d:Q187002]]) # [[Санта-Кляўс]] ([[d:Q315796]]) # [[Алядын]] ([[d:Q15605357]]) # [[Джэймз Бонд]] ([[d:Q844]]) # [[Кот у капелюшы]] ([[d:Q973053]]) # [[Дракула (пэрсанаж)|Дракула]] ([[d:Q3266236]]) # [[Шэрлак Голмз]] ([[d:Q4653]]) # [[Тарзан]] ([[d:Q170241]]) # [[Тры мушкетэры]] ([[d:Q140527]]) # [[Супэргерой]] ([[d:Q188784]]) == Гісторыя, 800 == === Асноўнае, 63 === ==== Агульныя паняткі, 14==== # '''[[Гісторыя]]''' ([[d:Q309]]) # '''[[Цывілізацыя]]''' ([[d:Q8432]]) # [[Гісторыя Зямлі]] ([[d:Q156312]]) # [[Сусьветная гісторыя]] ([[d:Q200325]]) # [[Архіў]] ([[d:Q166118]]) # [[Біяграфія]] ([[d:Q36279]]) # [[Замак]] ([[d:Q23413]]) # [[Стан (сацыяльная група)|Стан]] ([[d:Q657326]]) ## [[Буржуазія]] ([[d:Q52090]]) ## [[Дваранства]] ([[d:Q134737]]) # [[Імпэратар]] ([[d:Q39018]]) # [[Фэадалізм]] ([[d:Q37739]]) # [[Граф]] ([[d:Q28989]]) # [[Дзесяціна]] ([[d:Q184664]]) ==== Дапаможныя гістарычныя навукі, 15 ==== # [[Археалёгія]] ([[d:Q23498]]) ## [[Археалягічная культура]] ([[d:Q465299]]) ## [[Археагенэтыка]] ([[d:Q636489]]) # [[Храналёгія]] ([[d:Q130788]]) # [[Дыпляматыка]] ([[d:Q378426]]) # [[Эпіграфіка]] ([[d:Q181260]]) # [[Генэалёгія]] ([[d:Q47307]]) # [[Геральдыка]] ([[d:Q18336]]) ## [[Герб]] ([[d:Q14659]]) # [[Гістарыяграфія]] ([[d:Q50675]]) ## [[Тэорыя змовы]] ([[d:Q159535]]) # [[Нумізматыка]] ([[d:Q631286]]) # [[Палеаграфія]] ([[d:Q179957]]) # [[Філятэлія]] ([[d:Q131026]]) # [[Філязофія гісторыі]] ([[d:Q190721]]) ==== Гісторыя навук і тэхналёгіяў, 18 ==== # [[Гісторыя навукі]] ([[d:Q201486]]) # [[Гісторыя сельскай гаспадаркі]] ([[d:Q952080]]) # [[Гісторыя астраноміі]] ([[d:Q50056]]) # [[Гісторыя авіяцыі]] ([[d:Q471043]]) # [[Гісторыя біялёгіі]] ([[d:Q746656]]) # [[Гісторыя хіміі]] ([[d:Q501353]]) # [[Гісторыі геаграфіі]] ([[d:Q911070]]) # [[Гісторыя геалёгіі]] ([[d:Q1779809]]) # [[Гісторыя фізыкі]] ([[d:Q212881]]) # [[Гісторыя матэматыкі]] ([[d:Q185264]]) # [[Гісторыя эканамічнай думкі]] ([[d:Q268194]]) # [[Гісторыя мовазнаўства]] ([[d:Q1478235]]) # [[Гісторыя псыхалёгіі]] ([[d:Q261215]]) # [[Гісторыя сацыялёгіі]] ([[d:Q932233]]) # [[Гісторыя тэхналёгіі]] ([[d:Q465352]]) # [[Гісторыя мэдыцыны]] ([[d:Q380274]]) # [[Гісторыя вылічальнай тэхнікі]] ([[d:Q186148]]) # [[Гісторыя пісьменства]] ([[d:Q1340267]]) ==== Іншыя тэмы, 16 ==== # [[Мастацтвазнаўства]] ([[d:Q50637]]) # [[Гісторыя мастацтва]] ([[d:Q50641]]) # [[Гісторыя культуры]] ([[d:Q858517]]) # [[Гісторыя архітэктуры]] ([[d:Q8180985]]) # [[Гісторыя кіно]] ([[d:Q107478]]) # [[Гісторыя дзяржавы і права]] ([[d:Q680004]]) # [[Гісторыя літаратуры]] ([[d:Q6497044]]) # [[Вайсковая гісторыя]] ([[d:Q192781]]) # [[Гісторыя музыкі]] ([[d:Q846047]]) # [[Гісторыя філязофіі]] ([[d:Q27654]]) # [[Гісторыя рэлігіі]] ([[d:Q846742]]) ## [[Гісторыя будызму]] ([[d:Q464200]]) ## [[Жыдоўская гісторыя]] ([[d:Q961603]]) ## [[Гісторыя хрысьціянства]] ([[d:Q235329]]) ## [[Гісторыя індуізму]] ([[d:Q1192933]]) ## [[Гісторыя ісламу]] ([[d:Q642379]]) === Гісторыя паводле кантынэнтаў, 8 === # [[Гісторыя Афрыкі]] ([[d:Q149813]]) # [[Гісторыя Амэрыкі]] ([[d:Q690256]]) ## [[Гісторыя Паўночнай Амэрыкі]] ([[d:Q149527]]) ## [[Гісторыя Паўднёвай Амэрыкі]] ([[d:Q912852]]) # [[Гісторыя Антарктыкі]] ([[d:Q722537]]) # [[Гісторыя Азіі]] ([[d:Q627531]]) # [[Гісторыя Эўропы]] ([[d:Q7787]]) # [[Гісторыя Акіяніі]] ([[d:Q149509]]) === Гісторыя паводле рэгіёнаў, 5 === # [[Гісторыя Цэнтральнай Амэрыкі]] ([[d:Q1202140]]) # [[Гісторыя Карыбаў]] ([[d:Q457898]]) # [[Гісторыя Балканаў]] ([[d:Q1266338]]) # [[Гісторыя Блізкага Ўсходу]] ([[d:Q51615]]) # [[Гісторыя Скандынавіі]] ([[d:Q568251]]) === Гісторыя паводле краінаў, 96 === ==== Афрыка, 13 ==== # [[Гісторыя Эгіпту]] ([[d:Q185301]]) # [[Гісторыя Эрытрэі]] ([[d:Q1435211]]) # [[Гісторыя Этыёпіі]] ([[d:Q273595]]) # [[Гісторыя Ганы]] ([[d:Q524656]]) # [[Гісторыя Лібіі]] ([[d:Q28907]]) # [[Гісторыя Мадагаскару]] ([[d:Q769743]]) # [[Гісторыя Марока]] ([[d:Q472658]]) # [[Гісторыя Нігерыі]] ([[d:Q1435215]]) # [[Гісторыя Сэнэгалу]] ([[d:Q1151513]]) # [[Гісторыя Сьера-Леонэ]] ([[d:Q1477561]]) # [[Гісторыя Самалі]] ([[d:Q10862295]]) # [[Гісторыя Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі]] ([[d:Q217184]]) # [[Гісторыя Судану]] ([[d:Q246643]]) ==== Паўночная і Паўднёвая Амэрыка, 15 ==== # [[Гісторыя Аргентыны]] ([[d:Q243976]]) # [[Гісторыя Балівіі]] ([[d:Q876412]]) # [[Гісторыя Бразыліі]] ([[d:Q211967]]) # [[Гісторыя Канады]] ([[d:Q2945]]) # [[Гісторыя Чылі]] ([[d:Q472967]]) # [[Гісторыя Калюмбіі]] ([[d:Q1044401]]) # [[Гісторыя Кубы]] ([[d:Q473130]]) # [[Гісторыя Эквадору]] ([[d:Q926416]]) # [[Гісторыя Гаяны]] ([[d:Q1516437]]) # [[Гісторыя Гаіці]] ([[d:Q846445]]) # [[Гісторыя Мэксыкі]] ([[d:Q212763]]) # [[Гісторыя Парагваю]] ([[d:Q1121772]]) # [[Гісторыя Пэру]] ([[d:Q316648]]) # [[Гісторыя ЗША]] ([[d:Q131110]]) # [[Гісторыя Вэнэсуэлы]] ([[d:Q8914]]) ==== Азія, 31 ==== # [[Гісторыя Аўганістану]] ([[d:Q188872]]) # [[Гісторыя Азэрбайджану]] ([[d:Q188328]]) # [[Гісторыя Банглядэш]] ([[d:Q839809]]) # [[Гісторыя Бутану]] ([[d:Q956615]]) # [[Гісторыя М’янмы]] ([[d:Q216841]]) # [[Гісторыя Камбоджы]] ([[d:Q675630]]) # [[Гісторыя Кітаю]] ([[d:Q82972]]) # [[Гісторыя Індыі]] ([[d:Q133136]]) # [[Гісторыя Інданэзіі]] ([[d:Q331596]]) # [[Гісторыя Ізраілю]] ([[d:Q2696109]]) # [[Гісторыя Іраку]] ([[d:Q695980]]) # [[Гісторыя Ірану]] ([[d:Q28926]]) # [[Гісторыя Японіі]] ([[d:Q130436]]) # [[Гісторыя Карэі]] ([[d:Q713414]]) # [[Гісторыя Лібану]] ([[d:Q234541]]) # [[Гісторыя Малайзіі]] ([[d:Q1064598]]) # [[Гісторыя Манголіі]] ([[d:Q768502]]) # [[Гісторыя Нэпалу]] ([[d:Q1648546]]) # [[Гісторыя Пакістану]] ([[d:Q726994]]) # [[Гісторыя Палестыны]] ([[d:Q556079]]) # [[Гісторыя Філіпінаў]] ([[d:Q830399]]) # [[Гісторыя Саудаўскай Арабіі]] ([[d:Q559915]]) # [[Гісторыя Сынгапуру]] ([[d:Q1969320]]) # [[Гісторыя Шры-Ланкі]] ([[d:Q1584837]]) # [[Гісторыя Сырыі]] ([[d:Q943676]]) # [[Гісторыя Тайваню]] ([[d:Q378008]]) # [[Гісторыя Тайлянду]] ([[d:Q379391]]) # [[Гісторыя Тыбэту]] ([[d:Q521263]]) # [[Гісторыя Турэччыны]] ([[d:Q190876]]) # [[Гісторыя Віетнаму]] ([[d:Q212913]]) # [[Гісторыя Емэну]] ([[d:Q900498]]) ==== Эўропа, 35 ==== # [[Гісторыя Альбаніі]] ([[d:Q213833]]) # [[Гісторыя Армэніі]] ([[d:Q193688]]) # [[Гісторыя Аўстрыі]] ([[d:Q187830]]) # [[Гісторыя Бэльгіі]] ([[d:Q205317]]) # [[Гісторыя Баўгарыі]] ([[d:Q7800]]) # [[Гісторыя Харватыі]] ([[d:Q210726]]) # [[Гісторыя Даніі]] ([[d:Q204680]]) # [[Гісторыя Ангельшчыны]] ([[d:Q11755949]]) # [[Гісторыя Эстоніі]] ([[d:Q949423]]) # [[Гісторыя Фінляндыі]] ([[d:Q202808]]) # [[Гісторыя Францыі]] ([[d:Q7778]]) # [[Гісторыя Грузіі]] ([[d:Q238246]]) # [[Гісторыя Нямеччыны]] ([[d:Q122131]]) # [[Гісторыя Грэцыі]] ([[d:Q7794]]) # [[Гісторыя Вугоршчыны]] ([[d:Q199960]]) # [[Гісторыя Ісьляндыі]] ([[d:Q151128]]) # [[Гісторыя Рэспублікі Ірляндыі]] ([[d:Q1403781]]) # [[Гісторыя Італіі]] ([[d:Q7791]]) # [[Гісторыя Латвіі]] ([[d:Q209655]]) # [[Гісторыя Летувы]] ([[d:Q215063]]) # [[Гісторыя Мальты]] ([[d:Q243842]]) # [[Гісторыя Нідэрляндаў]] ([[d:Q238533]]) # [[Гісторыя Нарвэгіі]] ([[d:Q210725]]) # [[Гісторыя Польшчы]] ([[d:Q199569]]) # [[Гісторыя Партугаліі]] ([[d:Q7790]]) # [[Гісторыя Румыніі]] ([[d:Q216672]]) # [[Гісторыя Расеі]] ([[d:Q161414]]) # [[Гісторыя Шатляндыі]] ([[d:Q471148]]) # [[Гісторыя Сэрбіі]] ([[d:Q223195]]) # [[Гісторыя Гішпаніі]] ([[d:Q7781]]) # [[Гісторыя Швэцыі]] ([[d:Q201350]]) # [[Гісторыя Швайцарыі]] ([[d:Q208761]]) # [[Гісторыя Ўкраіны]] ([[d:Q210701]]) # [[Гісторыя Вялікабрытаніі]] ([[d:Q113162]]) # [[Гісторыя Ўэйлзу]] ([[d:Q1063608]]) ==== Акіянія, 2 ==== # [[Гісторыя Аўстраліі]] ([[d:Q174825]]) # [[Гісторыя Новай Зэляндыі]] ([[d:Q672551]]) === Прагісторыя і старажытнасьць, 171 === ==== Агульныя паняткі, 8 ==== # '''[[Каменны век]]''' ([[d:Q11759]]) # '''[[Бронзавы век]]''' ([[d:Q11761]]) # '''[[Жалезны век]]''' ([[d:Q11764]]) # [[Медны век]] ([[d:Q130253]]) # [[Старажытны сьвет]] ([[d:Q41493]]) # [[Антычнасьць]] ([[d:Q486761]]) # [[Позьняя Антычнасьць]] ([[d:Q217050]]) # [[Элінізм]] ([[d:Q428995]]) ==== Прагісторыя, 20 ==== # '''[[Дагістарычны час]]''' ([[d:Q11756]]) # [[Аўстралапітэк]] ([[d:Q103237]]) # [[Краманьёнец]] ([[d:Q179234]]) # [[Пітэкантрап]] ([[d:Q192993]]) # [[Сынатрап]] ([[d:Q45931]]) # [[Архантрап]] ([[d:Q101362]]) # [[Антрапагенэз]] ([[d:Q83944]]) # [[Дзянісавец]] ([[d:Q151055]]) # [[Неандэрталец]] ([[d:Q40171]]) # [[Паратрап]] ([[d:Q111463]]) # [[Раньнія перасяленьні людзей]] ([[d:Q858288]]) # [[Палеаліт]] ([[d:Q40203]]) ## [[Ніжні палеаліт]] ([[d:Q7463501]]) ## [[Сярэдні палеаліт]] ([[d:Q626270]]) ## [[Верхні палеаліт]] ([[d:Q479505]]) # [[Мэзаліт]] ([[d:Q44155]]) # [[Нэалітычная рэвалюцыя]] ([[d:Q180548]]) # [[Нэаліт]] ([[d:Q36422]]) # [[Калыска цывілізацыі]] ([[d:Q1207629]]) # [[Здабыцьцё агню першабытнымі людзьмі]] ([[d:Q912205]]) ==== Афрыка, 19 ==== # '''[[Старажытны Эгіпет]]''' ([[d:Q11768]]) ## [[Накада III]] ([[d:Q721840]]) ## [[Фараон]] ([[d:Q37110]]) ## [[Эліністычны Эгіпет]] ([[d:Q2320005]]) ## [[Тэбы (Эгіпет)|Тэбы]] ([[d:Q101583]]) ## [[Мэмфіс]] ([[d:Q5715]]) ## [[Старажытнае царства]] ([[d:Q177819]]) ## [[Сярэдняе каралеўства]] ([[d:Q191324]]) ## [[Новае каралеўства (Эгіпет)]] ([[d:Q180568]]) ## [[Даліна Каралёў]] ([[d:Q133423]]) # [[Нок]] ([[d:Q927291]]) # [[Нубія]] ([[d:Q135028]]) ## [[Куш]] ([[d:Q241790]]) ## [[Мэраэ]] ([[d:Q5780]]) # [[Аксумскае каралеўства]] ([[d:Q139377]]) # [[Картагенская дзяржава|Картаген (дзяржава)]] ([[d:Q2429397]]) ## [[Картаген]] ([[d:Q6343]]) ## [[Пунічныя войны]] ([[d:Q124988]]) # [[Пунт]] ([[d:Q282350]]) ==== Паўночная і Паўднёвая Амэрыкі, 10 ==== # [[Андзкія цывілізацыі]] ([[d:Q3122657]]) ## [[Чавінская культура]] ([[d:Q13341477]]) ## [[Нортэ-Чыка]] ([[d:Q153836]]) # [[Мэзаамэрыка]] ([[d:Q13703]]) # [[Мая]] ([[d:Q28567]]) # [[Палеаіндзейцы]] ([[d:Q888099]]) # [[Тэатыўакан]] ([[d:Q172613]]) # [[Альмэкі]] ([[d:Q135364]]) # [[Засяленьне Амэрыкі]] ([[d:Q13925462]]) # [[Сапатэцкая цывілізацыя]] ([[d:Q844750]]) ==== Азія, 69 ==== # [[Вялікі шаўковы шлях]] ([[d:Q36288]]) ===== Цэнтральная Азія, Іран і Каўказ, 15 ===== # [[Дзяржава Ахемэнідаў]] ([[d:Q389688]]) # [[Атрапатэна]] ([[d:Q260437]]) # [[Бактрыя]] ([[d:Q132646]]) # [[Каўкаская Альбанія]] ([[d:Q177076]]) # [[Ібэрыя]] ([[d:Q19083]]) # [[Элам]] ([[d:Q128904]]) ## [[Сузы]] ([[d:Q180773]]) # [[Мідыйцы]] ([[d:Q8735]]) # [[Парцянская імпэрыя]] ([[d:Q1986139]]) # [[Пэрсэпаліс]] ([[d:Q129072]]) # [[Рымска-пэрсыдзкія войны]] ([[d:Q500409]]) # [[Сакі (плямёны)|Сакі]] ([[d:Q673001]]) # [[Дзяржава Сасанідаў]] ([[d:Q83891]]) # [[Сагдыяна]] ([[d:Q486244]]) # [[Тахары]] ([[d:Q192858]]) ===== Усходняя Азія, 10 ===== # [[Качасон]] ([[d:Q28405]]) # [[Дзёмон]] ([[d:Q52824]]) # [[Дынастыя Шан]] ([[d:Q128938]]) # [[Пэрыяд Вясны і Восені]] ([[d:Q185047]]) # [[Тры карэйскія дзяржавы]] ([[d:Q165292]]) # [[Чжаньго]] ([[d:Q185063]]) # [[Дынастыя Чжоў]] ([[d:Q35216]]) # [[Яёі]] ([[d:Q207858]]) # [[Тры ўладара і пяць імпэратараў]] ([[d:Q201727]]) # [[Хюну]] ([[d:Q188836]]) ===== Паўднёвая Азія, 11 ===== # [[Дынастыя Чола]] ([[d:Q151148]]) # '''[[Імпэрыя Гупта]]''' ([[d:Q11774]]) # [[Індзкая цывілізацыя]] ([[d:Q42534]]) ## [[Магэнджа-Дара]] ([[d:Q5725]]) # [[Інда-грэцкае каралеўства]] ([[d:Q215643]]) # [[Інда-скіцкае каралеўства]] ([[d:Q240123]]) # [[Кушанскае царства]] ([[d:Q25979]]) # [[Магадга]] ([[d:Q234009]]) # [[Імпэрыя Маўр’яў]] ([[d:Q62943]]) # [[Дынастыя Сатаваганаў]] ([[d:Q5257]]) # [[Вэдычная цывілізацыя]] ([[d:Q215262]]) ===== Паўднёва-Ўсходняя Азія, 3 ===== # [[Намвіет]] ([[d:Q827040]]) # [[П’ю]] ([[d:Q1627675]]) # [[Дынастыя Хон-Бан]] ([[d:Q1209333]]) ===== Заходняя Азія, 29 ===== # '''[[Мэсапатамія]]''' ([[d:Q11767]]) # [[Акад]] ([[d:Q4461035]]) # [[Амарэі]] ([[d:Q203507]]) # [[Багратыдзкая Армэнія]] ([[d:Q2622868]]) # [[Асырыя]] ([[d:Q41137]]) ## [[Нінэвія]] ([[d:Q5680]]) # [[Бабілёнія]] ([[d:Q47690]]) ## [[Бабілён]] ([[d:Q5684]]) ## [[Халдэі]] ([[d:Q200969]]) # [[Эбла]] ([[d:Q5743]]) # [[Гісторыя старажытнага Ізраілю і Юдэі]] ([[d:Q193748]]) # [[Хэты]] ([[d:Q5406]]) # [[Лідыя]] ([[d:Q620765]]) # [[Мітані]] ([[d:Q178665]]) # [[Пальміра]] ([[d:Q5747]]) # [[Фінікія]] ([[d:Q41642]]) ## [[Тыр]] ([[d:Q82070]]) # [[Фрыгія]] ([[d:Q32579]]) # [[Імпэрыя Сэлеўкідаў]] ([[d:Q93180]]) # [[Сабэі]] ([[d:Q940785]]) # [[Шумэр]] ([[d:Q35355]]) ## [[Ур]] ([[d:Q5699]]) # [[Троя]] ([[d:Q22647]]) ## [[Траянская вайна]] ([[d:Q42937]]) # [[Угарыт]] ([[d:Q191369]]) # [[Урарту]] ([[d:Q185068]]) # [[Урадлівы паўмесяц]] ([[d:Q170526]]) # [[Вялікая Армэнія]] ([[d:Q208404]]) # [[Сырыйскія войны]] ([[d:Q1330607]]) ==== Эўропа, 45 ==== # [[Мінойская цывілізацыя]] ([[d:Q134178]]) ## [[Кнос]] ([[d:Q173527]]) # [[Дакія]] ([[d:Q173082]]) ## [[Дакі]] ([[d:Q212853]]) # [[Этрускі]] ([[d:Q17161]]) # '''[[Старажытная Грэцыя]]''' ([[d:Q11772]]) ## [[Мікенская Грэцыя]] ([[d:Q181264]]) ## [[Грэка-пэрсыдзкія войны]] ([[d:Q76026]]) ## [[Вялікая Грэцыя]] ([[d:Q184313]]) ## [[Атэнскі марскі зьвяз]] ([[d:Q193235]]) ## [[Спарта]] ([[d:Q5690]]) # [[Старажытны Рым]] ([[d:Q1747689]]) ## [[Рымскае каралеўства]] ([[d:Q201038]]) ## [[Рымская рэспубліка]] ([[d:Q17167]]) ## '''[[Рымская імпэрыя]]''' ([[d:Q2277]]) ### [[Пампэі]] ([[d:Q43332]]) ## [[Заходняя Рымская імпэрыя]] ([[d:Q42834]]) ## [[Заняпад Заходняй Рымскай імпэрыі]] ([[d:Q608613]]) ## [[Крызіс Рымскай імпэрыі III стагодзьдзя]] ([[d:Q329838]]) ## [[Дынастыя Юліюсаў-Кляўдыюсаў]] ([[d:Q192841]]) ## [[Пяць добрых імпэратараў]] ([[d:Q193254]]) ## [[Гальская вайна]] ([[d:Q202161]]) ## [[Македонскія войны]] ([[d:Q75813]]) ## [[Грамадзянскія войны ў Старажытным Рыме]] ([[d:Q1747183]]) # [[Старажытная Македонія]] ([[d:Q83958]]) # [[Кельты]] ([[d:Q35966]]) # [[Кімэрыйцы]] ([[d:Q192730]]) # [[Сарматы]] ([[d:Q162858]]) # [[Саксы]] ([[d:Q101985]]) # [[Скітыя]] ([[d:Q845909]]) ## [[Скіфы]] ([[d:Q131802]]) # [[Тракія]] ([[d:Q41741]]) # [[Вялікае перасяленьне народаў]] ([[d:Q131192]]) ## [[Аланы]] ([[d:Q178054]]) ## [[Англы]] ([[d:Q104238]]) ## [[Булгары]] ([[d:Q110117]]) ## [[Бургунды]] ([[d:Q150412]]) ## [[Готы]] ([[d:Q42193]]) ### [[Остготы]] ([[d:Q103122]]) ### [[Вэстготы]] ([[d:Q23693]]) ## [[Гуны]] ([[d:Q45813]]) ## [[Маўры]] ([[d:Q169260]]) ## [[Русь (народ)|Русь]] ([[d:Q914114]]) ## [[Свэвы]] ([[d:Q155085]]) ## [[Вандалы]] ([[d:Q42211]]) === Сярэднявечча, 150 === # '''[[Сярэднявечча]]''' ([[d:Q12554]]) # [[Цэх]] ([[d:Q170161]]) # [[Баяры]] ([[d:Q203563]]) # [[Рыцар]] ([[d:Q102083]]) # [[Князь]] ([[d:Q273613]]) # [[Самурай]] ([[d:Q38142]]) # [[Прыгоньніцтва]] ([[d:Q103350]]) # [[Рыцарства]] ([[d:Q1056721]]) ====Афрыка, 8==== # [[Аджуран]] ([[d:Q862532]]) # [[Альмаравіды]] ([[d:Q75613]]) # [[Ганская імпэрыя]] ([[d:Q206789]]) # [[Канэм]] ([[d:Q1537016]]) # [[Малійская імпэрыя]] ([[d:Q184536]]) # [[Сонгай]] ([[d:Q202687]]) # [[Тымбукту]] ([[d:Q9427]]) # [[Транссахарскі гандаль]] ([[d:Q465279]]) ====Паўночная і Паўднёвая Амэрыкі, 8==== # '''[[Ацтэкі]]''' ([[d:Q12542]]) # [[Імпэрыя інкаў]] ([[d:Q28573]]) # [[Дакалюмбава Амэрыка]] ([[d:Q202390]]) # [[Чыму]] ([[d:Q901198]]) # [[Місысыпская культура]] ([[d:Q1052095]]) # [[Мочэ]] ([[d:Q208188]]) # [[Тыўанака]] ([[d:Q61750]]) # [[Вары]] ([[d:Q605340]]) ==== Азія, 50 ==== # [[Залаты век ісламу]] ([[d:Q745799]]) # [[Мамлюкі]] ([[d:Q947784]]) ===== Цэнтральная Азія і Іран, 9 ===== # [[Ак-Каюнлу]] ([[d:Q555994]]) # [[Залатая Арда]] ([[d:Q79965]]) # [[Кара-Каюнлу]] ([[d:Q324470]]) # [[Арабская заваёва Пэрсіі]] ([[d:Q887684]]) # [[Харэзмская імпэрыя]] ([[d:Q63134381]]) # [[Цюркскі каганат]] ([[d:Q205466]]) # [[Сэльджукі]] ([[d:Q3708255]]) # [[Газнэвідзкая імпэрыя]] ([[d:Q249578]]) # [[Уйгурскі каганат]] ([[d:Q831218]]) =====Уходняя Азія, 19===== # [[Кар’ё]] ([[d:Q28208]]) # '''[[Дынастыя Хань]]''' ([[d:Q7209]]) # [[Эпоха Хэян]] ([[d:Q193292]]) # [[Дынастыя Цьзінь (265—420)]] ([[d:Q7352]]) # [[Дынастыя Цьзінь (1115—1234)]] ([[d:Q5066]]) # [[Дынастыя Ляо]] ([[d:Q4958]]) # '''[[Мангольская імпэрыя]]''' ([[d:Q12557]]) # [[Ніндзя]] ([[d:Q9402]]) # [[Дынастыя Цынь]] ([[d:Q7183]]) # [[Шаснаццаць царстваў]] ([[d:Q683551]]) # [[Дынастыя Сун]] ([[d:Q7462]]) # [[Паўднёвыя і Паўночныя дынастыі]] ([[d:Q49696]]) # [[Дынастыя Суй]] ([[d:Q7405]]) # '''[[Дынастыя Тан]]''' ([[d:Q9683]]) # [[Тры царствы]] ([[d:Q185043]]) # [[Дынастыя Ся]] ([[d:Q169705]]) # [[Дынастыя Юань]] ([[d:Q7313]]) # [[Эпоха пяці дынастый і дзесяці царстваў]] ([[d:Q242115]]) # [[Кідані]] ([[d:Q218332]]) =====Паўднёвая Азія, 3===== # [[Дэлійскі султанат]] ([[d:Q229411]]) # [[Мусульманская заваёва Паўднёвай Азіі]] ([[d:Q2566899]]) # [[Віджаянагарская імпэрыя]] ([[d:Q167639]]) =====Паўднёва-Ўсходняя Азія, 7===== # [[Чампа]] ([[d:Q216786]]) # [[Кгмэрская імпэрыя]] ([[d:Q201705]]) # [[Маджапагіт]] ([[d:Q49326]]) # [[Маласкі султанат]] ([[d:Q46652]]) # [[Паганскае каралеўства]] ([[d:Q888574]]) # [[Шрывіджая]] ([[d:Q234197]]) # [[Дынастыя Чан]] ([[d:Q3111454]]) =====Заходняя Азія, 9===== # '''[[Халіфат Абасыдаў]]''' ([[d:Q12536]]) # '''[[Крыжовыя паходы]]''' ([[d:Q12546]]) ## [[Крыжацкая дзяржава]] ([[d:Q190967]]) # [[Нікейская імпэрыя]] ([[d:Q181254]]) # [[Фатымідзкі халіфат]] ([[d:Q160307]]) # [[Лацінская імпэрыя]] ([[d:Q178897]]) # '''[[Асманская імпэрыя]]''' ([[d:Q12560]]) # [[Румскі султанат]] ([[d:Q975405]]) # [[Амэядзкі халіфат]] ([[d:Q8575586]]) ====Эўропа, 77==== # [[Чорная сьмерць]] ([[d:Q42005]]) # [[Вялікая схізма]] ([[d:Q51648]]) # [[Габсбургі]] ([[d:Q65968]]) # [[Мэдычы]] ([[d:Q170022]]) # [[Нарманы]] ([[d:Q83418]]) # '''[[Адраджэньне]]''' ([[d:Q4692]]) ===== Усходняя і Цэнтральная Эўропа, 26 ===== # [[Полаўцы]] ([[d:Q1035516]]) # [[Авары]] ([[d:Q68962]]) # [[Першае Баўгарскае царства]] ([[d:Q203817]]) # [[Другое Баўгарскае царства]] ([[d:Q420759]]) # '''[[Бізантыйская імпэрыя]]''' ([[d:Q12544]]) ## [[Араба-бізантыйскія войны]] ([[d:Q29100]]) ## [[Бізантыйска-баўгарскія войны]] ([[d:Q2288144]]) ## [[Бізантыйска-асманскія войны]] ([[d:Q630259]]) ## [[Падзеньне Канстантынопалю]] ([[d:Q160077]]) # [[Галіцка-Валынскае княства]] ([[d:Q239502]]) # [[Вялікае Княства Літоўскае]] ([[d:Q49683]]) # [[Маскоўскае княства]] ([[d:Q170770]]) # [[Каралеўства Вугоршчына]] ([[d:Q171150]]) # [[Гусіцкія войны]] ([[d:Q478301]]) # [[Хазары]] ([[d:Q173282]]) # [[Кіеўская Русь]] ([[d:Q1108445]]) # [[Вялікая Маравія]] ([[d:Q193152]]) # [[Наўгародзкая рэспубліка]] ([[d:Q151536]]) # [[Крыцкая вайна]] ([[d:Q699602]]) # [[Печанегі]] ([[d:Q181752]]) # [[Тэўтонскі ордэн]] ([[d:Q48189]]) # [[Уладзімера-Суздальскае княства]] ([[d:Q83546]]) # [[Волская Булгарыя]] ([[d:Q185488]]) # [[Каралеўства Багеміі]] ([[d:Q42585]]) # [[Вялікая вайна 1409—1411 гадоў]] ([[d:Q937255]]) # [[Рурыкавічы]] ([[d:Q210398]]) ===== Заходняя Эўропа, 45 ===== # [[Аль-Андалюс]] ([[d:Q123559]]) ## [[Кордаўскі хадіфат]] ([[d:Q171740]]) ## [[Рэканкіста]] ([[d:Q79791]]) # [[Арагон (каралеўства)|Арагон]] ([[d:Q199442]]) # [[Герцагства Бургундыя]] ([[d:Q4712]]) # [[Кастыльскае каралеўства]] ([[d:Q179293]]) # [[Франская дзяржава]] ([[d:Q146246]]) ## [[Усходне-Франскае каралеўства]] ([[d:Q153080]]) ## [[Заходне-Франскае каралеўства]] ([[d:Q46370]]) # [[Каралеўства Францыя]] ([[d:Q70972]]) # [[Каралінская імпэрыя]] ([[d:Q31929]]) ## [[Капэтынгі]] ([[d:Q179544]]) ## [[Каралінгі]] ([[d:Q133602]]) ## [[Мэравінгі]] ([[d:Q59488]]) # [[Каралеўства Ангельшчына]] ([[d:Q179876]]) ## [[Англасаксы]] ([[d:Q32768]]) ## [[Бітва пры Гастынгсе]] ([[d:Q83224]]) ## [[Нармандзкае заваяваньне Ангельшчыны]] ([[d:Q200485]]) ## [[Вайна Пунсовай і Белай ружы]] ([[d:Q127751]]) # [[Ганза]] ([[d:Q42908]]) # [[Кальмарская унія]] ([[d:Q62623]]) # '''[[Сьвятая Рымская імпэрыя]]''' ([[d:Q12548]]) # [[Плантагенэты]] ([[d:Q106151]]) # '''[[Стогадовая вайна]]''' ([[d:Q12551]]) # [[Сьвятая інквізыцыя]] ([[d:Q43173]]) # [[Тампліеры]] ([[d:Q41300]]) # [[Лянгабарды]] ([[d:Q130900]]) # [[Паўночныя крыжовыя паходы]] ([[d:Q51662]]) # [[Расьсяленьне немцаў на ўсход]] ([[d:Q170346]]) # [[Папская дзяржава]] ([[d:Q170174]]) # [[Генуэская рэспубліка]] ([[d:Q174306]]) # [[Сыцылійскае каралеўства]] ([[d:Q188586]]) # [[Вэнэцыянская рэспубліка]] ([[d:Q4948]]) # [[Эпоха вікінгаў]] ([[d:Q213649]]) # '''[[Вікінгі]]''' ([[d:Q12567]]) # [[Каралеўства вэстготаў]] ([[d:Q126936]]) # [[Аўстразія]] ([[d:Q105098]]) # [[Франкі]] ([[d:Q43482]]) # [[Барацьба за інвэстытуру]] ([[d:Q154764]]) # [[Нямецкае каралеўства]] ([[d:Q175211]]) # [[Вэнды]] ([[d:Q158281]]) # [[Бізантыйска-гоцкія войны]] ([[d:Q477973]]) # [[Гвэльфы і гібэліны]] ([[d:Q187742]]) # [[Нэйстрыя]] ([[d:Q106577]]) # [[Салічны закон]] ([[d:Q152507]]) === Раньні Новы час, 93 === ==== Асноўныя тэмы, 11 ==== # [[Раньні Новы час]] ([[d:Q5308718]]) # [[Вялікія геаграфічныя адкрыцьці]] ([[d:Q133641]]) # '''[[Брытанская імпэрыя]]''' ([[d:Q8680]]) # [[Францускія калёніі]] ([[d:Q179023]]) # [[Малы ледавіковы пэрыяд]] ([[d:Q190530]]) # [[Партугальская каляніяльная імпэрыя]] ([[d:Q200464]]) # [[Гішпанская імпэрыя]] ([[d:Q80702]]) # [[Навукова-тэхнічная рэвалюцыя]] ([[d:Q214078]]) # [[Сямігадовая вайна]] ([[d:Q33143]]) # [[Сарагоскі дагавор]] ([[d:Q1147471]]) # [[Тардэсыльяскі дагавор]] ([[d:Q180897]]) ====Афрыка, 9==== # [[Рабства ў Афрыцы]] ([[d:Q3057915]]) # [[Трансатлянтычны нявольніцкі гандаль]] ([[d:Q10701282]]) # [[Борну]] ([[d:Q894030]]) # [[Манаматапа]] ([[d:Q854468]]) # [[Ашанці (імпэрыя)|Ашанці]] ([[d:Q722071]]) # [[Каралеўства Конга]] ([[d:Q796583]]) # [[Оё (імпэрыя)|Оё]] ([[d:Q849623]]) # [[Сэнарскі султанат]] ([[d:Q1475713]]) # [[Хаўсанскія дзяржавы]] ([[d:Q1591030]]) ==== Паўночная і Паўднёвая Амэрыкі, 11 ==== # [[Вайна за незалежнасьць ЗША]] ([[d:Q40949]]) # [[Эўрапейская калянізацыя Амэрыкі]] ([[d:Q184716]]) ## [[Брытанская калянізацыя Амэрыкі]] ([[d:Q918254]]) ## [[Гішпанская калянізацыя Амэрыкі]] ([[d:Q1047607]]) ### [[Гішпанская заваёва ацтэкаў]] ([[d:Q828435]]) ### [[Гішпанская заваёва інкаў]] ([[d:Q636771]]) # [[Француска-індзейскія войны]] ([[d:Q681416]]) ## [[Француская й індзейская вайна]] ([[d:Q154697]]) # [[Гвалт ля Ўундэд-Ні]] ([[d:Q108413]]) # [[Экпэдыцыя Льюіса і Кларка]] ([[d:Q505802]]) # [[Вайна гішпанаамэрыканскіх калёніяў за незалежнасьць]] ([[d:Q1123201]]) ==== Азія, 23 ==== # [[Землятрус у Шэньсі]] ([[d:Q191293]]) # [[Голад у Бэнгаліі]] ([[d:Q2477522]]) # [[Дэканскія султанаты]] ([[d:Q1183649]]) # [[Галяндзкая Ост-Індзкая кампанія]] ([[d:Q159766]]) # [[Брытанская Ост-Індзкая кампанія]] ([[d:Q83164]]) # [[Эпоха Эда]] ([[d:Q184963]]) ## [[Сёгунат Такугава]] ([[d:Q205662]]) # [[Імдзінская вайна]] ([[d:Q576338]]) # [[Чосан]] ([[d:Q28179]]) # [[Казаскае ханства]] ([[d:Q1433867]]) # '''[[Дынастыя Мін]]''' ([[d:Q9903]]) # [[Маратга]] ([[d:Q83618]]) # [[Імпэрыя Вялікіх Маголаў]] ([[d:Q33296]]) # [[Расейская калянізацыя Сыбіры]] ([[d:Q735349]]) # [[Сэфэвідзкая імпэрыя]] ([[d:Q161205]]) # [[Сыкгаўская імпэрыя]] ([[d:Q83572]]) # [[Аютыя]] ([[d:Q841364]]) # [[Бухарскае ханства]] ([[d:Q577668]]) # [[Лан Сань]] ([[d:Q853477]]) # [[Дынатыя Ле]] ([[d:Q10800789]]) # [[Сыбірскае ханства]] ([[d:Q190513]]) # [[Дынастыя Таўнгу]] ([[d:Q519718]]) # [[Джунггарскае ханства]] ([[d:Q1923401]]) ==== Эўропа, 39 ==== =====Агульныя тэмы, 4===== # '''[[Эпоха Асьветніцтва]]''' ([[d:Q12539]]) # '''[[Рэфармацыя]]''' ([[d:Q12562]]) # '''[[Трыццацігадовая вайна]]''' ([[d:Q2487]]) # [[Контрарэфармацыя]] ([[d:Q128168]]) ===== Заходняя Эўропа, 16 ===== # [[Лісабонскі землятрус 1755 году]] ([[d:Q191055]]) # [[Ангельска-галяндзкія войны]] ([[d:Q755170]]) # [[Бэрлінскі кангрэс]] ([[d:Q151423]]) # [[Нідэрляндзкая рэвалюцыя]] ([[d:Q164432]]) # [[Ангельская рэвалюцыя]] ([[d:Q80330]]) # '''[[Француская рэвалюцыя]]''' ([[d:Q6534]]) ## [[Францускія рэвалюцыйныя войны]] ([[d:Q207318]]) # [[Францускія рэлігійныя войны]] ([[d:Q673175]]) # [[Гугеноты]] ([[d:Q101935]]) # [[Італьянскія войны]] ([[d:Q273348]]) # [[Прусія]] ([[d:Q38872]]) # [[Пурытанства]] ([[d:Q137073]]) # [[Гішпанская інквізыцыя]] ([[d:Q184725]]) # [[Вайна за аўстрыйскую спадчыну]] ([[d:Q32929]]) # [[Вайна за гішпанскую спадчыну]] ([[d:Q150701]]) # [[Агароджваньне]] ([[d:Q792164]]) ===== Усходняя і Цэнтральная Эўропа, 19===== # [[Казакі]] ([[d:Q47805]]) ## [[Гетманшчына]] ([[d:Q212439]]) # [[Крымскае ханства]] ([[d:Q160440]]) # [[Вялікая Паўночная вайна]] ([[d:Q151616]]) # [[Вялікая турэцкая вайна]] ([[d:Q74623]]) # [[Раманавы]] ([[d:Q112707]]) # [[Казанскае ханства]] ([[d:Q186537]]) # [[Інфлянцкая вайна]] ([[d:Q246863]]) # [[Падзелы Рэчы Паспалітай]] ([[d:Q152006]]) # [[Рэч Паспалітая]] ([[d:Q172107]]) # [[Вялікая гульня]] ([[d:Q216702]]) # [[Маскоўская дзяржава]] ([[d:Q186096]]) ## [[Апрычніна]] ([[d:Q611162]]) # [[Расейска-турэцкія войны]] ([[d:Q743046]]) # [[Асманскія войны ў Эўропе]] ([[d:Q698985]]) # [[Люблінская унія]] ([[d:Q963303]]) # [[Літоўска-маскоўскія войны]] ([[d:Q1567698]]) # [[Вайна Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай 1609—1618 гадоў]] ([[d:Q1044829]]) # [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў]] ([[d:Q631991]]) === Сучаснасьць, 213 === ==== Агульныя тэмы, 47 ==== # [[Новы час]] ([[d:Q3281534]]) # [[Нафтавы крызіс 1973 году]] ([[d:Q316817]]) # [[Абаліцыянізм]] ([[d:Q169390]]) # [[Антыкамінтэрнаўскі пакт]] ([[d:Q152195]]) # [[Рух за грамадзянскія правы]] ([[d:Q13406660]]) # '''[[Халодная вайна]]''' ([[d:Q8683]]) # [[Пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|Успышка каранавіруснай інфэкцыі 2019—2020]] ([[d:Q81068910]]) # [[Дэкалянізацыя]] ([[d:Q230533]]) # [[Сусьветны фінансавы крызіс 2007—2008 гадоў]] ([[d:Q896666]]) # '''[[Вялікая дэпрэсія]]''' ([[d:Q8698]]) # '''[[Індустрыяльная рэвалюцыя]]''' ([[d:Q2269]]) # [[Інфармацыйная эра]] ([[d:Q956129]]) # [[Міжваенны пэрыяд]] ([[d:Q154611]]) # [[Пакт Брыяна-Келага]] ([[d:Q205073]]) # [[Нэаімпэрыялізм]] ([[d:Q304121]]) # [[Касьмічнае дасьледаваньне]] ([[d:Q180046]]) # [[Касьмічная гонка]] ([[d:Q1932]]) # [[Гішпанскі грып]] ([[d:Q178275]]) # [[Вайна супраць тэрарызму]] ([[d:Q185729]]) # [[Жаночае выбарчае права]] ([[d:Q205204]]) # '''[[Першая сусьветная вайна]]''' ([[d:Q361]]) ## [[Балканская кампанія]] ([[d:Q789406]]) ## [[Усходні фронт (Першая сусьветная вайна)|Усходні фронт]] ([[d:Q154573]]) ## [[Італьянскі фронт]] ([[d:Q659745]]) ## [[Блізкаўсходні фронт]] ([[d:Q1765465]]) ## [[Лязанская мірная дамова]] ([[d:Q193258]]) ## [[Сэн-Жэрмэнская дамова (1919)|Сэн-Жэрмэнская дамова (1919)]] ([[d:Q192924]]) ## [[Трыянонская дамова]] ([[d:Q181902]]) ## [[Заходні фронт (Першая сусьветная вайна)|Заходні фронт]] ([[d:Q152989]]) ## [[Парыская мірная канфэрэнцыя]] ([[d:Q199820]]) # '''[[Другая сусьветная вайна]]''' ([[d:Q362]]) ## [[Антыгітлераўская кааліцыя]] ([[d:Q329888]]) ## [[Краіны Восі]] ([[d:Q43056]]) ## [[Дамова аб ненападзе між Нямеччынай і Савецкім Саюзам]] ([[d:Q130796]]) ## [[Польская кампанія 1939 году]] ([[d:Q150812]]) ## [[Заходні фронт (Другая сусьветная вайна)|Заходні фронт]] ([[d:Q216184]]) ## [[Бітва за Атлянтыку]] ([[d:Q157627]]) ## [[Бітва за Брытанію]] ([[d:Q154720]]) ## [[Савецка-фінляндзкая вайна (1939—1940)|Савецка-фінская вайна]] ([[d:Q134949]]) ## [[Нямецка-савецкая вайна]] ([[d:Q189266]]) ## [[Міжземнаморская кампанія]] ([[d:Q696817]]) ## [[Вайна ў Ціхім акіяне]] ([[d:Q184425]]) ## [[Напад на Пэрл-Гарбар]] ([[d:Q52418]]) ## [[Ялцінская канфэрэнцыя]] ([[d:Q161227]]) ## [[Ядзерныя бамбаваньні Хірасімі і Нагасакі]] ([[d:Q488]]) ## [[Нюрнбэрскі працэс]] ([[d:Q80130]]) # [[Калектывізацыя]] ([[d:Q26844385]]) ==== Афрыка, 18 ==== # [[Арабская вясна]] ([[d:Q33761]]) # [[Вайна за незалежнасьць Альжыру]] ([[d:Q200790]]) # [[Грамадзянская вайна ў Анголе]] ([[d:Q12055176]]) # [[Ангельска-зулуская вайна]] ([[d:Q228911]]) # '''[[Апартэід]]''' ([[d:Q11409]]) # [[Біяфра]] ([[d:Q178469]]) # [[Вольная дзяржава Конга]] ([[d:Q76048]]) # [[Грамадзянская вайна ў Этыёпіі]] ([[d:Q257724]]) # [[Першая ангельска-бурская вайна]] ([[d:Q329203]]) # [[Грамадзянская вайна ў Лібіі]] ([[d:Q81545]]) # [[Паўстаньне магдыстаў]] ([[d:Q31944]]) # [[Грамадзянская вайна ў Нігерыі]] ([[d:Q829875]]) # [[Генацыд у Руандзе]] ([[d:Q131297]]) # [[Каляніяльны падзел Афрыкі]] ([[d:Q179848]]) # [[Другая англа-бурская вайна]] ([[d:Q215112]]) # [[Другая кангалеская вайна]] ([[d:Q75756]]) # [[Другая італьянска-этыёпская вайна]] ([[d:Q94916]]) # [[Сакоцкі халіфат]] ([[d:Q600524]]) ==== Паўночная і Паўднёвая Амэрыкі, 23 ==== # [[Землятрус на Гаіці 2010 году]] ([[d:Q43777]]) # '''[[Грамадзянская вайна ў ЗША]]''' ([[d:Q8676]]) # [[Індзейскія войны]] ([[d:Q849680]]) # [[Рух за правы афраамэрыканцаў]] ([[d:Q48537]]) # [[Канфэдэрацыйныя Штаты Амэрыкі]] ([[d:Q81931]]) # [[Кубінскі крызіс]] ([[d:Q128160]]) # [[Кубінская рэвалюцыя]] ([[d:Q11264]]) # [[Пылавая чара]] ([[d:Q726501]]) # [[Бразыльская імпэрыя]] ([[d:Q217230]]) # [[Вялікая Калюмбія]] ([[d:Q199821]]) # [[Гаіцянская рэвалюцыя]] ([[d:Q689128]]) # [[Мангэтанскі праект]] ([[d:Q127050]]) # [[Вайна за незалежнасьць Мэксыкі]] ([[d:Q68750]]) # [[Мэксыканская рэвалюцыя]] ([[d:Q214426]]) # [[Амэрыканска-мэксыканская вайна]] ([[d:Q6683]]) # [[Тэрарыстычныя акты 11 верасьня 2001 году]] ([[d:Q10806]]) # [[Гішпанска-амэрыканская вайна]] ([[d:Q12583]]) # [[Біржавы крах 1929 году]] ([[d:Q201684]]) # [[Ангельска-амэрыканская вайна 1812—1814 гадоў]] ([[d:Q26013]]) # [[Парагвайская вайна]] ([[d:Q58947]]) # [[Салетравая вайна]] ([[d:Q152004]]) # [[Дзікі Захад]] ([[d:Q14947899]]) # [[Новы курс]] ([[d:Q186356]]) ==== Азія, 55 ==== ===== Усходняя Азія, 23 ===== # [[Паводка ў Кітаі 1931 году]] ([[d:Q1150973]]) # [[Таншанскі землятрус 1976 году]] ([[d:Q462195]]) # [[Землятрус у Японіі (2011)|Землятрус у Японіі]] ([[d:Q36204]]) # [[Паўстаньне баксэраў]] ([[d:Q150229]]) # [[Гісторыя Кітайскай народная рэспублікі]] ([[d:Q862552]]) # [[Грамадзянская вайна ў Кітаі]] ([[d:Q179975]]) # '''[[Культурная рэвалюцыя ў Кітаі]]''' ([[d:Q8690]]) # [[Японская імпэрыя]] ([[d:Q188712]]) # [[Першая опіюмная вайна]] ([[d:Q191282]]) # [[Японска-кітайская вайна]] ([[d:Q178687]]) # [[Вялікі скок]] ([[d:Q58715]]) # [[Вялікі кітайскі голад]] ([[d:Q2454958]]) # [[Карэйская вайна]] ([[d:Q8663]]) # [[Эпоха Мэйдзі]] ([[d:Q3125096]]) # '''[[Рэстаўрацыя Мэйдзі]]''' ([[d:Q8707]]) # '''[[Дынастыя Цын]]''' ([[d:Q8733]]) # [[Расейска-японская вайна]] ([[d:Q159950]]) # [[Другая опіюмная вайна]] ([[d:Q418151]]) # [[Другая японска-кітайская вайна]] ([[d:Q170314]]) # [[Тайпінскае паўстаньне]] ([[d:Q192408]]) # [[Пратэсты на плошчы Цяньаньмэнь]] ([[d:Q99717]]) # [[Сынхайская рэвалюцыя]] ([[d:Q190517]]) # [[Няроўныя дагаворы]] ([[d:Q864737]]) ===== Паўднёвая Азія, 9 ===== # [[Бголаўскі цыклён 1970 году]] ([[d:Q245551]]) # [[Вайна за незалежнасьць Банглядэшу]] ([[d:Q371394]]) # [[Брытанская Індыя]] ([[d:Q129286]]) # [[Індыйскі нацыянальна-вызвольны рух]] ([[d:Q12444025]]) # [[Паўстаньне сыпаяў]] ([[d:Q129864]]) # [[Трэцяя індыйска-пакістанская вайна]] ([[d:Q1922071]]) # [[Падзел Брытанскай Індыі]] ([[d:Q129053]]) # [[Нгуен]] ([[d:Q6500483]]) # [[Конбаўн]] ([[d:Q1062422]]) ===== Паўднёва-Ўсходняя Азія, 9 ===== # [[Землятрус у Індыйскім акіяне 2004 году]] ([[d:Q130754]]) # [[Галяндзкая Ост-Індыя]] ([[d:Q188161]]) # [[Францускі Індакітай]] ([[d:Q185682]]) # [[Вайна за незалежнасьць Інданэзіі]] ([[d:Q1332160]]) # [[Філіпіна-амэрыканская вайна]] ([[d:Q214456]]) # [[Філіпінская рэвалюцыя]] ([[d:Q422082]]) # '''[[Вайна ў Віетнаме]]''' ([[d:Q8740]]) # [[Чэрвоныя кгмэры]] ([[d:Q191764]]) # [[Індакітайская вайна]] ([[d:Q748780]]) ===== Заходняя Азія, 14 ===== # [[Арабскае паўстаньне]] ([[d:Q239060]]) # [[Вайна за незалежнасьць Турэччыны]] ([[d:Q234738]]) # [[Генацыд армянаў]] ([[d:Q80034]]) # [[Брытанскі мандат у Палестыне]] ([[d:Q193714]]) # '''[[Арабска-ізраільскі канфлікт]]''' ([[d:Q8669]]) # [[Грамадзянская вайна ў Паўночным Емэне]] ([[d:Q521199]]) # [[Грамадзянская вайна ў Лібане]] ([[d:Q208484]]) # [[Ісламская рэвалюцыя ў Іране]] ([[d:Q126065]]) # [[Аўганска-савецкая вайна]] ([[d:Q83085]]) # [[Ірана-ірацкая вайна]] ([[d:Q82664]]) # [[Вайна ў Пэрсыдзкім заліве]] ([[d:Q37643]]) # [[Вайна ў Аўганістане]] ([[d:Q182865]]) # [[Ірацкая вайна]] ([[d:Q545449]]) # [[Грамадзянская вайна ў Сырыі]] ([[d:Q178810]]) ==== Эўропа, 70 ==== ===== Агульныя тэмы, 11 ===== # [[Аўстрыйская імпэрыя]] ([[d:Q131964]]) # [[Аўстра-Вугоршчына]] ([[d:Q28513]]) # [[Венскі кангрэс]] ([[d:Q46362]]) # [[Эўрапейская інтэграцыя]] ([[d:Q1048268]]) # [[Гісторыя Эўрапейскага Зьвязу]] ([[d:Q212114]]) # '''[[Галакост]]''' ([[d:Q2763]]) # [[Сьвяты зьвяз]] ([[d:Q154640]]) # [[Жалезная заслона]] ([[d:Q124425]]) # [[Вясна народаў]] ([[d:Q3588]]) # [[Парыскі мірны дагавор 1814 году]] ([[d:Q740724]]) # '''[[Вэрсальская мірная дамова 1919 году]]''' ([[d:Q8736]]) ===== Усходняя Эўропа, 30 ===== # [[Балканскія войны]] ([[d:Q165725]]) ## [[Першая балканская вайна]] ([[d:Q177918]]) ## [[Другая балканская вайна]] ([[d:Q184183]]) # [[Чарнобыльская катастрофа]] ([[d:Q486]]) # [[Крымская вайна]] ([[d:Q254106]]) # [[Чэхаславаччына]] ([[d:Q33946]]) # [[Распад СССР]] ([[d:Q5167679]]) # [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка]] ([[d:Q16957]]) # [[Вайна 1812 году]] ([[d:Q179250]]) # [[Вялікі тэрор]] ([[d:Q187650]]) # [[Другая грэцка-турэцкая вайна]] ([[d:Q87138]]) # [[Вайна за незалежнасьць Грэцыі]] ([[d:Q182062]]) # [[ГУЛаг]] ([[d:Q161448]]) # [[Галадамор ва Ўкраіне]] ([[d:Q165058]]) # [[Вугорская рэвалюцыя 1956 году]] ([[d:Q164348]]) # [[Польска-савецкая вайна]] ([[d:Q186284]]) # [[Праская вясна]] ([[d:Q162401]]) # [[Восень народаў]] ([[d:Q382861]]) # [[Грамадзянская вайна ў Расеі]] ([[d:Q79911]]) # [[Расейская імпэрыя]] ([[d:Q34266]]) # [[Расейская рэвалюцыя 1905 году]] ([[d:Q184928]]) # '''[[Рэвалюцыя 1917 году ў Расеі]]''' ([[d:Q8729]]) # [[Расейска-турэцкая вайна (1877—1878)|Расейска-турэцкая вайна (1877—1878)]] ([[d:Q174205]]) # [[Салідарнасьць (прафсаюз)|Салідарнасьць]] ([[d:Q1003]]) # [[Усходні блёк]] ([[d:Q170541]]) # [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] ([[d:Q15180]]) ## [[Меншавікі]] ([[d:Q191515]]) ## [[Народны камісарыят унутраных справаў]] ([[d:Q182449]]) # [[Югаславія]] ([[d:Q36704]]) # [[Дэпартацыі народаў у СССР]] ([[d:Q85125]]) ===== Заходняя Эўропа, 29 ===== # [[Бэльгійская рэвалюцыя]] ([[d:Q223933]]) # [[Бэрлінскі мур]] ([[d:Q5086]]) # [[Першая француская імпэрыя]] ([[d:Q71084]]) # [[Француска-пруская вайна]] ([[d:Q46083]]) # [[Першая Француская рэспубліка]] ([[d:Q58296]]) # [[Нямецкі зьвяз]] ([[d:Q151624]]) # [[Нямецкая імпэрыя]] ([[d:Q43287]]) # [[Узьяднаньне Нямеччыны]] ([[d:Q56039]]) # [[Вялікі ірляндзкі голад]] ([[d:Q188371]]) # [[Сто дзён]] ([[d:Q199955]]) # [[Рысарджымэнта]] ([[d:Q51122]]) # [[Ліпеньская рэвалюцыя 1830 году]] ([[d:Q214028]]) # [[Напалеонаўскія войны]] ([[d:Q78994]]) # '''[[Трэці Райх]]''' ([[d:Q7318]]) ## [[Піўны путч]] ([[d:Q36749]]) ## [[Гестапа]] ([[d:Q43250]]) ## [[Нацыянал-сацыялістычная нямецкая працоўная партыя]] ([[d:Q7320]]) ## [[СС]] ([[d:Q44687]]) ## [[Штурмавыя атрады]] ([[d:Q150793]]) ## [[Апэрацыя «Валькірыя»]] ([[d:Q105570]]) # [[Вайна на Пірэнэйскім паўвостраве]] ([[d:Q152499]]) # [[Парыская камуна]] ([[d:Q133132]]) # [[Другая Гішпанская Рэспубліка]] ([[d:Q178038]]) # [[Грамадзянская вайна ў Гішпаніі]] ([[d:Q10859]]) # [[Канфлікт у Паўночнай Ірляндыі]] ([[d:Q815436]]) # [[Аб’яднаньне Нямеччыны]] ([[d:Q154705]]) # [[Канцэнтрацыйны лягер Трэцяга райху]] ([[d:Q328468]]) # [[Ваймарская рэспубліка]] ([[d:Q41304]]) # [[Легенда аб нажы ў плечы]] ([[d:Q160944]]) === Гісторычныя гарады, 1 === # [[Антыёхія]] ([[d:Q200441]]) == Геаграфія, 1000 == === Асноўныя тэмы, 48 === # '''[[Геаграфія]]''' ([[d:Q1071]]) # [[Сталіца]] ([[d:Q5119]]) # '''[[Горад]]''' ([[d:Q515]]) # [[Краіна]] ([[d:Q6256]]) # [[Дасьледаваньне]] ([[d:Q6502154]]) # [[Залежныя тэрыторыі]] ([[d:Q161243]]) # [[Граніца]] ([[d:Q133346]]) # [[Сельская мясцовасьць]] ([[d:Q175185]]) # [[Прадмесьце]] ([[d:Q188509]]) # [[Сяло]] ([[d:Q532]]) # [[Атляс]] ([[d:Q162827]]) # [[Ізалінія]] ([[d:Q6653802]]) # [[Геадэзічная сыстэма каардынатаў]] ([[d:Q1502887]]) # [[Геаграфічныя каардынаты]] ([[d:Q22664]]) ## [[Шырата]] ([[d:Q34027]]) ## [[Даўгата]] ([[d:Q36477]]) # [[Геоід]] ([[d:Q185969]]) # [[Глёбус]] ([[d:Q133792]]) # [[Вялікае кола]] ([[d:Q146657]]) # [[Картаграфічная праекцыя]] ([[d:Q186386]]) ## [[Праекцыя Мэркатара]] ([[d:Q309372]]) # [[Рэфэрэнц-эліпсоід]] ([[d:Q1335878]]) # [[Маштаб]] ([[d:Q193642]]) # [[Бок сьвету]] ([[d:Q23718]]) # [[Поўнач]] ([[d:Q659]]) # [[Усход]] ([[d:Q684]]) # [[Поўдзень]] ([[d:Q667]]) # [[Захад]] ([[d:Q679]]) # [[Паўднёвы палярны круг]] ([[d:Q182657]]) # [[Паўночны палярны круг]] ([[d:Q176609]]) # [[Паралель]] ([[d:Q146591]]) # [[Роўнік]] ([[d:Q23538]]) # [[Мэрыдыян]] ([[d:Q32099]]) # '''[[Паўночны полюс]]''' ([[d:Q934]]) # [[Нулявы мэрыдыян]] ([[d:Q3401774]]) # '''[[Паўднёвы полюс]]''' ([[d:Q933]]) # [[Тропік Рака]] ([[d:Q176635]]) # [[Тропік Казярога]] ([[d:Q177440]]) # '''[[Кантынэнт]]''' ([[d:Q5107]]) # '''[[Афрыка]]''' ([[d:Q15]]) # [[Амэрыка]] ([[d:Q828]]) # '''[[Антарктыда]]''' ([[d:Q51]]) # '''[[Азія]]''' ([[d:Q48]]) # [[Аўстралія (кантынэнт)|Аўстралія]] ([[d:Q3960]]) # [[Эўразія]] ([[d:Q5401]]) # '''[[Эўропа]]''' ([[d:Q46]]) # '''[[Паўночная Амэрыка]]''' ([[d:Q49]]) # '''[[Паўднёвая Амэрыка]]''' ([[d:Q18]]) === Фізычная геаграфія, 385 === ==== Вадаёмы, 207 ==== ===== Акіяны і моры, 67 ===== # '''[[Арктычны акіян]]''' ([[d:Q788]]) ## [[Мора Бафіна]] ([[d:Q37040]]) ## [[Баранцава мора]] ([[d:Q45823]]) ## [[Мора Бафорта]] ([[d:Q131274]]) ## [[Чукоцкае мора]] ([[d:Q159252]]) ## [[Усходнесыбірскае мора]] ([[d:Q163434]]) ## [[Грэнляндзкае мора]] ([[d:Q132868]]) ## [[Гудзонава затока]] ([[d:Q3040]]) ## [[Карскае мора]] ([[d:Q33629]]) ## [[Мора Лапцевых]] ([[d:Q7988]]) ## [[Белае мора]] ([[d:Q44133]]) # '''[[Атлянтычны акіян]]''' ([[d:Q97]]) ## '''[[Балтыйскае мора]]''' ([[d:Q545]]) ### [[Батнічная затока]] ([[d:Q122574]]) ## [[Біскайская затока]] ([[d:Q41573]]) ## [[Гвінэйская затока]] ([[d:Q41430]]) ## [[Ірляндзкае мора]] ([[d:Q41735]]) ## [[Лябрадорскае мора]] ([[d:Q184189]]) ## [[Паўночнае мора]] ([[d:Q1693]]) ## [[Нарвэскае мора]] ([[d:Q47545]]) ## [[Саргасава мора]] ([[d:Q169274]]) # '''[[Чорнае мора]]''' ([[d:Q166]]) ## [[Азоўскае мора]] ([[d:Q35000]]) # '''[[Карыбскае мора]]''' ([[d:Q1247]]) ## [[Мэксыканская затока]] ([[d:Q12630]]) ## [[Затока Сьвятога Ляўрэнція]] ([[d:Q169523]]) # '''[[Міжземнае мора]]''' ([[d:Q4918]]) ## [[Адрыятычнае мора]] ([[d:Q13924]]) ## [[Эгейскае мора]] ([[d:Q34575]]) ## [[Іянічнае мора]] ([[d:Q37495]]) ## [[Лігурыйскае мора]] ([[d:Q42820]]) ## [[Мармуровае мора]] ([[d:Q35367]]) ## [[Тырэнскае мора]] ([[d:Q38882]]) # '''[[Індыйскі акіян]]''' ([[d:Q1239]]) ## [[Андаманскае мора]] ([[d:Q47632]]) ## [[Арабскае мора]] ([[d:Q58705]]) ## [[Бэнгальская затока]] ([[d:Q38684]]) ## [[Пэрсыдзкая затока]] ([[d:Q34675]]) ## [[Чырвонае мора]] ([[d:Q23406]]) ## [[Тыморскае мора]] ([[d:Q131418]]) # '''[[Ціхі акіян]]''' ([[d:Q98]]) ## [[Арафурскае мора]] ([[d:Q128880]]) ## [[Бэрынгава мора]] ([[d:Q44725]]) ## [[Мора Сулавэсі]] ([[d:Q19270]]) ## [[Каралавае мора]] ([[d:Q82931]]) ## [[Усходне-Кітайскае мора]] ([[d:Q45341]]) ## [[Мора Флорэс]] ([[d:Q150370]]) ## [[Аляскінская затока]] ([[d:Q180531]]) ## [[Каліфарнійская затока]] ([[d:Q132811]]) ## [[Карпэнтарыя]] ([[d:Q180844]]) ## [[Сіямская затока]] ([[d:Q131217]]) ## [[Яванскае мора]] ([[d:Q49364]]) ## [[Малуцкае мора]] ([[d:Q185291]]) ## [[Філіпінскае мора]] ([[d:Q159183]]) ## [[Японскае мора]] ([[d:Q27092]]) ## [[Ахоцкае мора]] ([[d:Q41602]]) ## [[Саламонава мора]] ([[d:Q199479]]) ## [[Паўднёва-Кітайскае мора]] ([[d:Q37660]]) ## [[Мора Сулу]] ([[d:Q160194]]) ## [[Тасманава мора]] ([[d:Q33254]]) ## [[Жоўтае мора]] ([[d:Q37960]]) # '''[[Паўднёвы акіян]]''' ([[d:Q7354]]) ## [[Мора Амундсэна]] ([[d:Q72154]]) ## [[Вялікая Аўстралійская затока]] ([[d:Q186733]]) ## [[Мора Роса]] ([[d:Q164466]]) ## [[Мора Скоша]] ([[d:Q204703]]) ## [[Мора Ўэдэла]] ([[d:Q173343]]) ===== Пратокі, 29 ===== # [[Баб-эль-Мандэбскі праліў]] ([[d:Q83318]]) # [[Басаў праліў]] ([[d:Q171846]]) # [[Бэрынгаў праліў]] ([[d:Q11769]]) # [[Басфор]] ([[d:Q35958]]) # [[Пратока Кука]] ([[d:Q5023]]) # [[Дэйвісава пратока]] ([[d:Q189262]]) # [[Дацкая пратока]] ([[d:Q152058]]) # [[Дарданэлы]] ([[d:Q6514]]) # [[Па-дэ-Кале]] ([[d:Q159898]]) # [[Праліў Дрэйка]] ([[d:Q143650]]) # [[Ля-Манш]] ([[d:Q34640]]) # [[Флорыдзкая пратока]] ([[d:Q232912]]) # [[Гібральтарская пратока]] ([[d:Q36124]]) # [[Армуская пратока]] ([[d:Q79883]]) # [[Гудзонава пратока]] ([[d:Q207702]]) # [[Катэгат]] ([[d:Q131716]]) # [[Карэйская пратока]] ([[d:Q52052]]) # [[Магеланавы праліў]] ([[d:Q48365]]) # [[Малацкая пратока]] ([[d:Q48359]]) # [[Мазамбіцкая пратока]] ([[d:Q165100]]) # [[Атранта (праліў)|Атранта]] ([[d:Q164070]]) # [[Полкаўская пратока]] ([[d:Q186299]]) # [[Скагерак]] ([[d:Q1695]]) # [[Зондзкая пратока]] ([[d:Q192790]]) # [[Тайванская пратока]] ([[d:Q127031]]) # [[Торэсава пратока]] ([[d:Q179188]]) # [[Цугарская пратока]] ([[d:Q271521]]) # [[Юкатанская пратока]] ([[d:Q193260]]) # [[Эрэсунд]] ([[d:Q104662]]) ===== Рэкі, 71 ===== ====== Афрыка, 12====== # '''[[Конга (рака)|Конга]]''' ([[d:Q3503]]) ## [[Касаі]] ([[d:Q186541]]) ## [[Убангі]] ([[d:Q171649]]) # [[Лімпопа]] ([[d:Q173017]]) # '''[[Нігер (рака)|Нігер]]''' ([[d:Q3542]]) ## [[Бэнуэ]] ([[d:Q204806]]) # '''[[Ніл]]''' ([[d:Q3392]]) ## [[Блакітны Ніл]] ([[d:Q882739]]) ## [[Белы Ніл]] ([[d:Q4814791]]) # [[Аранжавая]] ([[d:Q181475]]) # [[Сэнэгал (рака)|Сэнэгал]] ([[d:Q3569]]) # [[Замбэзі]] ([[d:Q43106]]) ====== Паўночная Амэрыка, 9 ====== # [[Каларада (рака)|Каларада]] ([[d:Q1265]]) # [[Калумбія (рака)|Калумбія]] ([[d:Q2251]]) # [[Макензі (рака)|Макензі]] ([[d:Q3411]]) # '''[[Місысыпі (рака)|Місысыпі]]''' ([[d:Q1497]]) ## [[Мізуры (рака)|Мізуры]] ([[d:Q5419]]) ## [[Агаё (рака)|Агаё]] ([[d:Q4915]]) # [[Рыё-Грандэ]] ([[d:Q160636]]) # [[Рака Сьвятога Лаўрэнція]] ([[d:Q134750]]) # [[Юкан (рака)|Юкан]] ([[d:Q104437]]) ====== Паўднёвая Амэрыка, 9 ====== # '''[[Амазонка]]''' ([[d:Q3783]]) ## [[Мадэйра (рака)|Мадэйра]] ([[d:Q118251]]) ## [[Рыў-Нэгру]] ([[d:Q118771]]) ## [[Такантынс (рака)|Такантынс]] ([[d:Q156054]]) # [[Магдалена (рака)|Магдалена]] ([[d:Q191829]]) # [[Арынока]] ([[d:Q131792]]) # [[Парана (рака)|Парана]] ([[d:Q127892]]) # [[Уругвай (рака)|Уругвай]] ([[d:Q18278]]) # [[Сан-Франсіску (рака)|Сан-Франсіску]] ([[d:Q142148]]) ======Азія, 27====== # '''[[Янцзы]]''' ([[d:Q5413]]) # '''[[Хуанхэ]]''' ([[d:Q7355]]) # [[Мэконг]] ([[d:Q41179]]) # [[Лена]] ([[d:Q46841]]) # [[Енісей]] ([[d:Q78707]]) ## [[Ангара]] ([[d:Q162737]]) # [[Об]] ([[d:Q973]]) ## [[Іртыш]] ([[d:Q128102]]) # '''[[Інд]]''' ([[d:Q7348]]) # [[Брахмапутра]] ([[d:Q45403]]) # [[Амур]] ([[d:Q6862]]) ## [[Сунгары]] ([[d:Q210326]]) # [[Эўфрат]] ([[d:Q34589]]) # [[Амудар’я]] ([[d:Q8493]]) # '''[[Ганг]]''' ([[d:Q5089]]) ## [[Джамна]] ([[d:Q132726]]) # [[Салуін]] ([[d:Q26422]]) # [[Урал (рака)|Урал]] ([[d:Q80240]]) # [[Сырдар’я]] ([[d:Q483159]]) # [[Іравадзі]] ([[d:Q26076]]) # [[Калыма]] ([[d:Q78879]]) # [[Пэрлінная рака]] ([[d:Q201463]]) # [[Тыгр (рака)|Тыгр]] ([[d:Q35591]]) # [[Індыгірка]] ([[d:Q82207]]) # [[Гадавары]] ([[d:Q191314]]) # [[Крышна]] ([[d:Q193499]]) # [[Ляо-Хэ]] ([[d:Q559661]]) ====== Эўропа, 13 ====== # '''[[Волга]]''' ([[d:Q626]]) # '''[[Дунай]]''' ([[d:Q1653]]) # [[Дняпро]] ([[d:Q40855]]) # [[Дон]] ([[d:Q1229]]) # [[Пячора (рака)|Пячора]] ([[d:Q8168]]) # [[Паўночная Дзьвіна]] ([[d:Q8187]]) # '''[[Райн]]''' ([[d:Q584]]) # [[Лаба]] ([[d:Q1644]]) # [[Вісла]] ([[d:Q548]]) # [[Тагус]] ([[d:Q14294]]) # [[Дзьвіна]] ([[d:Q8197]]) # [[Люара]] ([[d:Q1469]]) # [[Одра]] ([[d:Q552]]) ======Акіянія, 1====== # [[Марэй (рака)|Марэй]] ([[d:Q183078]]) ===== Азёры, 37 ===== ======Афрыка, 8====== # [[Вялікія Афрыканскія азёры]] ([[d:Q87982]]) ## '''[[Вікторыя (возера)|Вікторыя]]''' ([[d:Q5505]]) ## '''[[Танганьіка]]''' ([[d:Q5511]]) ## [[Малаві (возера)|Малаві]] ([[d:Q5532]]) ## [[Туркана (возера)|Туркана]] ([[d:Q182719]]) ## [[Альбэрт (возера)|Альбэрт]] ([[d:Q125888]]) # [[Мвэру]] ([[d:Q504433]]) # [[Чад (возера)|Чад]] ([[d:Q125309]]) ======Паўночная Амэрыка, 10====== # '''[[Вялікія азёры]]''' ([[d:Q7347]]) ## [[Верхняе (возера)|Верхняе]] ([[d:Q1066]]) ## [[Мічыган (возера)|Мічыган]] ([[d:Q1169]]) ## [[Гурон]] ([[d:Q1383]]) ## [[Эры (возера)|Эры]] ([[d:Q5492]]) ## [[Антарыё (возера)|Антарыё]] ([[d:Q1062]]) # [[Вялікае Мядзьведжае возера]] ([[d:Q5525]]) # [[Вялікае Нявольніцкае возера]] ([[d:Q5539]]) # [[Вініпэг (возера)|Вініпэг]] ([[d:Q3272]]) # [[Нікарагуа (возера)|Нікарагуа]] ([[d:Q173862]]) ======Паўднёвая Амэрыка, 2====== # [[Маракайба (возера)|Маракайба]] ([[d:Q182137]]) # [[Тытыкака]] ([[d:Q35342]]) ======Антарктыка, 1====== # [[Васток (возера)|Васток]] ([[d:Q152044]]) ======Азія, 11====== # '''[[Касьпійскае мора]]''' ([[d:Q5484]]) # '''[[Байкал]]''' ([[d:Q5513]]) # [[Балхаш (возера)|Балхаш]] ([[d:Q134485]]) # [[Ісык-Куль]] ([[d:Q42191]]) # [[Урмія]] ([[d:Q199551]]) # [[Ван (возера)|Ван]] ([[d:Q126307]]) # [[Куку-Нор]] ([[d:Q201294]]) # [[Паян-Ху]] ([[d:Q207690]]) # [[Аральскае мора]] ([[d:Q35883]]) # [[Мёртвае мора]] ([[d:Q23883]]) ======Эўропа, 5====== # [[Ладаскае возера]] ([[d:Q15288]]) # [[Анескае возера]] ([[d:Q166162]]) # [[Вэнэрн]] ([[d:Q173596]]) # [[Саймаа]] ([[d:Q192770]]) # [[Чудзка-Пскоўскае возера]] ([[d:Q19253]]) ======Акіянія, 1====== # [[Эйр (возера)|Эйр]] ([[d:Q179970]]) ===== Канады, 3 ===== # [[Эры (канал)|Эры]] ([[d:Q459578]]) # '''[[Панамскі канал]]''' ([[d:Q7350]]) # '''[[Суэцкі канал]]''' ([[d:Q899]]) ==== Астравы, 60 ==== ===== Афрыка, 3 ===== # [[Канарскі архіпэляг]] ([[d:Q5813]]) # [[Маскарэны]] ([[d:Q205695]]) # [[Занзыбар (архіпэляг)|Занзыбар]] ([[d:Q706541]]) ===== Паўночная і Паўднёвая Амэрыкі, 21 ===== # [[Вялікія Антыльскія астравы]] ([[d:Q128011]]) ## [[Гаіці (востраў)|Гаіці]] ([[d:Q25277]]) # [[Малыя Антыльскія астравы]] ([[d:Q93259]]) # [[Грэнляндыя]] ([[d:Q223]]) # [[Канадзкі Арктычны архіпэляг]] ([[d:Q85377]]) ## [[Астравы каралевы Лізаветы]] ([[d:Q216533]]) ### [[Элсьмір]] ([[d:Q146841]]) ## [[Бэнкс]] ([[d:Q200226]]) ## [[Бафінава Зямля]] ([[d:Q81178]]) ## [[Вікторыя (востраў, Канада)|Вікторыя]] ([[d:Q158129]]) ## [[Аксэль-Гэйбэрг]] ([[d:Q207666]]) ## [[Мэлвіл (востраў)|Мэлвіл]] ([[d:Q134116]]) ## [[Саўтгэмптан (востраў)|Саўтгэмптан]] ([[d:Q207751]]) ## [[Востраў Прынца Ўэйлскага]] ([[d:Q207925]]) # [[Ньюфаўндлэнд (востраў)|Ньюфаўндлэнд]] ([[d:Q48335]]) # [[Ванкувэр (востраў)|Ванкувэр]] ([[d:Q170479]]) # [[Востраў Пасхі]] ([[d:Q14452]]) # [[Галяпагаскія астравы]] ([[d:Q38095]]) # [[Вогненая Зямля]] ([[d:Q82601]]) # [[Маражо]] ([[d:Q193264]]) # [[Фолклэндзкія астравы]] ([[d:Q9648]]) =====Азія, 19 ===== # [[Малайскі архіпэляг]] ([[d:Q208643]]) ## [[Малуцкія астравы]] ([[d:Q3827]]) ## [[Люсон]] ([[d:Q125384]]) ## [[Мінданао (востраў)|Мінданао]] ([[d:Q124873]]) ## [[Зондзкія астравы]] ([[d:Q154190]]) ### [[Калімантан]] ([[d:Q36117]]) ### [[Суматра]] ([[d:Q3492]]) ### [[Сулавэсі]] ([[d:Q3812]]) ### [[Ява]] ([[d:Q3757]]) ### [[Малыя Зондзкія астравы]] ([[d:Q3803]]) #### [[Тымор]] ([[d:Q83067]]) # [[Хансю]] ([[d:Q13989]]) # [[Хакайда]] ([[d:Q35581]]) # [[Сахалін]] ([[d:Q7792]]) # [[Кюсю]] ([[d:Q13987]]) # [[Паўночная Зямля]] ([[d:Q192281]]) # [[Новасыбірскія астравы]] ([[d:Q201012]]) # [[Сікоку]] ([[d:Q13991]]) # [[Тайвань (востраў)|Тайвань]] ([[d:Q22502]]) =====Эўропа, 10 ===== # [[Брытанскія астравы]] ([[d:Q38272]]) ## [[Вялікабрытанія (востраў)|Вялікабрытанія]] ([[d:Q23666]]) ## [[Ірляндыя (востраў)|Ірляндыя]] ([[d:Q22890]]) # [[Новая Зямля (архіпэляг)|Новая Зямля]] ([[d:Q80413]]) # [[Заходні Шпіцбэрген]] ([[d:Q21162]]) # [[Сыцылія]] ([[d:Q1460]]) # [[Сардынія]] ([[d:Q1462]]) # [[Зямля Франца-Ёсіфа]] ([[d:Q185018]]) # [[Корсыка]] ([[d:Q14112]]) # [[Зэляндыя]] ([[d:Q25535]]) =====Акіянія, 6===== # [[Гавайскія астравы]] ([[d:Q192626]]) # [[Новая Брытанія]] ([[d:Q59771]]) # [[Новая Гвінэя]] ([[d:Q40285]]) # [[Паўночны востраў (Новая Зэляндыя)|Паўночны востраў]] ([[d:Q118863]]) # [[Паўднёвы востраў (Новая Зэляндыя)|Паўднёвы востраў]] ([[d:Q120755]]) # [[Тасманія]] ([[d:Q34366]]) =====Антарктыка, 1===== # [[Зямля Аляксандра I]] ([[d:Q200223]]) ==== Паўастравы, 23 ==== # [[Самалійскі паўвостраў]] ([[d:Q40556]]) # [[Каліфорнія (паўвостраў)|Каліфорнія]] ([[d:Q178543]]) # [[Аляска (паўвостраў)|Аляска]] ([[d:Q60064]]) # [[Лябрадор (паўвостраў)|Лябрадор]] ([[d:Q84170]]) # [[Юкатан]] ([[d:Q130978]]) # [[Індыйскі субкантынэнт]] ([[d:Q60140]]) # [[Арабійскі паўвостраў]] ([[d:Q31945]]) # [[Індакітай]] ([[d:Q43467]]) # [[Карэйскі паўвостраў]] ([[d:Q483134]]) # [[Малака]] ([[d:Q18758]]) # [[Чукоцкі паўвостраў]] ([[d:Q1002]]) # [[Камчатка (паўвостраў)|Камчатка]] ([[d:Q993]]) # [[Сынайскі паўвостраў]] ([[d:Q36755]]) # [[Таймыр]] ([[d:Q37056]]) # [[Балканскі паўвостраў]] ([[d:Q23522]]) # [[Крым]] ([[d:Q7835]]) # [[Пірэнэйскі паўвостраў]] ([[d:Q12837]]) # [[Апэнінскі паўвостраў]] ([[d:Q145694]]) # [[Ютляндыя]] ([[d:Q25389]]) # [[Кольскі паўвостраў]] ([[d:Q165608]]) # [[Скандынаўскі паўвостраў]] ([[d:Q73169]]) # [[Кейп-Ёрк]] ([[d:Q233770]]) # [[Антарктычны паўвостраў]] ([[d:Q185605]]) ==== Рэльефы, 75 ==== =====Афрыка, 4===== # [[Атляс (горы)|Атляс]] ([[d:Q130135]]) # [[Драконавыя горы]] ([[d:Q183295]]) # [[Этыёпскае нагор’е]] ([[d:Q319288]]) # [[Вялікая рыфтавая даліна]] ([[d:Q81591]]) =====Паўночная і Паўднёвая Амэрыкі, 16===== # [[Кардыльеры]] ([[d:Q605761]]) # [[Эдырондак]] ([[d:Q357546]]) # [[Апалачы (горы)|Апалачы]] ([[d:Q93332]]) # [[Блэк Гілз]] ([[d:Q250937]]) # [[Брайс-Каньён]] ([[d:Q219562]]) # [[Канадзкі шчыт]] ([[d:Q76034]]) # [[Вялікі Каньён]] ([[d:Q118841]]) # [[Вялікія раўніны]] ([[d:Q12707]]) # [[Калумбійскае плято]] ([[d:Q401815]]) # [[Узьбярэжныя горы]] ([[d:Q660304]]) ## [[Сьера Нэвада]] ([[d:Q26777]]) # '''[[Скалістыя горы]]''' ([[d:Q5463]]) # '''[[Анды]]''' ([[d:Q5456]]) ## [[Альтыпляна]] ([[d:Q118574]]) # [[Бразыльскае нагор’е]] ([[d:Q118899]]) # [[Гаянскае нагор’е]] ([[d:Q208807]]) =====Азія, 26===== # [[Іранскае ўзвышша]] ([[d:Q237660]]) # [[Загрос]] ([[d:Q167021]]) # [[Гіндукуш]] ([[d:Q5472]]) # [[Каўкаскія горы]] ([[d:Q5477]]) # [[Цянь-Шань]] ([[d:Q5474]]) # [[Эльбурс]] ([[d:Q484725]]) # [[Туранская нізіна]] ([[d:Q575516]]) # [[Вялікая кітайская раўніна]] ([[d:Q147304]]) # [[Тыбэцкае нагор’е]] ([[d:Q179842]]) # [[Куньлунь]] ([[d:Q187871]]) # [[Юньнань-Гуйчжоўскае нагор’е]] ([[d:Q604329]]) # [[Мангольскае плято]] ([[d:Q560198]]) # [[Заходне-Сыбірская раўніна]] ([[d:Q191566]]) # [[Сярэдня-Сыбірскае пласкагор’е]] ([[d:Q155197]]) # [[Алтайскія горы]] ([[d:Q5955]]) # [[Саяны]] ([[d:Q203239]]) # [[Верхаянскі сьцяг]] ([[d:Q215917]]) # [[Сіхатэ-Алінь]] ([[d:Q155322]]) # [[Дэканскае пласкагор’е]] ([[d:Q169966]]) # '''[[Гімалаі]]''' ([[d:Q5451]]) # [[Каракарум]] ([[d:Q5469]]) # [[Інда-Ганская раўніна]] ([[d:Q192305]]) # [[Заходнія Ггаты]] ([[d:Q4527]]) # [[Пантыйскія горы]] ([[d:Q519263]]) # [[Таўрскія горы]] ([[d:Q172556]]) # [[Нэджд]] ([[d:Q208154]]) =====Эўропа, 9===== # '''[[Альпы]]''' ([[d:Q1286]]) # [[Апэніны]] ([[d:Q1285]]) # [[Балканскія горы]] ([[d:Q170427]]) # [[Карпаты]] ([[d:Q1288]]) # [[Усходне-Эўрапейская раўніна]] ([[d:Q191862]]) # [[Сярэднеэўрапейская раўніна]] ([[d:Q560549]]) # [[Пірэнэі]] ([[d:Q12431]]) # [[Скандынаўскія горы]] ([[d:Q186547]]) # [[Урал]] ([[d:Q35600]]) =====Акіянія, 2===== # [[Вялікі Водападзельны хрыбет]] ([[d:Q192583]]) # [[Паўднёвыя Альпы]] ([[d:Q206650]]) =====Антарктыка, 1===== # [[Трансантарктычныя горы]] ([[d:Q319671]]) =====Горы, 17===== # [[Аканкагуа]] ([[d:Q39739]]) # [[Дэналі]] ([[d:Q130018]]) # [[Чагары]] ([[d:Q43512]]) # [[Маўна-Лоа]] ([[d:Q159762]]) # [[Эльбрус]] ([[d:Q43105]]) # [[Этна]] ([[d:Q16990]]) # '''[[Эвэрэст]]''' ([[d:Q513]]) # [[Кенія (гара)|Кенія]] ([[d:Q172070]]) # '''[[Кіліманджара]]''' ([[d:Q7296]]) # [[Касьцюшка (гара)|Касьцюшка]] ([[d:Q178167]]) # [[Логан (рака)|Логан]] ([[d:Q120306]]) # [[Алімп]] ([[d:Q80344]]) # [[Парнас]] ([[d:Q105261]]) # [[Сэнт-Гэленз]] ([[d:Q4675]]) # [[Вэзувіё]] ([[d:Q524]]) # [[Ўітні (гара)|Ўітні]] ([[d:Q235539]]) # [[Масіў Вінсан]] ([[d:Q163758]]) ==== Акіянічны рэльеф, 7 ==== # [[Чылійскае падняцьце]] ([[d:Q603531]]) # [[Усходнеціхаакіянскае падняцьце]] ([[d:Q604529]]) # [[Сярэднеатлянтычны сьцяг]] ([[d:Q207313]]) # [[Ціхаакіянска-Антарктычны сьцяг]] ([[d:Q558800]]) # [[Цэнтральнаіндыйскі сьцяг]] ([[d:Q190604]]) # [[Заходнеіндыйскі сьцяг]] ([[d:Q153840]]) # [[Марыянскі жолаб]] ([[d:Q510]]) ==== Пустэльні, 10 ==== # [[Гобі]] ([[d:Q42070]]) # '''[[Сахара]]''' ([[d:Q6583]]) # [[Арабская пустэльня]] ([[d:Q208299]]) # [[Калахары]] ([[d:Q47700]]) # [[Нэгеў]] ([[d:Q162843]]) # [[Такламакан]] ([[d:Q132956]]) # [[Вялікая пустэльня Вікторыі]] ([[d:Q145165]]) # [[Атакама]] ([[d:Q47141]]) # [[Патагонская пустэльня]] ([[d:Q1061324]]) # [[Пустэльня Вялікага Басэйну]] ([[d:Q273446]]) ==== Іншыя, 3==== # '''[[Вялікі бар’ерны рыф]]''' ([[d:Q7343]]) # [[Ігуасу (вадаспады)|Ігуасу]] ([[d:Q36332]]) # [[Ніягарскі вадаспад]] ([[d:Q34221]]) === Паркі і запаведнікі, 39 === ==== Сусьветнае значэньне, 33 ==== # [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО]] ([[d:Q9259]]) # [[Аір]] ([[d:Q170383]]) # [[Тасылі-н-Аджэр]] ([[d:Q190048]]) # [[Сэлус]] ([[d:Q2268839]]) # [[Салянга]] ([[d:Q328488]]) # [[Манаво-Гунда-Сэн-Флярэс]] ([[d:Q503835]]) # [[Сэрэнгеці (нацыянальны парк)|Сэрэнгеці]] ([[d:Q11812902]]) # [[Акапі (запаведнік)|Акапі]] ([[d:Q457304]]) # [[Банк-д’Арген]] ([[d:Q539518]]) # [[Камаэ]] ([[d:Q501344]]) # [[Нгорангора]] ([[d:Q1217726]]) # [[Сундарбан (нацыянальны парк)|Сундарбан]] ([[d:Q532440]]) # [[Казіранга]] ([[d:Q192764]]) # [[Лёрэнц (нацыянальны парк)|Лёрэнц]] ([[d:Q4516]]) # [[Запаведныя трапічныя лясы Суматры]] ([[d:Q4521]]) # [[Белавеская пушча]] ([[d:Q192666]]) # [[Пушчы Комі]] ([[d:Q593870]]) # [[Сьцяжына гігантаў]] ([[d:Q106187]]) # [[Елаўстоўнскі нацыянальны парк]] ([[d:Q351]]) # [[Рэдўуд]] ([[d:Q191824]]) # [[Чака]] ([[d:Q732463]]) # [[Мэса-Вэрдэ]] ([[d:Q237128]]) # [[Ясэміцкі нацынальны парк]] ([[d:Q180402]]) # [[Алімпік (нацынальны парк)|Алімпік]] ([[d:Q372093]]) # [[Эвэрглэйдс (нацыянальны парк)|Эвэрглэйдс]] ([[d:Q274131]]) # [[Мінародная паркавая сыстэма]] ([[d:Q604604]]) # [[Ля-Амістад]] ([[d:Q379217]]) # [[Сьян-Каан]] ([[d:Q559789]]) # [[Грэйт-Смоўкі-Маўтынз]] ([[d:Q464004]]) # [[Папаганаўмакуакея]] ([[d:Q787425]]) # [[Тэ-Вагіпаўнаму]] ([[d:Q575398]]) # [[Сэра ду Мар]] ([[d:Q559784]]) # [[Жаў (нацынальны парк)|Жаў]] ([[d:Q332381]]) ==== Ахоўныя зоны, 6 ==== # [[Грэнляндзкі нацыянальны парк]] ([[d:Q309276]]) # [[Прыгранічны парк Вялікі Лімпапо]] ([[d:Q604422]]) # [[Цэнтральны Калахары]] ([[d:Q194732]]) # [[Ўуд-Бафала]] ([[d:Q391338]]) # [[Гейтс-оф-тэ-Арктык]] ([[d:Q605657]]) # [[Мантаньяс-ду-Тумукумаке]] ([[d:Q575822]]) === Гарады, 300 === ==== Азія ==== # [[Абу Дабі]] ([[d:Q1519]]) # [[Агмэдабад]] ([[d:Q1070]]) # [[Алматы]] ([[d:Q35493]]) # [[Аман (горад)|Аман]] ([[d:Q3805]]) # [[Анкара]] ([[d:Q3640]]) # [[Ашгабад]] ([[d:Q23438]]) # '''[[Багдад]]''' ([[d:Q1530]]) # [[Баку]] ([[d:Q9248]]) # [[Бангалор]] ([[d:Q1355]]) # '''[[Бангкок]]''' ([[d:Q1861]]) # '''[[Пэкін]]''' ([[d:Q956]]) # [[Бэйрут]] ([[d:Q3820]]) # [[Бішкек]] ([[d:Q9361]]) # [[Пусан]] ([[d:Q16520]]) # [[Чэнду]] ([[d:Q30002]]) # '''[[Чэнаі]]''' ([[d:Q1352]]) # [[Чунцын]] ([[d:Q11725]]) # [[Каломба]] ([[d:Q35381]]) # '''[[Дамаск]]''' ([[d:Q3766]]) # '''[[Дэлі]]''' ([[d:Q1353]]) # '''[[Дака]]''' ([[d:Q1354]]) # [[Дылі]] ([[d:Q9310]]) # [[Доха]] ([[d:Q3861]]) # '''[[Дубай]]''' ([[d:Q612]]) # [[Душанбэ]] ([[d:Q9365]]) # [[Ісфаган (горад)|Ісфаган]] ([[d:Q42053]]) # [[Газа]] ([[d:Q47492]]) # [[Гуанчжоў]] ([[d:Q16572]]) # [[Ханой]] ([[d:Q1858]]) # [[Хашымін]] ([[d:Q1854]]) # '''[[Ганконг]]''' ([[d:Q8646]]) # [[Гайдэрабад]] ([[d:Q1361]]) # [[Ісламабад]] ([[d:Q1362]]) # '''[[Стамбул]]''' ([[d:Q406]]) # [[Ізьмір]] ([[d:Q35997]]) # [[Джайпур]] ([[d:Q66485]]) # '''[[Джакарта]]''' ([[d:Q3630]]) # [[Джыда]] ([[d:Q374365]]) # '''[[Ерусалім]]''' ([[d:Q1218]]) # [[Кабул]] ([[d:Q5838]]) # '''[[Карачы]]''' ([[d:Q8660]]) # [[Катманду]] ([[d:Q3037]]) # '''[[Калката]]''' ([[d:Q1348]]) # [[Куала Лумпур]] ([[d:Q1865]]) # [[Кувэйт (горад)|Кувэйт]] ([[d:Q35178]]) # [[Кіёта]] ([[d:Q34600]]) # [[Лагор]] ([[d:Q11739]]) # [[Лхаса]] ([[d:Q5869]]) # [[Манама]] ([[d:Q3882]]) # [[Маніла]] ([[d:Q1461]]) # '''[[Мэка]]''' ([[d:Q5806]]) # [[Мароні]] ([[d:Q3901]]) # '''[[Мумбаі]]''' ([[d:Q1156]]) # [[Маскат]] ([[d:Q3826]]) # [[Нагоя]] ([[d:Q11751]]) # [[Нанкін]] ([[d:Q16666]]) # [[Найп’іда]] ([[d:Q37400]]) # [[Нью-Дэлі]] ([[d:Q987]]) # [[Нур-Султан]] ([[d:Q1520]]) # [[Осака]] ([[d:Q35765]]) # [[Пнампэнь]] ([[d:Q1850]]) # [[Пхэньян]] ([[d:Q18808]]) # [[Пуна (Індыя)|Пуна]] ([[d:Q1538]]) # [[Рамала]] ([[d:Q158119]]) # [[Рыяд]] ([[d:Q3692]]) # [[Самарканд]] ([[d:Q5753]]) # [[Сана]] ([[d:Q2471]]) # [[Сапара]] ([[d:Q37951]]) # '''[[Сэул]]''' ([[d:Q8684]]) # '''[[Шанхай]]''' ([[d:Q8686]]) # [[Шэньчжэнь]] ([[d:Q15174]]) # '''[[Сынгапур]]''' ([[d:Q334]]) # [[Сурабая]] ([[d:Q11462]]) # [[Сурат]] ([[d:Q4629]]) # [[Тайбэй]] ([[d:Q1867]]) # [[Ташкент]] ([[d:Q269]]) # [[Тбілісі]] ([[d:Q994]]) # '''[[Тэгеран]]''' ([[d:Q3616]]) # [[Тэль-Авіў]] ([[d:Q33935]]) # [[Тхімпху]] ([[d:Q9270]]) # [[Цяньцьзінь]] ([[d:Q11736]]) # '''[[Токіё]]''' ([[d:Q1490]]) # [[Улан-Батар]] ([[d:Q23430]]) # [[Віент’ян]] ([[d:Q9326]]) # [[Уладзівасток]] ([[d:Q959]]) # [[Ухань]] ([[d:Q11746]]) # [[Сіянь]] ([[d:Q5826]]) # [[Янгон]] ([[d:Q37995]]) # [[Ерэван]] ([[d:Q1953]]) # [[Якагама]] ([[d:Q38283]]) ==== Афрыка ==== # [[Абуджа]] ([[d:Q3787]]) # [[Акра]] ([[d:Q3761]]) # [[Адыс-Абэба]] ([[d:Q3624]]) # [[Александрыя]] ([[d:Q87]]) # [[Альжыр (горад)|Альжыр]] ([[d:Q3561]]) # [[Антананарыву]] ([[d:Q3915]]) # [[Бамако]] ([[d:Q3703]]) # [[Бісаў]] ([[d:Q3739]]) # [[Бразавіль]] ([[d:Q3844]]) # [[Бужумбура]] ([[d:Q3854]]) # '''[[Каір]]''' ([[d:Q85]]) # '''[[Кейптаўн]]''' ([[d:Q5465]]) # [[Касаблянка]] ([[d:Q7903]]) # [[Канакры]] ([[d:Q3733]]) # [[Дакар]] ([[d:Q3718]]) # [[Дар-эс-Салам]] ([[d:Q1960]]) # [[Дурбан]] ([[d:Q5468]]) # [[Габаронэ]] ([[d:Q3919]]) # [[Харарэ]] ([[d:Q3921]]) # [[Яганэсбург]] ([[d:Q34647]]) # [[Кампала]] ([[d:Q3894]]) # [[Хартум]] ([[d:Q1963]]) # '''[[Кіншаса]]''' ([[d:Q3838]]) # '''[[Лагас]]''' ([[d:Q8673]]) # [[Лібрэвіль]] ([[d:Q3825]]) # [[Лілонгвэ]] ([[d:Q3876]]) # [[Лямэ]] ([[d:Q3792]]) # [[Луанда]] ([[d:Q3897]]) # [[Лусака]] ([[d:Q3881]]) # [[Маляба]] ([[d:Q3818]]) # [[Мале]] ([[d:Q9347]]) # [[Мапуту]] ([[d:Q3889]]) # [[Масэру]] ([[d:Q3909]]) # [[Мбабанэ]] ([[d:Q3904]]) # [[Магадышу]] ([[d:Q2449]]) # [[Манровія]] ([[d:Q3748]]) # '''[[Найробі]]''' ([[d:Q3870]]) # [[Нджамэна]] ([[d:Q3659]]) # [[Ніямэі]] ([[d:Q3674]]) # [[Нуакшот]] ([[d:Q3688]]) # [[Уагадугу]] ([[d:Q3777]]) # [[Порт Луі]] ([[d:Q3929]]) # [[Порта-Нова]] ([[d:Q3799]]) # [[Прая]] ([[d:Q3751]]) # [[Прэторыя]] ([[d:Q3926]]) # [[Рабат]] ([[d:Q3551]]) # [[Сан-Тамэ (горад)|Сан-Тамэ]] ([[d:Q3932]]) # [[Трыпалі]] ([[d:Q3579]]) # [[Туніс (горад)|Туніс]] ([[d:Q3572]]) # [[Вікторыя (Сэйшэлы)|Вікторыя]] ([[d:Q3940]]) # [[Ўіндгук]] ([[d:Q3935]]) # [[Яундэ]] ([[d:Q3808]]) ==== Паўночная і Паўднёвая Амэрыкі ==== # [[Асунсьён]] ([[d:Q2933]]) # '''[[Багата]]''' ([[d:Q2841]]) # [[Бразылія (горад)|Бразылія]] ([[d:Q2844]]) # '''[[Буэнас-Айрэс]]''' ([[d:Q1486]]) # [[Каракас]] ([[d:Q1533]]) # [[Курытыба]] ([[d:Q4361]]) # [[Джорджтаўн (Гаяна)|Джорджтаўн]] ([[d:Q10717]]) # [[Ля-Пас]] ([[d:Q1491]]) # [[Ліма]] ([[d:Q2868]]) # [[Мантэвідэо]] ([[d:Q1335]]) # [[Парамарыба]] ([[d:Q3001]]) # [[Кіта]] ([[d:Q2900]]) # [[Рэсыфі]] ([[d:Q48344]]) # '''[[Рыю-дэ-Жанэйру]]''' ([[d:Q8678]]) # [[Сант’яга-дэ-Чылі]] ([[d:Q2887]]) # '''[[Сан-Паўлу]]''' ([[d:Q174]]) # [[Сукрэ]] ([[d:Q2907]]) # [[Вальпараіса]] ([[d:Q33986]]) # [[Атланта]] ([[d:Q23556]]) # [[Бостан]] ([[d:Q100]]) # [[Чыкага]] ([[d:Q1297]]) # [[Далас]] ([[d:Q16557]]) # [[Дэнвэр]] ([[d:Q16554]]) # [[Дэтройт]] ([[d:Q12439]]) # [[Г’юстан]] ([[d:Q16555]]) # '''[[Лос-Анджэлес]]''' ([[d:Q65]]) # [[Лас-Вэгас]] ([[d:Q23768]]) # [[Маямі]] ([[d:Q8652]]) # [[Манрэаль]] ([[d:Q340]]) # [[Новы Арлеан]] ([[d:Q34404]]) # '''[[Нью-Ёрк]]''' ([[d:Q60]]) # [[Атава]] ([[d:Q1930]]) # [[Філадэлфія]] ([[d:Q1345]]) # [[Фінікс (Арызона)|Фінікс]] ([[d:Q16556]]) # [[Сэнт-Люіс]] ([[d:Q38022]]) # [[Сан-Францыска]] ([[d:Q62]]) # [[Сіетл]] ([[d:Q5083]]) # [[Таронта]] ([[d:Q172]]) # [[Ванкувэр]] ([[d:Q24639]]) # '''[[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|Вашынгтон]]''' ([[d:Q61]]) # [[Брыджтаўн]] ([[d:Q36168]]) # [[Кастрыз]] ([[d:Q41699]]) # [[Гвадаляхара]] ([[d:Q9022]]) # [[Гватэмала (горад)|Гватэмала]] ([[d:Q1555]]) # [[Гавана]] ([[d:Q1563]]) # [[Кінгстан]] ([[d:Q34692]]) # [[Кінгстаўн]] ([[d:Q41474]]) # [[Манагуа]] ([[d:Q3274]]) # '''[[Мэхіка]]''' ([[d:Q1489]]) # [[Мантэрэй]] ([[d:Q81033]]) # [[Насаў]] ([[d:Q2467]]) # [[Панама (горад)|Панама]] ([[d:Q3306]]) # [[Порт-о-Прэнс]] ([[d:Q34261]]) # [[Порт-оф-Спэйн]] ([[d:Q39178]]) # [[Разо]] ([[d:Q36281]]) # [[Сан-Хуан]] ([[d:Q41211]]) # [[Сан-Хасэ (Коста-Рыка, сталіца)|Сан-Хасэ]] ([[d:Q3070]]) # [[Сан-Сальвадор (горад)|Сан-Сальвадор]] ([[d:Q3110]]) # [[Санта-Дамінга]] ([[d:Q34820]]) # [[Сэнт Джорджэс (Грэнада)|Сэнт Джорджэс]] ([[d:Q41547]]) # [[Сэнт-Джонз]] ([[d:Q36262]]) # [[Тэгусыгальпа]] ([[d:Q3238]]) ==== Эўропа ==== # [[Браціслава]] ([[d:Q1780]]) # [[Будапэшт]] ([[d:Q1781]]) # [[Лісабон]] ([[d:Q597]]) # [[Любляна]] ([[d:Q437]]) # [[Нікасія]] ([[d:Q3856]]) # [[Прага]] ([[d:Q1085]]) # [[Валета]] ([[d:Q23800]]) # '''[[Амстэрдам]]''' ([[d:Q727]]) # '''[[Брусэль]]''' ([[d:Q239]]) # [[Гаага]] ([[d:Q36600]]) # [[Капэнгаген]] ([[d:Q1748]]) # [[Хэльсынкі]] ([[d:Q1757]]) # [[Осьлё]] ([[d:Q585]]) # [[Рэйк’явік]] ([[d:Q1764]]) # [[Стакгольм]] ([[d:Q1754]]) # '''[[Атэны]]''' ([[d:Q1524]]) # [[Бялград]] ([[d:Q3711]]) # [[Бухарэст]] ([[d:Q19660]]) # [[Падгорыца]] ([[d:Q23564]]) # [[Сараева]] ([[d:Q11194]]) # [[Скоп’е]] ([[d:Q384]]) # [[Сафія]] ([[d:Q472]]) # [[Тэсалёнікі]] ([[d:Q17151]]) # [[Тырана]] ([[d:Q19689]]) # [[Загрэб]] ([[d:Q1435]]) # '''[[Бэрлін]]''' ([[d:Q64]]) # [[Бэрн]] ([[d:Q70]]) # [[Кёльн]] ([[d:Q365]]) # [[Дрэздэн]] ([[d:Q1731]]) # [[Дусэльдорф]] ([[d:Q1718]]) # [[Франкфурт-на-Майне]] ([[d:Q1794]]) # [[Жэнэва]] ([[d:Q71]]) # [[Гамбург]] ([[d:Q1055]]) # [[Гановэр]] ([[d:Q1715]]) # [[Мюнхэн]] ([[d:Q1726]]) # [[Нюрнбэрг]] ([[d:Q2090]]) # [[Штутгарт]] ([[d:Q1022]]) # '''[[Вена]]''' ([[d:Q1741]]) # [[Цюрых]] ([[d:Q72]]) # [[Бірмінггэм]] ([[d:Q2256]]) # [[Дублін]] ([[d:Q1761]]) # [[Эдынбург]] ([[d:Q23436]]) # [[Глазга]] ([[d:Q4093]]) # [[Лідс]] ([[d:Q39121]]) # [[Лівэрпул]] ([[d:Q24826]]) # '''[[Лёндан]]''' ([[d:Q84]]) # [[Манчэстэр]] ([[d:Q18125]]) # [[Бардо]] ([[d:Q1479]]) # [[Ліён]] ([[d:Q456]]) # [[Марсэль]] ([[d:Q23482]]) # '''[[Парыж]]''' ([[d:Q90]]) # [[Страсбург]] ([[d:Q6602]]) # [[Тулюза]] ([[d:Q7880]]) # [[Барсэлёна]] ([[d:Q1492]]) # [[Флярэнцыя]] ([[d:Q2044]]) # [[Генуя]] ([[d:Q1449]]) # '''[[Мадрыд]]''' ([[d:Q2807]]) # [[Мілян]] ([[d:Q490]]) # [[Нэапаль]] ([[d:Q2634]]) # [[Палерма]] ([[d:Q2656]]) # '''[[Рым]]''' ([[d:Q220]]) # [[Сэвільля]] ([[d:Q8717]]) # [[Турын]] ([[d:Q495]]) # [[Валенсія]] ([[d:Q8818]]) # [[Вэнэцыя]] ([[d:Q641]]) # [[Кішынёў]] ([[d:Q21197]]) # [[Харкаў]] ([[d:Q42308]]) # [[Кіеў]] ([[d:Q1899]]) # [[Львоў]] ([[d:Q36036]]) # [[Менск]] ([[d:Q2280]]) # '''[[Масква]]''' ([[d:Q649]]) # [[Ніжні Ноўгарад]] ([[d:Q891]]) # [[Новасыбірск]] ([[d:Q883]]) # [[Адэса]] ([[d:Q1874]]) # '''[[Санкт-Пецярбург]]''' ([[d:Q656]]) # [[Валгаград]] ([[d:Q914]]) # [[Екацярынбург]] ([[d:Q887]]) # [[Гданьск]] ([[d:Q1792]]) # [[Кракаў]] ([[d:Q31487]]) # [[Рыга]] ([[d:Q1773]]) # [[Талін]] ([[d:Q1770]]) # [[Вільня]] ([[d:Q216]]) # [[Варшава]] ([[d:Q270]]) ==== Акіянія ==== # [[Канбэра]] ([[d:Q3114]]) # [[Фунафуці]] ([[d:Q34126]]) # [[Ханіяра]] ([[d:Q40921]]) # [[Ганалулу]] ([[d:Q18094]]) # [[Маджура]] ([[d:Q12919]]) # [[Мэльбурн]] ([[d:Q3141]]) # [[Нукуалофа]] ([[d:Q38834]]) # [[Палікір]] ([[d:Q42751]]) # [[Пэрт (Аўстралія)|Пэрт]] ([[d:Q3183]]) # [[Порт Віла]] ([[d:Q37806]]) # [[Сува]] ([[d:Q38807]]) # '''[[Сыднэй]]''' ([[d:Q3130]]) # [[Вэлінгтан]] ([[d:Q23661]]) === Краіны і тэрыторыі, 209 === # [[Сьпіс краінаў і тэрыторыяў па альфабэце]] ([[d:Q11750]]) # [[Абхазія]] ([[d:Q23334]]) # [[Аўганістан]] ([[d:Q889]]) # [[Альбанія]] ([[d:Q222]]) # [[Альжыр]] ([[d:Q262]]) # [[Амэрыканскае Самоа]] ([[d:Q16641]]) # [[Андора]] ([[d:Q228]]) # [[Ангола]] ([[d:Q916]]) # [[Антыгуа і Барбуда]] ([[d:Q781]]) # [[Аргентына]] ([[d:Q414]]) # [[Армэнія]] ([[d:Q399]]) # [[Аруба]] ([[d:Q21203]]) # [[Аўстралія]] ([[d:Q408]]) # [[Аўстрыя]] ([[d:Q40]]) # [[Азэрбайджан]] ([[d:Q227]]) # [[Багамы]] ([[d:Q778]]) # [[Бахрэйн]] ([[d:Q398]]) # [[Банглядэш]] ([[d:Q902]]) # [[Барбадас]] ([[d:Q244]]) # [[Беларусь]] ([[d:Q184]]) # [[Бэльгія]] ([[d:Q31]]) # [[Бэліз]] ([[d:Q242]]) # [[Бэнін]] ([[d:Q962]]) # [[Бэрмудзкія астравы]] ([[d:Q23635]]) # [[Бутан]] ([[d:Q917]]) # [[Балівія]] ([[d:Q750]]) # [[Босьнія і Герцагавіна]] ([[d:Q225]]) # [[Батсвана]] ([[d:Q963]]) # [[Бразылія]] ([[d:Q155]]) # [[Брунэй]] ([[d:Q921]]) # [[Баўгарыя]] ([[d:Q219]]) # [[Буркіна-Фасо]] ([[d:Q965]]) # [[М’янма]] ([[d:Q836]]) # [[Бурундзі]] ([[d:Q967]]) # [[Камбоджа]] ([[d:Q424]]) # [[Камэрун]] ([[d:Q1009]]) # [[Канада]] ([[d:Q16]]) # [[Каба-Вэрдэ]] ([[d:Q1011]]) # [[Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка]] ([[d:Q929]]) # [[Чад]] ([[d:Q657]]) # [[Чылі]] ([[d:Q298]]) # [[Кітай]] ([[d:Q148]]) # [[Калюмбія]] ([[d:Q739]]) # [[Каморскія астравы]] ([[d:Q970]]) # [[Рэспубліка Конга]] ([[d:Q971]]) # [[Дэмакратычная Рэспубліка Конга]] ([[d:Q974]]) # [[Астравы Кука]] ([[d:Q26988]]) # [[Коста-Рыка]] ([[d:Q800]]) # [[Кот д’Івуар]] ([[d:Q1008]]) # [[Харватыя]] ([[d:Q224]]) # [[Куба]] ([[d:Q241]]) # [[Кіпр]] ([[d:Q229]]) # [[Чэхія]] ([[d:Q213]]) # [[Данія]] ([[d:Q35]]) # [[Джыбуці]] ([[d:Q977]]) # [[Дамініка]] ([[d:Q784]]) # [[Дамініканская Рэспубліка]] ([[d:Q786]]) # [[Усходні Тымор]] ([[d:Q574]]) # [[Эквадор]] ([[d:Q736]]) # [[Эгіпет]] ([[d:Q79]]) # [[Сальвадор]] ([[d:Q792]]) # [[Экватарыяльная Гвінэя]] ([[d:Q983]]) # [[Эрытрэя]] ([[d:Q986]]) # [[Эстонія]] ([[d:Q191]]) # [[Этыёпія]] ([[d:Q115]]) # [[Фарэрскія астравы]] ([[d:Q4628]]) # [[Фіджы]] ([[d:Q712]]) # [[Фінляндыя]] ([[d:Q33]]) # [[Францыя]] ([[d:Q142]]) # [[Габон]] ([[d:Q1000]]) # [[Гамбія]] ([[d:Q1005]]) # [[Грузія]] ([[d:Q230]]) # [[Нямеччына]] ([[d:Q183]]) # [[Гана]] ([[d:Q117]]) # [[Гібральтар]] ([[d:Q1410]]) # [[Грэцыя]] ([[d:Q41]]) # [[Грэнада]] ([[d:Q769]]) # [[Гуам]] ([[d:Q16635]]) # [[Гватэмала]] ([[d:Q774]]) # [[Гвінэя]] ([[d:Q1006]]) # [[Гвінэя-Бісаў]] ([[d:Q1007]]) # [[Гаяна]] ([[d:Q734]]) # [[Гаіці]] ([[d:Q790]]) # [[Гандурас]] ([[d:Q783]]) # [[Вугоршчына]] ([[d:Q28]]) # [[Ісьляндыя]] ([[d:Q189]]) # [[Індыя]] ([[d:Q668]]) # [[Інданэзія]] ([[d:Q252]]) # [[Іран]] ([[d:Q794]]) # [[Ірак]] ([[d:Q796]]) # [[Ірляндыя]] ([[d:Q27]]) # [[Ізраіль]] ([[d:Q801]]) # [[Італія]] ([[d:Q38]]) # [[Ямайка]] ([[d:Q766]]) # [[Японія]] ([[d:Q17]]) # [[Ярданія]] ([[d:Q810]]) # [[Казахстан]] ([[d:Q232]]) # [[Кенія]] ([[d:Q114]]) # [[Кірыбаці]] ([[d:Q710]]) # [[Рэспубліка Карэя]] ([[d:Q884]]) # [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка]] ([[d:Q423]]) # [[Косава]] ([[d:Q1246]]) # [[Кувэйт]] ([[d:Q817]]) # [[Кыргыстан]] ([[d:Q813]]) # [[Лаос]] ([[d:Q819]]) # [[Латвія]] ([[d:Q211]]) # [[Лібан]] ([[d:Q822]]) # [[Лесота]] ([[d:Q1013]]) # [[Лібэрыя]] ([[d:Q1014]]) # [[Лібія]] ([[d:Q1016]]) # [[Ліхтэнштайн]] ([[d:Q347]]) # [[Летува]] ([[d:Q37]]) # [[Люксэмбург]] ([[d:Q32]]) # [[Паўночная Македонія]] ([[d:Q221]]) # [[Мадагаскар]] ([[d:Q1019]]) # [[Малаві]] ([[d:Q1020]]) # [[Малайзія]] ([[d:Q833]]) # [[Мальдыўскія астравы]] ([[d:Q826]]) # [[Малі]] ([[d:Q912]]) # [[Мальта]] ([[d:Q233]]) # [[Маршалавы астравы]] ([[d:Q709]]) # [[Маўрытанія]] ([[d:Q1025]]) # [[Маўрыцы]] ([[d:Q1027]]) # [[Мэксыка]] ([[d:Q96]]) # [[Фэдэратыўныя Штаты Мікранэзіі]] ([[d:Q702]]) # [[Малдова]] ([[d:Q217]]) # [[Манака]] ([[d:Q235]]) # [[Манголія]] ([[d:Q711]]) # [[Чарнагорыя]] ([[d:Q236]]) # [[Марока]] ([[d:Q1028]]) # [[Мазамбік]] ([[d:Q1029]]) # [[Намібія]] ([[d:Q1030]]) # [[Науру]] ([[d:Q697]]) # [[Нэпал]] ([[d:Q837]]) # [[Нідэрлянды]] ([[d:Q55]]) # [[Новая Зэляндыя]] ([[d:Q664]]) # [[Нікарагуа]] ([[d:Q811]]) # [[Нігер]] ([[d:Q1032]]) # [[Нігерыя]] ([[d:Q1033]]) # [[Паўночны Кіпр]] ([[d:Q23681]]) # [[Нарвэгія]] ([[d:Q20]]) # [[Аман]] ([[d:Q842]]) # [[Пакістан]] ([[d:Q843]]) # [[Палаў]] ([[d:Q695]]) # [[Палестына]] ([[d:Q23792]]) # [[Панама]] ([[d:Q804]]) # [[Папуа-Новая Гвінэя]] ([[d:Q691]]) # [[Парагвай]] ([[d:Q733]]) # [[Пэру]] ([[d:Q419]]) # [[Філіпіны]] ([[d:Q928]]) # [[Польшча]] ([[d:Q36]]) # [[Партугалія]] ([[d:Q45]]) # [[Пуэрта-Рыка]] ([[d:Q1183]]) # [[Катар]] ([[d:Q846]]) # [[Румынія]] ([[d:Q218]]) # [[Расея]] ([[d:Q159]]) # [[Руанда]] ([[d:Q1037]]) # [[Сьвяты Кітс і Нэвіс]] ([[d:Q763]]) # [[Сьвятая Люсія]] ([[d:Q760]]) # [[Сьвяты Вінцэнт і Грэнадзіны]] ([[d:Q757]]) # [[Самоа]] ([[d:Q683]]) # [[Сан-Марына]] ([[d:Q238]]) # [[Сан-Тамэ і Прынсыпі]] ([[d:Q1039]]) # [[Саудаўская Арабія]] ([[d:Q851]]) # [[Сэнэгал]] ([[d:Q1041]]) # [[Сэрбія]] ([[d:Q403]]) # [[Сэйшэлы]] ([[d:Q1042]]) # [[Сьера-Леонэ]] ([[d:Q1044]]) # [[Славаччына]] ([[d:Q214]]) # [[Славенія]] ([[d:Q215]]) # [[Саламонавы астравы]] ([[d:Q685]]) # [[Самалі]] ([[d:Q1045]]) # [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка]] ([[d:Q258]]) # [[Паўднёвая Асэтыя]] ([[d:Q23427]]) # [[Паўднёвы Судан]] ([[d:Q958]]) # [[Гішпанія]] ([[d:Q29]]) # [[Шры-Ланка]] ([[d:Q854]]) # [[Судан]] ([[d:Q1049]]) # [[Сурынам]] ([[d:Q730]]) # [[Эсўатыні]] ([[d:Q1050]]) # [[Швэцыя]] ([[d:Q34]]) # [[Швайцарыя]] ([[d:Q39]]) # [[Сырыя]] ([[d:Q858]]) # [[Рэспубліка Кітай]] ([[d:Q865]]) # [[Таджыкістан]] ([[d:Q863]]) # [[Танзанія]] ([[d:Q924]]) # [[Тайлянд]] ([[d:Q869]]) # [[Тога]] ([[d:Q945]]) # [[Тонга]] ([[d:Q678]]) # [[Трынідад і Табага]] ([[d:Q754]]) # [[Туніс]] ([[d:Q948]]) # [[Турэччына]] ([[d:Q43]]) # [[Туркмэністан]] ([[d:Q874]]) # [[Тувалу]] ([[d:Q672]]) # [[Уганда]] ([[d:Q1036]]) # [[Украіна]] ([[d:Q212]]) # [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты]] ([[d:Q878]]) # [[Вялікабрытанія]] ([[d:Q145]]) # [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]] ([[d:Q30]]) # [[Уругвай]] ([[d:Q77]]) # [[Узбэкістан]] ([[d:Q265]]) # [[Вануату]] ([[d:Q686]]) # [[Ватыкан]] ([[d:Q237]]) # [[Вэнэсуэла]] ([[d:Q717]]) # [[Віетнам]] ([[d:Q881]]) # [[Заходняя Сахара]] ([[d:Q6250]]) # [[Емэн]] ([[d:Q805]]) # [[Замбія]] ([[d:Q953]]) # [[Зымбабвэ]] ([[d:Q954]]) === Рэгіёны, 19 === # [[Цэнтральная Амэрыка]] ([[d:Q27611]]) # '''[[Сярэдні Ўсход]]''' ([[d:Q7204]]) # '''[[Аўстралія і Акіянія]]''' ([[d:Q55643]]) # [[Скандынавія]] ([[d:Q21195]]) # [[Паўднёва-Ўсходняя Азія]] ([[d:Q11708]]) ==== Адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі, 14 ==== # [[Аляска (штат)|Аляска]] ([[d:Q797]]) # [[Баварыя]] ([[d:Q980]]) # [[Каліфорнія]] ([[d:Q99]]) # [[Каталёнія]] ([[d:Q5705]]) # [[Ангельшчына]] ([[d:Q21]]) # [[Флорыда]] ([[d:Q812]]) # [[Паўночная Ірляндыя]] ([[d:Q26]]) # [[Антарыё]] ([[d:Q1904]]) # [[Квэбэк]] ([[d:Q176]]) # [[Шатляндыя]] ([[d:Q22]]) # [[Сыбір]] ([[d:Q5428]]) # [[Тэхас]] ([[d:Q1439]]) # [[Таскана]] ([[d:Q1273]]) # [[Ўэйлз]] ([[d:Q25]]) == Мастацтва, 600 == # '''[[Мастацтва]]''' ([[d:Q2018526]]) === Архітэктура, 123 === ==== Асноўнае, 7 ==== # '''[[Архітэктура]]''' ([[d:Q12271]]) # [[Сакральная архітэктура]] ([[d:Q47848]]) # [[Архітэктурны стыль]] ([[d:Q32880]]) # [[Тэорыя архітэктуры]] ([[d:Q47537]]) # [[Бізантыйская архітэктура]] ([[d:Q47591]]) # [[Гатычная архітэктура]] ([[d:Q176483]]) # [[Ляндшафтная архітэктура]] ([[d:Q47844]]) ====Будынкі і ансамблі, 116==== # [[Абу-Сымбэл]] ([[d:Q134140]]) # [[Айт-Бэн-Гаду]] ([[d:Q309436]]) # [[Асуанскія дамбы]] ([[d:Q38891]]) # [[Бібліятэка Александрына]] ([[d:Q501851]]) # '''[[Нэкропаль Гізы]]''' ([[d:Q13217298]]) # [[Вялікі мячэт Джэнэ]] ([[d:Q683632]]) # [[Вялікі Сьфінкс]] ([[d:Q130958]]) # [[Карнацкі храм]] ([[d:Q522862]]) # [[Луксорскі храм]] ([[d:Q319841]]) # [[Лалібэла]] ([[d:Q207590]]) # [[Манастыр Сьвятой Кацярыны]] ([[d:Q185362]]) # [[Эдфускі храм]] ([[d:Q613037]]) # [[Вялікі Зымбабвэ]] ([[d:Q209217]]) # [[Чычэн-Іца]] ([[d:Q5859]]) # [[Крайсьлер-Білдынг]] ([[d:Q11274]]) # '''[[Эмпайр-Стэйт-Білдынг]]''' ([[d:Q9188]]) # [[Фолінгўотэр]] ([[d:Q463179]]) # [[Флэтайран-Білдынг]] ([[d:Q220728]]) # [[Цэнтар Геці]] ([[d:Q29247]]) # [[Музэй Гугенгайма]] ([[d:Q201469]]) # [[Маракана]] ([[d:Q155174]]) # [[Мачу-Пікчу]] ([[d:Q676203]]) # [[Катэдра Мэхіка]] ([[d:Q610961]]) # [[Нацыянальны кангрэс Бразыліі]] ([[d:Q949699]]) # [[Ўіліс Таўэр]] ([[d:Q29294]]) # '''[[Статуя Свабоды]]''' ([[d:Q9202]]) # [[Піраміда Сонца]] ([[d:Q29238]]) # [[Ушмаль]] ([[d:Q213232]]) # [[Сусьветны гандлёвы цэнтар]] ([[d:Q11235]]) # '''[[Ангкор-Ват]]''' ([[d:Q43473]]) # [[Арг-э Бам]] ([[d:Q43277]]) # [[Бадшагі]] ([[d:Q330872]]) # [[Паган]] ([[d:Q29317]]) # [[Барабудур]] ([[d:Q42798]]) # [[Бурдж Халіфа]] ([[d:Q12495]]) # [[Бурдж аль-Араб]] ([[d:Q62939]]) # [[Кітайскі сад]] ([[d:Q47692]]) # [[Чога-Занбіль]] ([[d:Q4523]]) # [[Забаронены горад]] ([[d:Q80290]]) # '''[[Вялікая кітайская сьцяна]]''' ([[d:Q12501]]) # [[Палац Вятроў]] ([[d:Q836531]]) # [[Гімэдзі]] ([[d:Q188754]]) # [[Хору-дзі]] ([[d:Q261932]]) # [[Іцукусіма]] ([[d:Q191763]]) # [[Кгаджурага]] ([[d:Q178948]]) # [[Крак-дэ-Шэвалье]] ([[d:Q177549]]) # [[Масджыд аль-Харам]] ([[d:Q428858]]) # [[Мінскія магілы]] ([[d:Q41135]]) # [[Магао]] ([[d:Q43286]]) # [[Плошча імаму]] ([[d:Q4519]]) # [[Пэтра]] ([[d:Q5788]]) # [[Патала]] ([[d:Q71229]]) # [[Прамбанан]] ([[d:Q47721]]) # [[Чырвоны форт (Дэлі)|Чырвоны форт]] ([[d:Q45957]]) # [[Рэгістан]] ([[d:Q1373583]]) # [[Швэдагон]] ([[d:Q464535]]) # '''[[Тадж Магал]]''' ([[d:Q9141]]) # [[Храм Канфуцыя]] ([[d:Q339822]]) # [[Тэракотавая армія]] ([[d:Q47672]]) # [[Амэядзкі мячэт]] ([[d:Q183562]]) # [[Атэнскі Акропаль]] ([[d:Q131013]]) # [[Альгамбра]] ([[d:Q47476]]) # [[Катэдра Аляксандра Неўскага]] ([[d:Q43282]]) # [[Бызыліка Маці Божай на слупе]] ([[d:Q810684]]) # [[Бэльвэдэр]] ([[d:Q211818]]) # [[Бэкінггэмскі палац]] ([[d:Q42182]]) # [[Капітолій]] ([[d:Q34925]]) # [[Кампастэльская катэдра]] ([[d:Q205136]]) # [[Кацярыненскі палац (Пушкін)|Кацярыненскі палац]] ([[d:Q2854543]]) # [[Альтаміра (пячора)|Альтаміра]] ([[d:Q133575]]) # [[Шартраўская катэдра]] ([[d:Q180274]]) # [[Кёльнская катэдра]] ([[d:Q4176]]) # '''[[Калізэй]]''' ([[d:Q10285]]) # [[Палац дожаў]] ([[d:Q189883]]) # '''[[Эйфэлева вежа]]''' ([[d:Q243]]) # [[Эскарыяль]] ([[d:Q28471]]) # [[Санта-Марыя-дэль-Ф’ёрэ]] ([[d:Q191739]]) # [[Музэй Гугенгайма]] ([[d:Q179199]]) # '''[[Сафійскі сабор (Канстантынопаль)|Сафійскі сабор]]''' ([[d:Q12506]]) # [[Будынак вугорскага парлямэнту]] ([[d:Q11819]]) # [[Казанская катэдра]] ([[d:Q404571]]) # [[Пізанская вежа]] ([[d:Q39054]]) # [[Мілянская катэдра]] ([[d:Q18068]]) # [[Мон-Сэн-Мішэль]] ([[d:Q20892]]) # [[Маскоўскі Крэмль]] ([[d:Q133274]]) # [[Атон (гара)|Атон]] ([[d:Q130321]]) # [[Мудэхарская архітэктура Арагону]] ([[d:Q764675]]) # [[Катэдра Парыскай Божай Маці]] ([[d:Q2981]]) # [[Нойшванштайн]] ([[d:Q4152]]) # [[Нарвэская нацыянальная опэра і балет]] ([[d:Q43280]]) # [[Піцьці]] ([[d:Q29286]]) # '''[[Партэнон]]''' ([[d:Q10288]]) # [[Пантэон (Рым)|Пантэон]] ([[d:Q99309]]) # [[Пецяргоф (палацава-паркавы комплекс)|Пецяргоф]] ([[d:Q1258473]]) # [[Санктуарыюм у Люрдзе]] ([[d:Q7709620]]) # [[Саграда Фамілья]] ([[d:Q48435]]) # [[Храм Сьвятога Васіля]] ([[d:Q129846]]) # '''[[Базыліка Сьвятога Пятра]]''' ([[d:Q12512]]) # [[Сыкстынская капэля]] ([[d:Q2943]]) # [[Стоўнгэндж]] ([[d:Q39671]]) # [[Тапкапы]] ([[d:Q170495]]) # [[Вэрсальскі палац]] ([[d:Q2946]]) # [[Шлях Сьвятога Якуба]] ([[d:Q41150]]) # [[Ўэмблі (1923)|Ўэмблі]] ([[d:Q43279]]) # [[Ўэстмінстэрскі палац]] ([[d:Q62408]]) # [[Ўіндзарскі замак]] ([[d:Q42646]]) # [[Зімні палац]] ([[d:Q182147]]) # [[Сыднэйская опэра]] ([[d:Q45178]]) # [[Сем цудаў сьвету]] ([[d:Q489772]]) ## [[Калёс Родаскі]] ([[d:Q41553]]) ## [[Піраміда Хеопса]] ([[d:Q37200]]) ## [[Вісячыя сады Сэміраміды]] ([[d:Q41931]]) ## [[Александрыйскі маяк]] ([[d:Q43244]]) ## [[Галікарнаскі маўзалей]] ([[d:Q45368]]) ## [[Статуя Зэўса]] ([[d:Q46239]]) ## [[Храм Артэміды (Эфэс)|Храм Артэміды (Эфэс)]] ([[d:Q43018]]) === Літаратура, 133 === # '''[[Літаратура]]''' ([[d:Q8242]]) ## [[Антычная літаратура]] ([[d:Q541923]]) ### [[Бізантыйская літаратура]] ([[d:Q2265137]]) ### [[Лацінская літаратура]] ([[d:Q184890]]) ## [[Афрыканская літаратура]] ([[d:Q386319]]) ### [[Эгіпецкая літаратура]] ([[d:Q3239427]]) ## [[Арабская літаратура]] ([[d:Q194380]]) ## [[Бэльгійская літаратура]] ([[d:Q792357]]) ## [[Чэская літаратура]] ([[d:Q282445]]) ## [[Ангельская літаратура]] ([[d:Q186579]]) ### [[Літаратура ЗША]] ([[d:Q233762]]) ### [[Аўстралійская літаратура]] ([[d:Q781919]]) ### [[Брытанская літаратура]] ([[d:Q764912]]) ### [[Канадзкая літаратура]] ([[d:Q1723523]]) ### [[Ірляндзкая літаратура]] ([[d:Q683732]]) ## [[Кітайская літаратура]] ([[d:Q456012]]) ## [[Нідэрляндзкая літаратура]] ([[d:Q1853321]]) ## [[Француская літаратура]] ([[d:Q6689]]) ## [[Нямецкая літаратура]] ([[d:Q181287]]) ### [[Аўстрыйская літаратура]] ([[d:Q303779]]) ## [[Грэцкая літаратура]] ([[d:Q1089547]]) ## [[Габрэйская літаратура]] ([[d:Q1057314]]) ## [[Індыйская літаратура]] ([[d:Q622237]]) ## [[Італьянская літаратура]] ([[d:Q74217]]) ## [[Японская літаратура]] ([[d:Q231425]]) ## [[Пэрская літаратура]] ([[d:Q365585]]) ## [[Польская літаратура]] ([[d:Q692327]]) ## [[Партугальская літаратура]] ([[d:Q548144]]) ## [[Румынская літаратура]] ([[d:Q2077256]]) ## [[Расейская літаратура]] ([[d:Q179161]]) ## [[Гішпанская літаратура]] ([[d:Q238499]]) ### [[Лацінаамэрыканская літаратура]] ([[d:Q1147454]]) ## [[Турэцкая літаратура]] ([[d:Q1328366]]) ## [[Мадэрнісцкая літаратура]] ([[d:Q971480]]) # '''[[Мастацкі твор]]''' ([[d:Q8253]]) ## '''[[Проза]]''' ([[d:Q676]]) ## [[Легенда]] ([[d:Q44342]]) ## [[Сатыра]] ([[d:Q128758]]) ### '''[[Раман]]''' ([[d:Q8261]]) ### [[Апавяданьне]] ([[d:Q49084]]) # '''[[Кніга]]''' ([[d:Q571]]) # '''[[Энцыкляпэдыя]]''' ([[d:Q5292]]) # '''[[Паэзія]]''' ([[d:Q482]]) ## [[Эпас]] ([[d:Q37484]]) ## [[Хайку]] ([[d:Q37707]]) ## [[Санэт]] ([[d:Q80056]]) # [[Літаратурная тэорыя]] ([[d:Q459381]]) ## [[Паэтыка]] ([[d:Q835023]]) ## [[Стылістыка]] ([[d:Q28856]]) ## [[Новая крытыка]] ([[d:Q742302]]) # [[Літаратурны жанр]] ([[d:Q223393]]) ## [[Дзіцячая літаратура]] ([[d:Q131539]]) ## [[Дэтэктыў]] ([[d:Q186424]]) ## [[Жанравая літаратура]] ([[d:Q1194480]]) ## [[Навуковая фантастыка]] ([[d:Q24925]]) ## [[Падлеткавая літаратура]] ([[d:Q1233720]]) # [[Байка]] ([[d:Q693]]) # [[Казка]] ([[d:Q699]]) # [[Фэнтэзі]] ([[d:Q132311]]) # [[Тэзаўрус]] ([[d:Q179797]]) ====Літаратурныя творы, 58==== # '''''[[Мастацтва вайны]]''''' ([[d:Q8251]]) # ''[[Звод законаў Хамурапі]]'' ([[d:Q93304]]) # ''[[Элемэнты (трактат)|Элемэнты]]'' ([[d:Q172891]]) # ''[[Яўген Анегін]]'' ([[d:Q50948]]) # ''[[Гамлет]]'' ([[d:Q41567]]) # ''[[Дзяржава]]'' ([[d:Q123397]]) # ''[[Уладар]]'' ([[d:Q131719]]) # '''''[[Тысяча і адна ноч]]''''' ([[d:Q8258]]) # '''''[[Сон у чырвоным цераме]]''''' ([[d:Q8265]]) # ''[[Хітрамудры ідальга Дон Кіхот Ляманчаскі]]'' ([[d:Q480]]) # ''[[Уладар Пярсьцёнкаў]]'' ([[d:Q15228]]) # '''''[[Аповесьць пра Гэндзі]]''''' ([[d:Q8269]]) # '''''[[Эпас пра Гільгамэша]]''''' ([[d:Q8272]]) # '''''[[Іліяда]]''''' ([[d:Q8275]]) # ''[[Падарожжа на Захад]]'' ([[d:Q70784]]) # '''''[[Магабгарата]]''''' ([[d:Q8276]]) # ''[[Адысэя]]'' ([[d:Q35160]]) # ''[[Парцыфаль]]'' ([[d:Q1247232]]) # ''[[Раман трох каралеўстваў]]'' ([[d:Q70806]]) # '''''[[Шагнамэ]]''''' ([[d:Q8279]]) # ''[[Рачныя затокі]]'' ([[d:Q70827]]) # ''[[Скруткі Мёртвага мора]]'' ([[d:Q145780]]) # ''[[Кніга пераменаў]]'' ([[d:Q181937]]) # ''[[Сэптуагінта]]'' ([[d:Q29334]]) # ''[[Фаўст (трагедыя)|Фаўст]]'' ([[d:Q29478]]) # ''[[Энцыкляпэдыя Брытаніка]]'' ([[d:Q455]]) # ''[[Матэматычныя пачаткі натуральнай філязофіі]]'' ([[d:Q205921]]) # ''[[Паходжаньне відаў]]'' ([[d:Q20124]]) # ''[[Оксфардзкі слоўнік ангельскай мовы]]'' ([[d:Q44996]]) # ''[[Падарожжы Гулівэра]]'' ([[d:Q181488]]) # ''[[Кароль Лір]]'' ([[d:Q181598]]) # ''[[Макбэт]]'' ([[d:Q130283]]) # ''[[Сон у Іванаву ноч]]'' ([[d:Q104871]]) # ''[[Атэльлё]]'' ([[d:Q26833]]) # ''[[Рабінзон Круза]]'' ([[d:Q483034]]) # ''[[Рамэо і Джульета]]'' ([[d:Q83186]]) # ''[[Алесіны прыгоды ў дзівоснай краіне]]'' ([[d:Q92640]]) # ''[[Ганна Карэніна]]'' ([[d:Q147787]]) # ''[[Браты Карамазавы]]'' ([[d:Q183157]]) # ''[[Лавец у жыце]]'' ([[d:Q183883]]) # ''[[Хронікі Нарніі]]'' ([[d:Q483412]]) # ''[[Злачынства і пакараньне]]'' ([[d:Q165318]]) # ''[[Франкенштайн, або сучаны Прамэтэй]]'' ([[d:Q150827]]) # ''[[Адрынутыя]]'' ([[d:Q180736]]) # ''[[Маленькі прынц]]'' ([[d:Q25338]]) # ''[[Мобі Дык]]'' ([[d:Q174596]]) # ''[[1984 (раман)|1984]]'' ([[d:Q208460]]) # ''[[Стары чалавек і мора]]'' ([[d:Q26505]]) # ''[[Сто гадоў адзіноты]]'' ([[d:Q178869]]) # ''[[Пыха і перадузятасьць]]'' ([[d:Q170583]]) # ''[[Уліс (раман)|Уліс (раман)]]'' ([[d:Q6511]]) # ''[[У чаканьні Гадо]]'' ([[d:Q19871]]) # ''[[Вайна і мір]]'' ([[d:Q161531]]) # ''[[Астэрыкс]]'' ([[d:Q42490]]) # ''[[Энэіда]]'' ([[d:Q60220]]) # ''[[Мэтамарфозы]]'' ([[d:Q184742]]) # ''[[Боская камэдыя]]'' ([[d:Q40185]]) # ''[[Песьня пра Нібэлюнгаў]]'' ([[d:Q131554]]) ====Прыдуманы сусьвет, 15==== # [[Кентаўр]] ([[d:Q83203]]) # [[Хімэра]] ([[d:Q182790]]) # [[Дэман]] ([[d:Q177413]]) # [[Цмок]] ([[d:Q7559]]) # [[Фея]] ([[d:Q8028]]) # [[Здань]] ([[d:Q45529]]) # [[Джын]] ([[d:Q3465]]) # [[Лохнэская пачвара]] ([[d:Q49658]]) # [[Вадзяная каралеўна]] ([[d:Q182559]]) # [[Пэгас]] ([[d:Q162797]]) # [[Адзінарог]] ([[d:Q7246]]) # [[Вампір]] ([[d:Q46721]]) # [[Ваўкалак]] ([[d:Q1133563]]) # [[Атлянтыда]] ([[d:Q25373]]) # [[Утопія]] ([[d:Q131156]]) === Музыка, 161 === ==== Асноўнае, 23 ==== # '''[[Музыка]]''' ([[d:Q638]]) ## [[Хор]] ([[d:Q131186]]) ## [[Музычны інтэрвал]] ([[d:Q189962]]) ## [[Мажор]] ([[d:Q58795659]]) ## [[Мінор]] ([[d:Q12827391]]) ## [[Музычная імправізацыя]] ([[d:Q1049625]]) ## [[Гама]] ([[d:Q179651]]) ## [[Аркестар]] ([[d:Q42998]]) ## [[Рытм]] ([[d:Q170406]]) # [[Сьпеў]] ([[d:Q27939]]) # '''[[Песьня]]''' ([[d:Q7366]]) # [[Музыказнаўства]] ([[d:Q164204]]) ## [[Артыкуляцыя]] ([[d:Q372923]]) ## [[Кантрапункт]] ([[d:Q186393]]) ## [[Тэорыя музыкі]] ([[d:Q193544]]) ## [[Музычная форма]] ([[d:Q862597]]) ## [[Музычны лад]] ([[d:Q731978]]) ## [[Дадэкафонія]] ([[d:Q221686]]) # [[Музычны відэакліп]] ([[d:Q193977]]) # [[Рэп]] ([[d:Q6010]]) # [[Мэлёдыя]] ([[d:Q170412]]) # [[Музычная гармонія]] ([[d:Q184421]]) ## [[Акорд]] ([[d:Q170439]]) ====Музычныя жанры і формы, 66==== # [[Музыка Сярэднявечча]] ([[d:Q163775]]) # [[Музыка эпохі Адраджэньня]] ([[d:Q201405]]) # [[Барокавая музыка]] ([[d:Q8361]]) # [[Музыка клясыцызму]] ([[d:Q17723]]) # [[Музыка рамантызму]] ([[d:Q207591]]) # [[Рэлігійная музыка]] ([[d:Q1065742]]) # [[Клясычная музыка XX стагодзьдзя]] ([[d:Q1338153]]) ## [[Імпрэсіянізм у музыцы]] ([[d:Q837182]]) ## [[Экспрэсіянізм]] ([[d:Q613707]]) ## [[Нэаклясыцызм]] ([[d:Q535611]]) # [[Сучасная клясычная музыка]] ([[d:Q612024]]) ## [[Сэрыялізм]] ([[d:Q507246]]) ## [[Алеаторыка]] ([[d:Q623715]]) ## [[Мінімалізм]] ([[d:Q572901]]) # '''[[Клясычная музыка]]''' ([[d:Q9730]]) ## [[Арыя]] ([[d:Q178122]]) ## [[Канон (музыка)|Канон]] ([[d:Q53831]]) ## [[Кантата]] ([[d:Q174873]]) ## [[Камэрная музыка]] ([[d:Q189201]]) ## [[Канцэрт]] ([[d:Q9748]]) ## [[Эцюд]] ([[d:Q207841]]) ## [[Фуга]] ([[d:Q181014]]) ## [[Гімн]] ([[d:Q484692]]) ## [[Лід]] ([[d:Q216860]]) ## [[Мадрыгал]] ([[d:Q193217]]) ## [[Імша]] ([[d:Q217295]]) ## '''[[Опэра]]''' ([[d:Q1344]]) ## [[Увэртура]] ([[d:Q202287]]) ## [[Прэлюдыя]] ([[d:Q212148]]) ## [[Рэквіем]] ([[d:Q51616]]) ## [[Саната]] ([[d:Q131269]]) ## [[Сюіта]] ([[d:Q203005]]) ## [[Сымфанічная паэма]] ([[d:Q271802]]) ## '''[[Сымфонія]]''' ([[d:Q9734]]) # '''[[Блюз]]''' ([[d:Q9759]]) # [[Кантры]] ([[d:Q83440]]) # [[Танцавальная музыка]] ([[d:Q316930]]) # [[Лёгкая музыка]] ([[d:Q848399]]) # '''[[Электронная музыка]]''' ([[d:Q9778]]) # [[Музыка да фільму]] ([[d:Q492264]]) # [[Фолк-музыка]] ([[d:Q43343]]) # [[Гамэлан]] ([[d:Q194492]]) # [[Грыгарыянскі сьпеў]] ([[d:Q26473]]) # '''[[Гіп-гоп]]''' ([[d:Q11401]]) # '''[[Джаз]]''' ([[d:Q8341]]) ## [[Бібоп]] ([[d:Q105513]]) ## [[Дыксілэнд]] ([[d:Q906647]]) ## [[Вольны джаз]] ([[d:Q211781]]) ## [[Сўінг (музыка)|Сўінг]] ([[d:Q203775]]) # [[Клезьмер]] ([[d:Q212944]]) # [[Дзяржаўны гімн]] ([[d:Q23691]]) # [[Поп-музыка]] ([[d:Q37073]]) # '''[[Рэгі]]''' ([[d:Q9794]]) # [[Рытм-н-блюз]] ([[d:Q45981]]) ## [[Соўл]] ([[d:Q131272]]) # '''[[Рок-музыка]]''' ([[d:Q11399]]) ## [[Мэтал (музыка)|Мэтал]] ([[d:Q38848]]) # [[Шлягер]] ([[d:Q959583]]) # [[Этнічная музыка]] ([[d:Q205049]]) # [[Дыска]] ([[d:Q58339]]) # [[Фанк]] ([[d:Q164444]]) # [[Рэгтайм]] ([[d:Q185652]]) # [[Альтэрнатыўны рок]] ([[d:Q11366]]) # [[Панк-рок]] ([[d:Q3071]]) # [[Рок-н-рол]] ([[d:Q7749]]) # [[Аўтар-выканаўца]] ([[d:Q488205]]) ====Музычныя інструмэнты, 59==== # [[Музычны інструмэнт]] ([[d:Q34379]]) # [[Акардэон]] ([[d:Q79838]]) # [[Медны духавы інструмэнт]] ([[d:Q180744]]) # [[Альта-саксафон]] ([[d:Q445275]]) # [[Бас-гітара]] ([[d:Q46185]]) # [[Вялікі бубен]] ([[d:Q211028]]) # [[Фагот]] ([[d:Q159998]]) # [[Звон]] ([[d:Q101401]]) # [[Банго]] ([[d:Q243998]]) # [[Карыльён]] ([[d:Q505174]]) # [[Віялянчэль]] ([[d:Q8371]]) # [[Чэлеста]] ([[d:Q320341]]) # [[Аркестравыя звоны]] ([[d:Q178812]]) # [[Клярнэт]] ([[d:Q8343]]) # [[Контрафагот]] ([[d:Q83513]]) # [[Карнэт]] ([[d:Q202027]]) # '''[[Барабан]]''' ([[d:Q11404]]) # [[Электронны музычны інструмэнт]] ([[d:Q1327500]]) ## [[Электрагітара]] ([[d:Q78987]]) ## [[Электрычнае фартэпіяна]] ([[d:Q1136507]]) ## [[Сэквэнсар]] ([[d:Q646683]]) ## [[Сынтэзатар]] ([[d:Q163829]]) # [[Ангельскі ражок]] ([[d:Q185041]]) # [[Эўфаніюм]] ([[d:Q495529]]) # [[Флюгельгорн]] ([[d:Q382616]]) # '''[[Флейта]]''' ([[d:Q11405]]) # [[Валторна]] ([[d:Q163759]]) # '''[[Гітара]]''' ([[d:Q6607]]) # [[Губны гармонік]] ([[d:Q51290]]) # [[Язычковы арган]] ([[d:Q12460259]]) # [[Арфа]] ([[d:Q47369]]) # [[Клявэсын]] ([[d:Q81982]]) # [[Ліра]] ([[d:Q201129]]) # [[Габой]] ([[d:Q8377]]) # '''[[Фартэпіяна]]''' ([[d:Q5994]]) # [[Пікала]] ([[d:Q83509]]) # [[Арган]] ([[d:Q281460]]) # [[Блёкфлейта]] ([[d:Q187851]]) # [[Саксафон]] ([[d:Q9798]]) # [[Малы бубен]] ([[d:Q208421]]) # [[Сузафон]] ([[d:Q499387]]) # [[Кантрабас]] ([[d:Q80019]]) # [[Струнныя музычныя інструмэнты]] ([[d:Q1798603]]) # [[Літаўры]] ([[d:Q189737]]) # [[Трамбон]] ([[d:Q8350]]) # '''[[Труба]]''' ([[d:Q8338]]) # [[Туба]] ([[d:Q131168]]) # [[Вібрафон]] ([[d:Q206987]]) # [[Альт (струнны інструмэнт)|Альт]] ([[d:Q80284]]) # '''[[Скрыпка]]''' ([[d:Q8355]]) # [[Ксыляфон]] ([[d:Q165666]]) # [[Цытра]] ([[d:Q76239]]) # [[Мандаліна]] ([[d:Q302497]]) # [[Лютня]] ([[d:Q180733]]) # [[Духавы музычны інструмэнт]] ([[d:Q173453]]) # [[Драўляны духавы музычны інструмэнт]] ([[d:Q181247]]) # [[Дуда (музычны інструмэнт)|Дуда]] ([[d:Q8347]]) # [[Ударны музычны інструмэнт]] ([[d:Q133163]]) # [[Талерка (музычны інструмэнт)|Талерка]] ([[d:Q190172]]) ====Музычныя творы, 13==== # ''[[Чатыры паравіны (Вівальдзі)|Чатыры паравіны]]'' ([[d:Q12016]]) # ''[[Сымфонія №5 (Бэтговэн)|Сымфонія №5]]'' ([[d:Q188709]]) # ''[[Сымфонія №9 (Бэтговэн)|Сымфонія №9]]'' ([[d:Q11989]]) # ''[[Кармэн (опэра)|Кармэн]]'' ([[d:Q185968]]) # ''[[Дон Жуан (опэра)|Дон Жуан]]'' ([[d:Q192039]]) # ''[[Мадам Батэрфляй]]'' ([[d:Q19005]]) # ''[[Чароўная флейта]]'' ([[d:Q5064]]) # ''[[Пярсьцёнак Нібэлюнгаў]]'' ([[d:Q190237]]) # ''[[Травіята]]'' ([[d:Q186162]]) # ''[[Лебядзінае возера]]'' ([[d:Q199786]]) # ''[[The Dark Side of the Moon]]'' ([[d:Q150901]]) # ''[[Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band]]'' ([[d:Q169226]]) # ''[[Thriller]]'' ([[d:Q44320]]) === Выканаўчае мастацтва, 60 === ====Канцэпцыі, 6==== # [[Сцэнічнае мастацтва]] ([[d:Q184485]]) # [[Акторства]] ([[d:Q222749]]) # [[Аўдыторыя]] ([[d:Q211198]]) # [[Тэатар]] ([[d:Q24354]]) # [[Жарт]] ([[d:Q131138]]) # [[Пародыя]] ([[d:Q170539]]) ====Формы, 54==== # [[Акрабатыка]] ([[d:Q193036]]) ## [[Канатаходзтва]] ([[d:Q219616]]) # [[Цырк]] ([[d:Q47928]]) ## [[Жангляваньне]] ([[d:Q194326]]) ## [[Дрэсура жывёл]] ([[d:Q1193939]]) # [[Ілюзіянізм]] ([[d:Q148442]]) ## [[Прэстыдыжытацыя]] ([[d:Q350834]]) # [[М’юзыкал]] ([[d:Q2743]]) # [[Апэрэта]] ([[d:Q170384]]) # [[Прамова]] ([[d:Q861911]]) # [[Пэрформанс]] ([[d:Q213156]]) # [[Клоўн]] ([[d:Q7358]]) # '''[[Танец]]''' ([[d:Q11639]]) # [[Балет]] ([[d:Q41425]]) # [[Танец жывата]] ([[d:Q182863]]) # [[Харэаграфія]] ([[d:Q180856]]) # [[Басанова]] ([[d:Q486263]]) # [[Брэйк-данс]] ([[d:Q169737]]) # '''[[Флямэнка]]''' ([[d:Q9764]]) # [[Народны танец]] ([[d:Q201022]]) # [[Факстрот]] ([[d:Q245418]]) # [[Гіп-гоп]] ([[d:Q1132127]]) # [[Джытэрбаг]] ([[d:Q950354]]) # [[Джайва]] ([[d:Q17237]]) # [[Мамба]] ([[d:Q333002]]) # [[Мадэрновы танец]] ([[d:Q850130]]) # [[Пасадобль]] ([[d:Q208341]]) # [[Кўікстэп]] ([[d:Q663529]]) # '''[[Самба]]''' ([[d:Q11403]]) # [[Танга]] ([[d:Q338450]]) # [[Тўіст]] ([[d:Q387916]]) # [[Вальс]] ([[d:Q193434]]) # '''[[Тэатар]]''' ([[d:Q11635]]) ## [[Старажытнагрэцкі тэатар]] ([[d:Q189072]]) ## [[Аматарскі тэатар]] ([[d:Q455695]]) ## [[Тэатар імправізацыі]] ([[d:Q1140700]]) # [[Праслухоўваньне]] ([[d:Q1292520]]) # [[Брадўэйскі тэатар]] ([[d:Q235065]]) # [[Кабарэ]] ([[d:Q131183]]) # [[Кардэбалет]] ([[d:Q1206595]]) # [[Камэдыя]] ([[d:Q40831]]) # [[Камэдыя дэль артэ]] ([[d:Q191890]]) # [[Дыялёг]] ([[d:Q131395]]) # [[Драма]] ([[d:Q25372]]) # [[Містэрыя]] ([[d:Q240911]]) # [[Тэатральны рэжысэр]] ([[d:Q3387717]]) # [[Лялькавы тэатар]] ([[d:Q588750]]) # [[Салілёквіюм]] ([[d:Q184528]]) # [[Кабукі]] ([[d:Q199701]]) # [[Пэкінская опэра]] ([[d:Q335101]]) # [[Но]] ([[d:Q226887]]) # [[Сцэнаграфія]] ([[d:Q737201]]) # [[Ваянг]] ([[d:Q1078316]]) # [[Трагедыя]] ([[d:Q80930]]) === Візуальнае мастацтва, 122 === # '''[[Мастацтва]]''' ([[d:Q735]]) # [[Выяўленчае мастацтва]] ([[d:Q36649]]) ====Гісторыя мастацтва, 50==== # [[Бізантыйскае мастацтва]] ([[d:Q211884]]) # [[Каралінскае адраджэньне]] ([[d:Q157123]]) # [[Кельцкае мастацтва]] ([[d:Q914395]]) # [[Этрускае мастацтва]] ([[d:Q830331]]) # [[Мініятура]] ([[d:Q8362]]) # [[Атонскае мастацтва]] ([[d:Q1066218]]) # [[Выяўленчае мастацтва Адраджэньня]] ([[d:Q1133779]]) # [[Вітраж]] ([[d:Q1473346]]) # [[Акадэмізм]] ([[d:Q189458]]) # [[Барока]] ([[d:Q37853]]) # [[Клясыцызм]] ([[d:Q170292]]) # [[Дусэльдофская мастацкая школа]] ([[d:Q680559]]) # [[Залаты век нідэрляндзкага жывапісу]] ([[d:Q2352880]]) # [[Ампір]] ([[d:Q191105]]) # [[Готыка]] ([[d:Q46825]]) # [[Маньерызм]] ([[d:Q131808]]) # [[Рэалізм (мастацтва)|Рэалізм]] ([[d:Q10857409]]) # [[Раманскае мастацтва]] ([[d:Q46805]]) # [[Ракако]] ([[d:Q122960]]) # [[Мадэрновае мастацтва]] ([[d:Q38166]]) # [[Абстракцыянізм]] ([[d:Q128115]]) # [[Абстрактны экспрэсіянізм]] ([[d:Q177725]]) # [[Ар-дэко]] ([[d:Q173782]]) # [[Мадэрн]] ([[d:Q34636]]) # [[Баўгаўс]] ([[d:Q124354]]) # [[Канструктывізм (мастацтва)|Канструктывізм]] ([[d:Q207103]]) # [[Кубізм]] ([[d:Q42934]]) # [[Дадаізм]] ([[d:Q6034]]) # [[Экспрэсіянізм]] ([[d:Q80113]]) # [[Футурызм]] ([[d:Q131221]]) # [[Імпрэсіянізм]] ([[d:Q40415]]) # [[Кіч]] ([[d:Q131711]]) # [[Нэаклясыцызм]] ([[d:Q14378]]) # [[Прэрафаэліты]] ([[d:Q184814]]) # [[Постімпрэсіянізм]] ([[d:Q166713]]) # [[Супрэматызм]] ([[d:Q191970]]) # [[Сюррэалізм]] ([[d:Q39427]]) # [[Сымбалізм (мастацтва)|Сымбалізм]] ([[d:Q164800]]) # [[Сучаснае мастацтва]] ([[d:Q186030]]) # [[Флюксус]] ([[d:Q108908]]) # [[Кінэтычная мастацтва]] ([[d:Q466521]]) # [[Лэнд-арт]] ([[d:Q326478]]) # [[Мінімалізм]] ([[d:Q173436]]) # [[Нэаэкспрэсіянізм]] ([[d:Q589655]]) # [[Канцэптуальнае мастацтва]] ([[d:Q203209]]) # [[Оп-арт]] ([[d:Q182331]]) # [[Ар-брут]] ([[d:Q594150]]) # [[Поп-арт]] ([[d:Q134147]]) # [[Постамадэрнавае мастацтва]] ([[d:Q3318563]]) # [[Трансавангард]] ([[d:Q224885]]) ====Мастацкія прылады, 6==== # [[Драўляны вугаль]] ([[d:Q177463]]) # [[Атрамант]] ([[d:Q127418]]) # [[Фарба]] ([[d:Q174219]]) # [[Аловак]] ([[d:Q14674]]) # [[Пігмэнт]] ([[d:Q161179]]) # [[Асадка]] ([[d:Q165447]]) ====Дызайн, 3==== # [[Дызайн]] ([[d:Q82604]]) # [[Графічны дызайн]] ([[d:Q185925]]) # [[Вэб-дызайн]] ([[d:Q190637]]) ====Канцэпцыі і формы, 39==== # [[Бодзі-арт]] ([[d:Q678649]]) # '''[[Каліграфія]]''' ([[d:Q12681]]) # '''[[Комікс]]''' ([[d:Q1004]]) # [[Малюнак]] ([[d:Q93184]]) # [[Мастацтва асяродзьдзя]] ([[d:Q473743]]) # '''[[Мода]]''' ([[d:Q12684]]) # [[Рамяство]] ([[d:Q877729]]) # '''[[Жывапіс]]''' ([[d:Q11629]]) # [[Палітра]] ([[d:Q425548]]) # [[Мініятура]] ([[d:Q282129]]) # '''[[Ганчарства]]''' ([[d:Q11642]]) # '''[[Скульптура]]''' ([[d:Q11634]]) # [[Відэамастацтва]] ([[d:Q682010]]) # [[Каляж]] ([[d:Q170593]]) # [[Манга]] ([[d:Q8274]]) # [[Графіці]] ([[d:Q17514]]) # [[Ілюстрацыя]] ([[d:Q178659]]) # [[Мазаіка]] ([[d:Q133067]]) # [[Алейны жывапіс]] ([[d:Q174705]]) # [[Арыгамі]] ([[d:Q83357]]) # [[Акварэль]] ([[d:Q50030]]) # '''[[Фільм]]''' ([[d:Q11424]]) # [[Кінатэатар]] ([[d:Q41253]]) # '''[[Мультыплікацыя]]''' ([[d:Q11425]]) ## '''[[Анімэ]]''' ([[d:Q1107]]) ## [[Кампутарная анімацыя]] ([[d:Q1401416]]) # [[Каляровы кінэматограф]] ([[d:Q941530]]) # [[Кароткамэтражны фільм]] ([[d:Q24862]]) # [[Нямое кіно]] ([[d:Q226730]]) # [[Кінавытворчасьць]] ([[d:Q932586]]) ## [[Кінэматограф]] ([[d:Q590870]]) ## [[Мантаж (кінэматограф)|Мантаж]] ([[d:Q237893]]) ## [[Гукавыя эфэкты]] ([[d:Q762316]]) ## [[Спэцэфэкт]] ([[d:Q381243]]) ## [[Студыйная сыстэма]] ([[d:Q11307668]]) ## [[Тэхнікалар]] ([[d:Q674564]]) # [[Балівуд]] ([[d:Q93196]]) # [[Канскі кінафэстываль]] ([[d:Q42369]]) # [[Оскар]] ([[d:Q19020]]) ====Творы, 22==== # ''[[Хлопчык у блакітным]]'' ([[d:Q604761]]) # ''[[Сьмерць Сакрата]]'' ([[d:Q1752990]]) # ''[[Мона Ліза]]'' ([[d:Q12418]]) # ''[[Начная варта]]'' ([[d:Q219831]]) # ''[[Крык (карціна)|Крык]]'' ([[d:Q471379]]) # ''[[Тайная вячэра (да Вінчы)|Тайная вячэра]]'' ([[d:Q128910]]) # ''[[Зорная ноч]]'' ([[d:Q45585]]) # ''[[Герніка (карціна)|Герніка]]'' ([[d:Q175036]]) # ''[[Мысьляр (статуя)|Мысьляр]]'' ([[d:Q18003128]]) # ''[[Давід (Мікелянджэлё)|Давід]]'' ([[d:Q179900]]) # ''[[Хлопчык, які спраўляе]]'' ([[d:Q152072]]) # ''[[Русалачка (статуя)|Русалачка]]'' ([[d:Q214619]]) # ''[[Вэнэра Мілёская]]'' ([[d:Q151952]]) # ''[[Беласьнежка і сем гномаў (фільм, 1937)|Беласьнежка і сем гномаў]]'' ([[d:Q134430]]) # ''[[Грамадзянін Кейн]]'' ([[d:Q24815]]) # ''[[Лоўрэнс Арабійскі (фільм)|Лоўрэнс Арабійскі (фільм)]]'' ([[d:Q228186]]) # ''[[Гукі музыкі (фільм)|Гукі музыкі]]'' ([[d:Q60072]]) # ''[[Касаблянка (фільм)|Касаблянка]]'' ([[d:Q132689]]) # ''[[Зьнесеныя ветрам (фільм)|Зьнесеныя ветрам]]'' ([[d:Q2875]]) # ''[[2001: Касьмічная адысэя (фільм)|2001: Касьмічная адысэя]]'' ([[d:Q103474]]) # ''[[Зорныя войны]]'' ([[d:Q462]]) # ''[[Хросны бацька (фільм)|Хросны бацька]]'' ([[d:Q47703]]) == Філязофія і рэлігія, 350 == === Філязофія, 98 === ====Асноўнае, 6==== # '''[[Філязофія]]''' ([[d:Q5891]]) # [[Філязофія мовы]] ([[d:Q484761]]) # [[Філязофія матэматыкі]] ([[d:Q180536]]) # [[Філязофія сьвядомасьці]] ([[d:Q23407]]) # [[Палітычная філязофія]] ([[d:Q179805]]) # [[Сацыяльная філязофія]] ([[d:Q180592]]) ==== Гісторыя філязофіі, 13==== # [[Дасакратыкі]] ([[d:Q178540]]) # [[Філязофія антычнасьці]] ([[d:Q204100]]) ## [[Старажытнагрэцкая філязофія]] ([[d:Q999259]]) # [[Сярэднявечная філязофія]] ([[d:Q192292]]) # [[Філязофія Адраджэньня]] ([[d:Q917440]]) # [[Навачасная філязофія]] ([[d:Q860746]]) # [[Сучасная філязофія]] ([[d:Q943303]]) # [[Усходняя філязофія]] ([[d:Q307043]]) # [[Заходняя філязофія]] ([[d:Q842333]]) # [[Індыйская філязофія]] ([[d:Q376022]]) # [[Кітайская філязофія]] ([[d:Q184663]]) # [[Нямецкая філязофія]] ([[d:Q1203683]]) # [[Філязофія ЗША]] ([[d:Q2364399]]) ====Філязофскія галіны, падыходы і паняткі, 65 ==== =====Эстэтыка, 4===== # [[Эстэтыка]] ([[d:Q35986]]) # '''[[Прыгажосьць]]''' ([[d:Q7242]]) # [[Мімэзіс]] ([[d:Q468427]]) # [[Узьнёсласьць]] ([[d:Q999803]]) =====Этыка, 16===== # '''[[Этыка]]''' ([[d:Q9465]]) # [[Практычная этыка]] ([[d:Q538733]]) # [[Мэтаэтыка]] ([[d:Q56003]]) # [[Нарматыўныя этыка]] ([[d:Q1321845]]) # [[Дэанталёгія]] ([[d:Q221373]]) # [[Нігілізм]] ([[d:Q80968]]) # [[Рэлятывізм]] ([[d:Q83188]]) # [[Утылітарызм]] ([[d:Q160590]]) # [[Абавязак]] ([[d:Q878070]]) # [[Зло]] ([[d:Q15292]]) # '''[[Свабода волі]]''' ([[d:Q9476]]) # [[Дабро]] ([[d:Q15290]]) # [[Свабода]] ([[d:Q2979]]) # [[Мараль]] ([[d:Q48324]]) # [[Цнота]] ([[d:Q157811]]) # [[Мудрасьць]] ([[d:Q799]]) =====Эпістэмалёгія, 15===== # '''[[Эпістэмалёгія]]''' ([[d:Q9471]]) # [[Лязо Окама]] ([[d:Q131012]]) # [[Здаровы глузд]] ([[d:Q332880]]) # [[Сумленьне]] ([[d:Q193526]]) # [[Меркаваньне]] ([[d:Q3962655]]) # [[Парадыгма]] ([[d:Q28643]]) # [[Глузд]] ([[d:Q178354]]) # [[Эмпірызм]] ([[d:Q83368]]) # [[Натуралізм]] ([[d:Q56000]]) # [[Прагматызм]] ([[d:Q126692]]) # [[Рацыяналізм]] ([[d:Q483024]]) # [[Рэдукцыянізм]] ([[d:Q206829]]) # [[Досьвед]] ([[d:Q164359]]) # '''[[Веды]]''' ([[d:Q9081]]) # '''[[Ісьціна]]''' ([[d:Q7949]]) =====Лёгіка, 6===== # '''[[Лёгіка]]''' ([[d:Q8078]]) # '''[[Дыялектыка]]''' ([[d:Q9453]]) # '''[[Філязофская лёгіка]]''' ([[d:Q491412]]) # [[Аргумэнт]] ([[d:Q186619]]) # [[Выснова]] ([[d:Q408386]]) # [[Парадокс]] ([[d:Q483372]]) =====Мэтафізыка, 12===== # [[Мэтафізыка]] ([[d:Q35277]]) # [[Абстракцыя]] ([[d:Q673661]]) # [[Прычыннасьць]] ([[d:Q179289]]) # [[Нішто]] ([[d:Q154242]]) # [[Дэтэрмінізм]] ([[d:Q131133]]) # [[Дуалізм]] ([[d:Q167312]]) # [[Ідэалізм]] ([[d:Q33442]]) # '''[[Матэрыялізм]]''' ([[d:Q7081]]) # [[Манізм]] ([[d:Q178801]]) # [[Экзыстэнцыя]] ([[d:Q468777]]) # [[Анталёгія]] ([[d:Q44325]]) # '''[[Рэальнасьць]]''' ([[d:Q9510]]) =====Філязофія навукі, 6===== # [[Філязофія навукі]] ([[d:Q59115]]) ## [[Факт]] ([[d:Q188572]]) ## [[Гіпотэза]] ([[d:Q41719]]) ## [[Псэўданавука]] ([[d:Q483677]]) ### [[Парапсыхалёгія]] ([[d:Q179098]]) ## [[Тэорыя]] ([[d:Q17737]]) =====Рэлігійная філязофія, 6===== # [[Рэлігійная філязофія]] ([[d:Q2054106]]) ## [[Будыйская філязофія]] ([[d:Q1001079]]) ## [[Ісламская філязофія]] ([[d:Q193104]]) ## [[Хрысьціянская філязофія]] ([[d:Q854807]]) # [[Філязофія рэлігіі]] ([[d:Q209295]]) # [[Абсалютнасьць]] ([[d:Q481201]]) ==== Філязофскія школы і традыцыі, 14 ==== # [[Кантынэнтальная філязофія]] ([[d:Q59104]]) # [[Экзыстэнцыялізм]] ([[d:Q38066]]) # [[Гуманізм]] ([[d:Q46158]]) # [[Лягічны пазытывізм]] ([[d:Q193627]]) # [[Мадэрнізм]] ([[d:Q878985]]) # [[Пазытывізм]] ([[d:Q131015]]) # [[Постмадэрнізм]] ([[d:Q47783]]) # [[Рамантызм]] ([[d:Q37068]]) # [[Скептыцызм]] ([[d:Q1395219]]) # [[Стаіцызм]] ([[d:Q48235]]) # [[Структуралізм]] ([[d:Q179168]]) # [[Аналітычная філязофія]] ([[d:Q183216]]) # [[Фэнамэналёгія]] ([[d:Q179235]]) # [[Тамізм]] ([[d:Q328945]]) ===Рэлігія і духоўнасьць, 87 === # '''[[Рэлігія]]''' ([[d:Q9174]]) # [[Боскасьць]] ([[d:Q178885]]) ## '''[[Бог]]''' ([[d:Q190]]) ## [[Багіня]] ([[d:Q205985]]) # [[Сьвятар]] ([[d:Q42603]]) # [[Духоўнасьць]] ([[d:Q168796]]) # '''[[Душа]]''' ([[d:Q9165]]) # [[Мэдытацыя]] ([[d:Q108458]]) # [[Малітва]] ([[d:Q40953]]) # [[Адарацыя]] ([[d:Q851918]]) # [[Абразаньне]] ([[d:Q83345]]) # [[Д’ябал]] ([[d:Q6674]]) # [[Рэлігіязнаўства]] ([[d:Q34187]]) # [[Ахвярапрынашэньне]] ([[d:Q179723]]) # [[Параўнальнае рэлігіязнаўства]] ([[d:Q1075827]]) # [[Дактрына]] ([[d:Q117850]]) # [[Народная рэлігія]] ([[d:Q1068640]]) # [[Свабода вераваньняў]] ([[d:Q171899]]) # [[Сьвецкасьць]] ([[d:Q216920]]) # [[Багаслоўе]] ([[d:Q34178]]) # [[Бог-творца]] ([[d:Q635155]]) # [[Маці-багавіца]] ([[d:Q334486]]) # [[Анімізм]] ([[d:Q43004]]) # [[Стварэньне Сусьвету]] ([[d:Q215304]]) # [[Праклён]] ([[d:Q109411]]) # [[Эсхаталёгія]] ([[d:Q170337]]) # [[Рэлігійная вера]] ([[d:Q5410500]]) # [[Міт пра паходжаньне]] ([[d:Q390248]]) # [[Уваскрасеньне]] ([[d:Q188681]]) # [[Сьвятасьць]] ([[d:Q1151419]]) # [[Звышнатуральнае]] ([[d:Q80837]]) # [[Татэмізм]] ([[d:Q947965]]) # [[Тэафанія]] ([[d:Q899918]]) # [[Апалягетыка]] ([[d:Q191776]]) # [[Пост]] ([[d:Q44602]]) # [[Ерась]] ([[d:Q160598]]) # [[Абраз]] ([[d:Q132137]]) # [[Іканаборства]] ([[d:Q181543]]) # [[Балвахвальства]] ([[d:Q840665]]) # [[Літургія]] ([[d:Q172331]]) # [[Пілігрымка]] ([[d:Q1644573]]) # [[Прароцтва]] ([[d:Q214267]]) # [[Навяртаньне]] ([[d:Q904756]]) # [[Рытуал]] ([[d:Q189819]]) # [[Шанаваньне сьвятых]] ([[d:Q1579384]]) # [[Пакланеньне]] ([[d:Q2514663]]) # [[Труп]] ([[d:Q48422]]) # [[Пахаваньне]] ([[d:Q201676]]) # [[Могілкі]] ([[d:Q39614]]) # [[Магіла]] ([[d:Q173387]]) # [[Крэмацыя]] ([[d:Q207315]]) # [[Увасабленьне сьмерці]] ([[d:Q161936]]) # [[Дух (філязофія)|Дух]] ([[d:Q193291]]) # [[Жыцьцё пасьля сьмерці]] ([[d:Q623282]]) # [[Рэінкарнацыя]] ([[d:Q128593]]) # [[Несьмяротнасьць]] ([[d:Q193942]]) # [[Замагільны сьвет]] ([[d:Q16354816]]) # [[Рай]] ([[d:Q3363340]]) # [[Пекла]] ([[d:Q564]]) # [[Алтар]] ([[d:Q101687]]) # [[Антыклерыкалізм]] ([[d:Q478004]]) # [[Сымбаль веры]] ([[d:Q183770]]) # [[Культ]] ([[d:Q11038979]]) # [[Манастыр]] ([[d:Q44613]]) # [[Канфэсія]] ([[d:Q13414953]]) # [[Схізма]] ([[d:Q41521]]) # [[Сэкта]] ([[d:Q19097]]) # [[Сьвятыня]] ([[d:Q697295]]) # [[Храм]] ([[d:Q44539]]) # [[Тэізм]] ([[d:Q620805]]) # [[Агнастыцызм]] ([[d:Q288928]]) # '''[[Атэізм]]''' ([[d:Q7066]]) # [[Дэізм]] ([[d:Q620629]]) # '''[[Фундамэнталізм]]''' ([[d:Q9149]]) # '''[[Монатэізм]]''' ([[d:Q9159]]) # [[Панэнтэізм]] ([[d:Q221390]]) # [[Пантэізм]] ([[d:Q728455]]) # '''[[Політэізм]]''' ([[d:Q9163]]) # [[Экумэнізм]] ([[d:Q156112]]) # [[Нэапаганства]] ([[d:Q189753]]) # [[Артадоксія]] ([[d:Q383258]]) # [[Паганства]] ([[d:Q29536]]) # [[Сынкрэтызм]] ([[d:Q172904]]) # [[Унітарыянства]] ([[d:Q106687]]) # [[Нэтэізм]] ([[d:Q871396]]) # [[Антытэізм]] ([[d:Q5522978]]) # [[Вальнадумства]] ([[d:Q210115]]) === Адмысловыя рэлігіі, 113 === ====Абрамічныя рэлігіі, 61 ==== # '''[[Хрысьціянства]]''' ([[d:Q5043]]) # [[Друзы]] ([[d:Q163943]]) # '''[[Іслам]]''' ([[d:Q432]]) # '''[[Юдаізм]]''' ([[d:Q9268]]) # [[Анёл]] ([[d:Q235113]]) # [[Дух Сьвяты]] ([[d:Q37302]]) # [[Мэсія]] ([[d:Q51626]]) # [[Грэх]] ([[d:Q60227]]) # [[Дзесяць прыказаньняў]] ([[d:Q34623]]) # [[Хрысьціянская царква]] ([[d:Q34651]]) # [[Ягова]] ([[d:Q3678579]]) # [[Сатана]] ([[d:Q35230]]) # [[Біблія]] ([[d:Q1845]]) ## [[Новы Запавет]] ([[d:Q18813]]) ## [[Стары Запавет]] ([[d:Q19786]]) # [[Божае Нараджэньне]] ([[d:Q19809]]) # [[Вялікдзень]] ([[d:Q21196]]) # [[Дзень Сьвятога Духу]] ([[d:Q39864]]) # [[Тройца]] ([[d:Q37090]]) # [[Антытрынітарызм]] ([[d:Q584205]]) # [[Каталіцтва]] ([[d:Q1841]]) ## '''[[Каталіцкая Царква]]''' ([[d:Q9592]]) ## [[Папа]] ([[d:Q19546]]) # [[Праваслаўе]] ([[d:Q3333484]]) # [[Пратэстанцтва]] ([[d:Q23540]]) ## [[Англіканства]] ([[d:Q6423963]]) ## [[Баптызм]] ([[d:Q93191]]) ## [[Эвангелізм]] ([[d:Q194253]]) ## [[Лютэранства]] ([[d:Q75809]]) ## [[Мэтадызм]] ([[d:Q33203]]) ## [[Мармоны]] ([[d:Q747802]]) ## [[Квакеры]] ([[d:Q170208]]) # [[Старажытныя ўсходнія цэрквы]] ([[d:Q49377]]) # [[Царква]] ([[d:Q16970]]) # [[Катэдра]] ([[d:Q2977]]) # [[Расейская праваслаўная царква]] ([[d:Q60995]]) # [[Кальвінізм]] ([[d:Q101849]]) # [[Пяць слупоў ісламу]] ([[d:Q176770]]) # [[Ісламскія кірункі]] ([[d:Q1192063]]) ## [[Шыізм]] ([[d:Q9585]]) ## '''[[Сунізм]]''' ([[d:Q483654]]) ## '''[[Суфізм]]''' ([[d:Q9603]]) # [[Алаг]] ([[d:Q234801]]) # [[Каран]] ([[d:Q428]]) # [[Імам]] ([[d:Q125482]]) # [[Мячэт]] ([[d:Q32815]]) # [[Хадж]] ([[d:Q234915]]) # [[Гадыс]] ([[d:Q234343]]) # [[Кааба]] ([[d:Q29466]]) # [[Мусульмане]] ([[d:Q47740]]) # [[Шарыят]] ([[d:Q482752]]) # [[Артадаксальны юдаізм]] ([[d:Q80970]]) # [[Рэфармісцкі юдаізм]] ([[d:Q1133485]]) # [[Кансэрватыўны юдаізм]] ([[d:Q205644]]) # [[Пэсах]] ([[d:Q121393]]) # [[Рабін]] ([[d:Q133485]]) # [[Сынагога]] ([[d:Q34627]]) # [[Тора]] ([[d:Q34990]]) # [[Танах]] ([[d:Q83367]]) # [[Талмуд]] ([[d:Q43290]]) # [[Ём Кіпур]] ([[d:Q132994]]) ====Усходнія рэлігіі, 45==== # [[Аяважы]] ([[d:Q217403]]) # [[Багаі]] ([[d:Q22679]]) # '''[[Будызм]]''' ([[d:Q748]]) ## [[Магаяна]] ([[d:Q48362]]) ### [[Авалакітэшвара]] ([[d:Q193849]]) ### [[Дыямэнтавая сутра]] ([[d:Q494235]]) ## [[Нірвана]] ([[d:Q42927]]) ## [[Тгэравада]] ([[d:Q132265]]) ### [[Палійскі канон]] ([[d:Q215685]]) ## [[Тыбэцкі будызм]] ([[d:Q483889]]) ## [[Ваджраяна]] ([[d:Q172175]]) ## '''[[Дзэн]]''' ([[d:Q7953]]) # '''[[Канфуцыянства]]''' ([[d:Q9581]]) ## [[Чатыры кнігі і пяць канонаў]] ([[d:Q1377760]]) # '''[[Індуізм]]''' ([[d:Q9089]]) ## [[Шываізм]] ([[d:Q234953]]) ## [[Вішнуізм]] ([[d:Q45584]]) ## [[Шактызм]] ([[d:Q849345]]) ## [[Ом (мантра)|Ом]] ([[d:Q184128]]) ## [[Аватара]] ([[d:Q83090]]) ## [[Аюрвэда]] ([[d:Q132325]]) ## [[Бгагавадгіта]] ([[d:Q46802]]) ## [[Брагма]] ([[d:Q11389]]) ## [[Брагман]] ([[d:Q746990]]) ## [[Дгарма]] ([[d:Q134293]]) ## [[Ішвара]] ([[d:Q71684]]) ## [[Карма]] ([[d:Q132196]]) ## [[Крышна]] ([[d:Q42891]]) ## [[Кумбха Мэля]] ([[d:Q10283]]) ## [[Рамаяна]] ([[d:Q37293]]) ## [[Рыгвэда]] ([[d:Q727413]]) ## [[Шыва]] ([[d:Q11378]]) ## '''[[Трымурці]]''' ([[d:Q9595]]) ## [[Упанішады]] ([[d:Q6113985]]) ## [[Вэды]] ([[d:Q39950]]) ## [[Вэданта]] ([[d:Q2512051]]) ## [[Вішну]] ([[d:Q11380]]) ## '''[[Ёга]]''' ([[d:Q9350]]) # '''[[Джайнізм]]''' ([[d:Q9232]]) # [[Сынтаізм]] ([[d:Q812767]]) # '''[[Сыкхізм]]''' ([[d:Q9316]]) ## [[Гуру Грантг Сагіб]] ([[d:Q203249]]) ## [[Залаты храм]] ([[d:Q180422]]) # '''[[Даасізм]]''' ([[d:Q9598]]) ## [[Дао Дэ Цзін]] ([[d:Q134425]]) ====Традыцыйныя рэлігіі, 7==== # [[Традыцыйныя афрыканскія рэлігіі]] ([[d:Q386498]]) # [[Кітайская народная рэлігія]] ([[d:Q1074275]]) ## [[Ю-Дзі]] ([[d:Q860434]]) # [[Шаманізм]] ([[d:Q42042]]) # '''[[Зараастрызм]]''' ([[d:Q9601]]) ## [[Авэста]] ([[d:Q83426]]) ## [[Парсі]] ([[d:Q200263]]) === Эзатэрыка, чараўніцтва і міталёгія, 52 === # [[Містыцызм]] ([[d:Q45996]]) # [[Масонства]] ([[d:Q41726]]) # [[Гнастыцызм]] ([[d:Q48420]]) # [[Магія]] ([[d:Q81741]]) ## [[Астралёгія]] ([[d:Q34362]]) ## [[Таро]] ([[d:Q583269]]) ## [[Чараўнiцтва]] ([[d:Q259745]]) # [[Акультызм]] ([[d:Q178934]]) # [[Вуду]] ([[d:Q177764]]) ====Міталёгія, 43==== # '''[[Міталёгія]]''' ([[d:Q9134]]) ## [[Фальклёр]] ([[d:Q36192]]) # [[Аўстралійская міталёгія]] ([[d:Q376608]]) # [[Кельцкая рэлігія]] ([[d:Q263031]]) # [[Старажытнаэгіпецкая міталёгія]] ([[d:Q205740]]) # [[Германскае паганства]] ([[d:Q1122452]]) # [[Старажытнагрэцкая міталёгія]] ([[d:Q34726]]) # [[Ліліт]] ([[d:Q180627]]) # [[Скандынаўская міталёгія]] ([[d:Q128285]]) # [[Рымская міталёгія]] ([[d:Q122173]]) # [[Ева]] ([[d:Q830183]]) # [[Амон]] ([[d:Q58373]]) # [[Анубіс]] ([[d:Q47534]]) # [[Атон]] ([[d:Q130227]]) # [[Гатор]] ([[d:Q133343]]) # [[Гор]] ([[d:Q84122]]) # [[Ізыда]] ([[d:Q79876]]) # [[Асырыс]] ([[d:Q46491]]) # [[Ра]] ([[d:Q1252904]]) # [[Зэўс]] ([[d:Q34201]]) # [[Эрос]] ([[d:Q121973]]) # [[Пасэйдон]] ([[d:Q41127]]) # [[Аід]] ([[d:Q41410]]) # [[Гэра]] ([[d:Q38012]]) # [[Афрадыта]] ([[d:Q35500]]) # [[Артэміда]] ([[d:Q39503]]) # [[Атэна]] ([[d:Q37122]]) # [[Гестыя]] ([[d:Q41419]]) # [[Арэс]] ([[d:Q40901]]) # [[Гермэс]] ([[d:Q41484]]) # [[Гефэст]] ([[d:Q44384]]) # [[Апалён]] ([[d:Q37340]]) # [[Гея]] ([[d:Q93172]]) # [[Кецалькоатль]] ([[d:Q179818]]) # [[Фрэя]] ([[d:Q1647325]]) # [[Одын]] ([[d:Q43610]]) # [[Тор]] ([[d:Q42952]]) # [[Юнона]] ([[d:Q125046]]) # [[Юпітэр (бог)|Юпітэр]] ([[d:Q4649]]) # [[Марс (бог)|Марс]] ([[d:Q112]]) # [[Плютон (бог)|Плютон]] ([[d:Q152262]]) # [[Вэнэра (бог)|Вэнэра]] ([[d:Q47652]]) # [[Вулькан (рымскі бог)|Вулькан]] ([[d:Q4640]]) == Антрапалёгія, псыхалёгія і штодзённае жыцьцё, 800 == === Антрапалёгія, 40 === # [[Антрапалёгія]] ([[d:Q23404]]) # '''[[Культура]]''' ([[d:Q11042]]) # [[Фэстываль]] ([[d:Q132241]]) # [[Сьвята]] ([[d:Q1445650]]) # [[Біялягічная антрапалёгія]] ([[d:Q27172]]) # [[Раса]] ([[d:Q3254959]]) # [[Культурная антрапалёгія]] ([[d:Q28598]]) # [[Лінгвістычная антрапалёгія]] ([[d:Q772835]]) # [[Сацыяльная антрапалёгія]] ([[d:Q29051]]) # [[Народ]] ([[d:Q2472587]]) ==== Этналёгія, 30 ==== # [[Этналёгія]] ([[d:Q43455]]) # [[Этнас]] ([[d:Q41710]]) # [[Этнаграфія]] ([[d:Q132151]]) # [[Тубыльцы]] ([[d:Q103817]]) # [[Банту]] ([[d:Q173371]]) # [[Баскі]] ([[d:Q126756]]) # [[Бушмэны]] ([[d:Q172365]]) # [[Германцы]] ([[d:Q22633]]) # [[Аўстралійскія тубыльцы]] ([[d:Q170355]]) # [[Індзейцы]] ([[d:Q36747]]) ## [[Чэрокі]] ([[d:Q105405]]) # [[Інуіты]] ([[d:Q189975]]) # [[Габрэі]] ([[d:Q7325]]) # [[Курды]] ([[d:Q12223]]) # [[Масаі]] ([[d:Q163022]]) # [[Манголы]] ([[d:Q41975]]) # [[Цыганы]] ([[d:Q8060]]) # [[Славяне]] ([[d:Q40477]]) # [[Тутсі]] ([[d:Q193092]]) # [[Арабы]] ([[d:Q35323]]) # [[Аўстранэзійцы]] ([[d:Q861225]]) # [[Бэрбэры]] ([[d:Q45315]]) # [[Крэолы]] ([[d:Q498640]]) # [[Кітайцы]] ([[d:Q42740]]) # [[Малаялі]] ([[d:Q1267987]]) # [[Маоры]] ([[d:Q6122670]]) # [[Праіндаэўрапейцы]] ([[d:Q1145774]]) # [[Сэміты]] ([[d:Q62928]]) # [[Туркі]] ([[d:Q84072]]) # [[Уйгуры]] ([[d:Q46118]]) === Сям’я і сваяцтва , 50 === # [[Роднасьць]] ([[d:Q171318]]) # '''[[Сям’я]]''' ([[d:Q8436]]) ## [[Хатняя гаспадарка]] ([[d:Q259059]]) ## [[Ядзерная сям’я]] ([[d:Q720069]]) ## [[Пашыраная сям’я]] ([[d:Q721790]]) ## [[Зводная сям’я]] ([[d:Q927143]]) # [[Сваяцтва]] ([[d:Q954007]]) # [[Род]] ([[d:Q211503]]) # [[Канкубіна]] ([[d:Q188790]]) # [[Крэўнае сваяцтва]] ([[d:Q774347]]) # [[Сірата]] ([[d:Q193279]]) # [[Гадаванец]] ([[d:Q39201]]) # [[Сужэнец]] ([[d:Q1196129]]) # [[Бацька]] ([[d:Q7566]]) ## [[Хросны бацька]] ([[d:Q223973]]) # [[Сыблінг]] ([[d:Q31184]]) ## [[Блізьнюк]] ([[d:Q159979]]) # [[Унук]] ([[d:Q3603531]]) # [[Міжасобавыя стасункі]] ([[d:Q223642]]) ## [[Адносіны для сэксу]] ([[d:Q442358]]) ## [[Інтымныя стасункі]] ([[d:Q736922]]) ## [[Сяброўства]] ([[d:Q491]]) ## [[Нефармальны шлюб]] ([[d:Q49800]]) ## [[Манагамія]] ([[d:Q184211]]) ## [[Дваяжэнства]] ([[d:Q720243]]) ## [[Палігамія]] ([[d:Q170585]]) # [[Спатканьне]] ([[d:Q654810]]) # [[Заляцаньне]] ([[d:Q376596]]) # [[Раман]] ([[d:Q1189047]]) # [[Заручыны]] ([[d:Q157512]]) # [[Вясельле]] ([[d:Q49836]]) # [[Пасаг]] ([[d:Q45803]]) # '''[[Шлюб]]''' ([[d:Q8445]]) ## [[Грамадзянскі шлюб]] ([[d:Q205572]]) ## [[Грамадзянскае партнэрства]] ([[d:Q41075]]) ## [[Фіктыўны шлюб]] ([[d:Q279394]]) # [[Плянаваньне сям’і]] ([[d:Q1280670]]) ## [[Роды]] ([[d:Q34581]]) ## [[Сурагатнае мацярынства]] ([[d:Q334645]]) ## [[Бязьдзетнасьць]] ([[d:Q1421842]]) # [[Выхаваньне]] ([[d:Q1326354]]) ## [[ЛГБТ-сям’я]] ([[d:Q46839]]) # [[Прыймовыя сям’я]] ([[d:Q1430789]]) ## [[Усынаўленьне]] ([[d:Q180472]]) # [[Сацыялёгія сям’і]] ([[d:Q2290557]]) # [[Развод]] ([[d:Q93190]]) # [[Шлюбная здрада]] ([[d:Q2914621]]) # [[Удоўства]] ([[d:Q16675060]]) # [[Кровазьмяшэньне]] ([[d:Q127683]]) # [[Хатні гвалт]] ([[d:Q156537]]) === Прыгатаваньне ежы і напоі, 150 === ====Асноўнае, 16==== # [[Кулінарыя]] ([[d:Q38695]]) # [[Кухня]] ([[d:Q1778821]]) # '''[[Ежа]]''' ([[d:Q2095]]) # [[Напой]] ([[d:Q40050]]) # [[Вітаміны]] ([[d:Q34956]]) # [[Ежа]] ([[d:Q6460735]]) ## [[Сьняданак]] ([[d:Q80973]]) ## [[Ланч]] ([[d:Q12896105]]) ## [[Абед]] ([[d:Q657221]]) # [[Дэсэрт]] ([[d:Q182940]]) # [[Харчовы алей]] ([[d:Q427457]]) ## [[Аліўкавы алей]] ([[d:Q93165]]) ## [[Пальмавы алей]] ([[d:Q231458]]) # [[Фаст-фуд]] ([[d:Q81799]]) # [[Рэстаран]] ([[d:Q11707]]) # [[Вэгетарыянства]] ([[d:Q83364]]) ====Садавіна і гародніна, 9 ==== # '''[[Гародніна]]''' ([[d:Q11004]]) # [[Кораньплод]] ([[d:Q20136]]) # [[Бульбіна]] ([[d:Q183319]]) # [[Садавіна]] ([[d:Q3314483]]) # [[Гарбуз]] ([[d:Q165308]]) # [[Ажына]] ([[d:Q19842373]]) # [[Марэля]] ([[d:Q3733836]]) # [[Фінік]] ([[d:Q1652093]]) # [[Гранат]] ([[d:Q13222088]]) ====Малочныя прадукты, 14==== # '''[[Малако]]''' ([[d:Q8495]]) # [[Масла]] ([[d:Q34172]]) ## [[Маргарын]] ([[d:Q4287]]) # [[Вяршкі]] ([[d:Q13228]]) # '''[[Сыр]]''' ([[d:Q10943]]) ## [[Блакітны сыр]] ([[d:Q746471]]) ## [[Чэдар]] ([[d:Q217525]]) ## [[Мацарэльля]] ([[d:Q14088]]) ## [[Пармэзан]] ([[d:Q155922]]) # [[Какосавае малако]] ([[d:Q841779]]) # [[Марозіва]] ([[d:Q13233]]) # [[Соевае малако]] ([[d:Q192199]]) ## [[Тофу]] ([[d:Q177378]]) # [[Ёгурт]] ([[d:Q13317]]) ==== Збожжавыя, 3 ==== # '''[[Хлеб]]''' ([[d:Q7802]]) # '''[[Збожжа]]''' ([[d:Q12117]]) # [[Мука]] ([[d:Q36465]]) ====Слодыч, 4==== # [[Цукерка]] ([[d:Q185583]]) # [[Карамэль]] ([[d:Q183440]]) # '''[[Шакаляд]]''' ([[d:Q195]]) # '''[[Мёд]]''' ([[d:Q10987]]) ==== Арэхі, 3 ==== # '''[[Арэхі]]''' ([[d:Q11009]]) # [[Лясны арэх]] ([[d:Q578307]]) # [[Валоскі арэх (плод)|Валоскі арэх]] ([[d:Q208021]]) ====Мяса і рыба, 15==== # [[Яйка (ежа)|Яйка]] ([[d:Q93189]]) # '''[[Мяса]]''' ([[d:Q10990]]) ## [[Бэкон]] ([[d:Q11106]]) ## [[Ялавічына]] ([[d:Q192628]]) ## [[Кураціна]] ([[d:Q864693]]) ## [[Вяндліна]] ([[d:Q170486]]) ## [[Гамбургер]] ([[d:Q6663]]) ## [[Хот-дог]] ([[d:Q181055]]) ## [[Бараніна]] ([[d:Q14566073]]) ## [[Сьвініна]] ([[d:Q191768]]) # [[Шмалец]] ([[d:Q72827]]) # [[Вантробы]] ([[d:Q157484]]) # [[Кілбаса]] ([[d:Q131419]]) # [[Морапрадукт]] ([[d:Q192935]]) ## [[Рыба (ежа)|Рыба]] ([[d:Q600396]]) ====Зельлё і прыправы, 31 ==== # [[Прыправа]] ([[d:Q2596997]]) # [[Зёлка]] ([[d:Q207123]]) # [[Соўс]] ([[d:Q178359]]) # [[Прыправа]] ([[d:Q42527]]) # [[Аныж]] ([[d:Q28692]]) # [[Базылік]] ([[d:Q38859]]) # [[Перац чорны]] ([[d:Q43084]]) # [[Кардамон праўдзівы]] ([[d:Q33466]]) # [[Карыца]] ([[d:Q28165]]) # [[Фэнхель звычайны]] ([[d:Q43511]]) # [[Часнок]] ([[d:Q23400]]) # [[Імбір садовы]] ([[d:Q35625]]) # [[Хрэн звычайны]] ([[d:Q26545]]) # [[Лявэнда]] ([[d:Q171892]]) # [[Цымбапагон]] ([[d:Q5727732]]) # [[Саладкакорань гладкі]] ([[d:Q257106]]) # [[Мята]] ([[d:Q47859]]) # [[Цыбуля рэпчатая]] ([[d:Q23485]]) # [[Пятрушка звычайная]] ([[d:Q25284]]) # [[Шафран (прыправа)|Шафран]] ([[d:Q25434]]) # [[Чатні]] ([[d:Q275650]]) # [[Рыбны соўс]] ([[d:Q545985]]) # [[Джэм]] ([[d:Q1269]]) # [[Кетчуп]] ([[d:Q178143]]) # [[Маянэз]] ([[d:Q167893]]) # [[Гарчыца]] ([[d:Q131748]]) # [[Папрыка]] ([[d:Q3127593]]) # [[Пэста]] ([[d:Q9896]]) # [[Соевы соўс]] ([[d:Q229385]]) # [[Татарскі соўс]] ([[d:Q348947]]) # [[Воцат]] ([[d:Q41354]]) ====Стравы, 17==== # [[Пірожнае]] ([[d:Q13276]]) # [[Кары]] ([[d:Q164606]]) # [[Фандзю]] ([[d:Q190531]]) # [[Бульба-фры]] ([[d:Q152088]]) # [[Кебаб]] ([[d:Q179010]]) # [[Локшына]] ([[d:Q192874]]) # [[Паста]] ([[d:Q178]]) # [[Выпечка]] ([[d:Q477248]]) # [[Пірог]] ([[d:Q13360264]]) # [[Піцца]] ([[d:Q177]]) # [[Каша]] ([[d:Q186817]]) # [[Салата]] ([[d:Q9266]]) # [[Самоса]] ([[d:Q491517]]) # [[Сэндвіч]] ([[d:Q28803]]) # [[Поліўка]] ([[d:Q41415]]) # [[Патраўка]] ([[d:Q2920963]]) # [[Сусі]] ([[d:Q46383]]) ====Напоі, 18==== # [[Пітная вада]] ([[d:Q7892]]) # [[Халодная гарбата]] ([[d:Q348958]]) # '''[[Сок]]''' ([[d:Q8492]]) ## [[Апэльсінавы сок]] ([[d:Q219059]]) # [[Ліманад]] ([[d:Q893]]) # [[Асьвяжальны напой]] ([[d:Q147538]]) ## [[Кола (напой)|Кола]] ([[d:Q134041]]) ### [[Кока-Кола]] ([[d:Q2813]]) ## [[Энэргетычны напой]] ([[d:Q215754]]) ## [[Тонік]] ([[d:Q237315]]) # '''[[Гарбата]]''' ([[d:Q6097]]) ## [[Зялёны чай]] ([[d:Q484083]]) ## [[Чорны чай]] ([[d:Q203415]]) # '''[[Кава]]''' ([[d:Q8486]]) ## [[Эспрэса]] ([[d:Q180289]]) ## [[Кава па-турэцку]] ([[d:Q43022]]) # [[Гарачы шакаляд]] ([[d:Q13261]]) # [[Матэ]] ([[d:Q203540]]) ====Алькаголь, 20==== # [[Сьпіртовы напой]] ([[d:Q154]]) # [[Моцныя сьпіртныя напоі]] ([[d:Q56139]]) # '''[[Піва]]''' ([[d:Q44]]) # [[Брэндзі]] ([[d:Q146470]]) # [[Сыдар]] ([[d:Q167296]]) # [[Джын]] ([[d:Q959362]]) # [[Лікёр]] ([[d:Q178780]]) # [[Ром]] ([[d:Q83376]]) # [[Сакэ]] ([[d:Q170219]]) # [[Тэкіла]] ([[d:Q122195]]) # [[Гарэлка]] ([[d:Q374]]) # [[Віскі]] ([[d:Q281]]) # '''[[Віно]]''' ([[d:Q282]]) ## [[Чырвонае віно]] ([[d:Q1827]]) ## [[Белае віно]] ([[d:Q10210]]) ## [[Пеністае віно]] ([[d:Q321263]]) # [[Кактэйль]] ([[d:Q134768]]) # [[Мартыні (кактэйль)|Мартыні]] ([[d:Q273027]]) # [[Махіта]] ([[d:Q487338]]) # [[Сангрыя]] ([[d:Q273296]]) === Прадметы побыту, 50 === ==== Адзеньне і мода, 26 ==== # [[Пас]] ([[d:Q134560]]) # [[Хіджаб]] ([[d:Q172317]]) # [[Гузік]] ([[d:Q160464]]) # [[Плашч]] ([[d:Q516992]]) # '''[[Адзеньне]]''' ([[d:Q11460]]) # [[Майткі]] ([[d:Q198763]]) # [[Сукенка]] ([[d:Q200539]]) # [[Пальчатка]] ([[d:Q169031]]) # [[Капялюш]] ([[d:Q80151]]) # [[Гальштук]] ([[d:Q44416]]) # [[Нагавіцы]] ([[d:Q39908]]) # [[Абутак]] ([[d:Q22676]]) # [[Шалік]] ([[d:Q191022]]) # [[Кашуля]] ([[d:Q76768]]) # [[Спадніца]] ([[d:Q2160801]]) # [[Плавальны касьцюм]] ([[d:Q212989]]) # [[Шкарпэткі]] ([[d:Q43663]]) # [[Зашпілька-ліпучка]] ([[d:Q15411420]]) # [[Зашпілька-маланка]] ([[d:Q101761]]) # [[Барада]] ([[d:Q42804]]) # [[Бюстгальтар]] ([[d:Q13716]]) # [[Касмэтыка]] ([[d:Q131207]]) # [[Парфума]] ([[d:Q131746]]) # [[Ювэлірнае ўпрыгожаньне]] ([[d:Q161439]]) # [[Маска]] ([[d:Q161524]]) # [[Татуіроўка]] ([[d:Q43006]]) ==== Мэбля і аздабленьне, 13 ==== # [[Ванна]] ([[d:Q152095]]) # [[Ложак]] ([[d:Q42177]]) # [[Лава (мэбля)|Лава]] ([[d:Q204776]]) # [[Шафа]] ([[d:Q2741056]]) # [[Крэсла]] ([[d:Q15026]]) # [[Камода]] ([[d:Q622360]]) # [[Канапа]] ([[d:Q131514]]) # [[Гардэроб]] ([[d:Q106106]]) # [[Бюро (мэбля)|Бюро]] ([[d:Q1064858]]) # [[Камінак]] ([[d:Q188669]]) # [[Мэбля]] ([[d:Q14745]]) # [[Побытавая тэхніка]] ([[d:Q212920]]) # [[Стол]] ([[d:Q14748]]) ====Тэкстыль, 5 ==== # [[Тэкстыль]] ([[d:Q28823]]) # [[Пасьцельная бялізна]] ([[d:Q1762457]]) # [[Дыван]] ([[d:Q163446]]) # [[Фіранка]] ([[d:Q49005]]) # [[Падушка]] ([[d:Q99895]]) ====Кухеннае начыньне, 6==== # [[Кухеннае начыньне]] ([[d:Q1521410]]) # [[Сталовы прыбор]] ([[d:Q81944]]) ## [[Відэлец]] ([[d:Q81881]]) ## [[Лыжка]] ([[d:Q81895]]) # [[Палачкі для яданьня]] ([[d:Q81980]]) # [[Талерка]] ([[d:Q57216]]) === Сэксуальнасьць, 20 === # [[Сэксуальнасьць чалавека]] ([[d:Q154136]]) # '''[[Мужчына]]''' ([[d:Q8441]]) # '''[[Жанчына]]''' ([[d:Q467]]) # [[Гетэрасэксуальнасьць]] ([[d:Q1035954]]) # [[Гомасэксуальнасьць]] ([[d:Q6636]]) # [[Плоцевы акт]] ([[d:Q5873]]) # [[Бясьпечны сэкс]] ([[d:Q318529]]) # [[Фэртыльнасьць]] ([[d:Q964401]]) # [[Пацалунак]] ([[d:Q7307]]) # [[Сэксапільнасьць]] ([[d:Q464859]]) # [[Сэксуальная арыентацыя]] ([[d:Q17888]]) # [[Бісэксуальнасьць]] ([[d:Q43200]]) # [[Папярэднія ласкі]] ([[d:Q5139011]]) # [[Аральны сэкс]] ([[d:Q2122]]) # [[Аргазм]] ([[d:Q5887]]) # [[Кантрацэпцыйныя пігулкі]] ([[d:Q817281]]) # [[Прэзэрватыў]] ([[d:Q14076]]) # [[Мастурбацыя]] ([[d:Q8396]]) # [[Прастытуцыя]] ([[d:Q36633]]) # [[Парнаграфія]] ([[d:Q291]]) === Этапы жыцьця, 10 === # [[Дзяцінства]] ([[d:Q276258]]) ## [[Навародак]] ([[d:Q576104]]) ## [[Немаўля]] ([[d:Q998]]) ## '''[[Дзіця]]''' ([[d:Q7569]]) ## [[Хлопчык]] ([[d:Q3010]]) ## [[Дзяўчына]] ([[d:Q3031]]) # [[Моладзь]] ([[d:Q190007]]) # [[Падлетак]] ([[d:Q131774]]) # [[Дарослы]] ([[d:Q80994]]) # [[Старасьць]] ([[d:Q191089]]) === Псыхалёгія, 90 === # '''[[Псыхалёгія]]''' ([[d:Q9418]]) # [[Клінічная псыхалёгія]] ([[d:Q199906]]) # [[Пазнавальная псыхалёгія]] ([[d:Q23373]]) # [[Эвалюцыйная псыхалёгія]] ([[d:Q219695]]) # [[Псыхалёгія асобы]] ([[d:Q271716]]) # [[Псыхалёгія рэлігіі]] ([[d:Q368498]]) # [[Псыхатэрапія]] ([[d:Q183257]]) # [[Геній]] ([[d:Q185030]]) # [[Гіпноз]] ([[d:Q8609]]) # [[Лібіда]] ([[d:Q178066]]) # [[Фобія]] ([[d:Q175854]]) # [[Пэсымізм]] ([[d:Q484954]]) # [[Успрыняцьце]] ([[d:Q160402]]) # [[Сацыяльная псыхалёгія]] ([[d:Q161272]]) # [[Стакгольмскі сындром]] ([[d:Q180242]]) # [[Спазнаньне]] ([[d:Q2200417]]) # [[Лідарства]] ([[d:Q484275]]) # [[Творчасьць]] ([[d:Q170658]]) # [[Улада]] ([[d:Q25107]]) # [[Аптымізм]] ([[d:Q485446]]) # [[Чалавечая натура]] ([[d:Q742609]]) # [[Выабражэньне]] ([[d:Q34516]]) # [[Плач]] ([[d:Q152247]]) # [[Крывадушнасьць]] ([[d:Q201650]]) # [[Эдыпавы комплекс]] ([[d:Q131246]]) # [[Адчуваньне]] ([[d:Q173253]]) # [[Памяць]] ([[d:Q492]]) # [[Аналітычная псыхалёгія]] ([[d:Q245179]]) # [[Біхэвіярызм]] ([[d:Q168338]]) # [[Псыхалёгія разьвіцьця]] ([[d:Q175002]]) # [[Гештальтпсыхалёгія]] ([[d:Q272021]]) # [[Гуманістычная псыхалёгія]] ([[d:Q23364]]) # [[Псыхааналіз]] ([[d:Q41630]]) # [[Увага]] ([[d:Q6501338]]) # [[Амнэзія]] ([[d:Q11072]]) # [[Сьвядомасьць]] ([[d:Q7087]]) ## [[Сон]] ([[d:Q35831]]) ## [[Сьненьне]] ([[d:Q36348]]) # [[Інстынкт]] ([[d:Q18237]]) # '''[[Розум]]''' ([[d:Q450]]) # [[Настрой]] ([[d:Q331769]]) # [[Тэмпэрамэнт]] ([[d:Q80157]]) # [[Індывідуальнасьць]] ([[d:Q641118]]) # [[Матывацыя]] ([[d:Q644302]]) # [[Стэрэатып]] ([[d:Q167172]]) # '''[[Мысьленьне]]''' ([[d:Q9420]]) # '''[[Паводзіны]]''' ([[d:Q9332]]) # '''[[Эмоцыя]]''' ([[d:Q9415]]) # [[Гнеў]] ([[d:Q79871]]) # [[Трывога]] ([[d:Q154430]]) # [[Спачуваньне]] ([[d:Q1412160]]) # [[Мужнасьць]] ([[d:Q208160]]) # [[Цікавасьць]] ([[d:Q366791]]) # [[Агіда]] ([[d:Q208351]]) # [[Сумнеў]] ([[d:Q34302]]) # [[Зайздрасьць]] ([[d:Q188739]]) # [[Страх]] ([[d:Q44619]]) # [[Правіна]] ([[d:Q628939]]) # [[Шчасьце]] ([[d:Q8]]) # [[Нянавісьць]] ([[d:Q160232]]) # [[Надзея (эмоцыя)|Надзея]] ([[d:Q190507]]) # [[Рэўнасьць]] ([[d:Q6545811]]) # '''[[Любоў]]''' ([[d:Q316]]) # [[Хцівасьць]] ([[d:Q6498477]]) # [[Гонар]] ([[d:Q187234]]) # [[Смутак]] ([[d:Q169251]]) # [[Сорам]] ([[d:Q152282]]) # [[Зьдзіўленьне]] ([[d:Q333173]]) # [[Гумар]] ([[d:Q35874]]) # [[Задавальненьне]] ([[d:Q208195]]) # [[Пакута]] ([[d:Q5780945]]) # [[Агрэсія]] ([[d:Q191797]]) # [[Альтруізм]] ([[d:Q167323]]) # [[Аўтарытэт]] ([[d:Q174834]]) # [[Здрада]] ([[d:Q2166722]]) # [[Цкаваньне]] ([[d:Q240126]]) # [[Харызма]] ([[d:Q118157]]) # [[Спаборніцтва]] ([[d:Q476300]]) # [[Канфармізм]] ([[d:Q221284]]) # [[Эгацэнтрызм]] ([[d:Q463910]]) # [[Эмпатыя]] ([[d:Q182263]]) # [[Дараваньне]] ([[d:Q537963]]) # [[Гонар]] ([[d:Q207333]]) # [[Хлусьня]] ([[d:Q4925193]]) # [[Прыватнасьць]] ([[d:Q188728]]) # [[Прымхі]] ([[d:Q179742]]) # [[Пакараньне]] ([[d:Q186361]]) # [[Павага]] ([[d:Q28510]]) # [[Сарамлівасьць]] ([[d:Q913668]]) # [[Давер]] ([[d:Q659974]]) === Мова, 160 === ====Асноўнае, 39==== # '''[[Мова]]''' ([[d:Q315]]) # [[Штучныя мовы]] ([[d:Q33215]]) # [[Дыялект]] ([[d:Q33384]]) # [[Слоўнік]] ([[d:Q23622]]) # '''[[Граматыка]]''' ([[d:Q8091]]) ## [[Прыметнік]] ([[d:Q34698]]) ## [[Прыслоўе]] ([[d:Q380057]]) ## [[Злучнік]] ([[d:Q36484]]) ## [[Склон]] ([[d:Q128234]]) ## [[Назоўнік]] ([[d:Q1084]]) ## [[Займеньнік]] ([[d:Q36224]]) ## [[Сказ]] ([[d:Q41796]]) ## [[Сынтаксіс]] ([[d:Q37437]]) ## [[Дзеяслоў]] ([[d:Q24905]]) # '''[[Мовазнаўства]]''' ([[d:Q8162]]) ## [[Параўнальнае мовазнаўства]] ([[d:Q878226]]) ## [[Этымалёгія]] ([[d:Q35245]]) ## [[Гістарычная лінгвістыка]] ([[d:Q190375]]) ## [[Фанэтыка]] ([[d:Q35395]]) # '''[[Пісьменнасьць]]''' ([[d:Q8236]]) # [[Марфалёгія (мовазнаўства)|Марфалёгія]] ([[d:Q38311]]) # [[Філялёгія]] ([[d:Q40634]]) # [[Вымаўленьне]] ([[d:Q184377]]) # [[Рыторыка]] ([[d:Q81009]]) # '''[[Пераклад]]''' ([[d:Q7553]]) # '''[[Слова]]''' ([[d:Q8171]]) ## '''[[Фанэма]]''' ([[d:Q8183]]) ### [[Зычныя]] ([[d:Q38035]]) ### [[Галосныя]] ([[d:Q36244]]) ## '''[[Склад]]''' ([[d:Q8188]]) # [[Пісьмо]] ([[d:Q37260]]) ## [[Дыякрытык]] ([[d:Q162940]]) ## [[Правапіс]] ([[d:Q43091]]) # '''[[Пісьменства]]''' ([[d:Q8192]]) # [[Імя]] ([[d:Q82799]]) # [[Фаналёгія]] ([[d:Q40998]]) # [[Сэмантыка]] ([[d:Q39645]]) # [[Сэміётыка]] ([[d:Q60195]]) # [[Сымбаль (знак)|Сымбаль]] ([[d:Q80071]]) ====Моўныя сем’і, 23==== # [[Моўная сям’я]] ([[d:Q25295]]) ## [[Афразійскія мовы]] ([[d:Q25268]]) ### [[Сэміцкія мовы]] ([[d:Q34049]]) ## [[Алтайскія мовы]] ([[d:Q37845]]) ### [[Цюрскія мовы]] ([[d:Q34090]]) ## [[Аўстраазіяцкія мовы]] ([[d:Q33199]]) ## [[Аўстранэзійскія мовы]] ([[d:Q49228]]) ## [[Дравідыйскія мовы]] ([[d:Q33311]]) ## [[На-дэнэ]] ([[d:Q26986]]) ## [[Індаэўрапейскія мовы]] ([[d:Q19860]]) ### [[Германскія мовы]] ([[d:Q21200]]) ### [[Іранскія мовы]] ([[d:Q33527]]) ### [[Раманскія мовы]] ([[d:Q19814]]) ### [[Славянскія мовы]] ([[d:Q23526]]) ## [[Кайсанскія мовы]] ([[d:Q33614]]) ## [[Тай-кадайскія мовы]] ([[d:Q34171]]) ## [[Нігера-кангійскія мовы]] ([[d:Q33838]]) ## [[Ніла-сахарскія мовы]] ([[d:Q33705]]) ## [[Пама-ньюнгаўскія мовы]] ([[d:Q33942]]) ## [[Кечуа (мова)|Кечуа]] ([[d:Q5218]]) ## [[Сына-тыбэцкія мовы]] ([[d:Q45961]]) ## [[Трансгвінэйскія мовы]] ([[d:Q34018]]) ## [[Уральскія мовы]] ([[d:Q34113]]) ## [[Юта-ацтэцкія мовы]] ([[d:Q34073]]) ====Альфабэт і пісьмовыя сыстэмы, 19==== # [[Альфабэт]] ([[d:Q9779]]) # [[Літара]] ([[d:Q9788]]) # [[Пісьмо Брайля]] ([[d:Q79894]]) # '''[[Арабскі альфабэт]]''' ([[d:Q8196]]) # '''[[Кітайскае пісьмо]]''' ([[d:Q8201]]) # [[Клінапіс]] ([[d:Q401]]) # '''[[Кірыліца]]''' ([[d:Q8209]]) # [[Дэванагары]] ([[d:Q38592]]) # [[Эгіпецкія герогліфы]] ([[d:Q132659]]) # [[Грузінскі альфабэт]] ([[d:Q161428]]) # '''[[Грэцкі альфабэт]]''' ([[d:Q8216]]) # '''[[Хангыль]]''' ([[d:Q8222]]) # '''[[Лацінскі альфабэт]]''' ([[d:Q8229]]) # [[Фінікійскае пісьмо]] ([[d:Q26752]]) # [[Руны]] ([[d:Q82996]]) # [[Разэцкі камень]] ([[d:Q48584]]) # [[Міжнародны фанэтычны альфабэт]] ([[d:Q21204]]) # [[Азбука Морзэ]] ([[d:Q79897]]) # [[Складовае пісьмо]] ([[d:Q182133]]) ==== Асобныя мовы, 78 ==== # [[Старажытнагрэцкая мова]] ([[d:Q35497]]) # [[Арамэйскія мовы]] ([[d:Q28602]]) # '''[[Арабская мова]]''' ([[d:Q13955]]) # '''[[Бэнгальская мова]]''' ([[d:Q9610]]) # '''[[Кітайская мова]]''' ([[d:Q7850]]) # [[Дацкая мова]] ([[d:Q9035]]) # [[Эгіпецкая мова]] ([[d:Q50868]]) # '''[[Ангельская мова]]''' ([[d:Q1860]]) ## [[Стараангельская мова]] ([[d:Q42365]]) # '''[[Эспэранта]]''' ([[d:Q143]]) # '''[[Француская мова]]''' ([[d:Q150]]) # '''[[Нямецкая мова]]''' ([[d:Q188]]) # '''[[Грэцкая мова]]''' ([[d:Q9129]]) # [[Гуджараці]] ([[d:Q5137]]) # '''[[Іўрыт]]''' ([[d:Q9288]]) # '''[[Гіндустані]]''' ([[d:Q11051]]) ## [[Гіндзі]] ([[d:Q1568]]) # [[Італьянская мова]] ([[d:Q652]]) # '''[[Японская мова]]''' ([[d:Q5287]]) # [[Яванская мова]] ([[d:Q33549]]) # [[Карэйская мова]] ([[d:Q9176]]) # '''[[Лацінская мова]]''' ([[d:Q397]]) # [[Паўночнакітайская мова]] ([[d:Q9192]]) # [[Маратгі (мова)|Маратгі]] ([[d:Q1571]]) # [[Міньскія мовы]] ([[d:Q56504]]) # [[Польская мова]] ([[d:Q809]]) # '''[[Партугальская мова]]''' ([[d:Q5146]]) # '''[[Пэрсыдзкая мова]]''' ([[d:Q9168]]) # '''[[Расейская мова]]''' ([[d:Q7737]]) # '''[[Санскрыт]]''' ([[d:Q11059]]) # '''[[Гішпанская мова]]''' ([[d:Q1321]]) # '''[[Суахілі]]''' ([[d:Q7838]]) # [[Сырыйская мова]] ([[d:Q33538]]) # [[Тамільская мова]] ([[d:Q5885]]) # [[Тагальская мова]] ([[d:Q34057]]) # [[Тэлугу]] ([[d:Q8097]]) # '''[[Турэцкая мова]]''' ([[d:Q256]]) # [[Панджабі]] ([[d:Q58635]]) # [[Украінская мова]] ([[d:Q8798]]) # [[Віетнамская мова]] ([[d:Q9199]]) # [[Ву (мова)|Ву]] ([[d:Q34290]]) # [[Юэ (мова)|Юэ]] ([[d:Q7033959]]) # [[Бірманская мова]] ([[d:Q9228]]) # [[Вугорская мова]] ([[d:Q9067]]) # [[Тайская мова]] ([[d:Q9217]]) # [[Акадзкая мова]] ([[d:Q35518]]) # [[Амхарская мова]] ([[d:Q28244]]) # [[Бэрбэрскія мовы]] ([[d:Q25448]]) # [[Копцкая мова]] ([[d:Q36155]]) # [[Самалійская мова]] ([[d:Q13275]]) # [[Інданэзійская мова]] ([[d:Q9240]]) # [[Малагасійская мова]] ([[d:Q7930]]) # [[Малайская мова]] ([[d:Q9237]]) # [[Кгмэрская мова]] ([[d:Q9205]]) # [[Армянская мова]] ([[d:Q8785]]) # [[Асамская мова]] ([[d:Q29401]]) # [[Урду]] ([[d:Q1617]]) # [[Нэпальская мова]] ([[d:Q33823]]) # [[Арыя (мова)|Арыя]] ([[d:Q33810]]) # [[Палі]] ([[d:Q36727]]) # [[Сындгі (мова)|Сындгі]] ([[d:Q33997]]) # [[Каталянская мова]] ([[d:Q7026]]) # [[Румынская мова]] ([[d:Q7913]]) # [[Нідэрляндзкая мова]] ([[d:Q7411]]) # [[Швэдзкая мова]] ([[d:Q9027]]) # [[Ідыш]] ([[d:Q8641]]) # [[Курдзкая мова]] ([[d:Q36368]]) # [[Пушту]] ([[d:Q58680]]) # [[Баўгарская мова]] ([[d:Q7918]]) # [[Чэская мова]] ([[d:Q9056]]) # [[Сэрбскахарвацкая мова]] ([[d:Q9301]]) # [[Канада (мова)|Канада]] ([[d:Q33673]]) # [[Малаялам]] ([[d:Q36236]]) # [[Зулу]] ([[d:Q10179]]) # [[Азэрбайджанская мова]] ([[d:Q9292]]) # [[Казаская мова]] ([[d:Q9252]]) # [[Узбэцкая мова]] ([[d:Q9264]]) ==== Візуальная/тактыльная мова, 1 ==== # [[Мова жэстаў]] ([[d:Q34228]]) === Адпачынак і забавы, 180 === # [[Адпачынак]] ([[d:Q184872]]) # [[Забава]] ([[d:Q173799]]) # '''[[Гульня]]''' ([[d:Q11410]]) # [[Парк забаваў]] ([[d:Q194195]]) # '''[[Азартная гульня]]''' ([[d:Q11416]]) ## [[Казіно]] ([[d:Q133215]]) ## [[Гульнявы кубік]] ([[d:Q45089]]) ## [[Лятарэя]] ([[d:Q189409]]) ## [[Рулетка]] ([[d:Q190975]]) ## [[Покер]] ([[d:Q80131]]) ## [[Блэкджэк]] ([[d:Q228044]]) ## [[Слот-машына]] ([[d:Q33972]]) # [[Вольны час]] ([[d:Q180910]]) # [[Вечарына]] ([[d:Q200538]]) # [[Забава]] ([[d:Q1150958]]) # [[Галаваломка]] ([[d:Q13698]]) ## [[Красворд]] ([[d:Q83207]]) ## [[Судоку]] ([[d:Q44914]]) # '''[[Цацка]]''' ([[d:Q11422]]) # [[Акварыюм]] ([[d:Q45782]]) # [[Заапарк]] ([[d:Q43501]]) # [[Гульня на дошцы]] ([[d:Q131436]]) ## '''[[Кароткія нарды]]''' ([[d:Q11411]]) ## '''[[Шахматы]]''' ([[d:Q718]]) ## [[Шашкі]] ([[d:Q1293]]) ## [[Клуэда]] ([[d:Q17245]]) ## '''[[Го]]''' ([[d:Q11413]]) ## [[Манаполія (гульня)|Манаполія]] ([[d:Q17243]]) ## [[Скрэбл]] ([[d:Q170436]]) ## [[Пачысі]] ([[d:Q796171]]) ## [[Сянці]] ([[d:Q191448]]) # [[Манкала]] ([[d:Q267989]]) # [[Марбл]] ([[d:Q200199]]) # [[Гульнёвыя карты]] ([[d:Q47883]]) # [[Кампутарная гульня]] ([[d:Q7889]]) ## [[Пакемон]] ([[d:Q864]]) ## [[Pong (гульня)|Pong]] ([[d:Q216293]]) # [[Аркадны аўтамат]] ([[d:Q192851]]) # [[Картачная гульня]] ([[d:Q142714]]) # [[Брыдж]] ([[d:Q188966]]) # [[Дартс]] ([[d:Q131471]]) # [[Даміно]] ([[d:Q32907]]) # [[Лялька]] ([[d:Q168658]]) # [[Фрысьбі]] ([[d:Q131689]]) # [[Lego]] ([[d:Q170484]]) # [[Кубік Рубіка]] ([[d:Q47043]]) # [[Сьлінкі (цацка)|Сьлінкі]] ([[d:Q1118802]]) # [[Барбі]] ([[d:Q167447]]) # [[Ёё-цацка]] ([[d:Q183621]]) ====Спорт, 131==== # '''[[Спорт]]''' ([[d:Q349]]) # [[Гульня зь мячом]] ([[d:Q877517]]) ## [[Мяч]] ([[d:Q18545]]) # [[Стадыён]] ([[d:Q483110]]) # [[Плавальны басэйн]] ([[d:Q1501]]) # '''[[Алімпійскія гульні]]''' ([[d:Q5389]]) ## [[Паралімпійскія гульні]] ([[d:Q73633]]) ## [[Летнія Алімпійскія гульні]] ([[d:Q159821]]) ## [[Зімовыя Алімпійскія гульні]] ([[d:Q82414]]) # [[Допінг]] ([[d:Q166376]]) # [[Зімовы від спорту]] ([[d:Q204686]]) # [[Кібэрспорт]] ([[d:Q300920]]) # [[Амэрыканскі футбол]] ([[d:Q41323]]) ## [[Нацыянальная футбольная ліга]] ([[d:Q1215884]]) ## [[Супэрбоўл]] ([[d:Q32096]]) # [[Аўстралійскі футбол]] ([[d:Q50776]]) # '''[[Бэйсбол]]''' ([[d:Q5369]]) ## [[Галоўная бэйсбольная ліга]] ([[d:Q1163715]]) ## [[Сусьветная сэрыя]] ([[d:Q265538]]) # '''[[Баскетбол]]''' ([[d:Q5372]]) ## [[Нацыянальная баскетбольная асацыяцыя]] ([[d:Q155223]]) # '''[[Крыкет]]''' ([[d:Q5375]]) ## [[Чэмпіянат сьвету па крыкеце]] ([[d:Q192202]]) # [[Кэрлінг]] ([[d:Q136851]]) # [[Флорбол]] ([[d:Q206763]]) # '''[[Футбол]]''' ([[d:Q2736]]) ## [[Чэмпіянат сьвету па футболе]] ([[d:Q19317]]) ## [[Брамнік]] ([[d:Q172964]]) ## [[Чэмпіянат Эўропы па футболе]] ([[d:Q260858]]) ## [[Прэм’ер-Ліга]] ([[d:Q9448]]) ## [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] ([[d:Q18756]]) # [[Гандбол]] ([[d:Q8418]]) # [[Хакей]] ([[d:Q1622659]]) ## [[Хакей на траве]] ([[d:Q1455]]) ## [[Хакей з шайбай]] ([[d:Q41466]]) ### [[Нацыянальная хакейная ліга]] ([[d:Q1215892]]) # [[Лякрос]] ([[d:Q185851]]) # [[Пола]] ([[d:Q134211]]) # '''[[Рэгбі]]''' ([[d:Q5378]]) ## [[Рэгбіліга]] ([[d:Q10962]]) ## [[Рэгбі-7]] ([[d:Q270102]]) ## [[Рэгбійны зьвяз]] ([[d:Q5849]]) # [[Валейбол]] ([[d:Q1734]]) ## [[Пляжны валейбол]] ([[d:Q4543]]) # '''[[Лёгкая атлетыка]]''' ([[d:Q542]]) ## [[Дзесяцібор'е]] ([[d:Q184654]]) ## [[Кіданьне дыску]] ([[d:Q182570]]) ## [[Скокі ў вышыню]] ([[d:Q165704]]) ## [[Бег зь перашкодамі]] ([[d:Q537769]]) ## [[Кіданьне дзіды]] ([[d:Q178108]]) ## [[Скачок у даўжыню]] ([[d:Q170737]]) ## [[Бег]] ([[d:Q105674]]) ### [[Маратон]] ([[d:Q40244]]) ## [[Скокі з шастом]] ([[d:Q185027]]) ## [[Штурханьне ядра]] ([[d:Q180935]]) # [[Катаньне на каньках]] ([[d:Q779272]]) ## [[Фігурнае катаньне]] ([[d:Q38108]]) ## [[Канькабежны спорт]] ([[d:Q192431]]) # [[Ролікавыя канькі]] ([[d:Q1707432]]) # [[Скейтбордынг]] ([[d:Q842284]]) # [[Веславаньне на каноэ]] ([[d:Q20856109]]) # [[Скачкі ў ваду]] ([[d:Q7735]]) # [[Акадэмічнае веславаньне]] ([[d:Q159354]]) # [[Плаваньне]] ([[d:Q31920]]) # [[Воднае пола]] ([[d:Q7707]]) # [[Лоўля рыбы з вудай]] ([[d:Q1194492]]) # [[Стральба з лука]] ([[d:Q108429]]) # '''[[Аўтаспорт]]''' ([[d:Q5386]]) ## [[Формула-1]] ([[d:Q1968]]) ## [[NASCAR]] ([[d:Q233929]]) # [[Матацыклетны спорт]] ([[d:Q328716]]) # [[Бадмінтон]] ([[d:Q7291]]) # [[Культурызм]] ([[d:Q124100]]) # [[Боччэ]] ([[d:Q895060]]) ## [[Пэтанк]] ([[d:Q189317]]) # [[Боўлінг]] ([[d:Q172809]]) # [[Більярд]] ([[d:Q3341285]]) # [[Язда на ровары]] ([[d:Q53121]]) ## [[Горны ровар]] ([[d:Q223705]]) ## [[Разьнесены старт]] ([[d:Q185948]]) ## [[Тур дэ Франс]] ([[d:Q33881]]) # [[Конны спорт]] ([[d:Q179226]]) ## [[Выездка]] ([[d:Q216033]]) ## [[Конныя скачкі]] ([[d:Q187916]]) ## [[Радэо]] ([[d:Q207703]]) ## [[Канкур]] ([[d:Q211773]]) # [[Фэхтаваньне]] ([[d:Q12100]]) ## [[Спартовая рапіра]] ([[d:Q471447]]) ## [[Спартовая шабля]] ([[d:Q1156606]]) # '''[[Гольф]]''' ([[d:Q5377]]) # [[Гімнастыка]] ([[d:Q43450]]) ## [[Мастацкая гімнастыка]] ([[d:Q61465]]) ## [[Вольныя практыкаваньні]] ([[d:Q828144]]) ## [[Сальта (акрабатыка)|Сальта]] ([[d:Q767472]]) ## [[Батут]] ([[d:Q327911]]) ## [[Апорны скачок]] ([[d:Q598168]]) # [[Сучаснае пяціборства]] ([[d:Q32485]]) # [[Альпінізм]] ([[d:Q36908]]) # [[Спартовае арыентаваньне]] ([[d:Q29358]]) # [[Стралковы спорт]] ([[d:Q206989]]) # [[Лыжны спорт]] ([[d:Q130949]]) ## [[Гарналыжны спорт]] ([[d:Q186222]]) ## [[Біятлён]] ([[d:Q166788]]) ## [[Клясычнае катаньне на лыжах]] ([[d:Q216613]]) ## [[Скачкі на лыжах з трампліну]] ([[d:Q7718]]) ## [[Слалам (гарналыжны спорт)|Слалам]] ([[d:Q4117409]]) ## [[Лыжы]] ([[d:Q172226]]) # [[Сані]] ([[d:Q181388]]) ## [[Бобслэй]] ([[d:Q177275]]) ## [[Санны спорт]] ([[d:Q273285]]) # [[Снукер]] ([[d:Q11015]]) # [[Сноўбордынг]] ([[d:Q178131]]) # [[Сквош]] ([[d:Q133201]]) # [[Сэрфінг]] ([[d:Q159992]]) # [[Настольны тэніс]] ([[d:Q3930]]) # '''[[Тэніс]]''' ([[d:Q847]]) ## [[Ракетка]] ([[d:Q240502]]) # [[Трыятлён]] ([[d:Q10980]]) # [[Цяжкая атлетыка]] ([[d:Q83462]]) # '''[[Баявыя мастацтвы]]''' ([[d:Q11417]]) # [[Бокс]] ([[d:Q32112]]) # '''[[Дзюдо]]''' ([[d:Q11420]]) # '''[[Каратэ]]''' ([[d:Q11419]]) # [[Кікбоксынг]] ([[d:Q178678]]) # [[Зьмяшаныя баявыя мастацтвы]] ([[d:Q114466]]) # [[Тэквандо]] ([[d:Q36389]]) # [[Барацьба]] ([[d:Q42486]]) ## [[Вольная барацьба]] ([[d:Q327223]]) ## [[Грэка-рымская барацьба]] ([[d:Q389654]]) ## [[Сумо]] ([[d:Q40561]]) # [[Ушу]] ([[d:Q3479346]]) === Час, 30 === # '''[[Каляндар]]''' ([[d:Q12132]]) ## [[Сонечны каляндар]] ([[d:Q210953]]) ## [[Месяцова-сонечны каляндар]] ([[d:Q194235]]) ## [[Месяцавы каляндар]] ([[d:Q185688]]) ## [[Майскі каляндар]] ([[d:Q2012]]) ## [[Эгіпецкі каляндар]] ([[d:Q254101]]) ## [[Кітайскі каляндар]] ([[d:Q134032]]) ## [[Японскі каляндар]] ([[d:Q13788]]) ## [[Габрэйскі каляндар]] ([[d:Q44722]]) ## [[Мусульманскі каляндар]] ([[d:Q28892]]) ## '''[[Грыгарыянскі каляндар]]''' ([[d:Q12138]]) ## [[Юліянскі каляндар]] ([[d:Q11184]]) # [[Вечны каляндар]] ([[d:Q1383171]]) # [[Высакосны год]] ([[d:Q19828]]) # [[Унівэрсальны каардынаваны час]] ([[d:Q1536]]) # [[Летні час]] ([[d:Q36669]]) # [[Ноч]] ([[d:Q575]]) # [[Дзень]] ([[d:Q52643]]) # '''[[Часавы пас]]''' ([[d:Q12143]]) ## [[Сусьветны час]] ([[d:Q874572]]) # [[Высакосная сэкунда]] ([[d:Q194230]]) # [[Дзень тыдню]] ([[d:Q41825]]) ## [[Пятніца]] ([[d:Q130]]) ## [[Субота]] ([[d:Q131]]) ## [[Нядзеля]] ([[d:Q132]]) # [[Студзень]] ([[d:Q108]]) # [[Сакавік]] ([[d:Q110]]) # [[Чэрвень]] ([[d:Q120]]) # [[Верасень]] ([[d:Q123]]) # [[Сьнежань]] ([[d:Q126]]) === Колер, 20 === # '''[[Колер]]''' ([[d:Q1075]]) ## [[Чорны колер]] ([[d:Q23445]]) ## [[Сіні колер]] ([[d:Q1088]]) ## [[Карычневы колер]] ([[d:Q47071]]) ## [[Цыянавы колер]] ([[d:Q180778]]) ## [[Зялёны колер]] ([[d:Q3133]]) ## [[Шэры колер]] ([[d:Q42519]]) ## [[Маджэнт]] ([[d:Q3276756]]) ## [[Аранжавы колер]] ([[d:Q39338]]) ## [[Ружовы колер]] ([[d:Q429220]]) ## [[Пурпурны колер]] ([[d:Q3257809]]) ## [[Чырвоны колер]] ([[d:Q3142]]) ## [[Жоўты колер]] ([[d:Q943]]) ## [[Белы колер]] ([[d:Q23444]]) # [[Асноўны колер]] ([[d:Q166902]]) # [[Яркасьць]] ([[d:Q221656]]) # [[Насычанасьць (колер)|Насычанасьць]] ([[d:Q27673]]) # [[Успрыняцьце колеру]] ([[d:Q374259]]) # [[Бляск]] ([[d:Q900581]]) # [[Тон (колер)|Тон]] ([[d:Q372948]]) == Грамадзтва і грамадзкія навукі, 900 == === Асноўнае, 20 === # '''[[Грамадзтва]]''' ([[d:Q8425]]) # [[Грамада]] ([[d:Q177634]]) # [[Гуманітарныя навукі]] ([[d:Q80083]]) # '''[[Зносіны]]''' ([[d:Q11024]]) # '''[[Інфармацыя]]''' ([[d:Q11028]]) # [[Салідарнасьць]] ([[d:Q815726]]) # [[Рэгіёназнаўства]] ([[d:Q928786]]) # [[Дэмаграфія]] ([[d:Q37732]]) # [[Інфармацыйная навука]] ([[d:Q16387]]) # [[Нябесны мандат]] ([[d:Q875377]]) # [[Мэдыязнаўства]] ([[d:Q165650]]) # [[Адкрытае грамадзтва]] ([[d:Q505605]]) # [[Прафэсійнае аб’яднаньне]] ([[d:Q1110684]]) # [[Навуковае таварыства]] ([[d:Q955824]]) # [[Сацыяльнае дзеяньне]] ([[d:Q769620]]) # [[Сацыяльны капітал]] ([[d:Q214693]]) # [[Сацыяльная згуртаванасьць]] ([[d:Q553270]]) # [[Грамадзкае фармаваньне]] ([[d:Q1641112]]) # [[Сацыяльная структура]] ([[d:Q211606]]) # [[Соцыябіялёгія]] ([[d:Q190553]]) === Бізнэс і эканоміка, 92 === # [[Бізнэс]] ([[d:Q4830453]]) # '''[[Эканоміка]]''' ([[d:Q8134]]) ## [[Макраэканоміка]] ([[d:Q39680]]) ## [[Мікраэканоміка]] ([[d:Q39072]]) ## [[Тавар]] ([[d:Q28877]]) ## [[Паслуга]] ([[d:Q7406919]]) ## [[Попыт і прапанова]] ([[d:Q166656]]) # [[Эканоміка]] ([[d:Q159810]]) # [[Бухгальтарскі ўлік]] ([[d:Q4116214]]) # '''[[Капітал]]''' ([[d:Q8137]]) # [[Кампанія]] ([[d:Q783794]]) # [[Карпарацыя]] ([[d:Q167037]]) # '''[[Валюта]]''' ([[d:Q8142]]) ## '''[[Эўра]]''' ([[d:Q4916]]) ## '''[[Ена]]''' ([[d:Q8146]]) ## [[Фунт стэрлінгаў]] ([[d:Q25224]]) ## [[Кітайскі юань]] ([[d:Q39099]]) ## [[Рупія]] ([[d:Q178843]]) ## '''[[Амэрыканскі даляр]]''' ([[d:Q4917]]) # [[Манэта]] ([[d:Q41207]]) # [[Банкнота]] ([[d:Q47433]]) # [[Банк]] ([[d:Q22687]]) # [[Чэк]] ([[d:Q80042]]) # [[Абавязак]] ([[d:Q3196867]]) # [[Карта растэрміноўкі]] ([[d:Q161380]]) # [[Пазыка]] ([[d:Q189539]]) # [[Пазыковы адсотак]] ([[d:Q170924]]) # [[Сукупны ўнутраны прадукт]] ([[d:Q12638]]) # [[Працоўная эканоміка]] ([[d:Q28161]]) # [[Прыслуга]] ([[d:Q54128]]) # [[Фабрыка]] ([[d:Q83405]]) # [[Фінансы]] ([[d:Q43015]]) # '''[[Прамысловасьць]]''' ([[d:Q8148]]) ## '''[[Сельская гаспадарка]]''' ([[d:Q11451]]) ## [[Будаўніцтва]] ([[d:Q385378]]) ## [[Рыбалоўства]] ([[d:Q14373]]) ## [[Лесаводзтва]] ([[d:Q38112]]) ## [[Паляваньне]] ([[d:Q36963]]) ## [[Прамысловая вытворчасьць]] ([[d:Q187939]]) ## [[Горная справа]] ([[d:Q44497]]) ## [[Нафтаперапрацоўчы завод]] ([[d:Q12353044]]) ## [[Турызм]] ([[d:Q49389]]) ### [[Гасьцініца]] ([[d:Q27686]]) # [[Паляваньне на кітоў]] ([[d:Q42767]]) # [[Інфляцыя]] ([[d:Q35865]]) # [[Дэфляцыя]] ([[d:Q161081]]) # [[Страхаваньне]] ([[d:Q43183]]) # [[Інвэстыцыя]] ([[d:Q4290]]) # [[Мэнэджмэнт]] ([[d:Q2920921]]) # [[Рынак]] ([[d:Q37654]]) # [[Маркетынг]] ([[d:Q39809]]) # '''[[Грошы]]''' ([[d:Q1368]]) # [[Манаполія]] ([[d:Q43637]]) # [[Маральная рызыка]] ([[d:Q44454]]) # [[Маёмасьць]] ([[d:Q1400881]]) # [[Раздробны гандаль]] ([[d:Q126793]]) # [[Гандлёвы цэнтар]] ([[d:Q11315]]) # [[Супэрмаркет]] ([[d:Q180846]]) # [[Фондавая біржа]] ([[d:Q11691]]) ## [[Нью-Ёрская фондавая біржа]] ([[d:Q13677]]) ## [[NASDAQ]] ([[d:Q82059]]) ## [[Лёнданская фондавая біржа]] ([[d:Q171240]]) ## [[Такійская фондавая біржа]] ([[d:Q217475]]) # '''[[Падатак]]''' ([[d:Q8161]]) ## [[Падатак на прыбытак]] ([[d:Q645011]]) ## [[Падатак на даход]] ([[d:Q179222]]) ## [[Мыта]] ([[d:Q52389]]) # [[Гандаль]] ([[d:Q601401]]) # [[Кар’ера]] ([[d:Q282049]]) # [[Занятасьць насельніцтва]] ([[d:Q656365]]) # [[Беспрацоўе]] ([[d:Q41171]]) ==== Кампаніі, 20 ==== # [[Aldi]] ([[d:Q125054]]) # [[Apple Inc.]] ([[d:Q312]]) # [[AT&T]] ([[d:Q35476]]) # [[Bank of America]] ([[d:Q487907]]) # [[IKEA]] ([[d:Q54078]]) # [[Chevron]] ([[d:Q319642]]) # [[ExxonMobil]] ([[d:Q156238]]) # [[General Electric]] ([[d:Q54173]]) # [[Google]] ([[d:Q95]]) # [[IBM]] ([[d:Q37156]]) # [[Гандлёва-прамысловы банк Кітаю]] ([[d:Q26463]]) # [[Maersk]] ([[d:Q18224]]) # [[McDonald’s]] ([[d:Q38076]]) # [[Microsoft]] ([[d:Q2283]]) # [[Nestlé]] ([[d:Q160746]]) # [[Пэтрабраз]] ([[d:Q210047]]) # [[Procter & Gamble]] ([[d:Q212405]]) # [[Royal Dutch Shell]] ([[d:Q154950]]) # [[Sony]] ([[d:Q41187]]) # [[Ўолмарт]] ([[d:Q483551]]) === Культура, 8 === # [[Сьцяг]] ([[d:Q14660]]) # [[Канібалізм]] ([[d:Q44595]]) # [[Традыцыя]] ([[d:Q82821]]) # [[Дзень нараджэньня]] ([[d:Q47223]]) # [[Ураза-байрам]] ([[d:Q464458]]) # [[Гэлаўін]] ([[d:Q251868]]) # [[Карнавал]] ([[d:Q4618]]) # [[Рамадан]] ([[d:Q41662]]) === Адукацыя, 110 === # '''[[Адукацыя]]''' ([[d:Q8434]]) ## [[Пачатковая адукацыя]] ([[d:Q975085]]) ## [[Сярэдняя адукацыя]] ([[d:Q14623204]]) # [[Коледж]] ([[d:Q189004]]) # [[Навучальны плян]] ([[d:Q207137]]) # [[Навучаньне]] ([[d:Q133500]]) # [[Школа]] ([[d:Q3914]]) # [[Настаўнік]] ([[d:Q37226]]) # [[Тэст]] ([[d:Q27318]]) # [[Унівэрсытэт]] ([[d:Q3918]]) # [[Дыстанцыйнае навучаньне]] ([[d:Q159595]]) # [[Вышэйшая адукацыя]] ([[d:Q136822]]) # [[Сем вольных мастацтваў]] ([[d:Q189329]]) # [[Электроннае навучаньне]] ([[d:Q182250]]) # [[Акадэмія]] ([[d:Q162633]]) # [[Студэнт]] ([[d:Q48282]]) # [[Стыпэндыя]] ([[d:Q188823]]) # [[Мэдрэсэ]] ([[d:Q132834]]) # [[Дзіцячы садок]] ([[d:Q126807]]) # [[Доктарская дысэртацыя]] ([[d:Q187685]]) # [[Дыплём]] ([[d:Q217577]]) # [[Балёнскі працэс]] ([[d:Q187073]]) # [[Пэдагогіка]] ([[d:Q7922]]) # [[Чытаньне]] ([[d:Q199657]]) # [[Пачатковая школа]] ([[d:Q9842]]) # [[Кансэрваторыя]] ([[d:Q184644]]) ==== Бібліятэка, 19 ==== # [[Бібліятэка]] ([[d:Q7075]]) # [[Нацыянальная бібліятэка]] ([[d:Q22806]]) # [[Электронная бібліятэка]] ([[d:Q212805]]) # [[Бібліятэчная справа]] ([[d:Q199655]]) # [[Грамадзкая бібліятэка]] ([[d:Q28564]]) # [[Школьная бібліятэка]] ([[d:Q1076099]]) # [[Бібліятэка-перасоўка]] ([[d:Q720920]]) # [[Александрыйская бібліятэка]] ([[d:Q435]]) # [[Ашурбаніпальская бібліятэка]] ([[d:Q856544]]) # [[Бібліятэка Кангрэсу]] ([[d:Q131454]]) # [[Нью-Ёркская публічная бібліятэка]] ([[d:Q219555]]) # [[Нацыянальная бібліятэка Кітаю]] ([[d:Q732353]]) # [[Нацыянальная парлямэнцкая бібліятэка (Японія)|Нацыянальная парлямэнцкая бібліятэка]] ([[d:Q477675]]) # [[Брытанская бібліятэка]] ([[d:Q23308]]) # [[Нацыянальная бібліятэка Францыі]] ([[d:Q193563]]) # [[Нямецкая нацыянальная бібліятэка]] ([[d:Q27302]]) # [[Расейская дзяржаўная бібліятэка]] ([[d:Q1048694]]) # [[Ватыканская бібліятэка]] ([[d:Q213678]]) # [[Нацыянальная бібліятэка Аўстраліі]] ([[d:Q623578]]) ==== Адукацыйныя ўстановы, 65 ==== # [[Унівэрсытэт аль-Караўін]] ([[d:Q378014]]) # [[Унівэрсытэт Аль-Азгар]] ([[d:Q173959]]) # [[Каірскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q194445]]) # [[Кейптаўнскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q951305]]) # [[Фэдэральны ўнівэрсытэт Рыю-дэ-Жанэйру]] ([[d:Q586904]]) # [[Нацыянальны аўтаномны ўнівэрсытэт Мэксыкі]] ([[d:Q222738]]) # [[Унівэрсытэт Брытанскай Калюмбіі]] ([[d:Q391028]]) # [[Унівэрсытэт Буэнас-Айрэса]] ([[d:Q194223]]) # [[Таронтаўскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q180865]]) # [[Чыкагаўскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q131252]]) # [[Каліфарнійскі тэхналягічны інстытут]] ([[d:Q161562]]) # [[Унівэрсытэт Джонза Гопкінза]] ([[d:Q193727]]) # [[Масачусэцкі тэхналягічны інстытут]] ([[d:Q49108]]) # [[Стэнфардзкі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q41506]]) # [[Д’юкаўскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q168751]]) # [[Унівэрсытэт Паўночнай Караліны ў Чапэл-Гіл]] ([[d:Q192334]]) # [[Вірджынскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q213439]]) # [[Мічыганскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q230492]]) # [[Каліфарнійскі ўнівэрсытэт у Бэрклі]] ([[d:Q168756]]) # [[Каліфарнійскі ўнівэрсытэт у Лос-Анджэлесе]] ([[d:Q174710]]) # [[Ліга блюшчу]] ([[d:Q49113]]) # [[Гарвардзкі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q13371]]) # [[Ельскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q49112]]) # [[Прынстанскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q21578]]) # [[Браўнскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q49114]]) # [[Калюмбійскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q49088]]) # [[Карнэльскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q49115]]) # [[Дартмуцкі каледж]] ([[d:Q49116]]) # [[Пэнсыльванскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q49117]]) # [[Кіёцкі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q336264]]) # [[Такійскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q7842]]) # [[Калькуцкі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q1145306]]) # [[Індыйскі навуковы інстытут]] ([[d:Q948720]]) # [[Індыйскі тэхналягічны ўнівэрсытэт]] ([[d:Q622358]]) # [[Індыйскія інстытуты кіраваньня]] ([[d:Q46026]]) # [[Фуданскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q495015]]) # [[Ганконскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q15568]]) # [[Нанкінскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q683580]]) # [[Пэкінскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q16952]]) # [[Цынхуаскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q16955]]) # [[Чжэцьзянскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q197543]]) # [[Балёнскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q131262]]) # [[Капэнгагенскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q186285]]) # [[Мадрыдзкі ўнівэрсытэт Камплютэнсэ]] ([[d:Q219694]]) # [[Венскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q165980]]) # [[Лейдэнскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q156598]]) # [[Рымскі ўнівэрсытэт Ля-Сапіенца]] ([[d:Q209344]]) # [[Саляманскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q308963]]) # [[Цюрыская тэхнічная школа]] ([[d:Q11942]]) # [[Парыскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q209842]]) # [[Сарбона]] ([[d:Q214654]]) # [[Унівэрсытэт П’ера і Марыі Кюры]] ([[d:Q1144549]]) # [[Мюнхэнскі ўнівэрсытэт Людвіга-Максіміляна]] ([[d:Q55044]]) # [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт імя Гумбальта]] ([[d:Q152087]]) # [[Франкфурцкі ўнівэрсытэт імя Гётэ]] ([[d:Q50662]]) # [[Гайдэльбэрскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q151510]]) # [[Кембрыдзкі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q35794]]) # [[Оксфардзкі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q34433]]) # [[Лёнданскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q170027]]) # [[Карлаў унівэрсытэт]] ([[d:Q31519]]) # [[Ягелонскі ўнівэрсытэт]] ([[d:Q189441]]) # [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт]] ([[d:Q13164]]) # [[Санкт-Пецярбурскі дзяржаўны ўнівэрсытэт]] ([[d:Q27621]]) # [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі]] ([[d:Q84151]]) # [[Аўстралійскі нацыянальны ўнівэрсытэт]] ([[d:Q127990]]) === Арганізацыі, 160 === # [[Цэнтральная тыбэцкая адміністрацыя]] ([[d:Q326343]]) # [[Фэдэральнае бюро расьсьледаваньняў]] ([[d:Q8333]]) # [[Анёлы пекла]] ([[d:Q622188]]) # [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі]] ([[d:Q80919]]) # [[Мара Сальватруча]] ([[d:Q127784]]) # [[Масад]] ([[d:Q34216]]) # [[Коза Ностра]] ([[d:Q1458155]]) # [[Якудза]] ([[d:Q183287]]) ==== Міжнародныя арганізацыі, 152 ==== ===== Міжурадавыя арганізацыі, 84 ===== # [[Афрыканскі банк разьвіцьця]] ([[d:Q340195]]) # '''[[Афрыканскі зьвяз]]''' ([[d:Q7159]]) # [[АНЗЮС]] ([[d:Q295875]]) # '''[[Арабская ліга]]''' ([[d:Q7172]]) # [[Арктычная рада]] ([[d:Q674182]]) # [[Азіяцкі банк разьвіцьця]] ([[d:Q188822]]) # [[Азіяцка-Ціхаакіянскае эканамічнае супрацоўніцтва]] ([[d:Q170481]]) # '''[[Асацыяцыя дзяржаваў Паўднёва-Ўсходняй Азіі]]''' ([[d:Q7768]]) # [[Банк міжнародных разьлікаў]] ([[d:Q309195]]) # [[Баліварыянскі альянс для народаў нашай Амэрыкі]] ([[d:Q8874]]) # [[Карыбская супольнасьць]] ([[d:Q205995]]) # [[Арганізацыя цэнтральнага дагавору]] ([[d:Q379850]]) # [[Арганізацыя Дамовы аб калектыўнай бясьпецы]] ([[d:Q318693]]) # '''[[Садружнасьць незалежных дзяржаваў]]''' ([[d:Q7779]]) # '''[[Садружнасьць нацыяў]]''' ([[d:Q7785]]) # [[Садружнасьць партугаламоўных дзяржаваў]] ([[d:Q182500]]) # [[Рада супрацы арабскіх дзяржаваў Пэрсыдзкай затокі]] ([[d:Q217172]]) # [[Рада дзяржаваў Балтыйскага мора]] ([[d:Q789769]]) # [[Усходнеафрыканская супольнасьць]] ([[d:Q337456]]) # [[Эканамічная супольнасьць краінаў Заходняй Афрыкі]] ([[d:Q193272]]) # [[Арганізацыя эканамічнай супрацы]] ([[d:Q225950]]) # [[Эўразійская эканамічная супольнасьць]] ([[d:Q473996]]) # [[Эўразійскі зьвяз]] ([[d:Q474548]]) # [[Група дваццаці]] ([[d:Q19771]]) # [[Група сямі]] ([[d:Q1764511]]) # [[Жэнэўскія канвэнцыі]] ([[d:Q133536]]) # [[Міжнародны банк рэканструкцыі і разьвіцьця]] ([[d:Q191384]]) # [[Міжнародная гандлёвая палата]] ([[d:Q848633]]) # [[Міжнародная асацыяцыя разьвіцьця]] ([[d:Q827525]]) # [[Міжнародная фінансавая карпарацыя]] ([[d:Q656801]]) # [[Міжнародная арганізацыя па міграцыі]] ([[d:Q472311]]) # [[Міжпарлямэнцкі саюз]] ([[d:Q176815]]) # [[Інтэрпол]] ([[d:Q8475]]) # [[Ісламскі банк разьвіцьця]] ([[d:Q41230]]) # [[Лацінскі зьвяз]] ([[d:Q123209]]) # [[Ліга народаў]] ([[d:Q38130]]) # '''[[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]]''' ([[d:Q7184]]) # [[Паўночнаамэрыканская зона свабоднага гандлю]] ([[d:Q181574]]) # '''[[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты]]''' ([[d:Q7795]]) # [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця]] ([[d:Q41550]]) # [[Арганізацыя афрыканскага адзінства]] ([[d:Q191703]]) # [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе]] ([[d:Q81299]]) # [[Арганізацыя амэрыканскіх дзяржаваў]] ([[d:Q123759]]) # [[Арганізацыя чарнаморскага эканамічнага супрацоўніцтва]] ([[d:Q380340]]) # [[Парыскі клюб]] ([[d:Q461736]]) # [[Шанхайская арганізацыя супрацы]] ([[d:Q485207]]) # [[Арганізацыя рэгіянальнай супрацы краінаў Паўднёвай Азіі]] ([[d:Q145700]]) # [[SEATO]] ([[d:Q277252]]) # [[Супольнасьць разьвіцьця Поўдню Афрыкі]] ([[d:Q816706]]) # [[Міжземнаморскі зьвяз]] ([[d:Q192177]]) # [[Зьвяз паўднёваамэрыканскіх нацыяў]] ([[d:Q4230]]) # '''[[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]]''' ([[d:Q1065]]) ## [[Міжнароднае агенцтва атамнай энэргіі]] ([[d:Q41984]]) ## '''[[Міжнародны Суд ААН]]''' ([[d:Q7801]]) ## [[Міжнародны крымінальны суд]] ([[d:Q47488]]) ## '''[[Міжнародны валютны фонд]]''' ([[d:Q7804]]) ## [[Генэральны сакратар ААН]] ([[d:Q81066]]) ## '''[[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры]]''' ([[d:Q7809]]) ## [[Дзіцячы фонд ААН]] ([[d:Q740308]]) ## [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па прамысловаму разьвіцьцю]] ([[d:Q386120]]) ## [[Сакратарыят ААН]] ([[d:Q220563]]) ## [[Рада Бясьпекі ААН]] ([[d:Q37470]]) ## '''[[Сусьветны банк]]''' ([[d:Q7164]]) ## [[Група Сусьветнага банку]] ([[d:Q320863]]) ## '''[[Сусьветная арганізацыя здароўя]]''' ([[d:Q7817]]) ## '''[[Сусьветная гандлёвая арганізацыя]]''' ([[d:Q7825]]) # [[Бэнілюкс]] ([[d:Q13116]]) # [[Цэнтральнаэўрапейскае пагадненьне аб вольным гандлі]] ([[d:Q319014]]) # [[CERN]] ([[d:Q42944]]) # [[Рада эканамічнай узаемадапамогі]] ([[d:Q191582]]) # [[Рада Эўропы]] ([[d:Q8908]]) # [[Рада Эўрапейскага зьвязу]] ([[d:Q8896]]) # [[Эканамічны і валютны зьвяз Эўрапейскага Зьвязу]] ([[d:Q212141]]) # [[Эўрапейская супольнасьць па атамнай энэргіі]] ([[d:Q8919]]) # [[Эўрапейскі банк рэканструкцыі і разьвіцьця]] ([[d:Q488981]]) # [[Эўрапейскае аб’яднаньне вугалю і сталі]] ([[d:Q161549]]) # [[Эўрапейская эканамічная супольнасьць]] ([[d:Q52847]]) # [[Эўрапейскі інвэстыцыйны банк]] ([[d:Q192247]]) # [[Эўрапейскі парлямэнт]] ([[d:Q8889]]) # '''[[Эўрапейскі Зьвяз]]''' ([[d:Q458]]) # [[Паўночная рада]] ([[d:Q146165]]) # [[Карынцкі зьвяз]] ([[d:Q332337]]) # [[Заходнеэўрапейскі зьвяз]] ([[d:Q189946]]) # [[Варшаўская дамова]] ([[d:Q41644]]) ===== Некамэрцыйныя арганізацыі, 68 ===== # [[Абвестка дню 21]] ([[d:Q208571]]) # [[AIESEC]] ([[d:Q191866]]) # [[Аль-Каіда]] ([[d:Q34490]]) # [[Амэрыканскі нацыянальны інстытут стандартаў]] ([[d:Q180003]]) # [[Асацыяцыя генэральных штатаў студэнтаў Эўропы]] ([[d:Q431534]]) # [[Асацыяцыя вылічальнай тэхнікі]] ([[d:Q127992]]) # [[Аўстрыйская служба захаваньня памяці ахвяраў Галакосту]] ([[d:Q159486]]) # [[Аўстрыйская служба за мяжой]] ([[d:Q386730]]) # [[Більдэрбэрская група]] ([[d:Q184937]]) # [[BirdLife International]] ([[d:Q210108]]) # [[Калегія кардыналаў]] ([[d:Q852242]]) # [[Нямецкі інстытут па стандартызацыі]] ([[d:Q152746]]) # [[Эўрапейская паўднёвая абсэрваторыя]] ([[d:Q151991]]) # [[Міжнародная авіяцыйная фэдэрацыя]] ([[d:Q214130]]) # [[Міжнародная аўтамабільная фэдэрацыя]] ([[d:Q179412]]) # [[Міжнародная матацыклетная фэдэрацыя]] ([[d:Q430371]]) # [[Фундацыя вольнага праграмнага забесьпячэньня]] ([[d:Q48413]]) # [[Грынпіс]] ([[d:Q81307]]) # [[ГУАМ (арганізацыя)|ГУАМ]] ([[d:Q326816]]) # [[Гізб ут-Тагрыр]] ([[d:Q493302]]) # [[Клюб гасьціннасьці]] ([[d:Q744312]]) # [[Інстытут інжынэраў электратэхнікі і электронікі]] ([[d:Q131566]]) # [[Міжнароднае бюро мераў і вагаў]] ([[d:Q229478]]) # [[Міжнародная Рада музэяў]] ([[d:Q653054]]) # [[Міжнародная Рада па пытаньнях помнікаў і гістарычных мясьцінаў]] ([[d:Q273138]]) # [[Міжнародная гідраграфічная арганізацыя]] ([[d:Q233611]]) # [[Міжнародная марская арганізацыя]] ([[d:Q201054]]) # [[Міжнародны матэматычны зьвяз]] ([[d:Q828490]]) # [[Міжнародная арганізацыя стандартызацыі]] ([[d:Q15028]]) # '''[[Міжнародны рух Чырвонага Крыжа і Чырвонага Паўмесяца]]''' ([[d:Q7178]]) # [[Міжнароднае таварыства сьвядомасьці Крышны]] ([[d:Q190193]]) # [[Міжнародны саюз аховы прыроды і прыродных багацьцяў]] ([[d:Q48268]]) # [[Міжнародны зьвяз тэарэтычнай і практычнай хіміі]] ([[d:Q33438]]) # [[Live Earth]] ([[d:Q233398]]) # [[Ісламскі фронт вызваленьня Мора]] ([[d:Q64611]]) # '''[[Нобэлеўская прэмія]]''' ([[d:Q7191]]) # [[ПЭН-клюб]] ([[d:Q206811]]) # [[Інтэрнацыянал пірацкіх партыяў]] ([[d:Q170]]) # [[Міжнародная праграма ацэнкі адукацыйных дасягненьняў навучэнцаў]] ([[d:Q323481]]) # [[Пагуоскі рух навукоўцаў]] ([[d:Q381282]]) # [[Скаўцкі рух]] ([[d:Q872181]]) # [[Армія выратаваньня]] ([[d:Q188307]]) # [[Міжнародны зьвяз раварыстаў]] ([[d:Q48663]]) # [[Арганізацыя непрадстаўленых нацыяў і народаў]] ([[d:Q215613]]) # [[WikiLeaks]] ([[d:Q359]]) # [[Сусьветнае антыдопінгавае агенцтва]] ([[d:Q749394]]) # [[Сусьветная рада цэркваў]] ([[d:Q283639]]) # [[Камітэт Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО]] ([[d:Q1147477]]) # [[Кансорцыюм Сусьветнага павуціньня]] ([[d:Q37033]]) # [[Міжнародная амністыя]] ([[d:Q42970]]) # [[Human Rights Watch]] ([[d:Q187052]]) # [[Лекары бязь межаў]] ([[d:Q49330]]) # [[Рэпартэры бязь межаў]] ([[d:Q154330]]) # [[Transparency International]] ([[d:Q174240]]) # [[Сусьветная канфэдэрацыя падводнай дзейнасьці]] ([[d:Q845773]]) # [[Спартовы арбітражны суд]] ([[d:Q659499]]) # [[Асацыяцыя эўрапейскіх клюбаў]] ([[d:Q841054]]) # [[Эўрапейскія алімпійскія камітэты]] ([[d:Q642949]]) # [[Міжнародная фэдэрацыя валейболу]] ([[d:Q6851]]) # [[ФІБА]] ([[d:Q46199]]) # [[ФІДЭ]] ([[d:Q102178]]) # [[ФІФА]] ([[d:Q253414]]) # [[Міжнародная фэдэрацыя гімнастыкі]] ([[d:Q379079]]) # [[Міжнародная фэдэрацыя хакею на лёдзе]] ([[d:Q190173]]) # [[Міжнародны алімпійскі камітэт]] ([[d:Q40970]]) # [[Нацыянальны алімпійскі камітэт]] ([[d:Q183288]]) # [[Алімпійская рада Азіі]] ([[d:Q844293]]) # [[Зьвяз эўрапейскіх футбольных асацыяцыяў]] ([[d:Q35572]]) === Права, 70 === # '''[[Права]]''' ([[d:Q7748]]) ## [[Кантынэнтальнае права]] ([[d:Q5950118]]) ## [[Агульнае права]] ([[d:Q30216]]) ## [[Крымінальнае права]] ([[d:Q146491]]) # [[Апэляцыя]] ([[d:Q329777]]) # [[Пасрэднiцкi суд]] ([[d:Q207946]]) # '''[[Сьмяротная кара]]''' ([[d:Q8454]]) # [[Цывільныя і палітычныя правы]] ([[d:Q191600]]) # '''[[Канстытуцыя]]''' ([[d:Q7755]]) # [[Дамова]] ([[d:Q93288]]) # [[Аўтарскае права]] ([[d:Q1297822]]) # [[Суд]] ([[d:Q41487]]) # [[Адшкадаваньне]] ([[d:Q308922]]) # [[Права справядлівасьці]] ([[d:Q2578557]]) # [[Довад]] ([[d:Q176763]]) # [[Свабода слова]] ([[d:Q22692]]) # [[Віна (права)|Віна]] ([[d:Q705178]]) # [[Судовая забарона]] ([[d:Q6495575]]) # [[Судовая ўлада]] ([[d:Q105985]]) # [[Судзьдзя]] ([[d:Q16533]]) # [[Юрыспрудэнцыя]] ([[d:Q4932206]]) # [[Юрыст]] ([[d:Q185351]]) # [[Справядлівасьць]] ([[d:Q5167661]]) # [[Адвакат]] ([[d:Q40348]]) # [[Праўная адказнасьць]] ([[d:Q1404417]]) # [[Патэнт]] ([[d:Q253623]]) # [[Паліцыя]] ([[d:Q35535]]) # [[Права]] ([[d:Q780687]]) ## [[Фундамэнтальныя правы]] ([[d:Q3237872]]) # [[Бясьпека]] ([[d:Q2526135]]) # [[Сьведка]] ([[d:Q196939]]) # [[Адміністрацыйнае права]] ([[d:Q171251]]) # [[Прэцэдэнт]] ([[d:Q665141]]) # [[Інтэлектуальная ўласнасьць]] ([[d:Q131257]]) # [[Міжнароднае права]] ([[d:Q4394526]]) # [[Маёмаснае права]] ([[d:Q1149275]]) # [[Рэлігійнае права]] ([[d:Q670732]]) # [[Статутнае права]] ([[d:Q7766927]]) # [[Давернае кіраваньне]] ([[d:Q854022]]) # [[Злачынства]] ([[d:Q83267]]) # [[Напад]] ([[d:Q365680]]) # [[Парушэньне аўтарскіх правоў]] ([[d:Q647578]]) # [[Прыўлашчаньне]] ([[d:Q157833]]) # [[Вымаганьне]] ([[d:Q6452087]]) # [[Махлярства]] ([[d:Q28813]]) # [[Генацыд]] ([[d:Q41397]]) # [[Умярцьвеньне]] ([[d:Q149086]]) ## [[Забойства]] ([[d:Q132821]]) # [[Наркагандаль]] ([[d:Q844924]]) # [[Выкраданьне чалавека]] ([[d:Q318296]]) # [[Арганізаваная злачыннасьць]] ([[d:Q46952]]) # [[Пірацтва]] ([[d:Q45393]]) # [[Браканьерства]] ([[d:Q34577]]) # [[Згвалтаваньне]] ([[d:Q47092]]) # [[Рабунак]] ([[d:Q53706]]) # [[Сабатаж]] ([[d:Q193518]]) # [[Палавыя злачынствы]] ([[d:Q673281]]) # [[Кантрабанда]] ([[d:Q184840]]) # [[Крадзеж]] ([[d:Q2727213]]) # [[Катаваньні]] ([[d:Q132781]]) # [[Гвалт]] ([[d:Q124490]]) # [[Вялікая хартыя вольнасьцяў]] ([[d:Q12519]]) # [[Дэклярацыя незалежнасьці ЗША]] ([[d:Q127912]]) # [[Канстытуцыя ЗША]] ([[d:Q11698]]) # [[Дэклярацыя правоў чалавека і грамадзяніна]] ([[d:Q169759]]) # [[Маніфэст камуністычнай партыі]] ([[d:Q40591]]) # '''[[Усеагульная дэклярацыя правоў чалавека]]''' ([[d:Q7813]]) # [[Міжнародны пакт аб эканамічых, сацыяльных і культурных правах]] ([[d:Q457862]]) # [[Міжнародны пакт аб грамадзянскіх і палітычных правах]] ([[d:Q392119]]) # [[Нюрнбэрскія прынцыпы]] ([[d:Q2146981]]) === Масавыя мэдыі, 85 === # [[Рэкляма]] ([[d:Q37038]]) # [[Гумарыстычна-сатырычны малюнак]] ([[d:Q627603]]) # '''[[Журналістыка]]''' ([[d:Q11030]]) # '''[[Сродак масавай інфармацыі]]''' ([[d:Q11033]]) # [[Навіны]] ([[d:Q38926]]) # [[Часопіс]] ([[d:Q41298]]) # [[Сувязі з грамадзкасьцю]] ([[d:Q133080]]) # [[Франс-Прэс]] ([[d:Q40464]]) # [[Associated Press]] ([[d:Q40469]]) # [[Reuters]] ([[d:Q130879]]) # [[Billboard]] ([[d:Q485240]]) # [[The Economist]] ([[d:Q180089]]) # [[Life]] ([[d:Q463198]]) # [[Mad]] ([[d:Q312086]]) # [[National Geographic]] ([[d:Q5973845]]) # [[The New Yorker]] ([[d:Q217305]]) # [[People (часопіс)|People]] ([[d:Q33659]]) # [[Playboy]] ([[d:Q150820]]) # [[Punch]] ([[d:Q849759]]) # [[Рыдэрз Дайджэсі]] ([[d:Q371820]]) # [[Rolling Stone]] ([[d:Q33511]]) # [[Scientific American]] ([[d:Q39379]]) # [[Der Spiegel]] ([[d:Q131478]]) # [[Time]] ([[d:Q43297]]) # [[Vogue]] ([[d:Q154008]]) # '''[[Газэта]]''' ([[d:Q11032]]) # [[Financial Times]] ([[d:Q183399]]) # [[Le Monde]] ([[d:Q12461]]) # [[Праўда (газэта)|Праўда]] ([[d:Q183644]]) # [[The Times]] ([[d:Q50008]]) # [[The Times of India]] ([[d:Q46807]]) # [[The New York Times]] ([[d:Q9684]]) # [[The Wall Street Journal]] ([[d:Q164746]]) # [[Вашынгтон Пост]] ([[d:Q166032]]) # [[The Goon Show]] ([[d:Q168718]]) # [[Grand Ole Opry]] ([[d:Q7098695]]) # [[Цень (пэрсанаж)|Цень]] ([[d:Q967116]]) # [[Вайна сусьветаў (радыёспэктакль)|Вайна сусьветаў]] ([[d:Q24958]]) # [[Дакумэнтальны фільм]] ([[d:Q93204]]) # [[Эўрапейскі вяшчальны зьвяз]] ([[d:Q166400]]) # [[Эмі]] ([[d:Q123737]]) # [[Тэлегульня]] ([[d:Q846662]]) # [[Сытуацыйная камэдыя]] ([[d:Q170238]]) # [[Мыльная опэра]] ([[d:Q23739]]) # [[Тэлевізійная праграма]] ([[d:Q15416]]) # [[60 хвілінаў (тэлешоў, ЗША)|60 хвілінаў]] ([[d:Q247869]]) # [[Усе ў сям’і]] ([[d:Q1048856]]) # [[American Idol]] ([[d:Q201052]]) # [[BBC World News]] ([[d:Q208491]]) # [[Disney Channel]] ([[d:Q178837]]) # [[Доктар Хто]] ([[d:Q34316]]) # [[Сябры (сэрыял)|Сябры]] ([[d:Q79784]]) # [[Накіравальнае сьвятло]] ([[d:Q1145764]]) # [[Дымок з руля]] ([[d:Q29641]]) # [[Я кахаю Люсі]] ([[d:Q181943]]) # [[Meet the Press]] ([[d:Q1543066]]) # [[Лятучы цырк Монці Пайтана]] ([[d:Q16401]]) # [[Карані (сэрыял, 1977)|Карані]] ([[d:Q1247168]]) # [[Вуліца Сэзам]] ([[d:Q155629]]) # [[Сымпсаны]] ([[d:Q886]]) # [[Зорны шлях]] ([[d:Q1092]]) # [[Том і Джэры]] ([[d:Q131144]]) # [[The Tonight Show]] ([[d:Q1338655]]) # [[Сутоньневая зона]] ([[d:Q742103]]) # [[Тэлевізійная сетка]] ([[d:Q1254874]]) # [[Аль-Джазыра]] ([[d:Q13477]]) # [[ABC (тэлеканал)|ABC]] ([[d:Q169889]]) # [[ARD]] ([[d:Q49653]]) # [[BBC]] ([[d:Q9531]]) # [[CBS]] ([[d:Q43380]]) # [[Цэнтральная кітайская тэлевізія]] ([[d:Q207936]]) # [[CNN]] ([[d:Q48340]]) # [[Rai]] ([[d:Q19616]]) # [[ITV]] ([[d:Q220072]]) # [[NBC]] ([[d:Q13974]]) # [[PBS]] ([[d:Q215616]]) # [[Amazon.com]] ([[d:Q3884]]) # [[EBay]] ([[d:Q58024]]) # [[Facebook]] ([[d:Q355]]) # [[Myspace]] ([[d:Q40629]]) # [[Twitter]] ([[d:Q918]]) # [[Google search]] ([[d:Q9366]]) # [[IMDb]] ([[d:Q37312]]) # [[YouTube]] ([[d:Q866]]) # [[Вікіпэдыя]] ([[d:Q52]]) === Музэі, 20 === # [[Музэй]] ([[d:Q33506]]) # [[Амэрыканскі музэй прыродазнаўчай гісторыі]] ([[d:Q217717]]) # [[Мэтраполітэн (музэй)|Мэтраполітэн]] ([[d:Q160236]]) # [[Нью-ёрскі музэй сучаснага мастацтва]] ([[d:Q188740]]) # [[Нацыянальны музэй антрапалёгіі (Мэксыка)|Нацыянальны музэй антрапалёгіі]] ([[d:Q524249]]) # [[Сьмітсанаўскі інстытут]] ([[d:Q131626]]) # [[Брытанскі музэй]] ([[d:Q6373]]) # [[Нямецкі музэй (Мюнхэн)|Нямецкі музэй]] ([[d:Q131617]]) # [[Эрмітаж]] ([[d:Q132783]]) # [[Люўр]] ([[d:Q19675]]) # [[Музэй Арсэ]] ([[d:Q23402]]) # [[Лёнданскі прыродазнаўчы музэй]] ([[d:Q309388]]) # [[Прада (музэй)|Прада]] ([[d:Q160112]]) # [[Нацыянальная галерэя]] ([[d:Q180788]]) # [[Рэйксмузэй]] ([[d:Q190804]]) # [[Уфіцы]] ([[d:Q51252]]) # [[Ватыканскія музэі]] ([[d:Q182955]]) # [[Музэй Вікторыі і Альбэрта]] ([[d:Q213322]]) # [[Нацыянальны палацавы музэй]] ([[d:Q540668]]) # [[Такійскі нацыянальны музэй]] ([[d:Q653433]]) === Палітыка і ўрад, 199 === # [[Грамадзтвазнаўства]] ([[d:Q837313]]) # '''[[Палітыка]]''' ([[d:Q7163]]) # [[Грамадзянскія свабоды]] ([[d:Q29556]]) # '''[[Дыпляматыя]]''' ([[d:Q1889]]) ## [[Амбасадар]] ([[d:Q121998]]) ## [[Дыпляматычная місія]] ([[d:Q213283]]) # [[Выбары]] ([[d:Q40231]]) # '''[[Палітычная партыя]]''' ([[d:Q7278]]) # '''[[Прапаганда]]''' ([[d:Q7281]]) # [[Рэвалюцыя]] ([[d:Q10931]]) # [[Падзяленьне ўлады]] ([[d:Q79896]]) # [[Заканадаўчая ўлада]] ([[d:Q11204]]) # [[Вяршэнства закону]] ([[d:Q44918]]) # [[Грамадзянства]] ([[d:Q42138]]) # [[Канстытуцыйнае права]] ([[d:Q11206]]) # [[Перапіс насельніцтва]] ([[d:Q39825]]) # [[Кампутарная бясьпека]] ([[d:Q3510521]]) # [[Залатое правіла]] ([[d:Q189573]]) # [[Habeas corpus]] ([[d:Q220596]]) # [[Інфармацыйная бясьпека]] ([[d:Q189900]]) # [[Індывідуалізм]] ([[d:Q171995]]) # [[Імпічмэнт]] ([[d:Q480498]]) # [[Міжнародныя адносіны]] ([[d:Q166542]]) # [[Працоўнае права]] ([[d:Q628967]]) # [[Мінімальны заробак]] ([[d:Q186228]]) # [[Маніфэст]] ([[d:Q46337]]) # [[Нацыянальнасьць]] ([[d:Q231002]]) # [[Пашпарт]] ([[d:Q43812]]) # [[Палітбюро]] ([[d:Q309118]]) # [[Сацыяльная абарона]] ([[d:Q2483208]]) # [[Права на самавызначэньне]] ([[d:Q156595]]) # [[Дзяржаўная здрада]] ([[d:Q160128]]) # [[Грамадзянскае непадпарадкаваньне]] ([[d:Q47217]]) # [[Грамадзкая дамова]] ([[d:Q1326430]]) # [[Дэцэнтралізацыя]] ([[d:Q188961]]) # [[Зьмяшаная эканоміка]] ([[d:Q191675]]) # [[Вета]] ([[d:Q178074]]) # [[Карона]] ([[d:Q170984]]) # [[Цэнзура]] ([[d:Q543]]) # [[Аўтаномія]] ([[d:Q484105]]) # [[Электронны ўрад]] ([[d:Q211017]]) # [[Нацыянальны канвэнт]] ([[d:Q219825]]) # [[Юрыдычная асоба]] ([[d:Q155076]]) # [[Замежная палітыка]] ([[d:Q181648]]) # [[Інтэрнацыянал (гімн)|Інтэрнацыянал]] ([[d:Q49617]]) # [[Публічнае права]] ([[d:Q207892]]) # [[Флэшмоб]] ([[d:Q152263]]) # [[Дзяржаўная рэлігія]] ([[d:Q188213]]) # [[Камэнданцкая гадзіна]] ([[d:Q223625]]) # [[Пасьведчаньне асобы]] ([[d:Q47988]]) # [[Ратуша]] ([[d:Q543654]]) # [[Грамадзкае здароўе]] ([[d:Q189603]]) # [[Перанасяленасьць]] ([[d:Q331439]]) # [[Мітынг]] ([[d:Q175331]]) # [[Тэрапія]] ([[d:Q179661]]) # [[Сацыялістычны інтэрнацыянал]] ([[d:Q159454]]) # [[Бюракратыя]] ([[d:Q72468]]) # [[Валянтэрства]] ([[d:Q188844]]) # [[Дыктатура пралетарыяту]] ([[d:Q118365]]) # [[Першага траўня]] ([[d:Q47499]]) # [[Клясавая барацьба]] ([[d:Q1744607]]) # [[Працоўная кляса]] ([[d:Q191159]]) # [[Бунт]] ([[d:Q124757]]) # [[Сацыяльнае забесьпячэньне]] ([[d:Q12002092]]) # [[Кабінэт міністраў]] ([[d:Q640506]]) # [[Дзяржаўны пераварот]] ([[d:Q45382]]) # [[Культ асобы]] ([[d:Q192914]]) # [[Выканаўчая ўлада]] ([[d:Q35798]]) # '''[[Урад]]''' ([[d:Q7188]]) # [[Парлямэнт]] ([[d:Q35749]]) # [[Парлямэнцкая рэспубліка]] ([[d:Q166747]]) # [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] ([[d:Q49892]]) ## [[Зьмяшаная рэспубліка]] ([[d:Q49890]]) # [[Дзяржаўнае кіраваньне]] ([[d:Q31728]]) # [[Дзяржаўная палітыка]] ([[d:Q546113]]) # [[Рымскі сэнат]] ([[d:Q130614]]) # [[Надзвычайнае становішча]] ([[d:Q216227]]) # [[Галасаваньне]] ([[d:Q189760]]) # [[Выбарчая сыстэма]] ([[d:Q182985]]) # [[Дзяржава дабрабыту]] ([[d:Q192451]]) # [[Адміністрацыйная адзінка]] ([[d:Q56061]]) # [[Акруга]] ([[d:Q30059]]) # [[Халіфат]] ([[d:Q131401]]) # [[Места-дзяржава]] ([[d:Q133442]]) # [[Калёнія (залежная тэрыторыя)|Калёнія]] ([[d:Q133156]]) # [[Канфэдэрацыя]] ([[d:Q170156]]) # [[Графства]] ([[d:Q28575]]) # [[Герцарства]] ([[d:Q154547]]) # [[Выбарчая акруга]] ([[d:Q192611]]) # [[Эмірат]] ([[d:Q189898]]) # [[Імпэрыя]] ([[d:Q48349]]) # [[Штат (тэрыторыя)|Штат]] ([[d:Q107390]]) # [[Фэдэрацыя]] ([[d:Q43702]]) # [[Муніцыпалітэт]] ([[d:Q15284]]) # [[Нацыянальная дзяржава]] ([[d:Q179671]]) # [[Квартал]] ([[d:Q123705]]) # [[Асабістая унія]] ([[d:Q188800]]) # [[Паліцэйская дзяржава]] ([[d:Q217405]]) # [[Княства]] ([[d:Q208500]]) # [[Пратэктарат]] ([[d:Q164142]]) # [[Правінцыя]] ([[d:Q34876]]) # [[Марыянэткавая дзяржава]] ([[d:Q208164]]) # [[Аднапартыйная сыстэма]] ([[d:Q50686]]) # [[Сувэрэнная дзяржава]] ([[d:Q3624078]]) # '''[[Дзяржава]]''' ([[d:Q7275]]) # [[Унітарная дзяржава]] ([[d:Q179164]]) # [[Віртуальная супольнасьць]] ([[d:Q210980]]) # [[Актывізм]] ([[d:Q203764]]) # '''[[Анархізм]]''' ([[d:Q6199]]) # [[Аўтарытарызм]] ([[d:Q6229]]) # [[Дзьвюхпалатны парлямэнт]] ([[d:Q189445]]) # '''[[Капіталізм]]''' ([[d:Q6206]]) # [[Хрысьціянская дэмакратыя]] ([[d:Q209158]]) # '''[[Камунізм]]''' ([[d:Q6186]]) # '''[[Кансэрватызм]]''' ([[d:Q7169]]) # [[Канстытуцыяналізм]] ([[d:Q1194747]]) # [[Касмапалітызм]] ([[d:Q188843]]) # [[Дэспатызм]] ([[d:Q179352]]) # [[Эгалітарызм]] ([[d:Q188958]]) # '''[[Фашызм]]''' ([[d:Q6223]]) # [[Фэдэралізм]] ([[d:Q204886]]) # [[Зялёная палітыка]] ([[d:Q1661415]]) # '''[[Ідэалёгія]]''' ([[d:Q7257]]) # '''[[Імпэрыялізм]]''' ([[d:Q7260]]) # [[Ісламізм]] ([[d:Q189746]]) # [[Чучхэ]] ([[d:Q181800]]) # [[Ленінізм]] ([[d:Q155059]]) # '''[[Лібэралізм]]''' ([[d:Q6216]]) # [[Лібэртарыянства]] ([[d:Q178598]]) # '''[[Марксізм]]''' ([[d:Q7264]]) # [[Мультыкультуралізм]] ([[d:Q190656]]) # '''[[Нацыяналізм]]''' ([[d:Q6235]]) # [[Нацыянал-сацыялізм]] ([[d:Q7310]]) # [[Астракізм]] ([[d:Q186240]]) # [[Патрыятызм]] ([[d:Q6241]]) # [[Сэпаратызм]] ([[d:Q194236]]) # [[Сацыял-дэмакратыя]] ([[d:Q121254]]) # '''[[Сацыялізм]]''' ([[d:Q7272]]) ## [[Дэмакратычны сацыялізм]] ([[d:Q189280]]) ## [[Сацыялістычны рэалізм]] ([[d:Q180902]]) ## [[Утапічны сацыялізм]] ([[d:Q192447]]) # [[Этатызм]] ([[d:Q322294]]) # [[Таталітарызм]] ([[d:Q128135]]) # [[Сіянізм]] ([[d:Q42388]]) # [[Абсалютная манархія]] ([[d:Q184558]]) # '''[[Каляніялізм]]''' ([[d:Q7167]]) # [[Канстытуцыйная манархія]] ([[d:Q41614]]) # '''[[Дэмакратыя]]''' ([[d:Q7174]]) ## [[Прамая дэмакратыя]] ([[d:Q171174]]) ## [[Лібэральная дэмакратыя]] ([[d:Q192125]]) ## [[Прадстаўнічая дэмакратыя]] ([[d:Q188759]]) # '''[[Дыктатура]]''' ([[d:Q317]]) # [[Асьветны абсалютызм]] ([[d:Q219934]]) # [[Гегемонія]] ([[d:Q182034]]) # [[Клептакратыя]] ([[d:Q191244]]) # [[Матрыярхат]] ([[d:Q185681]]) # [[Мэрытакратыя]] ([[d:Q178079]]) # [[Манарх]] ([[d:Q116]]) # '''[[Манархія]]''' ([[d:Q7269]]) # [[Ахлякратыя]] ([[d:Q191031]]) # [[Алігархія]] ([[d:Q79751]]) # [[Патрыярхат]] ([[d:Q181339]]) # [[Плянавая эканоміка]] ([[d:Q189724]]) # [[Плютакратыя]] ([[d:Q131708]]) # '''[[Рэспубліка]]''' ([[d:Q7270]]) ## [[Парлямэнцкая рэспубліка]] ([[d:Q4198907]]) # [[Тэхнакратыя]] ([[d:Q190044]]) # [[Тэакратыя]] ([[d:Q44405]]) # [[Трыюмвірат]] ([[d:Q83204]]) # [[Бэй]] ([[d:Q181217]]) # [[Халіф]] ([[d:Q65997]]) # [[Дыктатар]] ([[d:Q183318]]) # [[Эмір]] ([[d:Q166382]]) # [[Фюрэр]] ([[d:Q484079]]) # [[Губэрнатар]] ([[d:Q132050]]) # [[Вялікі князь]] ([[d:Q205706]]) # [[Кіраўнік дзяржавы]] ([[d:Q48352]]) # [[Хан (тытул)|Хан]] ([[d:Q181888]]) # [[Мэр]] ([[d:Q30185]]) # [[Омбудсман]] ([[d:Q169180]]) # [[Прэзыдэнт]] ([[d:Q30461]]) # [[Прэм’ер-міністар]] ([[d:Q14212]]) # [[Прынц]] ([[d:Q2747456]]) # [[Пракурор]] ([[d:Q600751]]) # [[Сатрап]] ([[d:Q170305]]) # [[Шаг]] ([[d:Q184299]]) # [[Султан]] ([[d:Q43292]]) # [[Цар]] ([[d:Q44356]]) # [[Тыран]] ([[d:Q180095]]) # [[Візір]] ([[d:Q175240]]) # [[Эўрапейскі пазыковы крызіс]] ([[d:Q217197]]) # [[Дырэкторыя]] ([[d:Q219817]]) # [[Галоснасьць]] ([[d:Q173100]]) # [[Левіятан (твор)|Левіятан]] ([[d:Q193034]]) # [[Травеньскія падзеі ў Францыі 1968 году]] ([[d:Q6743]]) # [[Аранжавая рэвалюцыя]] ([[d:Q836386]]) # [[Эпоха тэрору]] ([[d:Q193547]]) # [[Сыманія]] ([[d:Q205302]]) # [[Аксамітная рэвалюцыя]] ([[d:Q182817]]) === Грамадзтва, 40 === # [[Грамадзянская супольнасьць]] ([[d:Q181865]]) # [[Сацыяльны інстытут]] ([[d:Q178706]]) ==== Згуртаваньне, 7 ==== # [[Кансорцыюм]] ([[d:Q194166]]) # [[Арганізацыя]] ([[d:Q43229]]) # [[Некамэрцыйная арганізацыя]] ([[d:Q163740]]) # [[Партнэрства]] ([[d:Q728646]]) # [[Таемнае таварыства]] ([[d:Q276548]]) # [[Сацыяльная сетка]] ([[d:Q2715623]]) # [[Племя]] ([[d:Q133311]]) ==== Інстытуцыі, 4 ==== # [[Школа-інтэрнат]] ([[d:Q269770]]) # [[Сіроцкі дом]] ([[d:Q160645]]) # [[Турма]] ([[d:Q40357]]) # [[Сацыяльная работа]] ([[d:Q205398]]) ==== Сацыяльныя пытаньні, 20 ==== # [[Кантрацэпцыя]] ([[d:Q122224]]) ## '''[[Аборт]]''' ([[d:Q8452]]) # [[Карупцыя]] ([[d:Q366]]) # [[Абязьлесеньне]] ([[d:Q169940]]) # [[Дыскрымінацыя]] ([[d:Q169207]]) ## '''[[Расізм]]''' ([[d:Q8461]]) ## [[Сэксізм]] ([[d:Q93200]]) # [[Эўтаназія]] ([[d:Q100159]]) # [[Масавы голад]] ([[d:Q168247]]) # '''[[Глябалізацыя]]''' ([[d:Q7181]]) # '''[[Правы чалавека]]''' ([[d:Q8458]]) # [[Адна сям’я — адно дзіця]] ([[d:Q221719]]) # [[Забруджваньне]] ([[d:Q58734]]) ## [[Забруджваньне паветра]] ([[d:Q131123]]) # [[Беднасьць]] ([[d:Q10294]]) # [[Устойлівае разьвіцьцё]] ([[d:Q131201]]) # '''[[Рабства]]''' ([[d:Q8463]]) # [[Грамадзкі рух]] ([[d:Q49773]]) ## [[Рух за навакольнае асяродзьдзе]] ([[d:Q2855609]]) ## '''[[Фэмінізм]]''' ([[d:Q7252]]) ==== Сацыяльны статус, 8 ==== # [[Мяншыня]] ([[d:Q30103]]) # [[Сацыяльнае стратыфікацыя]] ([[d:Q841628]]) # [[Каста]] ([[d:Q484416]]) # [[Даліты]] ([[d:Q219517]]) # [[Сацыяльная кляса]] ([[d:Q187588]]) # [[Духавенства]] ([[d:Q177826]]) # [[Сярэдняя кляса]] ([[d:Q241588]]) # [[Пралетарыят]] ([[d:Q132603]]) === Сацыялёгія, 10 === # [[Сацыялёгія]] ([[d:Q21201]]) # [[Крыміналёгія]] ([[d:Q161733]]) # [[Этыкет]] ([[d:Q188907]]) # [[Паліталёгія]] ([[d:Q36442]]) # [[Сацыяльная зьмена]] ([[d:Q1510761]]) # [[Грамадзкі кантроль]] ([[d:Q623971]]) # [[Сацыяльная група]] ([[d:Q874405]]) # [[Грамадзкія навукі]] ([[d:Q34749]]) # [[Сацыялізацыя]] ([[d:Q185467]]) # [[Субкультура]] ([[d:Q264965]]) === Вайна і войска, 86 === # '''[[Мір]]''' ([[d:Q454]]) # '''[[Вайна]]''' ([[d:Q198]]) # [[Ваенныя страты]] ([[d:Q1056901]]) # [[Абвяшчэньне вайны]] ([[d:Q334516]]) # [[Гарадзкія муры]] ([[d:Q57346]]) # [[Дэзэртэрства]] ([[d:Q633339]]) # [[Дуэль]] ([[d:Q191503]]) # [[Фартыфікацыя]] ([[d:Q57821]]) # [[Закон вайны]] ([[d:Q14783702]]) # [[Мэдаль]] ([[d:Q131647]]) # [[Мілітарызм]] ([[d:Q177266]]) # [[Вайскова-прамысловы комплекс]] ([[d:Q744593]]) # [[Вайсковая форма]] ([[d:Q1196123]]) # [[Найміт]] ([[d:Q178197]]) # [[Апэратыўнае мастацтва]] ([[d:Q2287072]]) # [[Пацыфізм]] ([[d:Q58848]]) # [[Ваеннапалонны]] ([[d:Q179637]]) # [[Бежанцы]] ([[d:Q131572]]) # [[Капітуляцыя]] ([[d:Q217901]]) # [[Ваеннае злачынства]] ([[d:Q135010]]) # [[Татальная вайна]] ([[d:Q154605]]) # [[Ваеннае становішча]] ([[d:Q715625]]) # [[Псыхалягічная вайна]] ([[d:Q163698]]) # [[Ваенізаваная арганізацыя]] ([[d:Q207320]]) # [[Тактыка выпаленай зямлі]] ([[d:Q208485]]) # [[Casus belli]] ([[d:Q45635]]) # [[Дэмілітарызаваная зона]] ([[d:Q41691]]) # [[Галоўнакамандуючы]] ([[d:Q380782]]) # [[Загінуў у баі]] ([[d:Q210392]]) # [[Рэпарацыя]] ([[d:Q194181]]) # [[Спыненьне агню]] ([[d:Q208383]]) # [[Ваенная апэрацыя]] ([[d:Q645883]]) # [[Падразьдзяленьне спэцыяльнага прызначэньня]] ([[d:Q234497]]) # [[Гонка ўзбраеньняў]] ([[d:Q322348]]) # '''[[Армія]]''' ([[d:Q8473]]) # [[Воінская павіннасьць]] ([[d:Q580750]]) # [[Вайсковая падрыхтоўка]] ([[d:Q2351849]]) # [[Вайсковая лягістыка]] ([[d:Q163059]]) # [[Вайсковая навука]] ([[d:Q192386]]) # [[Вайсковая стратэгія]] ([[d:Q219087]]) # [[Тактыка]] ([[d:Q207645]]) # [[Узброеныя сілы]] ([[d:Q772547]]) # [[Вайскова-паветраныя сілы]] ([[d:Q61883]]) # [[Вайскова-марскія сілы]] ([[d:Q4508]]) # [[Армія]] ([[d:Q37726]]) # [[Пяхота]] ([[d:Q29171]]) # [[Кавалерыя]] ([[d:Q47315]]) # [[Бітва]] ([[d:Q178561]]) # [[Вайсковая блякада]] ([[d:Q273976]]) # [[Бой]] ([[d:Q650711]]) # [[Ваенныя дзеяньні]] ([[d:Q831663]]) # [[Наступ]] ([[d:Q2001676]]) # [[Аблога]] ([[d:Q188055]]) # [[Вайсковая арганізацыйная структура]] ([[d:Q15627509]]) # [[Кіраваньне войскам]] ([[d:Q21662260]]) # [[Дывізія]] ([[d:Q169534]]) # [[Батальён]] ([[d:Q6382533]]) # [[Штаб]] ([[d:Q6813432]]) # [[Вайсковае званьне]] ([[d:Q56019]]) # [[Маршал]] ([[d:Q111837]]) # [[Генэрал]] ([[d:Q83460]]) # [[Адмірал]] ([[d:Q132851]]) # [[Афіцэр]] ([[d:Q189290]]) # [[Палкоўнік]] ([[d:Q104680]]) # [[Маёр]] ([[d:Q983927]]) # [[Капітан]] ([[d:Q19100]]) # [[Лейтэнант]] ([[d:Q186024]]) # [[Сяржант]] ([[d:Q157696]]) # [[Шараговец]] ([[d:Q158668]]) # [[Салдат]] ([[d:Q4991371]]) # [[Матрос]] ([[d:Q707995]]) # '''[[Грамадзянская вайна]]''' ([[d:Q8465]]) # [[Этнічны канфлікт]] ([[d:Q766875]]) # [[Уварваньне]] ([[d:Q467011]]) # [[Паўстаньне]] ([[d:Q124734]]) # '''[[Тэрарызм]]''' ([[d:Q7283]]) # [[Паветраная вайна]] ([[d:Q471145]]) # [[Супрацьпаветраная абарона]] ([[d:Q843941]]) # [[Супрацьтанкавая абарона]] ([[d:Q316936]]) # [[Танкавае войска]] ([[d:Q568312]]) # [[Традыцыйная вайна]] ([[d:Q429245]]) # [[Шпіянаж]] ([[d:Q165950]]) # [[Партызанская вайна]] ([[d:Q80895]]) # [[Вайна на моры]] ([[d:Q876274]]) # [[Снайпэр]] ([[d:Q201948]]) # [[Пазыцыйная вайна]] ([[d:Q241059]]) == Біялёгія і мэдыцына, 1100 == === Асноўнае, 30 === # '''[[Біялёгія]]''' ([[d:Q420]]) ## '''[[Батаніка]]''' ([[d:Q441]]) ## [[Заалёгія]] ([[d:Q431]]) # '''[[Біялягічная клясыфікацыя]]''' ([[d:Q11398]]) ## [[Сыстэматыка]] ([[d:Q3516404]]) ## '''[[Від (біялёгія)|Від]]''' ([[d:Q7432]]) ## [[Род (біялёгія)|Род]] ([[d:Q34740]]) ## [[Сямейства (біялёгія)|Сямейства]] ([[d:Q35409]]) ## [[Атрад (біялёгія)|Атрад/парадак]] ([[d:Q36602]]) ## [[Кляса (біялёгія)|Кляс]] ([[d:Q37517]]) ## [[Тып (біялёгія)|Тып]] ([[d:Q38348]]) ## [[Царства (біялёгія)|Царства]] ([[d:Q36732]]) ## [[Дамэн (біялёгія)|Дамэн]] ([[d:Q146481]]) # '''[[Эвалюцыя]]''' ([[d:Q1063]]) ## [[Натуральны адбор]] ([[d:Q43478]]) # [[Генэтыка]] ([[d:Q7162]]) ## '''[[Дэзоксырыбануклійная кісьля]]''' ([[d:Q7430]]) ## [[Рыбануклійныя кісьлі]] ([[d:Q11053]]) ## [[Ген]] ([[d:Q7187]]) ## [[Спадчыннасьць]] ([[d:Q178694]]) # '''[[Жыцьцё]]''' ([[d:Q3]]) ## '''[[Сьмерць]]''' ([[d:Q4]]) ## [[Узьнікненьне жыцьця]] ([[d:Q231218]]) # [[Мікрабіялёгія]] ([[d:Q7193]]) # [[Мікалёгія]] ([[d:Q7175]]) # [[Адаптацыя]] ([[d:Q483921]]) # [[Генэтычны дрэйф]] ([[d:Q486420]]) # [[Мутацыя]] ([[d:Q42918]]) # [[Палеанталёгія]] ([[d:Q7205]]) # [[Філягенэтыка]] ([[d:Q171184]]) === Анатомія і марфалёгія, 100 === # '''[[Анатомія]]''' ([[d:Q514]]) # [[Камуфляж]] ([[d:Q196113]]) # '''[[Вуза]]''' ([[d:Q7868]]) # '''[[Эндакрынная сыстэма]]''' ([[d:Q11078]]) # '''[[Імунная сыстэма]]''' ([[d:Q1059]]) # [[Орган (анатомія)|Орган]] ([[d:Q712378]]) # [[Тканка]] ([[d:Q40397]]) ==== Анатомія і марфалёгія жывёлаў, 68 ==== # [[Артэрыя]] ([[d:Q9655]]) # '''[[Кроў]]''' ([[d:Q7873]]) # '''[[Кровазварот]]''' ([[d:Q11068]]) # '''[[Сэрца]]''' ([[d:Q1072]]) # [[Эрытрацыт]] ([[d:Q37187]]) # [[Вэна]] ([[d:Q9609]]) # [[Леўкацыт]] ([[d:Q42395]]) # '''[[Страўнікава-кішачны тракт]]''' ([[d:Q9649]]) # [[Абводніца]] ([[d:Q5982337]]) # '''[[Тонкая кішка]]''' ([[d:Q11090]]) # '''[[Печань]]''' ([[d:Q9368]]) # '''[[Тоўстая кішка]]''' ([[d:Q11083]]) # [[Рот]] ([[d:Q9635]]) # [[Зубы чалавека]] ([[d:Q561]]) # [[Падстраўнікавая залоза]] ([[d:Q9618]]) # [[Страўнік]] ([[d:Q1029907]]) # [[Покрыўная сыстэма]] ([[d:Q483213]]) # '''[[Грудзі]]''' ([[d:Q9103]]) # '''[[Скура]]''' ([[d:Q1074]]) # [[Пяро]] ([[d:Q81025]]) # [[Футра]] ([[d:Q197204]]) # [[Валасы]] ([[d:Q28472]]) # [[Пазногаць]] ([[d:Q36864]]) # [[Луска]] ([[d:Q188488]]) # [[Цяглічная сыстэма]] ([[d:Q7060553]]) # [[Міяцыт]] ([[d:Q428914]]) # [[Шкілетная цяглічная тканка]] ([[d:Q1048687]]) # '''[[Нэрвовая сыстэма]]''' ([[d:Q9404]]) # '''[[Галаўны мозаг]]''' ([[d:Q1073]]) # '''[[Нэрва]]''' ([[d:Q9620]]) # '''[[Сэнсорная сыстэма]]''' ([[d:Q11101]]) # [[Слыхавая сыстэма]] ([[d:Q821413]]) ## '''[[Вуха]]''' ([[d:Q7362]]) # [[Смакавая сыстэма]] ([[d:Q1147588]]) # [[Нюхавая сыстэма]] ([[d:Q1054094]]) ## '''[[Нос]]''' ([[d:Q7363]]) # [[Саматасэнсарная сыстэма]] ([[d:Q328835]]) # [[Зрокавая сыстэма]] ([[d:Q558363]]) ## '''[[Вока]]''' ([[d:Q7364]]) # [[Інтэлект]] ([[d:Q83500]]) # [[Слых]] ([[d:Q160289]]) # [[Смак]] ([[d:Q124794]]) # [[Нюх]] ([[d:Q1541064]]) # [[Боль]] ([[d:Q81938]]) # [[Зрок]] ([[d:Q162668]]) # '''[[Рэпрадукцыйная сыстэма]]''' ([[d:Q7895]]) # [[Чэлес]] ([[d:Q58]]) # [[Похва]] ([[d:Q5880]]) # [[Плоцевы ворган]] ([[d:Q4620674]]) # [[Ласкацень]] ([[d:Q873072]]) # [[Яечнік]] ([[d:Q9631]]) # [[Яечкі]] ([[d:Q9384]]) # '''[[Дыхальная сыстэма]]''' ([[d:Q7891]]) # '''[[Лёгкія]]''' ([[d:Q7886]]) # [[Шчэлепы]] ([[d:Q132390]]) # '''[[Шкілет]]''' ([[d:Q7881]]) # [[Косьць]] ([[d:Q265868]]) # [[Грудная клетка]] ([[d:Q9645]]) # [[Лагво]] ([[d:Q713102]]) # [[Чэрап]] ([[d:Q13147]]) # [[Хрыбетнік]] ([[d:Q482853]]) # [[Сустава]] ([[d:Q9644]]) # [[Эпітэль]] ([[d:Q41301]]) # [[Злучальная тканка]] ([[d:Q25615]]) # '''[[Цягліцы]]''' ([[d:Q7365]]) # [[Нэрвовая тканка]] ([[d:Q203850]]) # [[Нырка]] ([[d:Q9377]]) # [[Мачавік]] ([[d:Q9382]]) ==== Анатомія і марфалёгія расьлінаў, 23 ==== # [[Расьлінная вуза]] ([[d:Q1056194]]) ## [[Вузная сьценка]] ([[d:Q128700]]) # [[Кара]] ([[d:Q184453]]) # [[Ягада]] ([[d:Q13184]]) # '''[[Кветка]]''' ([[d:Q506]]) ## [[Пылок]] ([[d:Q79932]]) # '''[[Плод]]''' ([[d:Q1364]]) # [[Лісьце]] ([[d:Q33971]]) # [[Корань]] ([[d:Q41500]]) # [[Насеньне]] ([[d:Q40763]]) # [[Прадушынка]] ([[d:Q216635]]) # [[Трава]] ([[d:Q190903]]) # [[Ліяна]] ([[d:Q14079]]) # [[Хмызьняк]] ([[d:Q42295]]) # '''[[Дрэва]]''' ([[d:Q10884]]) # [[Сьцябло]] ([[d:Q134267]]) # [[Ствол (батаніка)|Ствол]] ([[d:Q193472]]) # '''[[Драўніна]]''' ([[d:Q287]]) # [[Эпідэрма]] ([[d:Q796482]]) # [[Склеранхіма]] ([[d:Q375601]]) # [[Мэрыстэма]] ([[d:Q207604]]) # [[Судзінкавая тканіна]] ([[d:Q968604]]) # [[Камбій]] ([[d:Q369429]]) ==== Анатомія і марфалёгія грыбоў, 2 ==== # [[Гіфа]] ([[d:Q193129]]) # [[Грыбня]] ([[d:Q326228]]) === Біяхімія, 29 === # [[Альфа-аміляза]] ([[d:Q106951023]]) # [[Біямалекула]] ([[d:Q206229]]) # [[Фарбнік]] ([[d:Q910979]]) ## [[Каратыноід]] ([[d:Q191907]]) ## [[Хлярафіл]] ([[d:Q43177]]) ## [[Мэлянін]] ([[d:Q187526]]) # '''[[Вугляводы]]''' ([[d:Q11358]]) ## [[Цэлюлёза]] ([[d:Q80294]]) ## [[Крухмал]] ([[d:Q41534]]) ## '''[[Цукар]]''' ([[d:Q11002]]) # [[Тлушч]] ([[d:Q127980]]) ## [[Тлустыя кісьлі]] ([[d:Q61476]]) ## '''[[Ліпіды]]''' ([[d:Q11367]]) # '''[[Бялкі]]''' ([[d:Q8054]]) ## '''[[Фэрмэнты]]''' ([[d:Q8047]]) ## [[Гемаглябін]] ([[d:Q43041]]) ## [[Амінакісьлі]] ([[d:Q8066]]) # '''[[Гармоны]]''' ([[d:Q11364]]) ## [[Эстрагены]] ([[d:Q277954]]) ## [[Тэстастэрон]] ([[d:Q1318776]]) # [[Алькалёід]] ([[d:Q70702]]) # [[Ляктоза]] ([[d:Q127900]]) # [[Хітын]] ([[d:Q161219]]) # [[Глікаген]] ([[d:Q174936]]) # [[Халестэрын]] ([[d:Q43656]]) # [[Малекулярная біялёгія]] ([[d:Q7202]]) # [[Нуклійныя кісьлі]] ([[d:Q123619]]) # [[Адрэналін]] ([[d:Q132621]]) # [[Фітагармон]] ([[d:Q192949]]) === Біялягічныя працэсы і фізыялёгія, 42 === # '''[[Дыханьне]]''' ([[d:Q9530]]) # '''[[Гамэастаз]]''' ([[d:Q103191]]) # '''[[Мэтабалізм]]''' ([[d:Q1057]]) # [[Выдзяленьне]] ([[d:Q185557]]) # [[Дыханьне]] ([[d:Q472287]]) ==== Размнажэньне, 34 ==== # '''[[Размнажэньне]]''' ([[d:Q11990]]) # [[Чалавечае разьвіцьцё]] ([[d:Q2347178]]) # [[Біялёгія разьвіцьця]] ([[d:Q213713]]) # [[Бязстацевае размнажэньне]] ([[d:Q173432]]) # [[Плоцевае размнажэньне]] ([[d:Q182353]]) ## '''[[Цяжарнасьць чалавека]]''' ([[d:Q11995]]) ## '''[[Плоць]]''' ([[d:Q290]]) ### [[Саміца]] ([[d:Q43445]]) ### [[Самец]] ([[d:Q44148]]) # '''[[Мэнструацыя]]''' ([[d:Q12171]]) # [[Мэнструальны цыкль]] ([[d:Q83864]]) # [[Мэнапаўза]] ([[d:Q177708]]) # [[Кнура]] ([[d:Q9715]]) # [[Онтагенэз]] ([[d:Q193603]]) # [[Надскурка]] ([[d:Q1146493]]) # [[Яйка]] ([[d:Q17147]]) # [[Зародак]] ([[d:Q33196]]) # [[Плод (анатомія)|Плод]] ([[d:Q26513]]) # [[Імага]] ([[d:Q207254]]) # [[Лічынка]] ([[d:Q129270]]) # [[Даўгалецьце]] ([[d:Q1066907]]) # [[Мэтамарфоз]] ([[d:Q33753]]) # [[Цыста]] ([[d:Q245998]]) # [[Ліняньне]] ([[d:Q381084]]) # [[Німфа (біялёгія)|Німфа]] ([[d:Q258362]]) # [[Плоцевае высьпяваньне]] ([[d:Q101065]]) # [[Лялечка]] ([[d:Q170595]]) # [[Зароднік]] ([[d:Q177332]]) # [[Апалонік (лічынка)|Апалонік]] ([[d:Q168525]]) ===== Размнажэньне расьлінаў, 5 ===== # [[Размнажэньне расьлінаў]] ([[d:Q2725616]]) # [[Гамэтафіт]] ([[d:Q189951]]) # [[Апыленьне]] ([[d:Q134624]]) # [[Мэтагенэз]] ([[d:Q725951]]) # [[Спарафіт]] ([[d:Q647173]]) ==== Фізыялёгія жывёлаў, 1 ==== # '''[[Страваваньне]]''' ([[d:Q11978]]) ==== Фізыялёгія расьлінаў, 2 ==== # '''[[Фотасынтэз]]''' ([[d:Q11982]]) # [[Трансьпірацыя]] ([[d:Q167980]]) === Экалёгія, 18 === # [[Білягічная разнастайнасьць]] ([[d:Q47041]]) # [[Дачыненьні між арганізмамі]] ([[d:Q1823478]]) ## [[Канкурэнцыя]] ([[d:Q45767]]) ## [[Фітафаг]] ([[d:Q59099]]) ## [[Паразытызм]] ([[d:Q186517]]) ## [[Драпежніцтва]] ([[d:Q170430]]) # [[Біём]] ([[d:Q101998]]) # [[Харчовы ланцужок]] ([[d:Q159462]]) # [[Пражываньне]] ([[d:Q52105]]) # [[Інвазіўны від]] ([[d:Q183368]]) # [[Экалягічная ніша]] ([[d:Q172861]]) # '''[[Экалёгія]]''' ([[d:Q7150]]) # [[Экасыстэма]] ([[d:Q37813]]) # '''[[Віды пад пагрозай выміраньня]]''' ([[d:Q11394]]) # [[Вымiраньне]] ([[d:Q123509]]) # [[Экстрэмафіл]] ([[d:Q206912]]) # [[Папуляцыя]] ([[d:Q2625603]]) # [[Трафічны ўзровень]] ([[d:Q1053008]]) === Арганізм, 644 === # '''[[Арганізм]]''' ([[d:Q7239]]) ==== Жывёлы, 447 ==== ===== Асноўнае, 10 ===== # '''[[Жывёлы]]''' ([[d:Q729]]) # '''[[Суставаногія]]''' ([[d:Q1360]]) # [[Хеліцэравыя]] ([[d:Q1359]]) # [[Хордавыя]] ([[d:Q10915]]) # [[Сківіцаротыя]] ([[d:Q26214]]) # [[Шасьціногія]] ([[d:Q105146]]) # [[Бесхрыбетныя]] ([[d:Q43806]]) # '''[[Нэматоды]]''' ([[d:Q5185]]) # [[Чатырохногія]] ([[d:Q19159]]) # [[Хрыбетныя]] ([[d:Q25241]]) ===== Павукападобныя, 8 ===== # [[Кляшчы]] ([[d:Q19137]]) # [[Павукападобныя]] ([[d:Q1358]]) # [[Стрыгуны]] ([[d:Q19116]]) # [[Ілжэскарпіёны]] ([[d:Q19119]]) # [[Скарпіёны]] ([[d:Q19125]]) # [[Сальпугі]] ([[d:Q19126]]) # '''[[Павукі]]''' ([[d:Q1357]]) ## [[Павукі-птушкаеды]] ([[d:Q213383]]) ===== Ракападобныя, 8 ===== # [[Ракападобныя]] ([[d:Q25364]]) # [[Бакаплавы]] ([[d:Q193418]]) # [[Шчэлепаногія]] ([[d:Q188360]]) # [[Крабы]] ([[d:Q40802]]) # [[Дзесяціногія ракападобныя]] ([[d:Q4610]]) # [[Крыль]] ([[d:Q29498]]) # [[Амары]] ([[d:Q1038113]]) # [[Вышэйшыя ракападобныя]] ([[d:Q182978]]) ===== Вусякі, 63 ===== # '''[[Вусякі]]''' ([[d:Q1390]]) # [[Ручайнікі]] ([[d:Q184616]]) # [[Скуракрылыя]] ([[d:Q13676]]) # [[Блохі]] ([[d:Q388162]]) # [[Phthiraptera]] ([[d:Q6481228]]) # [[Богамолы]] ([[d:Q131250]]) # [[Скарпіёнавая муха]] ([[d:Q205301]]) # [[Сеткакрылыя]] ([[d:Q156438]]) ## [[Мурашыныя львы]] ([[d:Q231439]]) # [[Прывідавыя]] ([[d:Q188029]]) # [[Вясьнянкі]] ([[d:Q203547]]) # [[Сенаеды]] ([[d:Q271623]]) # [[Вееракрылыя]] ([[d:Q327144]]) # [[Пухіраногія]] ([[d:Q185628]]) # [[Цьвердакрылыя]] ([[d:Q22671]]) # [[Слонікі]] ([[d:Q7415384]]) # [[Багоўка]] ([[d:Q25327]]) # [[Сьвятляковыя]] ([[d:Q25420]]) # [[Жужалі]] ([[d:Q27046]]) # [[Лістаеды]] ([[d:Q193407]]) ## [[Калярадзкі жук]] ([[d:Q156954]]) # [[Вусачы]] ([[d:Q205295]]) # [[Пласткавусыя]] ([[d:Q186946]]) # [[Тараканавыя]] ([[d:Q25309]]) # [[Тэрміты]] ([[d:Q546583]]) # [[Двукрыльныя]] ([[d:Q25312]]) # [[Пладовая мушка]] ([[d:Q130888]]) # [[Сьлепні]] ([[d:Q228241]]) # [[Муха хатняя]] ([[d:Q166111]]) # '''[[Камары]]''' ([[d:Q7367]]) # [[Цэцэ]] ([[d:Q205256]]) # [[Клаповыя]] ([[d:Q26371]]) # [[Цыкады]] ([[d:Q130778]]) # [[Клаповыя]] ([[d:Q27191]]) ## [[Клоп пасьцельны]] ([[d:Q940337]]) ## [[Вадамеры]] ([[d:Q270322]]) # [[Тлі]] ([[d:Q183350]]) # [[Балонкакрылыя]] ([[d:Q22651]]) # '''[[Мурашкі (вусякі)|Мурашкі]]''' ([[d:Q7386]]) # '''[[Пчолы]]''' ([[d:Q7391]]) ## [[Чмялі]] ([[d:Q25407]]) ## [[Мядовая пчола]] ([[d:Q30034]]) # [[Аса]] ([[d:Q9458574]]) # [[Лускакрылыя]] ([[d:Q28319]]) # [[Булававусыя]] ([[d:Q11946202]]) ## [[Парусьнікі]] ([[d:Q59905]]) ## [[Блакітніцы]] ([[d:Q158717]]) ## [[Німфаліды]] ([[d:Q156449]]) ## [[Беляны]] ([[d:Q41559]]) ### [[Бялян капусьнік]] ([[d:Q26764]]) ## [[Тоўстагалоўкі]] ([[d:Q232936]]) # [[Рознавусыя]] ([[d:Q1725788]]) ## [[Тутавы шаўкапрад]] ([[d:Q134747]]) ## [[Гэомэтрыды]] ([[d:Q45559]]) ## [[Змрочнікі]] ([[d:Q157683]]) # [[Стракозы]] ([[d:Q25375]]) # [[Роўнакрылыя стрэлкі]] ([[d:Q230502]]) # [[Рознакрылыя стрэлкі]] ([[d:Q80066]]) # [[Простакрылыя]] ([[d:Q167810]]) # [[Цьвіркуны]] ([[d:Q47328]]) # [[Кароткавусыя простакрылыя]] ([[d:Q83902]]) # [[Мядзьведзікавыя]] ([[d:Q199765]]) # [[Конікавыя]] ([[d:Q727919]]) ===== Кнідарыі, 3===== # [[Кнідарыі]] ([[d:Q25441]]) # [[Карал]] ([[d:Q171446]]) # [[Медуза]] ([[d:Q30178]]) ===== Малюскі, 6===== # '''[[Малюскі]]''' ([[d:Q25326]]) # [[Двухстворкавыя]] ([[d:Q25368]]) # [[Васьміногі]] ([[d:Q40152]]) # [[Кальмары]] ([[d:Q81900]]) # [[Смоўж]] ([[d:Q1953597]]) ## [[Сьлімак]] ([[d:Q308841]]) ===== Бесхрыбетныя ды іншыя, 5 ===== # [[Нагахвосткі]] ([[d:Q190701]]) # [[Мнаганожкі]] ([[d:Q25823]]) ## [[Губаногія]] ([[d:Q43447]]) ## [[Двухпарнаногія]] ([[d:Q167367]]) # [[Марскія павукі]] ([[d:Q19106]]) ===== Земнаводныя, 5 ===== # '''[[Земнаводныя]]''' ([[d:Q10908]]) # [[Бязногія]] ([[d:Q4758]]) # [[Бясхвостыя]] ([[d:Q53636]]) # [[Хвастатыя земнаводныя]] ([[d:Q53663]]) # [[Звычайныя жабы]] ([[d:Q6408]]) ===== Птушкі, 104 ===== # '''[[Птушкі]]''' ([[d:Q5113]]) # [[Стараптах]] ([[d:Q100196]]) # [[Паганкавыя]] ([[d:Q21695]]) # [[Флямінга]] ([[d:Q41994]]) # [[Калібры]] ([[d:Q43624]]) # [[Птушкі-мышы]] ([[d:Q180691]]) # [[Пінгвіны]] ([[d:Q9147]]) # [[Пустыньнікавыя]] ([[d:Q179983]]) # [[Тынаму]] ([[d:Q19172]]) # [[Фаэтонавыя]] ([[d:Q17189371]]) # [[Карагольчыкі]] ([[d:Q188737]]) # [[Арліныя]] ([[d:Q2092297]]) # [[Саколы]] ([[d:Q43489]]) # [[Амэрыканскія грыфы]] ([[d:Q184858]]) # [[Каня]] ([[d:Q25332]]) # [[Птушка-сакратар]] ([[d:Q168748]]) # [[Качыныя]] ([[d:Q7556]]) # [[Качкі]] ([[d:Q3736439]]) # [[Гусі сапраўдныя]] ([[d:Q82562]]) # [[Лебедзі]] ([[d:Q29564928]]) # [[Сьвіргулёвыя]] ([[d:Q26617]]) # [[Лялякападобныя]] ([[d:Q26125]]) # [[Леляковыя]] ([[d:Q27244]]) # [[Сеўцападобныя]] ([[d:Q25978]]) # [[Чысьцікавыя]] ([[d:Q28294]]) # [[Трохперсткавыя]] ([[d:Q205320]]) # [[Чайкавыя]] ([[d:Q27589]]) # [[Бакасавыя]] ([[d:Q26626]]) # [[Паморнікавыя]] ([[d:Q205323]]) # [[Крычкавыя]] ([[d:Q875769]]) # [[Чаплевыя]] ([[d:Q18789]]) # [[Ібісы]] ([[d:Q193833]]) # [[Каралеўская чапля]] ([[d:Q18700]]) # [[Коўпіцы]] ([[d:Q208488]]) # [[Бусьліныя]] ([[d:Q28507]]) # [[Дронт бяскрылы]] ([[d:Q43502]]) # '''[[Галубовыя]]''' ([[d:Q10856]]) ## [[Голуб вандроўны]] ([[d:Q191968]]) # [[Шчуркавыя]] ([[d:Q183147]]) # [[Птушкі-насарогі]] ([[d:Q26773]]) # [[Удод]] ([[d:Q25247]]) # [[Зязюлевыя]] ([[d:Q26381]]) # [[Гаацын]] ([[d:Q188660]]) # [[Туракавыя]] ([[d:Q213827]]) # [[Курападобныя]] ([[d:Q21659]]) # '''[[Курыца]]''' ([[d:Q780]]) # [[Цецеруковыя]] ([[d:Q201240]]) # [[Цацаркавыя]] ([[d:Q171953]]) # [[Бажан звычайны]] ([[d:Q25432]]) # [[Перапёлка]] ([[d:Q28358]]) # [[Індык]] ([[d:Q43794]]) # [[Жураўлепадобныя]] ([[d:Q25557]]) # [[Жураўлі]] ([[d:Q25365]]) # [[Драфіныя]] ([[d:Q21755]]) # [[Пастушковыя]] ([[d:Q26623]]) # [[Вераб’інападобныя]] ([[d:Q25341]]) # [[Пявуны]] ([[d:Q194240]]) # [[Птушкі райскія]] ([[d:Q179333]]) # [[Крумкачовыя]] ([[d:Q25565]]) ## [[Варона]] ([[d:Q43365]]) ## [[Сарока звычайная]] ([[d:Q25307]]) # [[Саракушавыя]] ([[d:Q171052]]) # [[Бюльбюлявыя]] ([[d:Q188854]]) # [[Стрынаткавыя]] ([[d:Q28486]]) # [[Юрковыя]] ([[d:Q160835]]) # [[Жаўруковыя]] ([[d:Q29858]]) # [[Пліскавыя]] ([[d:Q205943]]) # [[Мухалоўкавыя]] ([[d:Q200989]]) ## [[Малінаўка (птушка)|Малінаўка]] ([[d:Q25334]]) ## [[Салавей паўднёвы]] ([[d:Q25393]]) # [[Папаўзнёвыя]] ([[d:Q205857]]) # [[Вераб’іныя]] ([[d:Q28922]]) # [[Шпаковыя]] ([[d:Q185237]]) # [[Нэктарніцы]] ([[d:Q208221]]) # [[Ластаўкавыя]] ([[d:Q39861]]) # [[Сініцавыя]] ([[d:Q168473]]) # [[Драздовыя]] ([[d:Q26050]]) # [[Валавокавыя]] ([[d:Q208304]]) # [[Бакланавыя]] ([[d:Q3901247]]) # [[Олушавыя]] ([[d:Q208492]]) # [[Птушкі-фрэгаты]] ([[d:Q203472]]) # [[Пэлікан]] ([[d:Q19413]]) # [[Дзятлападобныя]] ([[d:Q25934]]) # [[Медаведы]] ([[d:Q214137]]) # [[Туканы]] ([[d:Q1325045]]) # [[Дзятлавыя]] ([[d:Q25439]]) # [[Альбатросавыя]] ([[d:Q55805]]) # [[Буравесьнікавыя]] ([[d:Q207767]]) # [[Качуркавыя]] ([[d:Q193404]]) # [[Папугаепадобныя]] ([[d:Q31431]]) # [[Хвалісты папуга]] ([[d:Q121221]]) # [[Какаду]] ([[d:Q31448]]) # [[Казуар]] ([[d:Q201231]]) # [[Эму]] ([[d:Q93208]]) # [[Ківі (птушка)|Ківі]] ([[d:Q43642]]) # [[Моа]] ([[d:Q452969]]) # [[Страўс]] ([[d:Q17592]]) # [[Нанду]] ([[d:Q19171]]) # [[Совападобныя]] ([[d:Q25222]]) # [[Савіныя]] ([[d:Q26012]]) ## [[Пугач]] ([[d:Q130933]]) ## [[Дамавы сыч]] ([[d:Q129958]]) # [[Сіпухавыя]] ([[d:Q27112]]) # [[Троганавыя]] ([[d:Q191469]]) ===== Рыбы, 56 ===== # '''[[Рыбы]]''' ([[d:Q152]]) # [[Храстковыя рыбы]] ([[d:Q25371]]) # [[Акантоды]] ([[d:Q130955]]) # [[Касьцявыя рыбы]] ([[d:Q27207]]) ## [[Прамянёвапёрыя]] ([[d:Q127282]]) ## [[Лопасьцепёрыя]] ([[d:Q160830]]) # [[Панцырныя рыбы]] ([[d:Q130932]]) # [[Вугор электрычны]] ([[d:Q201235]]) # [[Lophiiformes]] ([[d:Q206948]]) # [[Кефалевыя]] ([[d:Q42237]]) ## [[Кефаль]] ([[d:Q234014]]) # [[Піраруку]] ([[d:Q145409]]) # [[Скаты]] ([[d:Q6495741]]) # [[Pristidae]] ([[d:Q190736]]) # [[Электрычныя скаты]] ([[d:Q41317]]) # [[Харацынападобныя]] ([[d:Q217458]]) # [[Піраньнявыя]] ([[d:Q18372588]]) # [[Асятровыя]] ([[d:Q181871]]) # [[Селядцападобныя]] ([[d:Q193389]]) # [[Анчоўсавыя]] ([[d:Q192662]]) # [[Селядцовыя]] ([[d:Q27141]]) # [[Карпападобныя]] ([[d:Q177879]]) # [[Карпавыя]] ([[d:Q35047]]) ## [[Лешч]] ([[d:Q144534]]) ## [[Карась]] ([[d:Q237800]]) ## [[Карп-сазан]] ([[d:Q81110]]) ## [[Карась срэбраны]] ([[d:Q123141]]) ## [[Амур белы]] ([[d:Q76098]]) ## [[Лін]] ([[d:Q76280]]) # [[Гупі]] ([[d:Q178202]]) # [[Вугорападобныя]] ([[d:Q128685]]) # [[Траскападобныя]] ([[d:Q216241]]) # [[Мянтуз]] ([[d:Q144700]]) # [[Пікша]] ([[d:Q202406]]) # [[Акунепадобныя]] ([[d:Q127595]]) # [[Цыхліды]] ([[d:Q3406]]) # [[Бычковыя]] ([[d:Q4468]]) # [[Dicentrarchus labrax]] ([[d:Q217129]]) # [[Мечарыб даўганосы]] ([[d:Q164327]]) # [[Прыліпалавыя]] ([[d:Q239771]]) # [[Скумбрыевыя]] ([[d:Q215185]]) ## [[Тунец]] ([[d:Q2346039]]) # [[Камбалападобныя]] ([[d:Q59577]]) # [[Цюрбо]] ([[d:Q217329]]) # [[Стронгавыя]] ([[d:Q184238]]) # [[Стронга]] ([[d:Q2258881]]) # [[Scorpaeniformes]] ([[d:Q208777]]) # '''[[Акулы]]''' ([[d:Q7372]]) # [[Белая акула]] ([[d:Q129026]]) # [[Молатагаловыя акулы]] ([[d:Q208490]]) # [[Тыгровая акула]] ([[d:Q188212]]) # [[Кітовая акула]] ([[d:Q80378]]) # [[Сомападобныя]] ([[d:Q59576]]) # [[Сом звычайны]] ([[d:Q159323]]) # [[Канярыбка]] ([[d:Q74363]]) # [[Tetraodontidae]] ([[d:Q201701]]) ===== Дыназаўр, 10 ===== # '''[[Дыназаўр]]''' ([[d:Q430]]) # [[Алязаўр]] ([[d:Q14400]]) # [[Анкілязаўр]] ([[d:Q40621]]) # [[Апатазаўр]] ([[d:Q14326]]) # [[Брахіязаўр]] ([[d:Q14397]]) # [[Дыплядок]] ([[d:Q14330]]) # [[Стэгазаўр]] ([[d:Q14388]]) # [[Трыцэратапс]] ([[d:Q14384]]) # [[Тыраназаўр]] ([[d:Q14332]]) # [[Вэляцыраптар]] ([[d:Q14403]]) ===== Сысуны, 147 ===== # '''[[Сысуны]]''' ([[d:Q7377]]) # [[Трубказуб]] ([[d:Q46212]]) # [[Панцырнікавыя]] ([[d:Q47867]]) # [[Шэрстакрылавыя]] ([[d:Q183383]]) # [[Пангаліны]] ([[d:Q25397]]) # [[Вавёрачнікі]] ([[d:Q231550]]) # [[Рукакрылыя]] ([[d:Q28425]]) # [[Крыланавыя]] ([[d:Q185230]]) # [[Кажаны]] ([[d:Q971343]]) # [[Вампіры (кажаны)|Вампіры]] ([[d:Q190691]]) # [[Драпежныя]] ([[d:Q25306]]) # [[Мядзьведзевыя]] ([[d:Q11788]]) ## [[Мядзьведзь буры]] ([[d:Q36341]]) ## [[Вялікая панда]] ([[d:Q33602]]) ## [[Мядзьведзь белы]] ([[d:Q33609]]) # [[Сабачыя]] ([[d:Q25324]]) ## '''[[Сабака]]''' ([[d:Q144]]) ## [[Ліс]] ([[d:Q8331]]) ## [[Каёт]] ([[d:Q44299]]) ## [[Воўк]] ([[d:Q18498]]) ## [[Шакал]] ([[d:Q125525]]) # [[Каціныя]] ([[d:Q25265]]) ## '''[[Кот]]''' ([[d:Q146]]) ## [[Гепард]] ([[d:Q23907]]) ## [[Пума]] ([[d:Q35255]]) ## [[Ягуар]] ([[d:Q35694]]) ## [[Леапард]] ([[d:Q34706]]) ## [[Леў]] ([[d:Q140]]) ## [[Рысі]] ([[d:Q677014]]) ## [[Тыгр]] ([[d:Q19939]]) # [[Гіенавыя]] ([[d:Q42046]]) # [[Мангуставыя]] ([[d:Q80479]]) # [[Куніцавыя]] ([[d:Q25437]]) # [[Янотавыя]] ([[d:Q147114]]) # [[Скунсавыя]] ([[d:Q83244]]) # [[Вівэравыя]] ([[d:Q185864]]) # '''[[Кітападобныя]]''' ([[d:Q160]]) # [[Марскія сысуны]] ([[d:Q382441]]) # [[Кіты]] ([[d:Q1865281]]) # [[Блакітны кіт]] ([[d:Q42196]]) # [[Дэльфінавыя]] ([[d:Q215760]]) ## [[Касатка]] ([[d:Q26843]]) # [[Гарбаты кіт]] ([[d:Q132905]]) # [[Марскія сьвіньні]] ([[d:Q10867]]) # [[Кашалёт]] ([[d:Q81214]]) # [[Вожыкавыя]] ([[d:Q28257]]) # [[Вожык]] ([[d:Q6120]]) # [[Парнакапытныя]] ([[d:Q25329]]) # [[Жуйкавыя]] ([[d:Q192164]]) # [[Быкавыя]] ([[d:Q25497]]) ## [[Буйвал афрыканскі]] ([[d:Q160042]]) ## [[Амэрыканскі бізон]] ([[d:Q82728]]) ## [[Антылёпа]] ([[d:Q25894]]) ## [[Горныя казлы]] ([[d:Q172923]]) ## '''[[Свойскі бык]]''' ([[d:Q830]]) ## [[Газэля]] ([[d:Q190858]]) ## [[Гаур]] ([[d:Q174296]]) ## [[Каза]] ([[d:Q2934]]) ## [[Імпаля]] ([[d:Q132576]]) ## [[Баранабык]] ([[d:Q184004]]) ## '''[[Авечка]]''' ([[d:Q7368]]) ## [[Бык бавал]] ([[d:Q42710]]) ## [[Гну]] ([[d:Q7609]]) ## [[Зубар]] ([[d:Q81091]]) ## [[Як звычайны]] ([[d:Q26547]]) # '''[[Вярблюд]]''' ([[d:Q7375]]) ## [[Вярблюд двухгорбы]] ([[d:Q132922]]) ## [[Вярблюд аднагорбы]] ([[d:Q71516]]) # [[Аленевыя]] ([[d:Q23390]]) ## [[Алень канадзкі]] ([[d:Q180404]]) ## [[Лось]] ([[d:Q35517]]) ## [[Алень звычайны]] ([[d:Q79794]]) ## [[Алень паўночны]] ([[d:Q39624]]) # [[Ляма]] ([[d:Q42569]]) # [[Жырафа]] ([[d:Q15083]]) # [[Ляма гуанака]] ([[d:Q172886]]) # [[Бэгемот]] ([[d:Q34505]]) # [[Пэкарыевыя]] ([[d:Q232866]]) # [[Дзікі]] ([[d:Q10798]]) ## [[Дзік]] ([[d:Q58697]]) ## '''[[Сьвіньня]]''' ([[d:Q787]]) # [[Віларог]] ([[d:Q187943]]) # [[Вікуньня звычайная]] ([[d:Q167797]]) # [[Зайцападобныя]] ([[d:Q25401]]) # [[Заяц]] ([[d:Q46076]]) # [[Пішчуха]] ([[d:Q184067]]) # [[Трусы]] ([[d:Q9394]]) # [[Сумчатыя]] ([[d:Q25336]]) # [[Дыпратоданты]] ([[d:Q26332]]) ## [[Кенгуру]] ([[d:Q5070208]]) ## [[Каала]] ([[d:Q36101]]) # [[Поліпратоданты]] ([[d:Q213333]]) ## [[Зьверажэр торбачны]] ([[d:Q134964]]) # [[Аднапраходныя]] ([[d:Q21790]]) # [[Яхідны]] ([[d:Q21824]]) # [[Качканос]] ([[d:Q15343]]) # [[Няпарнакапытныя]] ([[d:Q25374]]) # [[Свойскі асёл]] ([[d:Q19707]]) # [[Коневыя]] ([[d:Q165115]]) # '''[[Конь свойскі]]''' ([[d:Q726]]) # [[Насарогавыя]] ([[d:Q34718]]) # [[Тапір]] ([[d:Q128001]]) # [[Зэбра]] ([[d:Q32789]]) # [[Лянівец]] ([[d:Q2274076]]) # [[Ластаногія]] ([[d:Q30263]]) # [[Сіваковыя]] ([[d:Q26700]]) # [[Цюленевыя]] ([[d:Q25587]]) # [[Морж]] ([[d:Q40994]]) # '''[[Прыматы]]''' ([[d:Q7380]]) # [[Малпа]] ([[d:Q1367]]) # [[Чалавекападобныя малпы]] ([[d:Q102470]]) ## [[Шымпанзэ]] ([[d:Q80174]]) ## [[Гібонавыя]] ([[d:Q185939]]) ## [[Гарыла]] ([[d:Q36611]]) ## [[Арангутаны]] ([[d:Q41050]]) ## [[Чалавек]] ([[d:Q5]]) # [[Сабакападобныя]] ([[d:Q182968]]) ## [[Павіяны]] ([[d:Q159429]]) ## [[Макак]] ([[d:Q177601]]) # [[Strepsirrhini]] ([[d:Q82265]]) ## [[Галагавыя]] ([[d:Q185239]]) ## [[Лемурападобныя]] ([[d:Q37212]]) # [[Доўгапятка]] ([[d:Q60205]]) # [[Хобатныя]] ([[d:Q26308]]) ## [[Слановыя]] ([[d:Q2372824]]) # [[Сырэны]] ([[d:Q25431]]) # [[Даманы (сямейства)|Даманы]] ([[d:Q2388549]]) # [[Afrosoricida]] ([[d:Q328082]]) # [[Скакунчыкі]] ([[d:Q9324400]]) # [[Трубказубавыя]] ([[d:Q2895685]]) # '''[[Грызуны]]''' ([[d:Q10850]]) # [[Капібара]] ([[d:Q131538]]) # [[Нутрыя]] ([[d:Q187704]]) # [[Бабёр (род)|Бабёр]] ([[d:Q47542]]) # [[Тушканчыкавыя]] ([[d:Q273071]]) # [[Соневыя]] ([[d:Q108235]]) # [[Марская сьвінка]] ([[d:Q79803]]) # [[Хамяк]] ([[d:Q6573]]) # [[Суркі]] ([[d:Q131567]]) # [[Мыш дамавая]] ([[d:Q39275]]) # [[Мышы]] ([[d:Q25916]]) # [[Андатра]] ([[d:Q26283]]) # [[Пацук]] ([[d:Q36396]]) # [[Вавёркавыя]] ([[d:Q9482]]) # [[Суслак]] ([[d:Q199251]]) # [[Зямлярыйкавыя]] ([[d:Q41631]]) # [[Кратовыя]] ([[d:Q104825]]) ===== Паўзуны, 19 ===== # '''[[Паўзуны]]''' ([[d:Q10811]]) ## [[Алігатары]] ([[d:Q530397]]) # [[Яшчаркі]] ([[d:Q15879]]) ## [[Хамэлеон]] ([[d:Q37686]]) ## [[Варан камодзкі]] ([[d:Q4504]]) ## [[Ядазуб арызонскі]] ([[d:Q207058]]) # '''[[Зьмеі]]''' ([[d:Q2102]]) ## [[Гадзюка звычайная]] ([[d:Q192056]]) ## [[Удаў]] ([[d:Q45556]]) ## [[Кобры]] ([[d:Q220475]]) ## [[Марскія зьмеі]] ([[d:Q460286]]) # [[Чарапахі]] ([[d:Q223044]]) ## [[Слановая чарапаха]] ([[d:Q486672]]) ## [[Марскія чарапахі]] ([[d:Q219329]]) ### [[Зялёная чарапаха]] ([[d:Q199458]]) ### [[Скурыстая чарапаха]] ([[d:Q120043]]) ### [[Логергэд]] ([[d:Q192095]]) ## [[Сухапутныя чарапахі]] ([[d:Q46360]]) # [[Гатэрыя]] ([[d:Q163283]]) ===== Хрыбетныя і іншыя, 3 ===== # [[Дымэтрадон]] ([[d:Q130869]]) # [[Бяссківічныя]] ([[d:Q161095]]) # [[Міксіны]] ([[d:Q75713]]) ==== Расьліны, 173 ==== # '''[[Расьліны]]''' ([[d:Q756]]) ===== Бяскветкавыя расьліны, 4 ===== # [[Папаратнікавыя]] ([[d:Q373615]]) # [[Пячоначнікі]] ([[d:Q189808]]) # [[Мхі]] ([[d:Q25347]]) # [[Хвошч]] ([[d:Q28114]]) ===== Кветкавыя расьліны, 79 ===== # [[Кветкавыя расьліны]] ([[d:Q25314]]) # [[Геранія]] ([[d:Q157211]]) # [[Лілея]] ([[d:Q5194627]]) # [[Бярозкавыя]] ([[d:Q145777]]) # [[Спаржакветныя]] ([[d:Q26229]]) # [[Агава]] ([[d:Q155874]]) # [[Альяс]] ([[d:Q127134]]) # [[Глядыёлюс]] ([[d:Q156207]]) # [[Касачовыя]] ([[d:Q155941]]) # [[Лантуш майскі]] ([[d:Q101711]]) # [[Нарцыс]] ([[d:Q29465]]) # [[Архідныя]] ([[d:Q25308]]) # [[Юка]] ([[d:Q156317]]) # [[Шальнікакветныя]] ([[d:Q27341]]) # [[Ароньнікавыя]] ([[d:Q48227]]) # [[Антурыюм]] ([[d:Q239835]]) # [[Верасакветныя]] ([[d:Q21737]]) # [[Верасавыя]] ([[d:Q975872]]) ## [[Рададэндран]] ([[d:Q189393]]) # [[Чайныя]] ([[d:Q156574]]) ## [[Камэлія]] ([[d:Q212815]]) # [[Ключыкавыя]] ([[d:Q157115]]) # [[Астракветныя]] ([[d:Q21730]]) # [[Астравыя]] ([[d:Q25400]]) ## [[Хрызантэма]] ([[d:Q59882]]) ## [[Юргіня]] ([[d:Q130918]]) ## [[Стакротка мнагалетняя]] ([[d:Q26158]]) ## [[Дзьмухавец]] ([[d:Q30024]]) ## [[Сланечнік звычайны]] ([[d:Q171497]]) ## [[Аксамітка]] ([[d:Q147552]]) # [[Званочкавыя]] ([[d:Q155802]]) # [[Гарычкакветныя]] ([[d:Q21754]]) # [[Кутравыя]] ([[d:Q173756]]) # [[Капустакветныя]] ([[d:Q21904]]) # [[Гарбузовыя]] ([[d:Q8314]]) # [[Метлюжкакветныя]] ([[d:Q28502]]) # [[Метлюжковыя]] ([[d:Q43238]]) ## [[Бамбукі]] ([[d:Q35922]]) # [[Ружакветныя]] ([[d:Q21895]]) # [[Ружавыя]] ([[d:Q46299]]) ## [[Мігдалы]] ([[d:Q15545507]]) ## [[Ружа]] ([[d:Q34687]]) # [[Вязовыя]] ([[d:Q156311]]) ## [[Вяз]] ([[d:Q131113]]) # [[Ясноткакветныя]] ([[d:Q21742]]) # [[Ясноткавыя]] ([[d:Q53476]]) # [[Масьлінавыя]] ([[d:Q155966]]) ## [[Ясень]] ([[d:Q128887]]) # [[Шалфей]] ([[d:Q157151]]) # [[Мальпігіякветныя]] ([[d:Q21887]]) # [[Малачайныя]] ([[d:Q156584]]) # [[Найпрыгажэйшы малачай]] ([[d:Q208253]]) # [[Браткі]] ([[d:Q146095]]) # [[Мальвавыя]] ([[d:Q156551]]) ## [[Баобаб]] ([[d:Q157991]]) # [[Міртакветныя]] ([[d:Q21866]]) # [[Міртавыя]] ([[d:Q156563]]) ## [[Эўкаліпт]] ([[d:Q45669]]) # [[Букакветныя]] ([[d:Q21881]]) # [[Бярозавыя]] ([[d:Q156064]]) ## [[Вольха]] ([[d:Q25239]]) ## [[Бяроза (дрэва)|Бяроза]] ([[d:Q25243]]) ## [[Ляшчына]] ([[d:Q145889]]) ## [[Граб]] ([[d:Q158513]]) # [[Букавыя]] ([[d:Q145977]]) ## [[Каштан]] ([[d:Q129324]]) ## [[Бук]] ([[d:Q25403]]) ## [[Дуб]] ([[d:Q12004]]) # [[Арэхавыя]] ([[d:Q216944]]) # [[Сапіндакветныя]] ([[d:Q26316]]) # [[Кеш’ю]] ([[d:Q34007]]) # [[Пальмавыя]] ([[d:Q14080]]) # [[Какосавая пальма]] ([[d:Q13187]]) # [[Лотас]] ([[d:Q207427]]) # [[Плятан]] ([[d:Q163025]]) # [[Сьвідзіна]] ([[d:Q159545]]) # [[Бабовакветныя]] ([[d:Q21878]]) # [[Бабовыя]] ([[d:Q44448]]) # [[Тутавыя]] ([[d:Q156579]]) ===== Хвойныя, 6 ===== # [[Кедр]] ([[d:Q128550]]) # [[Кіпарыс]] ([[d:Q146911]]) # [[Піхта]] ([[d:Q25350]]) # [[Ядловец]] ([[d:Q25662]]) # [[Хвоя]] ([[d:Q12024]]) # [[Яліна]] ([[d:Q26782]]) ===== Садавіна, 34 ===== # '''[[Яблык]]''' ([[d:Q89]]) # [[Марэля]] ([[d:Q37453]]) # [[Авакада]] ([[d:Q37153]]) # '''[[Банан (плод)|Банан]]''' ([[d:Q503]]) # [[Ажына]] ([[d:Q13180]]) # [[Хлебнае дрэва]] ([[d:Q14677]]) # [[Вішня]] ([[d:Q196]]) # [[Цытрус]] ([[d:Q81513]]) ## [[Кумкват]] ([[d:Q5122903]]) ## '''[[Лімон]]''' ([[d:Q500]]) ## [[Лайм]] ([[d:Q13195]]) ## [[Апэльсін]] ([[d:Q13191]]) # [[Смакоўніца]] ([[d:Q36146]]) # [[Агурок звычайны]] ([[d:Q23425]]) # [[Журавіны]] ([[d:Q13181]]) # [[Парэчкі чырвоныя]] ([[d:Q146661]]) # [[Парэчкі чорныя]] ([[d:Q146604]]) # [[Фінік ядомы]] ([[d:Q25292]]) # [[Баклажан]] ([[d:Q7540]]) # '''[[Вінаград (ягада)|Вінаград]]''' ([[d:Q10978]]) # [[Гуаява]] ([[d:Q320179]]) # [[Джэкфрукт]] ([[d:Q45757]]) # [[Ківі (садавіна)|Ківі]] ([[d:Q13194]]) # [[Лічы]] ([[d:Q13182]]) # [[Манга]] ([[d:Q169]]) # [[Шаўкоўніца]] ([[d:Q44789]]) # [[Аліва эўрапейская]] ([[d:Q37083]]) # [[Папая]] ([[d:Q34887]]) # [[Пэрсік]] ([[d:Q13189]]) # [[Груша]] ([[d:Q434]]) # [[Ананас ядомы]] ([[d:Q1493]]) # [[Гранат]] ([[d:Q13188]]) # [[Суніцы садовыя]] ([[d:Q13158]]) # [[Кавун]] ([[d:Q17507129]]) ===== Расьліны з гароднінай і збожжа, 48 ===== # [[Буракі]] ([[d:Q165437]]) # [[Мангольд]] ([[d:Q157954]]) # [[Цыбуля-парэй]] ([[d:Q1807269]]) # [[Цыбуля-шалёт]] ([[d:Q193498]]) # [[Морква]] ([[d:Q81]]) # [[Сялера звычайная]] ([[d:Q28298]]) # [[Кмін рымскі]] ([[d:Q132624]]) # [[Артышок звычайны]] ([[d:Q23041430]]) # [[Тапінамбур]] ([[d:Q146190]]) # [[Мацаўнік]] ([[d:Q2544599]]) # [[Цыкорыя эндывія]] ([[d:Q178547]]) # [[Салата агародная]] ([[d:Q83193]]) # [[Рукала]] ([[d:Q156884]]) # [[Капуста белакачанная]] ([[d:Q35051]]) # [[Квяцістая капуста]] ([[d:Q7537]]) # [[Брокалі]] ([[d:Q47722]]) # [[Кальрабі]] ([[d:Q147202]]) # [[Рэдзька]] ([[d:Q7224565]]) # [[Бручка]] ([[d:Q158464]]) # [[Турнэпс]] ([[d:Q3916957]]) # [[Чырвоны перац]] ([[d:Q165199]]) # '''[[Бульба]]''' ([[d:Q10998]]) # [[Памідоры]] ([[d:Q23501]]) # [[Бабовая культура]] ([[d:Q145909]]) # [[Гарох пасяўны]] ([[d:Q25237]]) # [[Струкі]] ([[d:Q379813]]) ## [[Боб]] ([[d:Q131342]]) ## '''[[Соя культурная]]''' ([[d:Q11006]]) ## [[Фасоля звычайная]] ([[d:Q42339]]) # [[Арэх земляны]] ([[d:Q37383]]) # [[Спаржа лекавая]] ([[d:Q28367]]) # [[Маніёк]] ([[d:Q83124]]) # [[Бамія ядомая]] ([[d:Q80531]]) # [[Партулак агародны]] ([[d:Q158015]]) # [[Шчаўе праўдзівае]] ([[d:Q26297]]) # [[Батат]] ([[d:Q37937]]) # '''[[Ячмень звычайны]]''' ([[d:Q11577]]) # '''[[Кукуруза]]''' ([[d:Q11575]]) # '''[[Авёс пасяўны]]''' ([[d:Q12104]]) # '''[[Рыс]]''' ([[d:Q5090]]) # '''[[Сорга двухколернае]]''' ([[d:Q332062]]) # '''[[Пшаніца]]''' ([[d:Q15645384]]) ## [[Полба]] ([[d:Q158767]]) # [[Проса]] ([[d:Q259438]]) # '''[[Жыта пасяўное]]''' ([[d:Q12099]]) # [[Грэчка]] ([[d:Q132734]]) # [[Аксамітнік]] ([[d:Q156344]]) # [[Кіноа]] ([[d:Q139925]]) ==== Грыбы, 13 ==== # '''[[Грыбы]]''' ([[d:Q764]]) # [[Плодавыя целы грыбоў]] ([[d:Q83093]]) # [[Аскаміцэты]] ([[d:Q174726]]) # [[Базідыяльныя грыбы]] ([[d:Q174698]]) # [[Зыгаміцэты]] ([[d:Q215384]]) # [[Пячурыца]] ([[d:Q390456]]) # [[Баравік]] ([[d:Q19740]]) # [[Лісічка]] ([[d:Q188749]]) # [[Вешанка звычайная]] ([[d:Q186451]]) # [[Сійтаке]] ([[d:Q320999]]) # [[Труфэль]] ([[d:Q2690965]]) # [[Чырвоны мухамор]] ([[d:Q131227]]) # [[Паганка]] ([[d:Q188643]]) ==== Іншыя, 10 ==== # [[Эўкарыёты]] ([[d:Q19088]]) # '''[[Археі]]''' ([[d:Q10872]]) # '''[[Бактэрыі]]''' ([[d:Q10876]]) ## [[Кішачны пруток]] ([[d:Q25419]]) # '''[[Пратысты]]''' ([[d:Q10892]]) # [[Прыёны]] ([[d:Q47051]]) # '''[[Вірус]]''' ([[d:Q808]]) ## [[ВІЧ]] ([[d:Q15787]]) # [[Водарасьці]] ([[d:Q37868]]) # [[Плянктон]] ([[d:Q25367]]) === Жывёлагадоўля, 29 === # [[Конь арабскі]] ([[d:Q184138]]) # [[Конь андалюзійскі]] ([[d:Q489798]]) # [[Апалуза (жывёла)|Апалуза]] ([[d:Q620656]]) # [[Клайдэсдэйл]] ([[d:Q844058]]) # [[Конь фрыскі]] ([[d:Q388952]]) # [[Гакні]] ([[d:Q635926]]) # [[Конь ліпіцанскі]] ([[d:Q217671]]) # [[Конь Моргана]] ([[d:Q1179217]]) # [[Паляміна (масьць)|Паляміна]] ([[d:Q1996502]]) # [[Квотэргорс]] ([[d:Q466602]]) # [[Стандардбрэд]] ([[d:Q467024]]) # [[Конь чыстакроўны ангельскі]] ([[d:Q210826]]) # [[Поні]] ([[d:Q188828]]) # [[Котка сіямская]] ([[d:Q42604]]) # [[Мэнкс]] ([[d:Q42675]]) # [[Брагман (жывёла)|Брагман]] ([[d:Q897314]]) # [[Гэрэфардзкая карова]] ([[d:Q737173]]) # [[Гайлэндзкая карова]] ([[d:Q58903]]) # [[Гайльштайн-фрыская карова]] ([[d:Q58910]]) # [[Бігль]] ([[d:Q21102]]) # [[Чыхуахуа]] ([[d:Q653]]) # [[Такса]] ([[d:Q29099]]) # [[Далматынец]] ([[d:Q17504]]) # [[Нямецкі дог]] ([[d:Q5414]]) # [[Грэйгаўнд]] ([[d:Q38571]]) # [[Рэтрывэр]] ([[d:Q39017]]) # [[Нямецкі аўчуган]] ([[d:Q38280]]) # [[Шы-цу]] ([[d:Q39357]]) # [[Тэр’ер]] ([[d:Q38984]]) === Здароўе і фізычныя практыкаваньні, 25 === # '''[[Здароўе]]''' ([[d:Q12147]]) # [[Фізычная падрыхтаванасьць]] ([[d:Q309252]]) ## [[Індэкс масы цела]] ([[d:Q131191]]) ## [[Фізычныя практыкаваньні]] ([[d:Q219067]]) ## [[Гігіена]] ([[d:Q162297]]) ## '''[[Атлусьценьне]]''' ([[d:Q12174]]) ## [[Зьмізарненьне]] ([[d:Q718113]]) # [[Стрэс]] ([[d:Q123414]]) # '''[[Самагубства]]''' ([[d:Q10737]]) # [[Дыеталёгія]] ([[d:Q2138622]]) ## [[Дыета]] ([[d:Q474191]]) ## [[Біялягічна актыўны дадатак]] ([[d:Q645858]]) ## '''[[Недаяданьне]]''' ([[d:Q12167]]) # [[Злоўжываньне рэчывамі]] ([[d:Q3184856]]) ## '''[[Залежнасьць]]''' ([[d:Q12029]]) ## [[Алькагалізм]] ([[d:Q15326]]) ## [[Таксікаманія]] ([[d:Q182413]]) # [[Лекі]] ([[d:Q8386]]) ## [[Каноплі]] ([[d:Q79817]]) ## '''[[Тытунь]]''' ([[d:Q1566]]) ## [[Опіюм]] ([[d:Q46452]]) # [[Псыхічнае здароўе]] ([[d:Q317309]]) # [[Старэньне чалавека]] ([[d:Q332154]]) # [[Голад]] ([[d:Q165947]]) # [[Курэньне]] ([[d:Q662860]]) === Мэдыцына, 104 === ==== Асноўнае, 66 ==== # '''[[Мэдыцына]]''' ([[d:Q11190]]) ## [[Ахова здароўя]] ([[d:Q31207]]) # [[Лекар]] ([[d:Q39631]]) ## [[Лекар агульнай практыкі]] ([[d:Q6500773]]) ## [[Сястрынская справа]] ([[d:Q121176]]) ## [[Хірург]] ([[d:Q774306]]) # [[Пераліваньне крыві]] ([[d:Q183605]]) # [[Кома]] ([[d:Q159557]]) ## [[Вэгетатыўны стан]] ([[d:Q139720]]) # '''[[Інваліднасьць]]''' ([[d:Q12131]]) ## [[Аўтызм]] ([[d:Q38404]]) ## '''[[Сьлепата]]''' ([[d:Q10874]]) ## [[Дальтанізм]] ([[d:Q133696]]) ## '''[[Глухата]]''' ([[d:Q12133]]) ## [[Сындром Даўна]] ([[d:Q47715]]) ## [[Алігафрэнія]] ([[d:Q183560]]) # [[Лякарня]] ([[d:Q16917]]) # [[Траўма]] ([[d:Q193078]]) ## [[Пералом косткі]] ([[d:Q68833]]) ## [[Садно]] ([[d:Q574491]]) ## [[Апёк]] ([[d:Q170518]]) ## [[Абмаражэньне]] ([[d:Q1350326]]) ## [[Рана]] ([[d:Q184753]]) ## [[Зьмяіны ўкус]] ([[d:Q68854]]) # [[Анэстэзія]] ([[d:Q131130]]) # [[Хіміятэрапія]] ([[d:Q974135]]) # [[Дыягнастычная працэдура]] ([[d:Q177719]]) # [[Трансплянтацыя]] ([[d:Q105196]]) # [[Паліятыўная дапамога]] ([[d:Q29483]]) # [[Радыятэрапія]] ([[d:Q180507]]) # [[Хірургія]] ([[d:Q40821]]) # [[Штучны орган]] ([[d:Q1353169]]) # '''[[Пандэмія]]''' ([[d:Q12184]]) # [[Фізычная дыягностыка]] ([[d:Q835153]]) ## [[Роспалаць]] ([[d:Q41482]]) ## [[Біяпсія]] ([[d:Q179991]]) ## [[Крывяны ціск]] ([[d:Q82642]]) ## [[Аналіз крыві]] ([[d:Q886837]]) ## [[Адбітак ДНК]] ([[d:Q476697]]) ## [[Электракардыяграфія]] ([[d:Q79785]]) ## [[Эндаскапія]] ([[d:Q212809]]) ## [[Праверка зроку]] ([[d:Q796207]]) ## [[Паясьнічная пункцыя]] ([[d:Q719444]]) ## [[Магнітна-рэзанансная тамаграфія]] ([[d:Q161238]]) ## [[Змазак Папанікаляў]] ([[d:Q942976]]) ## [[Пульс]] ([[d:Q191733]]) ## [[Радыялёгія]] ([[d:Q77604]]) ## [[Рэфлекс (біялёгія)|Рэфлекс]] ([[d:Q179405]]) ## [[Урынааналіз]] ([[d:Q842424]]) # [[Атрута]] ([[d:Q40867]]) ## [[Таксін]] ([[d:Q184651]]) # [[Анэўрызма]] ([[d:Q189389]]) # [[Пашкоджаньне мозгу]] ([[d:Q720026]]) # [[Крывяцёк]] ([[d:Q166019]]) # [[Спыненьне сэрца]] ([[d:Q202837]]) # [[Гіпаксія]] ([[d:Q105688]]) # [[Запаленьне]] ([[d:Q101991]]) # '''[[Інфаркт міякарда]]''' ([[d:Q12152]]) # [[Дыхальная недастатковасьць]] ([[d:Q767485]]) # [[Шок]] ([[d:Q178061]]) # '''[[Інсульт]]''' ([[d:Q12202]]) # [[Сындром]] ([[d:Q179630]]) # [[Сымптом]] ([[d:Q169872]]) ## '''[[Галаўны боль]]''' ([[d:Q86]]) # [[Прышчэпка]] ([[d:Q192995]]) ## [[Вакцына]] ([[d:Q134808]]) ==== Галіны мэдыцыны, 38 ==== # [[Альтэрнатыўная мэдыцына]] ([[d:Q188504]]) ## [[Гамэапатыя]] ([[d:Q81058]]) # [[Ангіялёгія]] ([[d:Q539690]]) # [[Кардыялёгія]] ([[d:Q10379]]) # '''[[Стаматалёгія]]''' ([[d:Q12128]]) ## [[Карыес зубоў]] ([[d:Q133772]]) ## [[Зубная плёмба]] ([[d:Q907359]]) ## [[Карэньневы ход]] ([[d:Q848390]]) ## [[Зубны боль]] ([[d:Q143925]]) # [[Дэрматалёгія]] ([[d:Q171171]]) # [[Дыетоляг]] ([[d:Q842811]]) # [[Гастраэнтэралёгія]] ([[d:Q120569]]) # [[Герыятрыя]] ([[d:Q10384]]) # [[Гематалёгія]] ([[d:Q103824]]) # [[Імуналёгія]] ([[d:Q101929]]) # [[Нэўралёгія]] ([[d:Q83042]]) # [[Акушэрства і гінэкалёгія]] ([[d:Q80015]]) # [[Анкалёгія]] ([[d:Q162555]]) # [[Афтальмалёгія]] ([[d:Q161437]]) # [[Отарыналярынгалёгія]] ([[d:Q189553]]) # [[Пэдыятрыя]] ([[d:Q123028]]) # [[Фармацыя]] ([[d:Q614304]]) ## [[Асноўныя лекі]] ([[d:Q35456]]) ## '''[[Лекі]]''' ([[d:Q12140]]) ## [[Фармацэўт]] ([[d:Q105186]]) # [[Фармакалёгія]] ([[d:Q128406]]) ## [[Фармакакінэтыка]] ([[d:Q323936]]) ## '''[[Антыбіётык]]''' ([[d:Q12187]]) ### '''[[Пэніцылін]]''' ([[d:Q12190]]) ## [[Высокаактыўная антырэтравірусная тэрапія]] ([[d:Q583050]]) # [[Псыхіятрыя]] ([[d:Q7867]]) # [[Пульманалёгія]] ([[d:Q203337]]) # [[Сэксуальнае здароўе]] ([[d:Q1981388]]) # [[Таксыкалёгія]] ([[d:Q7218]]) # [[Народная мэдыцына]] ([[d:Q771035]]) # [[Траўматалёгія]] ([[d:Q376680]]) # [[Уралёгія]] ([[d:Q105650]]) # [[Вэтэрынарыя]] ([[d:Q170201]]) === Хваробы, 80 === # '''[[Хвароба]]''' ([[d:Q12136]]) ## [[Алергія]] ([[d:Q42982]]) ## '''[[Хвароба Альцгаймэра]]''' ([[d:Q11081]]) ## [[Астма]] ([[d:Q35869]]) ## [[Бранхіт]] ([[d:Q173022]]) ## [[Цыроз печані]] ([[d:Q147778]]) ## [[Хранічная абструктыўная хвароба лёгкіх]] ([[d:Q199804]]) ## [[Дэмэнцыя]] ([[d:Q83030]]) ## '''[[Цукровы дыябэт]]''' ([[d:Q12206]]) ## [[Эпілепсія]] ([[d:Q41571]]) ## [[Гастраэнтэрыт]] ([[d:Q156103]]) ## [[Хвароба Паркінсона]] ([[d:Q11085]]) ## [[Сардэчна-судзіннае захворваньне]] ([[d:Q389735]]) ## [[Гепатыт]] ([[d:Q131742]]) ## [[Гіпэртанія]] ([[d:Q41861]]) ## [[Мэнінгіт]] ([[d:Q48143]]) ## [[Расьсеяны склероз]] ([[d:Q8277]]) # '''[[Рак (захворваньне)|Рак]]''' ([[d:Q12078]]) ## [[Рак малочнай залозы]] ([[d:Q128581]]) ## [[Рак тоўстай кішкі]] ([[d:Q188874]]) ## [[Леўкемія]] ([[d:Q29496]]) ## [[Рак лёгкіх]] ([[d:Q47912]]) ## [[Лімфома]] ([[d:Q208414]]) ## [[Рак падкарэньніцы]] ([[d:Q181257]]) ## [[Рак скуры]] ([[d:Q192102]]) ### [[Мэлянома]] ([[d:Q180614]]) ## [[Пухліна]] ([[d:Q133212]]) ### [[Пухліна мозгу]] ([[d:Q233309]]) # [[Харчовае атручаньне]] ([[d:Q272002]]) ## [[Батулізм]] ([[d:Q154865]]) ## [[Атручаньне грыбамі]] ([[d:Q852186]]) ## [[Брушны тыф]] ([[d:Q83319]]) ## [[Сальманэлёз]] ([[d:Q326648]]) # [[Інфэкцыйнае захворваньне]] ([[d:Q18123741]]) ## [[Патаген]] ([[d:Q170065]]) ## '''[[Вэнэрычныя хваробы]]''' ([[d:Q12198]]) ### '''[[СНІД]]''' ([[d:Q12199]]) ### [[Ганарэя]] ([[d:Q101896]]) ### [[Герпэс]] ([[d:Q6473911]]) ### [[Сыфіліс]] ([[d:Q41083]]) ## [[Сыбірская язва]] ([[d:Q129104]]) ## [[Бубонная чума]] ([[d:Q217519]]) ## [[Ветраная воспа]] ([[d:Q44727]]) ## '''[[Халера]]''' ([[d:Q12090]]) ## '''[[Застуда]]''' ([[d:Q12125]]) ## [[Каранавірусная інфэкцыя (2019)|Каранавірусная інфэкцыя (2019)]] ([[d:Q84263196]]) ## [[Ліхаманка дэнге]] ([[d:Q30953]]) ## [[Дыфтэрыя]] ([[d:Q134649]]) ## [[Дызэнтэрыя]] ([[d:Q129279]]) ## [[Энцэфаліт]] ([[d:Q199615]]) ## [[Гангрэна]] ([[d:Q168805]]) ## [[Гемарагічная ліхаманка Эбола]] ([[d:Q51993]]) ## [[Энтэравірусны вэзыкулярны стаматыт]] ([[d:Q652744]]) ## '''[[Грып]]''' ([[d:Q2840]]) ### [[H5N1]] ([[d:Q160122]]) ## [[Лепра]] ([[d:Q36956]]) ## [[Барэліёз]] ([[d:Q201989]]) ## '''[[Малярыя]]''' ([[d:Q12156]]) ## [[Адзёр]] ([[d:Q79793]]) ## [[Сьвінка (хвароба)|Сьвінка]] ([[d:Q176741]]) ## [[Кохлік]] ([[d:Q134859]]) ## '''[[Пнэўманія]]''' ([[d:Q12192]]) ## '''[[Поліяміеліт]]''' ([[d:Q12195]]) ## [[Шаленства]] ([[d:Q39222]]) ## [[Кароста]] ([[d:Q167178]]) ## [[Шкарлятына]] ([[d:Q180266]]) ## '''[[Натуральная воспа]]''' ([[d:Q12214]]) ## [[Слупняк]] ([[d:Q47790]]) ## '''[[Сухоты]]''' ([[d:Q12204]]) ## [[Тыф]] ([[d:Q160649]]) ## [[Жоўтая ліхаманка]] ([[d:Q154874]]) # '''[[Псыхічны разлад]]''' ([[d:Q12135]]) ## [[Біпалярны афэктыўны разлад]] ([[d:Q131755]]) ## [[Дэпрэсія]] ([[d:Q42844]]) ## [[Нэўроз]] ([[d:Q181032]]) ## [[Посттраўматычны стрэсавы разлад]] ([[d:Q202387]]) ## [[Псыхоз]] ([[d:Q170082]]) ### [[Трызьненьне]] ([[d:Q189643]]) ### [[Галюцынацыя]] ([[d:Q130741]]) ## [[Шызафрэнія]] ([[d:Q41112]]) == Практычныя навукі, 1350 == === Навука, 10 === # '''[[Навука]]''' ([[d:Q336]]) # [[Экспэрымэнт]] ([[d:Q101965]]) # [[Лябараторыя]] ([[d:Q483242]]) ## [[Лябараторнае абсталяваньне]] ([[d:Q834028]]) # '''[[Прырода]]''' ([[d:Q7860]]) # [[Назіраньне]] ([[d:Q193181]]) # [[Дасьледаваньне]] ([[d:Q42240]]) # [[Навуковы мэтад]] ([[d:Q46857]]) # [[Навуковая тэорыя]] ([[d:Q3239681]]) # [[Навуковец]] ([[d:Q901]]) === Астраномія, 277 === ====Асноўныя тэмы, 5==== # '''[[Астраномія]]''' ([[d:Q333]]) # [[Астрабіялёгія]] ([[d:Q411]]) # [[Міжзорнае паглынаньне]] ([[d:Q943247]]) # [[Пазазямное жыцьцё]] ([[d:Q181508]]) # [[Зорная велічыня]] ([[d:Q2028919]]) ==== Астрамэтрыя, 88 ==== # [[Астрамэтрыя]] ([[d:Q181505]]) # [[Разьдзяляльная здольнасьць]] ([[d:Q740898]]) # [[Шкала касьмічных адлегласьцяў]] ([[d:Q618164]]) # [[Паралякса]] ([[d:Q165074]]) # [[Фотамэтрыя (астраномія)|Фотамэтрыя]] ([[d:Q1073340]]) # [[Сыстэма нябесных каардынат]] ([[d:Q86394]]) ## [[Схіленьне (астраномія)|Схіленьне]] ([[d:Q76287]]) ## [[Простае ўзьняцьцё]] ([[d:Q13442]]) # [[Нябесны экватар]] ([[d:Q187646]]) # [[Нябесная сфэра]] ([[d:Q12134]]) # [[Роўнадзеньне]] ([[d:Q1315]]) # [[Экліптыка]] ([[d:Q79852]]) # [[Гарызонт]] ([[d:Q43261]]) # [[Надзір]] ([[d:Q145825]]) # [[Сонцастаяньне]] ([[d:Q123524]]) # [[Мапа зорнага неба]] ([[d:Q842617]]) # [[Зэніт]] ([[d:Q82806]]) # [[Задыяк]] ([[d:Q40540]]) # [[Сузор’е]] ([[d:Q8928]]) # [[Андрамэда (сузор’е)|Андрамэда]] ([[d:Q9256]]) # [[Вадаліў (сузор’е)|Вадаліў]] ([[d:Q10576]]) # [[Арол (сузор’е)|Арол]] ([[d:Q10586]]) # [[Ахвярнік (сузор’е)|Ахвярнік]] ([[d:Q9253]]) # [[Баран (сузор’е)|Баран]] ([[d:Q10584]]) # [[Возьнік (сузор’е)|Возьнік]] ([[d:Q10476]]) # [[Валапас]] ([[d:Q8667]]) # [[Жырафа (сузор’е)|Жырафа]] ([[d:Q8832]]) # [[Рак (сузор’е)|Рак]] ([[d:Q8849]]) # [[Ганчакі (сузор’е)|Ганчакі]] ([[d:Q10452]]) # [[Вялікі Пёс]] ([[d:Q10538]]) # [[Малы Пёс]] ([[d:Q9305]]) # [[Казярог (сузор’е)|Казярог]] ([[d:Q10535]]) # [[Кіль (сузор’е)|Кіль]] ([[d:Q10470]]) # [[Касіяпэя (сузор’е)|Касіяпэя]] ([[d:Q10464]]) # [[Цэнтаўр (сузор’е)|Цэнтаўр]] ([[d:Q8844]]) # [[Цэфэй (сузор’е)|Цэфэй]] ([[d:Q10468]]) # [[Кіт (сузор’е)|Кіт]] ([[d:Q8839]]) # [[Голуб (сузор’е)|Голуб]] ([[d:Q10425]]) # [[Валасы Бэрэнікі]] ([[d:Q9285]]) # [[Паўднёвая Карона]] ([[d:Q10413]]) # [[Паўночная Карона]] ([[d:Q10406]]) # [[Груган (сузор’е)|Груган]] ([[d:Q10517]]) # [[Келіх (сузор’е)|Келіх]] ([[d:Q9282]]) # [[Крыж (сузор’е)|Крыж]] ([[d:Q10542]]) # [[Лебедзь (сузор’е)|Лебедзь]] ([[d:Q8921]]) # [[Дэльфін (сузор’е)|Дэльфін]] ([[d:Q9302]]) # [[Цмок (сузор’е)|Цмок]] ([[d:Q8675]]) # [[Малы Конь]] ([[d:Q10438]]) # [[Эрыдан (сузор’е)|Эрыдан]] ([[d:Q10433]]) # [[Блізьняты (сузор’е)|Блізьняты]] ([[d:Q8923]]) # [[Гэркулес (сузор’е)|Гэркулес]] ([[d:Q10448]]) # [[Гідра (сузор’е)|Гідра]] ([[d:Q10578]]) # [[Яшчарка (сузор’е)|Яшчарка]] ([[d:Q10430]]) # [[Леў (сузор’е)|Леў]] ([[d:Q8853]]) # [[Малы Леў]] ([[d:Q10403]]) # [[Заяц (сузор’е)|Заяц]] ([[d:Q10446]]) # [[Шалі (сузор’е)|Шалі]] ([[d:Q10580]]) # [[Воўк (сузор’е)|Воўк]] ([[d:Q10571]]) # [[Рысь (сузор’е)|Рысь]] ([[d:Q10443]]) # [[Ліра (сузор’е)|Ліра]] ([[d:Q10484]]) # [[Адзінарог (сузор’е)|Адзінарог]] ([[d:Q10428]]) # [[Зьмеядзержнік]] ([[d:Q8906]]) # [[Арыён (сузор’е)|Арыён]] ([[d:Q8860]]) # [[Пэгас (сузор’е)|Пэгас]] ([[d:Q8864]]) # [[Пэрсэй (сузор’е)|Пэрсэй]] ([[d:Q10511]]) # [[Рыбы (сузор’е)|Рыбы]] ([[d:Q8679]]) # [[Паўднёвая Рыба]] ([[d:Q10409]]) # [[Карма (сузор’е)|Карма]] ([[d:Q9251]]) # [[Компас (сузор’е)|Компас]] ([[d:Q10473]]) # [[Страла (сузор’е)|Страла]] ([[d:Q10513]]) # [[Стралец (сузор’е)|Стралец]] ([[d:Q8866]]) # [[Скарпіён (сузор’е)|Скарпіён]] ([[d:Q8865]]) # [[Шчыт (сузор’е)|Шчыт]] ([[d:Q10529]]) # [[Зьмяя (сузор’е)|Зьмяя]] ([[d:Q8910]]) # [[Сэкстант (сузор’е)|Сэкстант]] ([[d:Q10525]]) # [[Цялец (сузор’е)|Цялец]] ([[d:Q10570]]) # [[Трыкутнік (сузор’е)|Трыкутнік]] ([[d:Q10565]]) # [[Паўднёвы Трыкутнік]] ([[d:Q10422]]) # [[Вялікая Мядзьведзіха]] ([[d:Q8918]]) # [[Малая Мядзьведзіха]] ([[d:Q10478]]) # [[Ветразі (сузор’е)|Ветразі]] ([[d:Q10521]]) # [[Дзева (сузор’е)|Дзева]] ([[d:Q8842]]) # [[Лісічка (сузор’е)|Лісічка]] ([[d:Q10519]]) # [[Кітайскія сузор’і]] ([[d:Q1074076]]) ## [[Чжу-цюэ]] ([[d:Q1059392]]) ## [[Бай-ху]] ([[d:Q1072455]]) ## [[Сюань-ву]] ([[d:Q125696]]) ## [[Цын-лун]] ([[d:Q515882]]) ==== Астранамічныя аб’екты, 74 ==== # [[Астранамічны аб’ект]] ([[d:Q6999]]) # [[NGC 5128]] ([[d:Q487255]]) # [[Лебедзь X-1]] ([[d:Q332674]]) # [[Эта Кіля]] ([[d:Q12185]]) # [[Камэта Галея]] ([[d:Q23054]]) # [[Гіяды (астраномія)|Гіяды]] ([[d:Q13511]]) # [[Вялікае Магеланава Воблака]] ([[d:Q49957]]) # [[M87]] ([[d:Q14041]]) # [[Міра (зорка)|Міра]] ([[d:Q12965]]) # [[Амэга Цэнтаўра]] ([[d:Q14275]]) # [[Туманнасьць Арыёна]] ([[d:Q13903]]) # [[Плеяды (зорная скупнасьць)|Плеяды]] ([[d:Q13423]]) # [[Стралец А*]] ([[d:Q237284]]) # [[Мясцовая група]] ([[d:Q3944]]) ## [[Магеланавы Воблакі]] ([[d:Q50028]]) ## '''[[Млечны Шлях]]''' ([[d:Q321]]) ## [[Галяктыка Андрамэды]] ([[d:Q2469]]) ## [[Галяктыка Трыкутніка]] ([[d:Q13724]]) # '''[[Сонечная сыстэма]]''' ([[d:Q544]]) # '''[[Сонца]]''' ([[d:Q525]]) # '''[[Мэркурый]]''' ([[d:Q308]]) # '''[[Вэнэра]]''' ([[d:Q313]]) # '''[[Зямля]]''' ([[d:Q2]]) ## '''[[Месяц (спадарожнік)|Месяц]]''' ([[d:Q405]]) # '''[[Марс]]''' ([[d:Q111]]) ## '''[[Дэймас]]''' ([[d:Q7548]]) ## '''[[Фобас]]''' ([[d:Q7547]]) # [[Пояс астэроідаў]] ([[d:Q2179]]) # [[Цэрэра (карлікавая плянэта)|Цэрэра]] ([[d:Q596]]) # '''[[Юпітэр]]''' ([[d:Q319]]) ## [[Іё (спадарожнік Юпітэра)|Іё]] ([[d:Q3123]]) ## [[Эўропа]] ([[d:Q3143]]) ## [[Ганімэд (спадарожнік)|Ганімэд]] ([[d:Q3169]]) ## [[Каліста (спадарожнік)|Каліста]] ([[d:Q3134]]) # '''[[Сатурн]]''' ([[d:Q193]]) ## [[Энцэляд (спадарожнік)|Энцэляд]] ([[d:Q3303]]) ## [[Тытан (спадарожнік)|Тытан]] ([[d:Q2565]]) # '''[[Уран]]''' ([[d:Q324]]) # '''[[Нэптун]]''' ([[d:Q332]]) ## [[Трытон (спадарожнік Нэптуна)|Трытон]] ([[d:Q3359]]) # [[Плютон]] ([[d:Q339]]) ## [[Харон (спадарожнік)|Харон]] ([[d:Q6604]]) # [[Эрыс (карлікавая плянэта)|Эрыс]] ([[d:Q611]]) # [[Макемаке (карлікавая плянэта)|Макемаке]] ([[d:Q604]]) # [[Хаўмэя (карлікавая плянэта)|Хаўмэя]] ([[d:Q601]]) # [[Пояс Койпэра]] ([[d:Q427]]) # [[Воблака Оорта]] ([[d:Q40864]]) # [[PSR B1257+12 B]] ([[d:Q73561]]) # [[51 Пэгаса b]] ([[d:Q242309]]) # [[Сырыюс]] ([[d:Q3409]]) # [[Канопус]] ([[d:Q12189]]) # [[Арктур]] ([[d:Q12985]]) # [[Альфа Цэнтаўра]] ([[d:Q12176]]) # [[Вэга]] ([[d:Q3427]]) # [[Рыгель]] ([[d:Q12126]]) # [[Працыён]] ([[d:Q13034]]) # [[Ахэрнар]] ([[d:Q12183]]) # [[Бэтэльгейзэ]] ([[d:Q12124]]) # [[Капэля (зорка)|Капэля]] ([[d:Q12970]]) # [[Альтаір]] ([[d:Q12975]]) # [[Альдэбаран]] ([[d:Q88540091]]) # [[Колас (зорка)|Колас]] ([[d:Q13008]]) # [[Антарэс]] ([[d:Q12166]]) # [[Полюкс]] ([[d:Q13028]]) # [[Фамальгаўт]] ([[d:Q13169]]) # [[Дэнэб]] ([[d:Q12179]]) # [[RR Ліры]] ([[d:Q370994]]) # [[Акрукс]] ([[d:Q13102]]) # [[Бэта Цэнтаўра]] ([[d:Q13175]]) # [[Альголь]] ([[d:Q13080]]) # [[Дэльта Цэфэя]] ([[d:Q13024]]) # [[Паўночная зорка]] ([[d:Q12980]]) # [[3C 273]] ([[d:Q229318]]) # [[Крабападобная туманнасьць]] ([[d:Q10934]]) ==== Нябесная мэханіка, 20 ==== # [[Нябесная мэханіка]] ([[d:Q184274]]) # [[Зацьменьне]] ([[d:Q141022]]) ## [[Зацьменьне Месяца]] ([[d:Q44235]]) ## [[Сонечнае зацьменьне]] ([[d:Q3887]]) # [[Эфэмэрыда]] ([[d:Q120200]]) # [[Эпоха (астраномія)|Эпоха]] ([[d:Q2703]]) # [[Другая касьмічная хуткасьць]] ([[d:Q166530]]) # [[Экватарыяльная сыстэма каардынатаў]] ([[d:Q208617]]) # [[Гравітацыйны манэўр]] ([[d:Q223776]]) # [[Законы Кеплера]] ([[d:Q83219]]) # [[Пункты Лягранжа]] ([[d:Q190463]]) # [[Спадарожнік]] ([[d:Q2537]]) # [[Арбіта]] ([[d:Q4130]]) ## [[Геастацыянарная арбіта]] ([[d:Q192316]]) ## [[Нізкая калязямная арбіта]] ([[d:Q663611]]) # [[Арбітальныя элемэнты]] ([[d:Q272626]]) # [[Эксцэнтрысытэт арбіты]] ([[d:Q208474]]) # [[Астрадынаміка]] ([[d:Q842433]]) # [[Засланеньне]] ([[d:Q202746]]) # [[Задача дзьвюх целаў]] ([[d:Q232976]]) ==== Галяктычная іпазагаляктычная астраномія, 32 ==== # '''[[Чорная дзірка]]''' ([[d:Q589]]) ## [[Гравітацыйны радыюс]] ([[d:Q72755]]) ## [[Звышмасіўная чорная дзірка]] ([[d:Q40392]]) # [[Касьмічныя прамяні]] ([[d:Q11547]]) # [[Цёмная туманнасьць]] ([[d:Q204194]]) # '''[[Галяктыка]]''' ([[d:Q318]]) # [[Галяктычнае скопішча]] ([[d:Q204107]]) # [[Галяктычная група]] ([[d:Q1491746]]) ## [[Галяктычнае звышскопішча]] ([[d:Q27521]]) # [[Вялікі атрактар]] ([[d:Q656857]]) # [[Абшар H II]] ([[d:Q11282]]) # [[Міжзорнае асяродзьдзе]] ([[d:Q41872]]) # [[Малекулярнае воблака]] ([[d:Q272447]]) # [[Туманнасьць]] ([[d:Q42372]]) # [[Касьмічная прастора]] ([[d:Q4169]]) # [[Сонечны вецер]] ([[d:Q79833]]) # [[Зорная скупнасьць]] ([[d:Q168845]]) # [[Кулістая зорная скупнасьць]] ([[d:Q11276]]) # [[Расьсеяная зорная скупнасьць]] ([[d:Q11387]]) # [[Зорная асацыяцыя]] ([[d:Q736194]]) # [[Марфалягічная клясыфікацыя галяктык]] ([[d:Q1648748]]) # [[Карлікавая галяктыка]] ([[d:Q190438]]) # [[Эліптычная галяктыка]] ([[d:Q184348]]) # [[Няправільная галяктыка]] ([[d:Q190397]]) # [[Лінзападобная галяктыка]] ([[d:Q192078]]) # [[Сьпіральная галяктыка]] ([[d:Q2488]]) # [[Актыўнае галяктычнае ядро]] ([[d:Q46587]]) # [[Блязар]] ([[d:Q221221]]) # [[Квазар]] ([[d:Q83373]]) # [[Радыягаляктыка]] ([[d:Q217012]]) # [[Галяктыка Сэйфэрта]] ([[d:Q213930]]) # [[Галяктыка з зоркаўтварэньнем]] ([[d:Q726611]]) ==== Назіральная астраномія, 3 ==== # [[Абсалютная зорная велічыня]] ([[d:Q159653]]) # [[Бачная зорная велічыня]] ([[d:Q124313]]) # [[Абсэрваторыя]] ([[d:Q62832]]) ==== Касмалёгія, 14 ==== # [[Касмалёгія]] ([[d:Q338]]) # [[Век Сусьвету]] ([[d:Q500699]]) # '''[[Вялікі выбух]]''' ([[d:Q323]]) # [[Рэліктавае выпраменьваньне]] ([[d:Q15605]]) # [[Цёмная энэргія]] ([[d:Q18343]]) # [[Цёмная матэрыя]] ([[d:Q79925]]) # [[Паходжаньне Сонечнай сыстэмы]] ([[d:Q3535]]) # [[Утварэньне і эвалюцыя галяктык]] ([[d:Q1995140]]) # [[Закон Габла]] ([[d:Q179916]]) # [[Сонечная туманнасьць]] ([[d:Q3400]]) # [[Нэбулярная гіпотэза]] ([[d:Q13599969]]) # [[Чырвонае зрушэньне]] ([[d:Q76250]]) # '''[[Сусьвет]]''' ([[d:Q1]]) ## [[Бачны сусьвет]] ([[d:Q221392]]) ==== Плянэтарная навука, 8 ==== # '''[[Астэроід]]''' ([[d:Q3863]]) # '''[[Камэта]]''' ([[d:Q3559]]) # [[Экзаплянэта]] ([[d:Q44559]]) # [[Малая плянэта]] ([[d:Q1022867]]) # '''[[Плянэта]]''' ([[d:Q634]]) ## [[Карлікавая плянэта]] ([[d:Q2199]]) ## [[Газавыя плянэты]] ([[d:Q121750]]) ## [[Плянэты зямной групы]] ([[d:Q128207]]) ==== Астраномія зорак, 33 ==== # '''[[Зорка]]''' ([[d:Q523]]) # [[Карычневы карлік]] ([[d:Q101600]]) # [[Зона прыдатная да жыцьця]] ([[d:Q215913]]) # [[Гама-ўсплёск]] ([[d:Q22247]]) # [[Дыяграма Гэрцспруна—Расэла]] ([[d:Q3270143]]) # [[Мэталічнасьць]] ([[d:Q217030]]) # [[Плянэтная сыстэма]] ([[d:Q206717]]) # [[Спэктральны кляс]] ([[d:Q179600]]) # [[Эвалюцыя зорак]] ([[d:Q6472]]) ## [[Плянэтарная туманнасьць]] ([[d:Q13632]]) ## [[Зоркаўтварэньне]] ([[d:Q16744]]) ## [[Галоўная пасьлядоўнасьць]] ([[d:Q3450]]) ## [[Пратазорка]] ([[d:Q204903]]) ## [[Чырвоны гігант]] ([[d:Q50081]]) ## [[Зорка-гігант]] ([[d:Q5875]]) ## [[Звышгігант]] ([[d:Q193599]]) ## [[Зорка Вольфа—Рае]] ([[d:Q6251]]) ## [[Кампактная зорка]] ([[d:Q368442]]) ### [[Белы карлік]] ([[d:Q5871]]) ### [[Нэўтронная зорка]] ([[d:Q4202]]) ### [[Чорная дзірка зорнай масы]] ([[d:Q1047034]]) # [[Зорная кінэматыка]] ([[d:Q6440]]) # [[Зорнае магнітнае поле]] ([[d:Q6449]]) # [[Зорны нуклеосынтэз]] ([[d:Q1057093]]) # [[Вярчэньне зоркі]] ([[d:Q6464]]) # [[Зорная сыстэма]] ([[d:Q595871]]) ## [[Падвойная зорка]] ([[d:Q50053]]) ## [[Калязорны дыск]] ([[d:Q3235978]]) # [[Зьменная зорка]] ([[d:Q6243]]) ## [[Цэфэіда]] ([[d:Q188593]]) ## [[Новая зорка]] ([[d:Q6458]]) ## [[Пульсар]] ([[d:Q4360]]) ## [[Звышновая зорка]] ([[d:Q3937]]) === Хімія, 361 === # [[Антыакісьляльнік]] ([[d:Q133948]]) # [[Цыкль трыкарбонавых кісьляў]] ([[d:Q133895]]) # [[Канцэнтрацыя]] ([[d:Q3686031]]) # [[Дыстыляцыя]] ([[d:Q101017]]) # [[Электраадмоўнасьць]] ([[d:Q78974]]) # [[Функцыянальная група]] ([[d:Q170409]]) # [[Флюарэсцэнцыя]] ([[d:Q191807]]) # [[Гліколіз]] ([[d:Q162643]]) # [[Гідраксыды]] ([[d:Q425597]]) # [[Гідрафобы]] ([[d:Q219567]]) # [[Монацукрыды]] ([[d:Q133516]]) # [[Палімэрызацыя]] ([[d:Q181898]]) ## [[Палімэразная ланцуговая рэакцыя]] ([[d:Q176996]]) # [[Флягістон]] ([[d:Q193353]]) # [[Поліцукрыды]] ([[d:Q134219]]) # [[Стэхіямэтрыя]] ([[d:Q213185]]) # [[Трыт]] ([[d:Q54389]]) # [[Радыянуклід]] ([[d:Q192900]]) # [[Распушчальнік]] ([[d:Q146505]]) # [[Кавалентны радыюс]] ([[d:Q485360]]) # [[Ступень затляненьня]] ([[d:Q484152]]) # [[Вульканізацыя]] ([[d:Q188631]]) # [[Геахімія]] ([[d:Q161764]]) # [[Вугляродны цыкль]] ([[d:Q167751]]) # [[Эўтрафікацыя]] ([[d:Q156698]]) # [[Фазавая дыяграма]] ([[d:Q186693]]) # [[Радыюс ван дэр Ваальса]] ([[d:Q166879]]) # [[Макрамалекула]] ([[d:Q178593]]) # [[Паверхнева-актыўныя рэчывы]] ([[d:Q191154]]) # [[Мільёная частка]] ([[d:Q21006887]]) # [[Глікапратэін]] ([[d:Q187126]]) # [[Затляняльнік]] ([[d:Q187689]]) # [[Каэфіцыент Пуасона]] ([[d:Q190453]]) # [[Піроліз]] ([[d:Q176848]]) # [[Электрафарэз]] ([[d:Q185098]]) # [[Валентныя электроны]] ([[d:Q107414]]) # [[Адгезія]] ([[d:Q188666]]) # [[Сьлезацечны газ]] ([[d:Q190512]]) # [[Валентнасьць]] ([[d:Q171407]]) # [[Касьмічны пыл]] ([[d:Q193384]]) # [[Намэнклятура ІЮПАК]] ([[d:Q20826683]]) # [[Радыкал]] ([[d:Q185056]]) # [[Ізамэр]] ([[d:Q127950]]) ====Асноўныя тэмы, 49==== # '''[[Хімія]]''' ([[d:Q2329]]) # '''[[Аграхімія]]''' ([[d:Q397334]]) # '''[[Біяхімія]]''' ([[d:Q7094]]) # [[Вылічальная хімія]] ([[d:Q369472]]) # [[Электрахімія]] ([[d:Q7877]]) ## [[Электроліз]] ([[d:Q64403]]) # [[Хімія навакольнага асяродзьдзя]] ([[d:Q321355]]) # [[Судовая навука]] ([[d:Q495304]]) # '''[[Неарганічная хімія]]''' ([[d:Q11165]]) # [[Матэрыялазнаўства]] ([[d:Q228736]]) # [[Мэдычная хімія]] ([[d:Q243455]]) # [[Ядзерная хімія]] ([[d:Q243545]]) ## [[Табліца нуклідаў]] ([[d:Q130399]]) # '''[[Арганічная хімія]]''' ([[d:Q11351]]) # [[Мэталаарганічная хімія]] ([[d:Q237200]]) # [[Фотахімія]] ([[d:Q188651]]) # '''[[Фізычная хімія]]''' ([[d:Q11372]]) # [[Палімэрная хімія]] ([[d:Q750446]]) # [[Квантавая хімія]] ([[d:Q188403]]) # [[Альхімія]] ([[d:Q39689]]) # [[Хімічная сувязь]] ([[d:Q44424]]) ## [[Іённая сувязь]] ([[d:Q62500]]) ## [[Кавалентная сувязь]] ([[d:Q127920]]) ## [[Мэталічная сувязь]] ([[d:Q191390]]) ## [[Вадародная сувязь]] ([[d:Q169324]]) ## [[Міжмалекулярная сіла]] ([[d:Q245031]]) ## '''[[Малекула]]''' ([[d:Q11369]]) # [[Хімічная інжынэрыя]] ([[d:Q83588]]) # [[Хімічная прамысловасьць]] ([[d:Q207652]]) # [[Хімічная рэакцыя]] ([[d:Q36534]]) ## [[Кісьлява-асноўная рэакцыя]] ([[d:Q378751]]) ## [[Каталіз]] ([[d:Q82264]]) ## [[Хімічнае раўнаньне]] ([[d:Q182527]]) ## [[Хімічная раўнавага]] ([[d:Q189520]]) ## [[Хімічная формула]] ([[d:Q83147]]) ## [[Хімічная кінэтыка]] ([[d:Q209082]]) ## [[Гарэньне]] ([[d:Q133235]]) ### '''[[Агонь]]''' ([[d:Q3196]]) ## [[Мэтатэзіс]] ([[d:Q13533728]]) ## [[Мэханізм рэакцыі]] ([[d:Q373406]]) ## [[Затляняльна-аднаўленчыя рэакцыі]] ([[d:Q82682]]) ### [[Карозія]] ([[d:Q137056]]) ## [[Рэакцыя замяшчэньня]] ([[d:Q503396]]) # [[Рэчыва]] ([[d:Q79529]]) # [[Хімічны сынтэз]] ([[d:Q273499]]) # [[Хімік]] ([[d:Q593644]]) # [[Закон захаваньня масы]] ([[d:Q483948]]) # [[Піратэхніка]] ([[d:Q474100]]) # [[Фаервэрк]] ([[d:Q127933]]) ==== Аналітычная хімія, 6 ==== # '''[[Аналітычная хімія]]''' ([[d:Q2346]]) # [[Храматаграфія]] ([[d:Q170050]]) # [[Спэктрамія мас]] ([[d:Q180809]]) # [[Спэктраскопія]] ([[d:Q483666]]) ## [[Спэктар паглынаньня]] ([[d:Q865545]]) ## [[Абсарбцыйная спэктраскапія]] ([[d:Q13553575]]) ==== Хімічныя рэчывы, 257 ==== # [[Матэрыял]] ([[d:Q214609]]) ## [[Гліна]] ([[d:Q42302]]) ## '''[[Шкло]]''' ([[d:Q11469]]) ## [[Алей]] ([[d:Q42962]]) ## [[Палімэр]] ([[d:Q81163]]) # '''[[Мінэрал]]''' ([[d:Q7946]]) ## [[Гіпс]] ([[d:Q82658]]) ## [[Соль]] ([[d:Q11254]]) ## [[Сылікат]] ([[d:Q7130787]]) # '''[[Алмаз]]''' ([[d:Q5283]]) # [[Графіт]] ([[d:Q5309]]) # [[Кварц]] ([[d:Q43010]]) # [[Аксыд]] ([[d:Q50690]]) # [[Пэраксыд]] ([[d:Q107429]]) # [[Азон]] ([[d:Q36933]]) # [[Карбаняк]] ([[d:Q181699]]) # [[Хлярыд]] ([[d:Q44791900]]) # [[Нітрат]] ([[d:Q182168]]) # [[Сульфат]] ([[d:Q172290]]) # [[Фосфарарганічнае злучэньне]] ([[d:Q2182492]]) # [[Сыліцыарганічнае злучэньне]] ([[d:Q422789]]) # [[Сылікон]] ([[d:Q146439]]) # [[Сэраарганічнае злучэньне]] ([[d:Q422785]]) # [[Тыёл]] ([[d:Q220410]]) # [[Складаныя этэры]] ([[d:Q101487]]) # [[Простыя этэры]] ([[d:Q103230]]) # [[Вуглевадароды]] ([[d:Q43648]]) # [[Арэны]] ([[d:Q19834818]]) # [[Алькіны]] ([[d:Q159226]]) ===== Хімічныя элемэнты, 144 ===== # '''[[Хімічны элемэнт]]''' ([[d:Q11344]]) # [[Сьпіс хімічных элемэнтаў]] ([[d:Q6102450]]) # [[Атамны лік]] ([[d:Q23809]]) # [[Атамная маса]] ([[d:Q3840065]]) # '''[[Пэрыядычная сыстэма хімічных элемэнтаў]]''' ([[d:Q10693]]) # [[Пэрыяд]] ([[d:Q101843]]) # '''[[Мэтал]]''' ([[d:Q11426]]) # [[Лужныя мэталы]] ([[d:Q19557]]) # [[Лужназямельныя мэталы]] ([[d:Q19563]]) # [[Лянтаніды]] ([[d:Q19569]]) # [[Актыніды]] ([[d:Q19577]]) # [[Пераходны мэтал]] ([[d:Q19588]]) # [[Падгрупа сканду]] ([[d:Q108307]]) # [[Падгрупа тытану]] ([[d:Q189302]]) # [[Падгрупа ванаду]] ([[d:Q193276]]) # [[Падгрупа хрому]] ([[d:Q193280]]) # [[Шляхетны мэтал]] ([[d:Q585302]]) # [[Падгрупа медзі]] ([[d:Q185870]]) # [[Падгрупа цынку]] ([[d:Q191875]]) # [[Паўмэталы]] ([[d:Q19596]]) # [[Немэтал]] ([[d:Q19600]]) # [[Падгрупа бору]] ([[d:Q189294]]) # [[Падгрупа вугляроду]] ([[d:Q106693]]) # [[Пніктагены]] ([[d:Q106675]]) # [[Халькагены]] ([[d:Q104567]]) # [[Галягены]] ([[d:Q19605]]) # [[Інэртныя газы]] ([[d:Q19609]]) # [[Першы пэрыяд]] ([[d:Q191936]]) # [[Другі пэрыяд]] ([[d:Q207712]]) # [[Трэці пэрыяд]] ([[d:Q211331]]) # '''[[Вадарод]]''' ([[d:Q556]]) # [[Гель]] ([[d:Q560]]) # [[Літ]] ([[d:Q568]]) # [[Бэрыль (элемэнт)|Бэрыль]] ([[d:Q569]]) # [[Бор (элемэнт)|Бор]] ([[d:Q618]]) # '''[[Вуглярод]]''' ([[d:Q623]]) # '''[[Азот]]''' ([[d:Q627]]) # '''[[Тлен]]''' ([[d:Q629]]) # [[Фтор]] ([[d:Q650]]) # [[Нэон]] ([[d:Q654]]) # [[Натар]] ([[d:Q658]]) # [[Магн]] ([[d:Q660]]) # '''[[Алюмін]]''' ([[d:Q663]]) # [[Крэмн]] ([[d:Q670]]) # [[Фосфар]] ([[d:Q674]]) # [[Серка]] ([[d:Q682]]) # [[Хлёр]] ([[d:Q688]]) # [[Аргон]] ([[d:Q696]]) # [[Каль]] ([[d:Q703]]) # [[Вапень]] ([[d:Q706]]) # [[Сканд]] ([[d:Q713]]) # [[Тытан]] ([[d:Q716]]) # [[Ванад]] ([[d:Q722]]) # [[Хром]] ([[d:Q725]]) # [[Манган]] ([[d:Q731]]) # '''[[Жалеза]]''' ([[d:Q677]]) # [[Кобальт]] ([[d:Q740]]) # [[Нікель]] ([[d:Q744]]) # '''[[Медзь]]''' ([[d:Q753]]) # [[Цынк]] ([[d:Q758]]) # [[Галь]] ([[d:Q861]]) # [[Герман]] ([[d:Q867]]) # [[Аршэнік]] ([[d:Q871]]) # [[Сэлен]] ([[d:Q876]]) # [[Бром]] ([[d:Q879]]) # [[Крыптон]] ([[d:Q888]]) # [[Рубід]] ([[d:Q895]]) # [[Стронц]] ([[d:Q938]]) # [[Ітар]] ([[d:Q941]]) # [[Цыркон (элемэнт)|Цыркон]] ([[d:Q1038]]) # [[Ніоб]] ([[d:Q1046]]) # [[Малібдэн]] ([[d:Q1053]]) # [[Тэхнэц]] ([[d:Q1054]]) # [[Рутэн]] ([[d:Q1086]]) # [[Род (элемэнт)|Род]] ([[d:Q1087]]) # [[Паляд]] ([[d:Q1089]]) # '''[[Срэбра]]''' ([[d:Q1090]]) # [[Кадм]] ([[d:Q1091]]) # [[Інд (элемэнт)|Інд]] ([[d:Q1094]]) # '''[[Цына]]''' ([[d:Q1096]]) # [[Антымон]] ([[d:Q1099]]) # [[Тэлюр]] ([[d:Q1100]]) # [[Ёд]] ([[d:Q1103]]) # [[Ксэнон]] ([[d:Q1106]]) # [[Цэз]] ([[d:Q1108]]) # [[Бар (элемэнт)|Бар]] ([[d:Q1112]]) # [[Лянтан]] ([[d:Q1801]]) # [[Цэр]] ([[d:Q1385]]) # [[Празэадым]] ([[d:Q1386]]) # [[Нэадым]] ([[d:Q1388]]) # [[Прамэт]] ([[d:Q1809]]) # [[Самар]] ([[d:Q1819]]) # [[Эўроп]] ([[d:Q1396]]) # [[Гадалін]] ([[d:Q1832]]) # [[Тэрб]] ([[d:Q1838]]) # [[Дыспроз]] ([[d:Q1843]]) # [[Гольм]] ([[d:Q1846]]) # [[Эрб]] ([[d:Q1849]]) # [[Туль]] ([[d:Q1853]]) # [[Ітэрб]] ([[d:Q1855]]) # [[Лютэц]] ([[d:Q1857]]) # [[Гафн]] ([[d:Q1119]]) # [[Танталь]] ([[d:Q1123]]) # [[Вальфрам]] ([[d:Q743]]) # [[Рэн (хімічны элемэнт)|Рэн]] ([[d:Q737]]) # [[Осм]] ([[d:Q751]]) # [[Ірыд]] ([[d:Q877]]) # [[Плятына]] ([[d:Q880]]) # '''[[Золата]]''' ([[d:Q897]]) # [[Ртуць]] ([[d:Q925]]) # [[Таль]] ([[d:Q932]]) # [[Волава]] ([[d:Q708]]) # [[Бісмут]] ([[d:Q942]]) # [[Палён]] ([[d:Q979]]) # [[Астат]] ([[d:Q999]]) # [[Радон]] ([[d:Q1133]]) # [[Франц]] ([[d:Q671]]) # [[Рад (элемэнт)|Рад]] ([[d:Q1128]]) # [[Актын]] ([[d:Q1121]]) # [[Тор (элемэнт)|Тор]] ([[d:Q1115]]) # [[Пратактын]] ([[d:Q1109]]) # [[Уран (хімічны элемэнт)|Уран]] ([[d:Q1098]]) # [[Нэптун (элемэнт)|Нэптун]] ([[d:Q1105]]) # [[Плютон (элемэнт)|Плютон]] ([[d:Q1102]]) # [[Амэрыц]] ([[d:Q1872]]) # [[Кюр]] ([[d:Q1876]]) # [[Бэркль]] ([[d:Q1882]]) # [[Каліфорн]] ([[d:Q1888]]) # [[Айнштайн]] ([[d:Q1892]]) # [[Фэрм]] ([[d:Q1896]]) # [[Мендзялеў]] ([[d:Q1898]]) # [[Набэль]] ([[d:Q1901]]) # [[Ляўрэнс]] ([[d:Q1905]]) # [[Рэзэрфорд]] ([[d:Q1226]]) # [[Дубн]] ([[d:Q1232]]) # [[Сыборг]] ([[d:Q1234]]) # [[Борыюм]] ([[d:Q1249]]) # [[Гас]] ([[d:Q1252]]) # [[Майтнэр]] ([[d:Q1258]]) # [[Дармштат (элемэнт)|Дармштат]] ([[d:Q1266]]) # [[Рэнтген (элемэнт)|Рэнтген]] ([[d:Q1272]]) # [[Капэрніц]] ([[d:Q1278]]) # [[Ніхон]] ([[d:Q1301]]) # [[Флероў]] ([[d:Q1302]]) # [[Маскоў]] ([[d:Q1303]]) # [[Лівэрмор]] ([[d:Q1304]]) # [[Тэнэс]] ([[d:Q1306]]) # [[Аганэсон]] ([[d:Q1307]]) ===== Хімічныя злучэньні, 65 ===== # '''[[Хімічнае злучэньне]]''' ([[d:Q11173]]) ## '''[[Кісьля]]''' ([[d:Q11158]]) ### [[Воцатная кісьля]] ([[d:Q47512]]) ### [[Борная кісьля]] ([[d:Q187045]]) ### [[Цытрынавая кісьля]] ([[d:Q159683]]) ### [[Хлёравадародная кісьля]] ([[d:Q2409]]) ### [[Тапняковая кісьля]] ([[d:Q209569]]) ### [[Малочная кісьля]] ([[d:Q161249]]) ### [[Азотавая кісьля]] ([[d:Q83320]]) ### [[Фосфарная кісьля]] ([[d:Q184782]]) ### [[Серчаная кісьля]] ([[d:Q4118]]) ### [[Гарбавальная кісьля]] ([[d:Q427956]]) ## [[Луг (хімія)|Луг]] ([[d:Q485742]]) ## '''[[Аснова (хімія)|Аснова]]''' ([[d:Q11193]]) ## [[Неарганічнае рэчыва]] ([[d:Q190065]]) ### [[Аміяк]] ([[d:Q4087]]) ### [[Дыяксыд вугляроду]] ([[d:Q1997]]) ### [[Аксыд вугалю]] ([[d:Q2025]]) ### '''[[Вада]]''' ([[d:Q283]]) ## [[Арганічныя рэчывы]] ([[d:Q174211]]) ### [[Ацэтон]] ([[d:Q49546]]) ### '''[[Сьпірт]]''' ([[d:Q156]]) ### [[Альдэгіды]] ([[d:Q101497]]) ### [[Альканы]] ([[d:Q41581]]) ### [[Алькены]] ([[d:Q81406]]) ### [[Амід]] ([[d:Q188777]]) ### [[Аміны]] ([[d:Q167198]]) ### [[Бэнзол]] ([[d:Q2270]]) ### [[Бутан (рэчыва)|Бутан]] ([[d:Q134192]]) ### [[Этан]] ([[d:Q52858]]) ### [[Кафэін]] ([[d:Q60235]]) ### [[Карбонавыя кісьлі]] ([[d:Q134856]]) ### [[Хлёрфторвуглярод]] ([[d:Q960800]]) ### [[Какаін]] ([[d:Q41576]]) ### '''[[Этаноль]]''' ([[d:Q153]]) ### [[Этылен]] ([[d:Q151313]]) ### [[Фармальдэгід]] ([[d:Q161210]]) ### [[Фруктоза]] ([[d:Q122043]]) ### [[Глюкоза]] ([[d:Q37525]]) ### [[Галягенаалькан]] ([[d:Q271026]]) ### [[Кетоны]] ([[d:Q170744]]) ### [[Мэтан]] ([[d:Q37129]]) ### [[Мэтанол]] ([[d:Q14982]]) ### '''[[Нікатын]]''' ([[d:Q28086552]]) ### [[Фэнол]] ([[d:Q130336]]) ### [[Прапан]] ([[d:Q131189]]) ### [[Прапілен]] ([[d:Q151324]]) ### [[Сынтэзаваны газ]] ([[d:Q3273339]]) ## '''[[Солі]]''' ([[d:Q12370]]) ### [[Алюн]] ([[d:Q190527]]) ### [[Нітрат амонію]] ([[d:Q182329]]) ### [[Сульфат амонію]] ([[d:Q191831]]) ### [[Карбанат кальцу]] ([[d:Q23767]]) ### [[Хлярыд кальцу]] ([[d:Q208451]]) ### [[Сульфат магна]] ([[d:Q288266]]) ### [[Гідраксыд калю]] ([[d:Q132298]]) ### [[Нітрат калю]] ([[d:Q177836]]) ### [[Бікарбанат натру]] ([[d:Q179731]]) ### [[Карбанат натру]] ([[d:Q190227]]) ### [[Хлярыд натру]] ([[d:Q2314]]) ### [[Гідраксыд натру]] ([[d:Q102769]]) ### [[Нітрат натру]] ([[d:Q184373]]) ### [[Мэтасылікат натру]] ([[d:Q425397]]) ### [[Сульфат натру]] ([[d:Q211737]]) ### [[Аксыд тытану (IV)]] ([[d:Q193521]]) ===== Сумесі, 19 ===== # [[Сумесь]] ([[d:Q169336]]) # [[Аэразоль]] ([[d:Q104541]]) # [[Калёід]] ([[d:Q181780]]) # [[Дыспэрсія]] ([[d:Q178697]]) # [[Эмульсія]] ([[d:Q187634]]) # [[Пена]] ([[d:Q215414]]) # [[Гель]] ([[d:Q185744]]) # [[Рашчына]] ([[d:Q5447188]]) # [[Суспэнзія]] ([[d:Q26100]]) # [[Пара]] ([[d:Q255722]]) # [[Стопак]] ([[d:Q37756]]) # [[Амальгама]] ([[d:Q182574]]) # [[Латунь]] ([[d:Q39782]]) # [[Бронза]] ([[d:Q34095]]) # [[Кераміка]] ([[d:Q45621]]) # [[Чыгун]] ([[d:Q483269]]) # [[Дуралюмін]] ([[d:Q243558]]) # '''[[Сталь]]''' ([[d:Q11427]]) # [[Няржаўная сталь]] ([[d:Q172587]]) ==== Аптэчная справа, 2 ==== # [[Таблетка]] ([[d:Q206077]]) # [[Пляцэба]] ([[d:Q269829]]) === Навукі пра Зямлю, 262 === # [[Навукі пра Зямлю]] ([[d:Q8008]]) ==== Картаграфія, 2 ==== # [[Картаграфія]] ([[d:Q42515]]) # [[Мапа]] ([[d:Q4006]]) ==== Стыхійныя бедзтвы, 6 ==== # '''[[Стыхійнае бедзтва]]''' ([[d:Q8065]]) # '''[[Лявіна]]''' ([[d:Q7935]]) # [[Сухмень]] ([[d:Q43059]]) # '''[[Паводка]]''' ([[d:Q8068]]) # '''[[Землятрус]]''' ([[d:Q7944]]) # '''[[Цунамі]]''' ([[d:Q8070]]) ==== Зямля, 165 ==== # [[Будова Зямлі]] ([[d:Q1664027]]) ===== Геалёгія, 52 ===== # [[Зморшч]] ([[d:Q81659]]) # [[Геалягічная фармацыя]] ([[d:Q736917]]) # [[Акамянеласьць]] ([[d:Q40614]]) # '''[[Геалёгія]]''' ([[d:Q1069]]) # [[Ударны кратэр]] ([[d:Q55818]]) # [[Літасфэра]] ([[d:Q83296]]) ## [[Зямная кара]] ([[d:Q15316]]) ## [[Разлом]] ([[d:Q47089]]) ## '''[[Горная парода]]''' ([[d:Q8063]]) ### [[Базальт]] ([[d:Q43338]]) ### [[Крамень]] ([[d:Q83087]]) ### [[Магматычныя горныя пароды]] ([[d:Q42045]]) ### [[Вапняк]] ([[d:Q23757]]) ### [[Магма]] ([[d:Q42278]]) ### [[Мэтамарфічныя горныя пароды]] ([[d:Q47069]]) ### [[Асадкавыя горныя пароды]] ([[d:Q82480]]) # [[Мінэралёгія]] ([[d:Q83353]]) # '''[[Тэктоніка пліт]]''' ([[d:Q7950]]) # [[Стратыграфія]] ([[d:Q134783]]) # [[Пласт (геалёгія)|Пласт]] ([[d:Q12758989]]) # [[Насоў (геалёгія)|Насоў]] ([[d:Q496325]]) # [[Піраксэн]] ([[d:Q192880]]) # [[Сылікаты]] ([[d:Q178977]]) # [[Палявік]] ([[d:Q170258]]) # [[Каалініт]] ([[d:Q223197]]) # [[Тальк]] ([[d:Q134583]]) # [[Лушчак]] ([[d:Q114675]]) # [[Азбэст]] ([[d:Q104085]]) # [[Бэрыль (мінэрал)|Бэрыль]] ([[d:Q103480]]) # [[Смарагд]] ([[d:Q43513]]) # [[Сапфір]] ([[d:Q127583]]) # [[Рубін]] ([[d:Q43088]]) # [[Тапаз]] ([[d:Q134985]]) # [[Бурштын (каштоўны камень)|Бурштын]] ([[d:Q25381]]) # [[Слановая косьць]] ([[d:Q82001]]) # [[Жэмчуг]] ([[d:Q43436]]) # [[Пэтралёгія]] ([[d:Q163082]]) # [[Канглямэрат]] ([[d:Q191704]]) # [[Жвір]] ([[d:Q133833]]) # [[Граніт]] ([[d:Q41177]]) # [[Вульканiчны туф]] ([[d:Q484924]]) # [[Лупняк]] ([[d:Q15315]]) # [[Мармур]] ([[d:Q40861]]) # [[Гнэйс]] ([[d:Q166409]]) # [[Глеба]] ([[d:Q36133]]) # [[Пясок]] ([[d:Q34679]]) # [[Пяшчанік]] ([[d:Q13085]]) # [[Баксыт]] ([[d:Q102078]]) # [[Торф]] ([[d:Q184624]]) # [[Кварцыт]] ([[d:Q237883]]) # [[Асьпідны лупняк]] ([[d:Q207079]]) # [[Гаручы лупняк]] ([[d:Q221378]]) ===== Геафізыка, 7 ===== # [[Геадэзія]] ([[d:Q131089]]) # [[Геафізыка]] ([[d:Q46255]]) # [[Магнітнае поле Зямлі]] ([[d:Q6500960]]) # [[Нутранае ядро Зямлі]] ([[d:Q394352]]) # [[Зьнешняе ядро Зямлі]] ([[d:Q857867]]) # [[Мантыя Зямлі]] ([[d:Q101949]]) # [[Сэйсмалёгія]] ([[d:Q83371]]) ===== Геахраналёгія, 18 ===== # [[Геахраналягічная шкала]] ([[d:Q43521]]) # [[Пангея]] ([[d:Q4398]]) # [[Масавае выміраньне]] ([[d:Q55814]]) # [[Пэрмска-трыясічнае выміраньне]] ([[d:Q141118]]) # [[Крэйдавае вымiраньне]] ([[d:Q55811]]) # [[Ледавіковы пэрыяд]] ([[d:Q49367]]) # [[Дакембар]] ([[d:Q103910]]) # [[Фанэразой]] ([[d:Q101313]]) # [[Палеазой]] ([[d:Q75507]]) ## [[Кембр]] ([[d:Q79064]]) ## [[Пермскі пэрыяд]] ([[d:Q76402]]) # [[Мэзазой]] ([[d:Q83222]]) # [[Трыяс]] ([[d:Q47158]]) # [[Юра]] ([[d:Q45805]]) # [[Крэйдавы пэрыяд]] ([[d:Q44626]]) # [[Кайназой]] ([[d:Q102416]]) # [[Чацьверыковы пэрыяд]] ([[d:Q26185]]) # [[Галяцэн]] ([[d:Q25445]]) ===== Геамарфалёгія, 58 ===== # [[Геамарфалёгія]] ([[d:Q52109]]) # [[Эрозія]] ([[d:Q80026]]) # [[Сталовая гара]] ([[d:Q623319]]) # [[Кекур]] ([[d:Q747957]]) # [[Выпятрэньне]] ([[d:Q179177]]) # [[Форма рэльефу]] ([[d:Q271669]]) # '''[[Гара]]''' ([[d:Q8502]]) # [[Горны сьцяг]] ([[d:Q46831]]) # [[Плято]] ([[d:Q75520]]) # [[Узгорак]] ([[d:Q54050]]) # [[Даліна]] ([[d:Q39816]]) # [[Раўніна]] ([[d:Q160091]]) # [[Конус намыву]] ([[d:Q465088]]) # [[Пляж (марскі)|Пляж]] ([[d:Q40080]]) # [[Каньён]] ([[d:Q150784]]) # [[Кліф]] ([[d:Q107679]]) # [[Абалона]] ([[d:Q193110]]) # [[Зьвiлiна]] ([[d:Q180537]]) # [[Аазіс]] ([[d:Q43742]]) # [[Парог ракі]] ([[d:Q695793]]) # [[Вадаспад]] ([[d:Q34038]]) # [[Кар (геалёгія)|Кар]] ([[d:Q184368]]) # [[Озы]] ([[d:Q332784]]) # [[Ф’ёрд]] ([[d:Q45776]]) # [[Спэлеалёгія]] ([[d:Q179132]]) # [[Пячора]] ([[d:Q35509]]) # [[Карст]] ([[d:Q16817]]) # [[Атол]] ([[d:Q42523]]) # [[Затока]] ([[d:Q39594]]) # [[Узьбярэжжа]] ([[d:Q93352]]) # [[Шэльф]] ([[d:Q134851]]) # [[Каралавы рыф]] ([[d:Q11292]]) # [[Лягуна]] ([[d:Q187223]]) # [[Жолаб]] ([[d:Q119253]]) # [[Паўвостраў]] ([[d:Q34763]]) # [[Пярэсмык]] ([[d:Q93267]]) # [[Востраў]] ([[d:Q23442]]) # [[Падводная гара]] ([[d:Q503269]]) # '''[[Вулькан]]''' ([[d:Q8072]]) # [[Кальдэра]] ([[d:Q159954]]) # [[Гейзэр]] ([[d:Q83471]]) # [[Гарачы пункт]] ([[d:Q105131]]) # [[Акіянічны сьцяг]] ([[d:Q104698]]) # [[Жарало]] ([[d:Q109391]]) # [[Нэк]] ([[d:Q653139]]) # [[Лявавы копул]] ([[d:Q534282]]) # [[Падводны вулькан]] ([[d:Q674775]]) # [[Гаёт]] ([[d:Q151957]]) # [[Навейны працэс]] ([[d:Q215839]]) # [[Дзюна]] ([[d:Q25391]]) # '''[[Канал]]''' ([[d:Q12284]]) # [[Вадасховішча]] ([[d:Q131681]]) # [[Польдэр]] ([[d:Q106259]]) # [[Штучны востраў]] ([[d:Q13691]]) # [[Дамба]] ([[d:Q105190]]) # [[Кар’ер]] ([[d:Q188040]]) # [[Канава]] ([[d:Q2048319]]) # [[Мэліярацыя]] ([[d:Q1130322]]) ===== Біёмы, 26 ===== # '''[[Пустэльня]]''' ([[d:Q8514]]) # [[Тундра]] ([[d:Q43262]]) # [[Пустка]] ([[d:Q27590]]) # '''[[Лес]]''' ([[d:Q4421]]) # [[Джунглі]] ([[d:Q191086]]) # [[Мангравы лес]] ([[d:Q19756]]) # [[Тайга]] ([[d:Q69564]]) # [[Трапічны лес]] ([[d:Q1048194]]) # [[Дажджавы лес]] ([[d:Q9444]]) ## [[Дажджавы лес Амазоніі]] ([[d:Q177567]]) # [[Мяшаны лес]] ([[d:Q622896]]) # [[Мурог]] ([[d:Q1006733]]) # [[Сэраду]] ([[d:Q278512]]) # [[Поле]] ([[d:Q188869]]) # [[Льянас]] ([[d:Q141501]]) # [[Луг]] ([[d:Q7777019]]) # [[Пампасы]] ([[d:Q184382]]) # [[Паша]] ([[d:Q30121]]) # [[Прэрыя]] ([[d:Q194281]]) # [[Сагэль]] ([[d:Q66065]]) # [[Саванна]] ([[d:Q42320]]) # [[Стэп]] ([[d:Q123991]]) # [[Водна-балотныя ўгодзьдзі]] ([[d:Q170321]]) # [[Балота]] ([[d:Q166735]]) # [[Тарфянік]] ([[d:Q1681353]]) # [[Імшара]] ([[d:Q3240227]]) ===== Глебазнаўства, 3 ===== # [[Пэдасфэра]] ([[d:Q941094]]) # [[Глебавытварэньне]] ([[d:Q282070]]) # [[Глебазнаўства]] ([[d:Q9161265]]) ==== Паветра, 61 ==== # [[Атмасфэра Зямлі]] ([[d:Q3230]]) # [[Атмасфэрная хімія]] ([[d:Q287919]]) # [[Паветраная маса]] ([[d:Q216823]]) # [[Атмасфэрны ціск]] ([[d:Q81809]]) # [[Канцавоснае зьзяньне]] ([[d:Q40609]]) # [[Гало]] ([[d:Q186310]]) # [[Міраж]] ([[d:Q308762]]) # [[Вясёлка]] ([[d:Q1052]]) # [[Неба]] ([[d:Q527]]) ===== Кліматалёгія, 7 ===== # [[Кліматалёгія]] ([[d:Q52139]]) # '''[[Клімат]]''' ([[d:Q7937]]) # '''[[Эль Ніньнё]]''' ([[d:Q7939]]) # '''[[Глябальнае пацяпленьне]]''' ([[d:Q7942]]) # [[Клясыфікацыя кліматаў Кёпэна]] ([[d:Q124095]]) # [[Мерны клімат]] ([[d:Q167466]]) # [[Трапічны клімат]] ([[d:Q135712]]) ===== Мэтэаралёгія, 45 ===== # [[Мэтэаралёгія]] ([[d:Q25261]]) # [[Баромэтар]] ([[d:Q79757]]) # [[Вільготнасьць паветра]] ([[d:Q180600]]) # [[Атмасфэрны фронт]] ([[d:Q189796]]) # '''[[Надвор’е]]''' ([[d:Q11663]]) # '''[[Хмара]]''' ([[d:Q8074]]) # [[Перкаваты воблак]] ([[d:Q185638]]) # [[Кублавата-дажджавы воблак]] ([[d:Q182311]]) # [[Клубаваты воблак]] ([[d:Q14189]]) # [[Туман]] ([[d:Q37477]]) # [[Атмасфэрныя ападкі]] ([[d:Q25257]]) # [[Кіслотны дождж]] ([[d:Q40178]]) # [[Галалёд]] ([[d:Q220604]]) # [[Раса (надвор’е)|Раса]] ([[d:Q41097]]) # [[Шэрань]] ([[d:Q4590598]]) # [[Падземныя воды]] ([[d:Q161598]]) # [[Град]] ([[d:Q37602]]) # '''[[Дождж]]''' ([[d:Q7925]]) # '''[[Сьнег]]''' ([[d:Q7561]]) # [[Пара году]] ([[d:Q24384]]) # [[Вясна]] ([[d:Q1312]]) # [[Лета]] ([[d:Q1313]]) # [[Восень]] ([[d:Q1314]]) # [[Зіма]] ([[d:Q1311]]) # [[Сэзон дажджоў]] ([[d:Q3117517]]) # [[Сухі сэзон]] ([[d:Q146575]]) # [[Цыркуляцыя атмасфэры]] ([[d:Q2615451]]) # [[Антыцыклён]] ([[d:Q177414]]) # [[Цыклён]] ([[d:Q79602]]) # [[Ячка Гадлі]] ([[d:Q338589]]) # [[Цыркумпалярная віхура]] ([[d:Q1197111]]) # [[Бура]] ([[d:Q81054]]) # [[Завіруха]] ([[d:Q205418]]) # [[Пылавая бура]] ([[d:Q182878]]) # [[Маланка]] ([[d:Q33741]]) # [[Шкала ўраганаў Сафіра—Сымпсана]] ([[d:Q205801]]) # [[Навальніца]] ([[d:Q2857578]]) # '''[[Тарнада]]''' ([[d:Q8081]]) # '''[[Трапічны цыклён]]''' ([[d:Q8092]]) # '''[[Вецер]]''' ([[d:Q8094]]) # [[Шкала Бофарта]] ([[d:Q170464]]) # [[Вышынная струменная плынь]] ([[d:Q202325]]) # [[Мусон]] ([[d:Q42967]]) # [[Брыза]] ([[d:Q81242]]) # [[Пасат]] ([[d:Q160603]]) ==== Вада, 27 ==== # [[Гідрасфэра]] ([[d:Q83169]]) # [[Крыясфэра]] ([[d:Q493109]]) # [[Гляцыялёгія]] ([[d:Q52120]]) # [[Зерналёд]] ([[d:Q828861]]) # [[Ледавік]] ([[d:Q35666]]) # [[Лёд]] ([[d:Q23392]]) # [[Ледавіковы шчыт]] ([[d:Q12599]]) # [[Шэльфавы ледавік]] ([[d:Q46966]]) # [[Айсбэрг]] ([[d:Q47568]]) # [[Марскі лёд]] ([[d:Q213926]]) # [[Вечнамёрзлы грунт]] ([[d:Q179918]]) # [[Гідралёгія]] ([[d:Q42250]]) # [[Кругазварот вады]] ([[d:Q81041]]) # [[Гідраграфія]] ([[d:Q182468]]) # '''[[Рака]]''' ([[d:Q4022]]) # [[Эстуарый]] ([[d:Q47053]]) # [[Рачная дэльта]] ([[d:Q43197]]) # [[Лімналёгія]] ([[d:Q165838]]) # [[Возера]] ([[d:Q23397]]) # [[Сажалка]] ([[d:Q3253281]]) # [[Прыплыў і адплыў]] ([[d:Q23384]]) # [[Акіяналёгія]] ([[d:Q43518]]) # '''[[Акіян]]''' ([[d:Q9430]]) # '''[[Мора]]''' ([[d:Q165]]) # [[Марская плынь]] ([[d:Q129558]]) # [[Узровень мора]] ([[d:Q125465]]) # [[Тэрмагалінная цыркуляцыя]] ([[d:Q463223]]) === Фізыка, 364 === # '''[[Фізыка]]''' ([[d:Q413]]) # [[Алятрапія]] ([[d:Q81915]]) # [[Экспэрымэнт Гайгера—Марздэна]] ([[d:Q1648751]]) # [[Осмас]] ([[d:Q54237]]) # [[Квантавая тэорыя поля]] ([[d:Q54505]]) # [[Дыстанцыйнае зандаваньне Зямлі]] ([[d:Q199687]]) # [[Альфа-радыяктыўнасьць]] ([[d:Q179856]]) # [[Абсалютны нуль тэмпэратуры]] ([[d:Q81182]]) # [[Адыябатычны працэс]] ([[d:Q182453]]) # [[Эфэкт матылька]] ([[d:Q187536]]) # [[Броўнаўскі рух]] ([[d:Q178036]]) # [[Бэта-распад]] ([[d:Q306786]]) # [[Элемэнт (стыхія)|Элемэнт]] ([[d:Q188520]]) # [[Сонечная карона]] ([[d:Q170754]]) # [[Шчыльнасьць]] ([[d:Q29539]]) # [[Электронвольт]] ([[d:Q83327]]) # [[Электронны мікраскоп]] ([[d:Q132560]]) # [[Фундамэнтальнае ўзаемадзеяньне]] ([[d:Q104934]]) # [[Элемэнтарная часьцінка]] ([[d:Q43116]]) # [[Фэрамагнэтызм]] ([[d:Q184207]]) # [[Гравітон]] ([[d:Q103585]]) # [[Цеплавы рухавік]] ([[d:Q178185]]) # [[Цяжкая вада]] ([[d:Q155890]]) # [[Гідроліз]] ([[d:Q103135]]) # [[Ізалятар]] ([[d:Q178150]]) # [[Іянасфэра]] ([[d:Q162219]]) # [[Лік Маха]] ([[d:Q160669]]) # [[Шкала Моаса]] ([[d:Q41472]]) # [[Магнітасфэра]] ([[d:Q6915]]) # [[Абсыдыян]] ([[d:Q53754]]) # [[Фізычная велічыня]] ([[d:Q107715]]) # [[Помпа]] ([[d:Q134574]]) # [[Узровень кісьліннасьці]] ([[d:Q40936]]) # [[Прэцэсiя]] ([[d:Q104225]]) # [[Квантавы кампутар]] ([[d:Q176555]]) # [[Пераламленьне]] ([[d:Q72277]]) # [[Нармальныя ўмовы]] ([[d:Q102145]]) # [[Кот Шрэдынгера]] ([[d:Q8588]]) # [[Тунгускі мэтэарыт]] ([[d:Q125953]]) # [[Вандроўка ў часе]] ([[d:Q182154]]) # [[Напруга]] ([[d:Q25428]]) # [[Даўжыня хвалі]] ([[d:Q41364]]) # [[Кратовая нара]] ([[d:Q7544]]) # [[Спэцыфічная цяплыня выпарэньня]] ([[d:Q483538]]) # [[Балістычная ракета]] ([[d:Q179348]]) # [[Гравітацыйная канстанта]] ([[d:Q18373]]) # [[Насычаная пара]] ([[d:Q2661322]]) # [[Абсолютна чорнае цела]] ([[d:Q161424]]) # [[Электраліт]] ([[d:Q162908]]) # [[Гравітацыйная лінза]] ([[d:Q185243]]) # [[Атамны радыюс]] ([[d:Q483788]]) # [[Канстанта Больцмана]] ([[d:Q5962]]) # [[Біяфізыка]] ([[d:Q7100]]) # [[Вечны рухавік]] ([[d:Q12623]]) # [[Пункт расы]] ([[d:Q178828]]) # [[Эфэкт Комптана]] ([[d:Q171516]]) # [[Цеплаправоднасьць]] ([[d:Q487005]]) # [[Распушчальнасьць]] ([[d:Q170731]]) # [[Энэргія іянізацыі]] ([[d:Q483769]]) # [[Радыяцыйны пояс]] ([[d:Q188533]]) # [[Гідраўліка]] ([[d:Q177784]]) # [[Магнітны струмень]] ([[d:Q177831]]) # [[Закон Бойла—Марыёта]] ([[d:Q175974]]) # [[Ідэальны газ]] ([[d:Q172280]]) # [[Вуглавая хуткасьць]] ([[d:Q161635]]) # [[Хiстальнiк Фуко]] ([[d:Q178841]]) # [[Геацэнтрычная сыстэма]] ([[d:Q165800]]) # [[Пэрыцэнтар і апацэнтар]] ([[d:Q83481]]) # [[Мэтраном]] ([[d:Q156424]]) # [[Вадзяная пара]] ([[d:Q190120]]) # [[Электрамагніт]] ([[d:Q178032]]) # [[Другі закон тэрмадынамікі]] ([[d:Q177045]]) # [[Сыдэрычны пэрыяд]] ([[d:Q37640]]) # [[Люмінэсцэнтная лямпа]] ([[d:Q182925]]) # [[Першы закон тэрмадынамікі]] ([[d:Q179380]]) # [[Цеплаперадача]] ([[d:Q179635]]) # [[Цеплаёмістасьць]] ([[d:Q179388]]) # [[Электрычны праваднік]] ([[d:Q124291]]) # [[Адсорбцыя]] ([[d:Q180254]]) # [[Геліяцэнтрычная сыстэма]] ([[d:Q103983]]) # [[Агні Сьвятога Эльма]] ([[d:Q120688]]) # [[Закон Архімэда]] ([[d:Q181404]]) # [[Нутраная энэргія]] ([[d:Q180241]]) # [[Астрафізыка]] ([[d:Q37547]]) # [[Адбіцьцё]] ([[d:Q165939]]) # [[Ветравая хваля]] ([[d:Q165848]]) # [[Магнітная пранікальнасьць]] ([[d:Q28352]]) # [[Цьвёрдасьць]] ([[d:Q3236003]]) # [[Атамізм]] ([[d:Q178668]]) # [[Сьпін]] ([[d:Q133673]]) # [[Тэарэтычная фізыка]] ([[d:Q18362]]) # [[Вялікая паўвось]] ([[d:Q171594]]) # [[Гарызонт падзеяў]] ([[d:Q181741]]) ==== Фундамэнтальныя фізычныя канцэпцыі, 20 ==== # [[Амплітуда]] ([[d:Q159190]]) # '''[[Атам]]''' ([[d:Q9121]]) # '''[[Энэргія]]''' ([[d:Q11379]]) ## [[Эквівалентнасьць масы-энэргіі]] ([[d:Q35875]]) ## '''[[Закон захаваньня энэргіі]]''' ([[d:Q11382]]) # [[Поле]] ([[d:Q185674]]) # '''[[Сіла (фізычная велічыня)|Сіла]]''' ([[d:Q11402]]) ## '''[[Гравітацыя]]''' ([[d:Q11412]]) ## '''[[Моцнае ўзаемадзеяньне]]''' ([[d:Q11415]]) ## '''[[Слабое ўзаемадзеяньне]]''' ([[d:Q11418]]) # [[Матэрыя]] ([[d:Q35758]]) # [[Магутнасьць]] ([[d:Q25342]]) # [[Выпраменьваньне]] ([[d:Q18335]]) ## [[Іянізавальнае выпраменьваньне]] ([[d:Q186161]]) # [[Прастора]] ([[d:Q107]]) # [[Прастора-час]] ([[d:Q133327]]) # '''[[Час]]''' ([[d:Q11471]]) ## [[Плянкаўскі час]] ([[d:Q202642]]) ## [[Плянкаўскія адзінкі]] ([[d:Q468999]]) # '''[[Вакуўм]]''' ([[d:Q11475]]) ==== Атамы, малекулы і аптычная фізыка, 28 ==== # [[Атамная фізыка]] ([[d:Q26383]]) # [[Атамнае ядро]] ([[d:Q37147]]) # [[Атамная арбіталь]] ([[d:Q53860]]) # [[Атамная тэорыя]] ([[d:Q210553]]) # [[Эфэкт Ажэ]] ([[d:Q719512]]) # [[Энэргія сувязі]] ([[d:Q420754]]) # [[Бораўская мадэль атаму]] ([[d:Q172948]]) # [[Тармазное выпраменьваньне]] ([[d:Q655904]]) # [[Электронная канхвігурацыя]] ([[d:Q53859]]) # [[Электронная абалонка]] ([[d:Q193793]]) # [[Стан узбуджэньня]] ([[d:Q215328]]) # [[Вадародападобны атам]] ([[d:Q2333783]]) # [[Звыштонкая структура]] ([[d:Q1413102]]) # [[Іён]] ([[d:Q36496]]) # [[Мадэль атама Томсана]] ([[d:Q274116]]) # [[Галоўны квантавы лік]] ([[d:Q867448]]) # [[Вымушанае выпраменьваньне]] ([[d:Q853656]]) # [[Малекулярная арбіталь]] ([[d:Q725417]]) # [[Тэорыя малекулярных арбіталяў]] ([[d:Q898432]]) # [[Оптыка]] ([[d:Q14620]]) # [[Лазэр на свабодных электронах]] ([[d:Q586386]]) # [[Эфэкт Кера]] ([[d:Q883038]]) # [[Сьвяцільнасьць]] ([[d:Q105902]]) # [[Нелінейная оптыка]] ([[d:Q756033]]) # [[Фатоніка]] ([[d:Q467054]]) # [[Хвалевая оптыка]] ([[d:Q942347]]) # [[Палярызацыя хваляў]] ([[d:Q193760]]) # [[Паказальнік пераламленьня]] ([[d:Q174102]]) ==== Фізыка кандэнсаванага стану, 30 ==== # [[Фізыка кандэнсаванага стану]] ([[d:Q214781]]) # [[Аморфнае цела]] ([[d:Q103382]]) # [[Фізыка цьвёрдага цела]] ([[d:Q715396]]) # [[Крышталяграфія]] ([[d:Q160398]]) # [[Крышталь]] ([[d:Q43533]]) # [[Крышталічная структура]] ([[d:Q895901]]) # [[Крышталічная сыстэма]] ([[d:Q898786]]) # [[Крышталізацыя]] ([[d:Q284256]]) # [[Фазавы пераход]] ([[d:Q185357]]) # [[Тэрмадынамічная фаза]] ([[d:Q104837]]) # [[Кіпеньне]] ([[d:Q41716]]) # [[Тэмпэратура кіпеньня]] ([[d:Q1003183]]) # [[Крытычны пункт]] ([[d:Q111059]]) # [[Кандэнсацыя]] ([[d:Q166583]]) # [[Параваньне]] ([[d:Q132814]]) # [[Зацьвярдзеньне]] ([[d:Q108000]]) # [[Іянізацыя]] ([[d:Q190382]]) # [[Плаўленьне]] ([[d:Q106080]]) # [[Тэмпэратура плаўленьня]] ([[d:Q15318]]) # [[Сублімацыя (фізыка)|Сублімацыя]] ([[d:Q131800]]) # [[Патройны пункт]] ([[d:Q106410]]) # '''[[Агрэгатны стан]]''' ([[d:Q11430]]) # [[Кандэнсат Бозэ—Айнштайна]] ([[d:Q46202]]) # [[Выраджаны газ]] ([[d:Q51368]]) # '''[[Газ]]''' ([[d:Q11432]]) # '''[[Вадкасьць]]''' ([[d:Q11435]]) # '''[[Плязма]]''' ([[d:Q10251]]) # [[Кварк-глюённая плязма]] ([[d:Q733096]]) # '''[[Цьвёрдае цела]]''' ([[d:Q11438]]) # [[Звышплыннасьць]] ([[d:Q106667]]) ==== Электрамагнітызм, 47 ==== # [[Электрамагнітнае ўзаемадзеяньне]] ([[d:Q849919]]) # [[Дыэлектрык]] ([[d:Q184996]]) # [[Экспэрымэнт Мілікена]] ([[d:Q649803]]) # '''[[Электрычнасьць]]''' ([[d:Q12725]]) # '''[[Магніт]]''' ([[d:Q11421]]) # [[Магнэтызм]] ([[d:Q3294789]]) # [[Мэтаматэрыял]] ([[d:Q497166]]) # [[Фотаэфэкт]] ([[d:Q83213]]) # [[Звышправоднасьць]] ([[d:Q124131]]) # [[Электрастатыка]] ([[d:Q26336]]) # [[Электрычны зарад]] ([[d:Q1111]]) # [[Закон Кулёна]] ([[d:Q83152]]) # [[Электрычнае поле]] ([[d:Q46221]]) # [[Тэарэма Гаўса]] ([[d:Q173356]]) # [[Электрычны патэнцыял]] ([[d:Q55451]]) # [[Сіла Лёрэнца]] ([[d:Q172137]]) # [[Электраруховая сіла]] ([[d:Q185329]]) # [[Магнітаруховая сіла]] ([[d:Q1266982]]) # [[Электрамагнітная індукцыя]] ([[d:Q988780]]) # [[Закон электрамагнітнай індукцыі Фарадэя]] ([[d:Q181465]]) # [[Раўнаньні Максўэла]] ([[d:Q51501]]) # [[Электрамагнітнае поле]] ([[d:Q177625]]) # '''[[Электрамагнітнае выпраменьваньне]]''' ([[d:Q12969754]]) ## [[Электрамагнітны спэктар]] ([[d:Q133139]]) ## [[Радыёвыпраменьваньне]] ([[d:Q4262]]) ## [[Мікрахваля]] ([[d:Q127995]]) ## '''[[Інфрачырвонае выпраменьваньне]]''' ([[d:Q11388]]) ## [[Бачнае выпраменьваньне]] ([[d:Q76299]]) ## '''[[Ультрафіялетавае выпраменьваньне]]''' ([[d:Q11391]]) ## [[Рэнтгенаўскае выпраменьваньне]] ([[d:Q34777]]) ## [[Гама-выпраменьваньне]] ([[d:Q11523]]) # [[Віхравыя токі]] ([[d:Q208598]]) # [[Магнітастатыка]] ([[d:Q665093]]) # '''[[Электрычны ток]]''' ([[d:Q11651]]) # [[Закон Ампэра аб цыркуляцыі]] ([[d:Q51500]]) # '''[[Магнітнае поле]]''' ([[d:Q11408]]) # [[Магнітны момант]] ([[d:Q242657]]) # [[Электрычны ланцуг]] ([[d:Q132629]]) # [[Спэцыфічны электрычны супор]] ([[d:Q108193]]) # [[Супор]] ([[d:Q25358]]) ## [[Закон Ома]] ([[d:Q41591]]) # [[Каэфіцыент перадачы]] ([[d:Q854659]]) # [[Электрычная ёмістасьць]] ([[d:Q164399]]) # [[Індуктыўнасьць]] ([[d:Q177897]]) # [[Электрычны імпэданс]] ([[d:Q179043]]) # [[Рэактанс]] ([[d:Q193972]]) # [[Правілы Кірхгофа]] ([[d:Q187672]]) ==== Мэханіка, 66 ==== # [[Мэханіка]] ([[d:Q41217]]) ## [[Аэрадынаміка]] ([[d:Q8424]]) ## [[Мэханіка суцэльных асяродзьдзяў]] ([[d:Q193463]]) ## [[Дынаміка]] ([[d:Q128030]]) ## [[Кінэматыка]] ([[d:Q11476]]) ## [[Мэханіка грунтоў]] ([[d:Q471872]]) ## [[Статыка]] ([[d:Q169019]]) ## [[Рэалёгія]] ([[d:Q271707]]) # [[Ваганьні]] ([[d:Q170475]]) ## [[Гарманічны асцылятар]] ([[d:Q190070]]) ===== Клясычная мэханіка, 24 ===== # '''[[Клясычная мэханіка]]''' ([[d:Q11397]]) # [[Сыстэма адліку]] ([[d:Q184876]]) # [[Церце]] ([[d:Q82580]]) # [[Імпульс сілы]] ([[d:Q837940]]) # [[Інэрцыя]] ([[d:Q122508]]) # [[Кінэтычная энэргія]] ([[d:Q46276]]) # '''[[Маса]]''' ([[d:Q11423]]) # [[Момант інэрцыі]] ([[d:Q165618]]) # [[Імпульс]] ([[d:Q41273]]) # [[Мэханічны рух]] ([[d:Q79782]]) ## '''[[Паскарэньне]]''' ([[d:Q11376]]) ## [[Законы Ньютана]] ([[d:Q38433]]) ## [[Хуткасьць]] ([[d:Q3711325]]) ## '''[[Хуткасьць]]''' ([[d:Q11465]]) # [[Патэнцыйная энэргія]] ([[d:Q155640]]) # [[Кручэньне]] ([[d:Q107617]]) ## [[Момант імпульсу]] ([[d:Q161254]]) ## [[Адцэнтравая сіла]] ([[d:Q178733]]) ## [[Нармальнае паскарэньне]] ([[d:Q172881]]) ## [[Сіла Карыяліса]] ([[d:Q169973]]) # [[Клясычная тэорыя прыцягненьня Ньютана]] ([[d:Q134465]]) # [[Момант сілы]] ([[d:Q48103]]) # [[Вага]] ([[d:Q25288]]) # [[Мэханічная праца]] ([[d:Q42213]]) ===== Мэханіка цьвёрдага цела, 9 ===== # [[Мэханіка цьвёрдага цела]] ([[d:Q1080293]]) # [[Модуль пругкасьці]] ([[d:Q192005]]) # [[Стомленасьць матэрыялу]] ([[d:Q507234]]) # [[Пругкасьць]] ([[d:Q62932]]) # [[Закон Гука]] ([[d:Q170282]]) # [[Плястычная дэфармацыя]] ([[d:Q472074]]) # [[Цьвёрдасьць]] ([[d:Q569057]]) # [[Супраціўленьне матэрыялаў]] ([[d:Q240553]]) # [[Мэханічнае напружаньне]] ([[d:Q206175]]) ===== Гідрааэрамэханіка, 12 ===== # [[Гідрааэрамэханіка]] ([[d:Q172145]]) # [[Закон Бэрнульлі]] ([[d:Q181328]]) # [[Плывучасьць]] ([[d:Q6497624]]) # [[Канвэкцыя]] ([[d:Q160329]]) # [[Дыфузія]] ([[d:Q163214]]) # [[Гідрааэрадынаміка]] ([[d:Q216320]]) # [[Гідрастатыка]] ([[d:Q177807]]) # [[Раўнаньні Навіе—Стоўкса]] ([[d:Q201321]]) # [[Лік Рэйнальдса]] ([[d:Q178932]]) # [[Паверхневае нацягненьне]] ([[d:Q170749]]) # [[Турбулентнасьць]] ([[d:Q190132]]) # [[Грузкасьць]] ([[d:Q128709]]) ===== Квантавая мэханіка, 10 ===== # '''[[Квантавая мэханіка]]''' ([[d:Q944]]) ## [[Квантавая хромадынаміка]] ([[d:Q238170]]) ## [[Квантавая электрадынаміка]] ([[d:Q234881]]) # [[Квантавая заблытанасьць]] ([[d:Q215675]]) # [[Тунэльны эфэкт]] ([[d:Q175751]]) # [[Прынцып нявызначанасьці]] ([[d:Q44746]]) # [[Прынцып Паўлі]] ([[d:Q131594]]) # [[Раўнаньне Шрэдынгера]] ([[d:Q165498]]) # [[Хвалевая функцыя]] ([[d:Q2362761]]) # [[Карпускулярна-хвалевы дуалізм]] ([[d:Q193068]]) ===== Статыстычная мэханіка, 1 ===== # [[Статыстычная мэханіка]] ([[d:Q188715]]) ==== Ядзерная фізыка, 9 ==== # [[Ядзерная фізыка]] ([[d:Q81197]]) # [[Ізатоп]] ([[d:Q25276]]) # '''[[Дзяленьне ядра]]''' ([[d:Q11429]]) # [[Тэрмаядзерная рэакцыя]] ([[d:Q13082]]) ## [[Такамак]] ([[d:Q188589]]) ## [[Тэрмаядзерная энэргія]] ([[d:Q641442]]) # '''[[Радыяактыўнасьць]]''' ([[d:Q11448]]) ## [[Альфа-часьцінка]] ([[d:Q103517]]) ## [[Бэта-часьцінка]] ([[d:Q103531]]) ==== Фізыка элемэнтарных часьцінак, 43 ==== # [[Фізыка элемэнтарных часьцінак]] ([[d:Q18334]]) # [[Часьцінка]] ([[d:Q1621273]]) # [[Камэра Ўілсана]] ([[d:Q214634]]) # [[Стандартная мадэль]] ([[d:Q18338]]) # [[Тэорыя струнаў]] ([[d:Q33198]]) # [[Спантаннае парушэньне сымэтрыі]] ([[d:Q736716]]) # [[Супэрсымэтрыя]] ([[d:Q193442]]) # [[Паскаральнік зараджаных часьцінак]] ([[d:Q130825]]) ## [[Вялікі гадронны калайдэр]] ([[d:Q40605]]) ## [[Сынхратрон]] ([[d:Q689863]]) ## [[Сынхратроннае выпраменьваньне]] ([[d:Q212871]]) ## [[Тэватрон]] ([[d:Q944533]]) # [[Субатамная часьцінка]] ([[d:Q177013]]) # [[Фэрміён]] ([[d:Q44363]]) # [[Лептон]] ([[d:Q82586]]) ## [[Электрон]] ([[d:Q2225]]) ## [[Мюон]] ([[d:Q3151]]) ## [[Таў-лептон]] ([[d:Q188392]]) ## [[Нэўтрына]] ([[d:Q2126]]) # [[Кварк]] ([[d:Q6718]]) ## [[U-кварк]] ([[d:Q6732]]) ## [[D-кварк]] ([[d:Q6745]]) ## [[C-кварк]] ([[d:Q6754]]) ## [[S-кварк]] ([[d:Q6763]]) ## [[T-кварк]] ([[d:Q6778]]) ## [[B-кварк]] ([[d:Q6786]]) # [[Гадроны]] ([[d:Q101667]]) ## [[Барыён]] ([[d:Q159731]]) ### [[Нэўтрон]] ([[d:Q2348]]) ### [[Пратон]] ([[d:Q2294]]) ## [[Мэзон]] ([[d:Q102742]]) # [[Базон]] ([[d:Q43101]]) # [[Калібравальны базон]] ([[d:Q105580]]) # [[Глюон]] ([[d:Q3299]]) # [[Фатон]] ([[d:Q3198]]) # [[Базон Гігса]] ([[d:Q402]]) # [[W- і Z-базоны]] ([[d:Q211922]]) # [[Антыматэрыя]] ([[d:Q83197]]) # [[Антычасьцінка]] ([[d:Q182717]]) # [[Пазытрон]] ([[d:Q3229]]) # [[Антывадарод]] ([[d:Q216121]]) # [[Антыпратон]] ([[d:Q107575]]) # [[Антынэўтрон]] ([[d:Q156530]]) ==== Тэорыя рэлятыўнасьці, 5 ==== # [[Тэорыя рэлятыўнасьці]] ([[d:Q43514]]) # '''[[Агульная тэорыя рэлятыўнасьці]]''' ([[d:Q11452]]) # '''[[Спэцыяльная тэорыя рэлятыўнасьці]]''' ([[d:Q11455]]) # [[Скарачэньне Лёрэнца]] ([[d:Q836595]]) # [[Экспэрымэнт Мікелсана]] ([[d:Q154844]]) ==== Тэрмадынаміка, 10 ==== # [[Цяпло]] ([[d:Q44432]]) # '''[[Тэмпэратура]]''' ([[d:Q11466]]) # '''[[Тэрмадынаміка]]''' ([[d:Q11473]]) # [[Энтальпія]] ([[d:Q161064]]) # [[Энтрапія]] ([[d:Q45003]]) # [[Раўнаньне стану ідэальнага газу]] ([[d:Q191785]]) # [[Ціск]] ([[d:Q39552]]) # [[Функцыя стану]] ([[d:Q230937]]) # [[Энэргія Гібса]] ([[d:Q334631]]) # [[Тэрмадынамічны стан]] ([[d:Q230875]]) ==== Хвалі, 13 ==== # [[Хваля]] ([[d:Q37172]]) # [[Акустыка]] ([[d:Q82811]]) ## '''[[Гук]]''' ([[d:Q11461]]) ## [[Хуткасьць гуку]] ([[d:Q124003]]) ## [[Ультрагук]] ([[d:Q162564]]) # [[Дыфракцыя]] ([[d:Q133900]]) # '''[[Частасьць]]''' ([[d:Q11652]]) # [[Інтэрфэрэнцыя]] ([[d:Q136980]]) # '''[[Сьвятло]]''' ([[d:Q9128]]) ## '''[[Хуткасьць сьвятла]]''' ([[d:Q2111]]) # [[Шум]] ([[d:Q179448]]) # [[Рэзананс]] ([[d:Q172858]]) # [[Эфэкт Доплера]] ([[d:Q76436]]) === Вымярэньне, 76 === ====Асноўныя тэмы, 13==== # '''[[Вымярэньне]]''' ([[d:Q12453]]) ## [[Вымяральны прыбор]] ([[d:Q2041172]]) ## [[Вышынямер]] ([[d:Q216197]]) ## [[Мікромэтар]] ([[d:Q12458]]) ## [[Чуйнік]] ([[d:Q167676]]) ## [[Спэктромэтар]] ([[d:Q188463]]) ## [[Тэадаліт]] ([[d:Q181517]]) ## [[Тэрмомэтар]] ([[d:Q646]]) ## [[Вагі]] ([[d:Q134566]]) # [[Адзінкі вымярэньня]] ([[d:Q47574]]) ## [[Мэтрычная сыстэма мер]] ([[d:Q232405]]) ## '''[[Міжнародная сыстэма СІ]]''' ([[d:Q12457]]) # [[Мэтралёгія]] ([[d:Q394]]) ====Градус, 3==== # [[Градус]] ([[d:Q28390]]) # [[Радыян]] ([[d:Q33680]]) # [[Стэрадыян]] ([[d:Q177612]]) ====Адзінкі вымярэньня, 24 ==== # [[Квадратны мэтар]] ([[d:Q25343]]) # [[Акр]] ([[d:Q81292]]) # [[Гектар]] ([[d:Q35852]]) # [[Ангстрэм]] ([[d:Q81454]]) # [[Астранамічная адзінка]] ([[d:Q1811]]) # [[Фут]] ([[d:Q3710]]) # [[Цаля]] ([[d:Q218593]]) # [[Сьветлавы год]] ([[d:Q531]]) # '''[[Мэтар]]''' ([[d:Q11573]]) # [[Міля]] ([[d:Q253276]]) # [[Марская міля]] ([[d:Q93318]]) # [[Парсэк]] ([[d:Q12129]]) # [[Ярд]] ([[d:Q482798]]) # '''[[Сэкунда]]''' ([[d:Q11574]]) # [[Хвіліна]] ([[d:Q7727]]) # [[Гадзіна]] ([[d:Q25235]]) # '''[[Содні]]''' ([[d:Q573]]) # [[Тыдзень]] ([[d:Q23387]]) # [[Месяц (каляндар)|Месяц]] ([[d:Q5151]]) # '''[[Год]]''' ([[d:Q577]]) # [[Дзесяцігодзьдзе]] ([[d:Q39911]]) # [[Тысячагодзьдзе]] ([[d:Q36507]]) # [[Галён]] ([[d:Q178413]]) # '''[[Літар]]''' ([[d:Q11582]]) ==== Адзінкі вымярэньня электрамагнітызму, 10 ==== # [[Вольт]] ([[d:Q25250]]) # [[Ом]] ([[d:Q47083]]) # [[Гэрц]] ([[d:Q39369]]) # [[Фарад]] ([[d:Q131255]]) # [[Кулён]] ([[d:Q25406]]) # [[Гэнры (адзінка вымярэньня)|Гэнры]] ([[d:Q163354]]) # [[Тэсла (адзінка вымярэньня)|Тэсла]] ([[d:Q163343]]) # [[Вэбэр (адзінка вымярэньня)|Вэбэр]] ([[d:Q170804]]) # [[Ват]] ([[d:Q25236]]) # [[Ампэр]] ([[d:Q25272]]) ====Адзінкі вымярэньня сьвятла, 3==== # [[Кандэла]] ([[d:Q83216]]) # [[Люмэн]] ([[d:Q484092]]) # [[Люкс]] ([[d:Q179836]]) ====Мэханіка, 11==== # [[Атмасфэра (адзінка вымярэньня)|Атмасфэра]] ([[d:Q177974]]) # [[Джоўль]] ([[d:Q25269]]) # [[Ньютан]] ([[d:Q12438]]) # [[Калёрыя]] ([[d:Q130964]]) # [[Паскаль (адзінка вымярэньня)|Паскаль]] ([[d:Q44395]]) # '''[[Кіляграм]]''' ([[d:Q11570]]) # [[Тона]] ([[d:Q191118]]) # [[Фунт]] ([[d:Q100995]]) # [[Унцыя]] ([[d:Q48013]]) # [[Атамная адзінка масы]] ([[d:Q483261]]) # [[Вузел (адзінка вымярэньня)|Вузел]] ([[d:Q128822]]) ====Адзінкі вымярэньня рэчываў, 5 ==== # [[Колькасьць рэчыва]] ([[d:Q104946]]) # [[Моль]] ([[d:Q41509]]) # [[Байт]] ([[d:Q8799]]) # [[Біт]] ([[d:Q8805]]) # [[Бод]] ([[d:Q192027]]) ====Адзінкі вымярэньня радыяактыўнасьці, 3==== # [[Бэкерэль (адзінка вымярэньня)|Бэкерэль]] ([[d:Q102573]]) # [[Грэй (адзінка вымярэньня)|Грэй]] ([[d:Q190095]]) # [[Зывэрт (адзінка вымярэньня)|Зывэрт]] ([[d:Q103246]]) ====Адзінкі вымярэньня тэмпэратуры, 3==== # [[Градус Цэльсія]] ([[d:Q25267]]) # [[Градус Фарэнгайта]] ([[d:Q42289]]) # [[Кельвін]] ([[d:Q11579]]) ====Адзінкі вымярэньня гуку, 1==== # [[Дэцыбэл]] ([[d:Q5329]]) == Тэхналёгіі, 799 == === Асноўныя артыкулы, 45 === # '''[[Тэхналёгія]]''' ([[d:Q11016]]) # '''[[Інжынэрная справа]]''' ([[d:Q11023]]) # '''[[Штучны інтэлект]]''' ([[d:Q11660]]) # '''[[Біятэхналёгія]]''' ([[d:Q7108]]) ## [[Клянаваньне]] ([[d:Q120877]]) ## [[Трансгенны арганізм]] ([[d:Q182726]]) # [[Генэтычная інжынэрыя]] ([[d:Q159236]]) # '''[[Нанатэхналёгіі]]''' ([[d:Q11468]]) # [[Ядзерная тэхналёгія]] ([[d:Q348091]]) # [[Трансгуманізм]] ([[d:Q194100]]) # [[Аўтаматыка]] ([[d:Q4917288]]) # [[Стандартызацыя]] ([[d:Q369577]]) # [[Разбуральныя інавацыі]] ([[d:Q1192297]]) # [[Транспартная інжынэрыя]] ([[d:Q775325]]) # [[Будаўнічная інжынэрыя]] ([[d:Q2674423]]) # [[Нафтапрамысловая справа]] ([[d:Q1273174]]) # [[Марская архітэктура]] ([[d:Q1136352]]) # [[Інавацыя]] ([[d:Q174165]]) # [[Тэхнафобія]] ([[d:Q1042900]]) # [[Мікратэхналёгія]] ([[d:Q1484779]]) # [[Рысунак]] ([[d:Q192521]]) # [[Аўтаматызацыя]] ([[d:Q184199]]) # [[Тэхналягічная канвэргенцыя]] ([[d:Q2207328]]) # [[Навуказнаўства]] ([[d:Q1332231]]) # [[Антрапалёгія тэхналёгіяў]] ([[d:Q2445082]]) # [[Высокая тэхналёгія]] ([[d:Q466410]]) # [[Інжынэрнае кіраваньне]] ([[d:Q6314146]]) # [[Харчовая інжынэрыя]] ([[d:Q6631525]]) # [[Тэхналягічны прагрэс]] ([[d:Q762702]]) # [[Чалавечы фактар]] ([[d:Q186289]]) # [[Тэхналягічны дэтэрмінізм]] ([[d:Q605434]]) # [[Камунальная гаспадарка]] ([[d:Q1380395]]) # [[Сэйсматрывалае будаўніцтва]] ([[d:Q909789]]) # [[Берагавая ахова]] ([[d:Q1316027]]) # [[Керамічная інжынэрыя]] ([[d:Q1936199]]) # [[Інжынэрная этыка]] ([[d:Q1133029]]) # [[Агратэхніка]] ([[d:Q194118]]) # [[Аэракасьмічная інжынэрыя]] ([[d:Q3798668]]) # [[Біямэдычная інжынэрыя]] ([[d:Q327092]]) # [[Цывільнае будаўніцтва]] ([[d:Q77590]]) # [[Электратэхніка]] ([[d:Q43035]]) # [[Прамысловая інжынэрыя]] ([[d:Q4489420]]) # [[Інжынэрнае войска]] ([[d:Q158797]]) # [[Ядзерная інжынэрыя]] ([[d:Q83504]]) # [[Праграмны інжынірынг]] ([[d:Q80993]]) === Сельская гаспадарка, 49 === # [[Сельскагаспадарчая навука]] ([[d:Q3606845]]) # [[Аграномія]] ([[d:Q173113]]) # '''[[Адамашненьне]]''' ([[d:Q11395]]) # [[Фэрма]] ([[d:Q131596]]) # [[Фэрмэр]] ([[d:Q131512]]) # [[Зялёная рэвалюцыя]] ([[d:Q186050]]) # [[Сэлекцыя]] ([[d:Q995745]]) # [[Калгас]] ([[d:Q485016]]) # [[Стадола]] ([[d:Q1303167]]) # [[Клець]] ([[d:Q114768]]) # [[Зерневы элеватар]] ([[d:Q1520009]]) # [[Стайня]] ([[d:Q214252]]) # [[Цяпліца]] ([[d:Q165044]]) # [[Збожжаўборачны камбайн]] ([[d:Q26886]]) # [[Гатунак]] ([[d:Q4886]]) # [[Угнаеньне]] ([[d:Q83323]]) # [[Садаводзтва]] ([[d:Q124946]]) # [[Уборка ўраджаю]] ([[d:Q213753]]) # [[Інсэктыцыд]] ([[d:Q181322]]) # '''[[Арашэньне]]''' ([[d:Q11453]]) # [[Пэстыцыд]] ([[d:Q131656]]) ## [[Гербіцыд]] ([[d:Q178266]]) # [[Сэлекцыя расьлінаў]] ([[d:Q788558]]) # [[Ворыва]] ([[d:Q878333]]) # [[Веяньне]] ([[d:Q961751]]) # [[Жывёлагадоўля]] ([[d:Q80962]]) # [[Пчалярства]] ([[d:Q176353]]) # [[Сельскагаспадарчыя жывёлы]] ([[d:Q103459]]) # [[Завод]] ([[d:Q38829]]) # [[Свойскія птушкі]] ([[d:Q178559]]) # [[Сад]] ([[d:Q1107656]]) # [[Сельскагаспадарчая культура]] ([[d:Q235352]]) # '''[[Бавоўна]]''' ([[d:Q11457]]) # [[Пянька]] ([[d:Q7150699]]) # [[Сена]] ([[d:Q336989]]) # [[Пустазельле]] ([[d:Q101879]]) # [[Малочная гаспадарка]] ([[d:Q637776]]) # [[Экстэнсіўная сельская гаспадарка]] ([[d:Q1643366]]) # [[Рыбаводзтва]] ([[d:Q209894]]) # [[Аграпрамысловы комплекс]] ([[d:Q1347753]]) # [[Інтэнсіўная сельская гаспадарка]] ([[d:Q1148482]]) # [[Пладовы сад]] ([[d:Q236371]]) # [[Арганічная сельская гаспадарка]] ([[d:Q165647]]) # [[Пэрмакультура]] ([[d:Q4572]]) # [[Шаўкоўнiцтва]] ([[d:Q864650]]) # [[Натуральная сельская гаспадарка]] ([[d:Q2787508]]) # [[Устойлівая сельская гаспадарка]] ([[d:Q2751054]]) # [[Гарадзкая сельская гаспадарка]] ([[d:Q1194826]]) # [[Аграрная палітыка]] ([[d:Q396198]]) === Будаўніцтва, 98 === # [[Асфальт]] ([[d:Q167510]]) # [[Саман]] ([[d:Q183496]]) # [[Вісячы мост]] ([[d:Q12570]]) # [[Жалезабэтон]] ([[d:Q184190]]) # [[Роў (фартыфікацыя)|Роў]] ([[d:Q88480]]) # [[Шлам]] ([[d:Q170449]]) # [[Бульдозэр]] ([[d:Q131677]]) # [[Рошчына]] ([[d:Q189566]]) # [[Тынкоўка]] ([[d:Q274988]]) # [[Кафля]] ([[d:Q468402]]) # [[Будаўнічы матэрыял]] ([[d:Q206615]]) # [[Падмурак]] ([[d:Q191360]]) # [[Лічбавае праграмнае кіраваньне]] ([[d:Q190247]]) # [[Стука]] ([[d:Q33526]]) # [[Хвалялом]] ([[d:Q215635]]) ====Асноўныя артыкулы, 5==== # [[Будынак]] ([[d:Q41176]]) # [[Архітэктурная інжынэрыя]] ([[d:Q150737]]) # [[Будаўнічыя нарматывы]] ([[d:Q2333573]]) # [[Інфраструктура]] ([[d:Q121359]]) # [[Будаўнічае праектаваньне]] ([[d:Q633538]]) ==== Будаўнічыя матэрыялы, 6 ==== # [[Цьвік]] ([[d:Q37077]]) # [[Цэгла]] ([[d:Q40089]]) # [[Цэмэнт]] ([[d:Q45190]]) # [[Бэтон]] ([[d:Q22657]]) # [[Муроўка]] ([[d:Q272999]]) # [[Рыштаваньне]] ([[d:Q233320]]) ==== Будынкі і збудаваньні паводле тыпаў, 40 ==== # '''[[Арка]]''' ([[d:Q12277]]) # [[Столь]] ([[d:Q221706]]) # [[Калёна]] ([[d:Q4817]]) # '''[[Купал]]''' ([[d:Q12493]]) # [[Дзьверы]] ([[d:Q36794]]) # [[Фасад]] ([[d:Q183061]]) # [[Падлога]] ([[d:Q217164]]) # [[Дах]] ([[d:Q83180]]) # [[Пакой]] ([[d:Q180516]]) # [[Лесьвіца]] ([[d:Q12511]]) # [[Сьцяна (архітэктура)|Сьцяна]] ([[d:Q42948]]) # [[Акно]] ([[d:Q35473]]) # [[Гавань]] ([[d:Q283202]]) # [[Маяк]] ([[d:Q39715]]) # [[Пірс]] ([[d:Q863454]]) # [[Кантора]] ([[d:Q182060]]) # [[Магазын]] ([[d:Q181623]]) # [[Апартамэнты]] ([[d:Q188507]]) # [[Казарма]] ([[d:Q131263]]) # '''[[Жытло]]''' ([[d:Q3947]]) # [[Пагада]] ([[d:Q199451]]) # [[Палац (пабудова)|Палац]] ([[d:Q16560]]) # [[Пэнтгаўс]] ([[d:Q2069469]]) # '''[[Піраміда (архітэктура)|Піраміда]]''' ([[d:Q12516]]) # [[Хмарачос]] ([[d:Q11303]]) # '''[[Вежа]]''' ([[d:Q12518]]) # [[Вышынны будынак]] ([[d:Q18142]]) # [[Віля]] ([[d:Q3950]]) # [[Хаціна]] ([[d:Q5784097]]) # [[Іглу]] ([[d:Q101805]]) # [[Падвал]] ([[d:Q234852]]) # [[Ванны пакой]] ([[d:Q190771]]) # [[Спальня]] ([[d:Q193837]]) # [[Ядальня]] ([[d:Q661199]]) # [[Гараж]] ([[d:Q22733]]) # [[Кухня (памяшканьне)|Кухня]] ([[d:Q43164]]) # [[Гасьцёўня]] ([[d:Q475018]]) # [[Камора]] ([[d:Q258313]]) # [[Намёт]] ([[d:Q170544]]) # [[Юрта]] ([[d:Q15680]]) ==== Гарадзкія дасьледаваньні і плянаваньне, 11 ==== # [[Горадаплянаваньне]] ([[d:Q69883]]) # [[Горадабудаўнічае праектаваньне]] ([[d:Q63100]]) # [[Кампус]] ([[d:Q209465]]) # [[Квартал]] ([[d:Q1348006]]) # [[Даўнтаўн]] ([[d:Q1050303]]) # [[Гета]] ([[d:Q152018]]) # [[Індустрыяльны парк]] ([[d:Q1662100]]) # [[Парк]] ([[d:Q22698]]) # [[Вуліца]] ([[d:Q79007]]) # [[Пляц]] ([[d:Q174782]]) # [[Занаваньне]] ([[d:Q702232]]) ==== Гідраўлічнае збудаваньне, 3 ==== # '''[[Плаціна]]''' ([[d:Q12323]]) ## [[Плаціна Гувэра]] ([[d:Q172822]]) ## '''[[ГЭС Тры цясьніны]]''' ([[d:Q12514]]) ==== Транспартныя будынкі і збудаваньні, 18 ==== # '''[[Мост]]''' ([[d:Q12280]]) ## [[Акасі-Кайкё]] ([[d:Q184213]]) ## [[Банг-На (магістраль)|Банг-На]] ([[d:Q806452]]) ## [[Бруклінскі мост]] ([[d:Q125006]]) ## [[Даньян-Куньшанскі віядук]] ([[d:Q595768]]) ## [[Фэмарнбэльцкі тунэль]] ([[d:Q18541]]) ## [[Мост Джорджа Вашынгтона]] ([[d:Q125821]]) ## [[Залатыя Вароты (мост)|Залатыя Вароты]] ([[d:Q44440]]) ## [[Мост і тунэль Вялікага поясу]] ([[d:Q213962]]) ## [[Ганконг—Чжухай—Макао]] ([[d:Q1191515]]) ## [[Мост-дамба на возеры Пончартрэйн]] ([[d:Q1132510]]) ## [[Лёнданскі мост]] ([[d:Q130206]]) ## [[Эрэсундзкі мост]] ([[d:Q297871]]) ## [[Рускі мост]] ([[d:Q209710]]) ## [[Таўэрскі мост]] ([[d:Q83125]]) # [[Тунэль]] ([[d:Q44377]]) ## [[Эўратунэль]] ([[d:Q10257]]) ## [[Сэйканкі тунэль]] ([[d:Q99250]]) === Прамысловасьць, 72 === # [[Прамысловы робат]] ([[d:Q1128980]]) # [[Масавая вытворчасьць]] ([[d:Q215768]]) # [[Мэханізацыя]] ([[d:Q1160362]]) # [[Адкіды]] ([[d:Q45701]]) ## [[Сьметнішча]] ([[d:Q152810]]) ## [[Перапрацоўка адкідаў]] ([[d:Q132580]]) ## [[Кіраваньне адкідамі]] ([[d:Q180388]]) # [[Дрэваапрацоўка]] ([[d:Q816871]]) ==== Энэргетыка і паліва, 25 ==== # [[Геатэрмальная энэргія]] ([[d:Q127993]]) # [[Гідраэлектрычная энэргія]] ([[d:Q80638]]) # '''[[Ядзерная энэргетыка]]''' ([[d:Q12739]]) # [[Сонечная энэргія]] ([[d:Q40015]]) # [[Сонечная энэргетыка]] ([[d:Q1483757]]) # '''[[Аднаўляльная энэргія]]''' ([[d:Q12705]]) # [[Энэргія ветру]] ([[d:Q43302]]) # [[Сьвечка]] ([[d:Q12888135]]) # [[Вятрак (млын)|Вятрак]] ([[d:Q38720]]) # [[Гідраэнэргія]] ([[d:Q170196]]) # [[Генэрацыя электраэнэргіі]] ([[d:Q383973]]) # [[Электрычная станцыя]] ([[d:Q159719]]) # [[Градырня]] ([[d:Q193886]]) # [[Фотаэлемэнт]] ([[d:Q58803]]) # [[Турбіна]] ([[d:Q130760]]) # [[Ветратурбіна]] ([[d:Q49833]]) # [[Электрычная сетка]] ([[d:Q1096907]]) # [[Перадача электрычнай энэргіі]] ([[d:Q200928]]) # [[Распаўсюджваньне электраэнэргіі]] ([[d:Q844861]]) # '''[[Выкапнёвае паліва]]''' ([[d:Q12748]]) # [[Вугаль]] ([[d:Q24489]]) # [[Бэнзін]] ([[d:Q39558]]) # [[Газа]] ([[d:Q76904]]) # [[Прыродны газ]] ([[d:Q40858]]) # [[Нафта]] ([[d:Q22656]]) ==== Ежа і здароўе, 17 ==== # [[Мікрахвалёўка]] ([[d:Q127956]]) # [[Пастэрызацыя]] ([[d:Q58148]]) # [[Халадзільнік]] ([[d:Q37828]]) # [[Мыла]] ([[d:Q34396]]) # [[Груба]] ([[d:Q203789]]) # [[Аквалянг]] ([[d:Q2079255]]) # [[Тэрмас]] ([[d:Q23664]]) # [[Мыцьцё]] ([[d:Q852100]]) # [[Санітарыя]] ([[d:Q949149]]) # [[Каналізацыя]] ([[d:Q156849]]) # [[Ачыстка сьцёкавых водаў]] ([[d:Q221275]]) # [[Водаачыстка]] ([[d:Q1463025]]) # [[Аквэдук]] ([[d:Q474]]) # [[Вадаправодная сыстэма]] ([[d:Q3241671]]) # [[Помпавая станцыя]] ([[d:Q446013]]) # [[Ваданапорная вежа]] ([[d:Q274153]]) # [[Студня]] ([[d:Q43483]]) ==== Матэрыялы і хімікаты, 11 ==== # '''[[Выбуховае рэчыва]]''' ([[d:Q12870]]) ## [[Дынаміт]] ([[d:Q80728]]) # '''[[Мэталюргія]]''' ([[d:Q11467]]) # '''[[Плястмаса]]''' ([[d:Q11474]]) # [[Каўчук]] ([[d:Q18113858]]) # [[Клей]] ([[d:Q131790]]) # [[Руда (карысныя выкапні)|Руда]] ([[d:Q102798]]) # '''[[Папера]]''' ([[d:Q11472]]) # [[Папірус]] ([[d:Q125576]]) # [[Лясныя матэрыялы]] ([[d:Q1370714]]) # [[Нафтахімічны прадукт]] ([[d:Q1364904]]) ==== Мэталаапрацоўка, 11 ==== # [[Мэталаапрацоўка]] ([[d:Q953045]]) # [[Каваль]] ([[d:Q1639825]]) # [[Ліцьцё мэталаў пад ціскам]] ([[d:Q3325511]]) # [[Сьвідраваньне]] ([[d:Q890886]]) # [[Экструзія (вытворчасьць)|Экструзія]] ([[d:Q139143]]) # [[Лазэрная рэзка]] ([[d:Q593053]]) # [[Прэс]] ([[d:Q674484]]) # [[Загартоўка]] ([[d:Q871335]]) # [[Вальцаваньне]] ([[d:Q452648]]) # [[Паяньне]] ([[d:Q211387]]) # [[Зварка]] ([[d:Q131172]]) === Машыны і інструмэнты, 89 === ====Асноўныя артыкулы, 20==== # [[Машынабудаваньне]] ([[d:Q101333]]) # '''[[Машына]]''' ([[d:Q11019]]) # [[Цэнтрыфуга]] ([[d:Q191134]]) # [[Рухавік]] ([[d:Q44167]]) ## [[Электраматор]] ([[d:Q72313]]) ## '''[[Рухавік унутранага згараньня]]''' ([[d:Q12757]]) ## [[Рэактыўны рухавік]] ([[d:Q178777]]) ## '''[[Парасілавая ўстаноўка]]''' ([[d:Q12760]]) # '''[[Робат]]''' ([[d:Q11012]]) # [[Просты мэханізм]] ([[d:Q186713]]) ## [[Нахіленая роўніца]] ([[d:Q161462]]) ## [[Рычаг]] ([[d:Q40164]]) ## [[Блёк]] ([[d:Q48378]]) ## '''[[Шруба]]''' ([[d:Q11022]]) ## [[Клін]] ([[d:Q131408]]) ## '''[[Кола]]''' ([[d:Q446]]) ## [[Віхар]] ([[d:Q592289]]) # [[Рабататэхніка]] ([[d:Q170978]]) # [[Сыстэма]] ([[d:Q58778]]) # [[Пад’ёмны кран]] ([[d:Q178692]]) ==== Кампанэнты, 21 ==== # [[Вось]] ([[d:Q188209]]) # [[Падшыпнік]] ([[d:Q190100]]) # [[Счапленьне]] ([[d:Q194302]]) # [[Зубчастае кола]] ([[d:Q143873]]) # [[Чарвячная перадача]] ([[d:Q12529]]) # [[Кабэль]] ([[d:Q188447]]) # [[Ланцуг]] ([[d:Q2397485]]) # [[Трос]] ([[d:Q31029]]) # [[Сетка]] ([[d:Q986291]]) # [[Вераўчына]] ([[d:Q762984]]) # [[Крапежны выраб]] ([[d:Q2002016]]) # [[Гаёк (дэталь)|Гаёк]] ([[d:Q190977]]) # [[Вузел]] ([[d:Q527395]]) # [[Ніт (будаўнічы матэрыял)|Ніт]] ([[d:Q212500]]) # [[Шайба]] ([[d:Q637321]]) # [[Кінэматычная пара]] ([[d:Q526016]]) # [[Замок]] ([[d:Q228039]]) # [[Ключ]] ([[d:Q132041]]) # [[Труба]] ([[d:Q41551]]) # [[Пракладка]] ([[d:Q1132541]]) # [[Спружына]] ([[d:Q102836]]) ==== Машыны, 17 ==== # [[Ланцуговая піла]] ([[d:Q208040]]) # [[Котан-джын]] ([[d:Q1136790]]) # [[Культыватар]] ([[d:Q1273840]]) # [[Пырскаўка]] ([[d:Q998539]]) # [[Газонакасілка]] ([[d:Q260521]]) # [[Швачная машына]] ([[d:Q49013]]) # [[Трактар]] ([[d:Q39495]]) # [[Кліматызатар]] ([[d:Q173725]]) # [[Сушыльная машына]] ([[d:Q496334]]) # [[Кававы апарат]] ([[d:Q211841]]) # [[Пасудамыечная машына]] ([[d:Q186263]]) # [[Печ]] ([[d:Q36539]]) # [[Вадазьліў]] ([[d:Q140565]]) # [[Электрычная пліта]] ([[d:Q1211746]]) # [[Туалет]] ([[d:Q7857]]) # [[Пыласмок]] ([[d:Q101674]]) # [[Пральная машына]] ([[d:Q124441]]) ====Інструмэнты, 31==== # [[Інструмэнт]] ([[d:Q39546]]) # [[Архімэдава шруба]] ([[d:Q189155]]) # [[Сякера]] ([[d:Q39397]]) # [[Молат]] ([[d:Q25294]]) # [[Піла]] ([[d:Q125356]]) # [[Долата]] ([[d:Q474188]]) # [[Шрубцынга]] ([[d:Q846600]]) # [[Такарны станок]] ([[d:Q187833]]) # [[Гэбля]] ([[d:Q204260]]) # [[Наждачная папера]] ([[d:Q142274]]) # [[Нажніцы]] ([[d:Q40847]]) # [[Зашрубка]] ([[d:Q161071]]) # [[Мятла]] ([[d:Q172833]]) # [[Лінарка]] ([[d:Q104555]]) # [[Драбіны]] ([[d:Q168639]]) # [[Зубная шчотка]] ([[d:Q134205]]) # [[Дрыль]] ([[d:Q58964]]) # [[Кавадла]] ([[d:Q104363]]) # [[Прас]] ([[d:Q483634]]) # [[Гумка]] ([[d:Q171888]]) # [[Барана]] ([[d:Q209042]]) # [[Капаніца]] ([[d:Q131154]]) # [[Мачэтэ]] ([[d:Q230711]]) # [[Вілы]] ([[d:Q107293]]) # '''[[Плуг]]''' ([[d:Q11464]]) # [[Граблі]] ([[d:Q200822]]) # [[Валец]] ([[d:Q1334343]]) # [[Каса (інструмэнт)|Каса]] ([[d:Q130912]]) # [[Серп]] ([[d:Q42233]]) # [[Рыдлёўка]] ([[d:Q7220961]]) # [[Палівачка]] ([[d:Q50643]]) === Оптыка, 30 === # [[Камэра]] ([[d:Q15328]]) # [[Акуляры]] ([[d:Q37501]]) # [[Лазэр]] ([[d:Q38867]]) # [[Лінза]] ([[d:Q768575]]) # [[Мікраскоп]] ([[d:Q196538]]) # [[Прызма (оптыка)|Прызма]] ([[d:Q165896]]) # [[Тэлескоп]] ([[d:Q4213]]) # [[Галяграфія]] ([[d:Q527628]]) # [[Оптавалакно]] ([[d:Q162]]) # [[Фотадэтэктар]] ([[d:Q210765]]) # [[Аптычная ілюзія]] ([[d:Q174923]]) # [[Альбэда]] ([[d:Q101038]]) # [[Глыбіня рэзкасьці]] ([[d:Q215932]]) # [[Фотадыёд]] ([[d:Q175943]]) # [[Камэра-абскура]] ([[d:Q183998]]) # [[Пэрыскоп]] ([[d:Q183122]]) # [[Антыблікавае пакрыцьце]] ([[d:Q583040]]) # [[Дыфракцыйная рашотка]] ([[d:Q653294]]) # [[Фокусная адлегласьць]] ([[d:Q193540]]) # [[Фокус (оптыка)|Фокус]] ([[d:Q190909]]) # [[Фрэнэлева лінза]] ([[d:Q14672]]) # [[Люстра]] ([[d:Q35197]]) # [[Палярызатар]] ([[d:Q11942175]]) # [[Рэйліва расьсеяньне]] ([[d:Q193709]]) # [[Дыспэрсія сьвятла]] ([[d:Q182893]]) # [[Бінокль]] ([[d:Q102626]]) # [[Інтэрфэрамэтрыя]] ([[d:Q850283]]) # [[Катадыяптрычная аптычная сыстэма]] ([[d:Q1142960]]) # [[Тэлескоп-адбівальнік]] ([[d:Q35221]]) # [[Рэфрактар]] ([[d:Q216778]]) === Электроніка, 39 === # '''[[Электроніка]]''' ([[d:Q11650]]) # [[Зьменны ток]] ([[d:Q124164]]) # [[Гукаўзмацняльнік]] ([[d:Q27094]]) ## [[Апэрацыйны ўзмацняльнік]] ([[d:Q178947]]) # [[Схематэхніка]] ([[d:Q3245116]]) # [[Сталы ток]] ([[d:Q159241]]) # [[Электронны узмацняльнік]] ([[d:Q211554]]) # [[Асцылёграф]] ([[d:Q174320]]) # [[Рэле]] ([[d:Q174053]]) # [[Апрацоўка сыгналаў]] ([[d:Q208163]]) # [[Мэхатроніка]] ([[d:Q180165]]) # [[Электронны складнік]] ([[d:Q11653]]) # [[Антэна]] ([[d:Q131214]]) # [[Батарэя (электратэхніка)|Батарэя]] ([[d:Q267298]]) # '''[[Кандэнсатар]]''' ([[d:Q5322]]) # '''[[Дыёд]]''' ([[d:Q11656]]) ## [[Сьвятлодыёд]] ([[d:Q25504]]) # [[Пляскатапанэльны дысплэй]] ([[d:Q125171]]) # [[Лямпа напальваньня]] ([[d:Q47616]]) # '''[[Шпуля індуктыўнасьці]]''' ([[d:Q5325]]) # [[Інтэгральная схема]] ([[d:Q80831]]) # [[Магнэтрон]] ([[d:Q194154]]) # '''[[Рэзыстар]]''' ([[d:Q5321]]) # '''[[Паўправаднік]]''' ([[d:Q11456]]) # '''[[Трансфарматар]]''' ([[d:Q11658]]) # '''[[Транзыстар]]''' ([[d:Q5339]]) # [[Электравакуўмная лямпа]] ([[d:Q3574371]]) # [[Хвалявод]] ([[d:Q11233438]]) # [[Электронна-прамянёвая трубка]] ([[d:Q83913]]) # [[Друкаваная плата]] ([[d:Q173350]]) # [[Электрычны злучальнік]] ([[d:Q2119531]]) # [[Гучнагаварыцель]] ([[d:Q570]]) # [[Крыніца сілкаваньня]] ([[d:Q204157]]) # [[Пераключальнік]] ([[d:Q5320]]) # [[Аўтаматычны выключальнік]] ([[d:Q211058]]) # [[Забясьпечнік]] ([[d:Q182221]]) # [[Дрот]] ([[d:Q551997]]) # [[Трыгер]] ([[d:Q183406]]) # [[Тырыстар]] ([[d:Q180805]]) === Навігацыя і вылічэньне часу, 20 === # [[Атамны гадзіньнік]] ([[d:Q227467]]) # [[Астранамічная навігацыя]] ([[d:Q1063512]]) # '''[[Гадзіньнік]]''' ([[d:Q376]]) # [[Компас]] ([[d:Q34735]]) # [[Вызначэньне каардынатаў]] ([[d:Q152255]]) # [[GPS]] ([[d:Q18822]]) # [[Гіраскоп]] ([[d:Q483400]]) # [[Хістальнік]] ([[d:Q20702]]) # [[Радыёлякацыйная станцыя]] ([[d:Q47528]]) # [[Гідралякатар]] ([[d:Q133220]]) # [[Сонечны гадзіньнік]] ([[d:Q80793]]) # [[Навігацыя]] ([[d:Q102066]]) # [[Сэкстант]] ([[d:Q179430]]) # [[Гадзіньнік]] ([[d:Q178794]]) # [[Азымут]] ([[d:Q124274]]) # [[Зорны час]] ([[d:Q191747]]) # [[Астралябія]] ([[d:Q164992]]) # [[Вадзяны гадзіньнік]] ([[d:Q194173]]) # [[Спадарожнікавая сыстэма навігацыі]] ([[d:Q179435]]) # [[Пясковы гадзіньнік]] ([[d:Q179904]]) === Інфармацыйныя тэхналёгіі, 89 === ====Асноўныя артыкулы, 7==== # '''[[Інфармацыйныя тэхналёгіі]]''' ([[d:Q11661]]) # [[Абак]] ([[d:Q12806]]) # [[Калькулятар]] ([[d:Q31087]]) # [[Вылічэньні]] ([[d:Q179310]]) # [[Зьвесткі (інфарматыка)|Зьвесткі]] ([[d:Q494756]]) # [[Экспэртная сыстэма]] ([[d:Q184609]]) # [[Інтэрнацыяналізацыя і лякалізацыя]] ([[d:Q41271]]) ====Інфарматыка, 17==== # [[Інфарматыка]] ([[d:Q21198]]) # '''[[Альгарытм]]''' ([[d:Q8366]]) # [[Кампілятар]] ([[d:Q47506]]) # [[Сьцісканьне зьвестак]] ([[d:Q2493]]) # [[Структура зьвестак]] ([[d:Q175263]]) # [[Карэкцыя памылак]] ([[d:Q1062839]]) # [[Лікавае інтэграваньне]] ([[d:Q753445]]) # [[Сеціўная пошукавая сыстэма]] ([[d:Q19541]]) # [[Крыптаграфія]] ([[d:Q8789]]) # [[Аўтэнтыфікацыя]] ([[d:Q212108]]) # [[Шыфраваньне]] ([[d:Q141090]]) # [[Пароль]] ([[d:Q161157]]) # [[Кампутарнае праграмаваньне]] ([[d:Q80006]]) # [[Парадыгма праграмаваньня]] ([[d:Q188267]]) # [[Функцыйнае праграмаваньне]] ([[d:Q193076]]) # [[Аб’ектна-арыентаванае праграмаваньне]] ([[d:Q79872]]) # [[Структурнае праграмаваньне]] ([[d:Q223335]]) ====Кампутарнае абсталяваньне, 17==== # '''[[Кампутар]]''' ([[d:Q68]]) # [[Загрузчык апэрацыйнай сыстэмы]] ([[d:Q180256]]) # [[Кампакт-дыск]] ([[d:Q34467]]) # [[ЭНІАК]] ([[d:Q169399]]) # '''[[Цьвёрды дыск]]''' ([[d:Q4439]]) # [[Мацярынская плата]] ([[d:Q4321]]) # '''[[Цэнтральны працэсар]]''' ([[d:Q5300]]) # [[Памяць з адвольным доступам]] ([[d:Q5295]]) ## [[DRAM]] ([[d:Q189396]]) # [[Сталае запамінальнае прыстасаваньне]] ([[d:Q160710]]) # [[Пэрыфэрыйная прылада]] ([[d:Q178648]]) # [[Інтэрфэйс карыстальніка]] ([[d:Q47146]]) # [[Клявіятура кампутара]] ([[d:Q250]]) # [[Манітор]] ([[d:Q5290]]) ## [[Вадкакрышталічны дысплэй]] ([[d:Q83341]]) # [[Кампутарная мыш]] ([[d:Q7987]]) # [[Дотыкавы экран]] ([[d:Q165970]]) ====Праграмнае забесьпячэньне, 34==== # '''[[Праграмнае забесьпячэньне]]''' ([[d:Q7397]]) # [[Праграма]] ([[d:Q40056]]) # [[База зьвестак]] ([[d:Q8513]]) ## [[Сховішча зьвестак]] ([[d:Q193351]]) # [[Графічны інтэрфэйс]] ([[d:Q782543]]) # [[Шкодная праграма]] ([[d:Q14001]]) # [[Адкрытае апраграмаваньне]] ([[d:Q1130645]]) # [[Электронныя табліцы]] ([[d:Q183197]]) # [[Тэкставы працэсар]] ([[d:Q54277]]) # [[Браўзэр]] ([[d:Q6368]]) # [[Віртуальная рэальнасьць]] ([[d:Q170519]]) # '''[[Апэрацыйная сыстэма]]''' ([[d:Q9135]]) # [[Berkeley Software Distribution]] ([[d:Q34264]]) # [[Linux]] ([[d:Q388]]) # [[Mac OS]] ([[d:Q43627]]) # [[Microsoft Windows]] ([[d:Q1406]]) # [[MS-DOS]] ([[d:Q47604]]) # [[Multics]] ([[d:Q739186]]) # [[OpenVMS]] ([[d:Q479882]]) # [[UNIX]] ([[d:Q11368]]) # '''[[Мова праграмаваньня]]''' ([[d:Q9143]]) # [[Ada]] ([[d:Q154755]]) # [[Мова асэмблера]] ([[d:Q165436]]) # [[BASIC]] ([[d:Q42979]]) # [[C (мова праграмаваньня)|C]] ([[d:Q15777]]) # [[C++]] ([[d:Q2407]]) # [[COBOL]] ([[d:Q131140]]) # [[Fortran]] ([[d:Q83303]]) # [[Java]] ([[d:Q251]]) # [[JavaScript]] ([[d:Q2005]]) # [[Lisp]] ([[d:Q132874]]) # [[PHP]] ([[d:Q59]]) # [[Python]] ([[d:Q28865]]) # [[SQL]] ([[d:Q47607]]) ====Кампутарныя сеткі, 14==== # [[Кампутарная сетка]] ([[d:Q1301371]]) # [[Ethernet]] ([[d:Q79984]]) # [[Маршрутызатар]] ([[d:Q5318]]) # [[Wi-Fi]] ([[d:Q29643]]) # '''[[Інтэрнэт]]''' ([[d:Q75]]) # '''[[Электронная пошта]]''' ([[d:Q9158]]) # [[TCP]] ([[d:Q8803]]) # '''[[Сусьветнае павуціньне]]''' ([[d:Q466]]) # [[Пратакол перадачы гіпэртэксту]] ([[d:Q8777]]) # [[HTML]] ([[d:Q8811]]) # [[TCP/IP]] ([[d:Q81414]]) # [[Пошукавы рухавік]] ([[d:Q4182287]]) # [[Вэб-сайт]] ([[d:Q35127]]) # [[Вікі]] ([[d:Q171]]) === Мэдыя і камунікацыя, 41 === # [[Радыёвяшчаньне]] ([[d:Q273623]]) ## [[Спадарожнік сувязі]] ([[d:Q149918]]) # '''[[Фатаграфія]]''' ([[d:Q11633]]) # '''[[Друк]]''' ([[d:Q11034]]) ## [[Прынтэр]] ([[d:Q82]]) ## [[Друкарскі варштат]] ([[d:Q144334]]) # [[Выдавецкая справа]] ([[d:Q3972943]]) # '''[[Радыё]]''' ([[d:Q872]]) ## [[Аматарская радыёсувязь]] ([[d:Q185727]]) ## [[Радыёстанцыя]] ([[d:Q14350]]) # [[Сувязь (тэхніка)|Тэлекамунікацыя]] ([[d:Q418]]) # [[Тэлеграфія]] ([[d:Q721587]]) # '''[[Тэлефон]]''' ([[d:Q11035]]) # '''[[Тэлебачаньне]]''' ([[d:Q289]]) ## [[Кабэльнае тэлебачаньне]] ([[d:Q184452]]) ## [[Спадарожнікавае тэлебачаньне]] ([[d:Q209588]]) # [[Друкавальная машынка]] ([[d:Q46335]]) # [[Відэа]] ([[d:Q34508]]) ## [[Відэакамэра]] ([[d:Q313614]]) ## [[Відэакасэта]] ([[d:Q747779]]) # [[Запамінальная прылада]] ([[d:Q193395]]) ## [[Дыскета]] ([[d:Q5293]]) ## [[Магнітная стужка]] ([[d:Q193663]]) ## [[Карта памяці]] ([[d:Q183731]]) ## [[Аптычны дыск]] ([[d:Q234870]]) # [[Пошта]] ([[d:Q49845]]) ## [[Паштовая марка]] ([[d:Q37930]]) # [[Кур’ер]] ([[d:Q848466]]) # [[Мабільная прылада]] ([[d:Q5082128]]) ## [[Мабільны тэлефон]] ([[d:Q17517]]) # [[Капіявальны апарат]] ([[d:Q185369]]) # [[Сацыяльныя мэдыі]] ([[d:Q202833]]) # [[Блог]] ([[d:Q30849]]) # [[Гуказапіс]] ([[d:Q5057302]]) ## [[Мікрафон]] ([[d:Q46384]]) ## [[Сынтэз маўленьня]] ([[d:Q16346]]) # [[Тэорыя кадаваньня]] ([[d:Q602136]]) # [[Перадача зьвестак]] ([[d:Q389772]]) # [[Простае выпраўленьне памылак]] ([[d:Q989220]]) # [[Мадуляцыя]] ([[d:Q170474]]) # [[Гульнявая прыстаўка]] ([[d:Q8076]]) === Вывучэньне космасу, 45 === # [[Вялікі мілімэтровы радыётэлескоп Атакамы]] ([[d:Q725364]]) # [[Эўрапейская касьмічная агенцыя]] ([[d:Q42262]]) # [[Вялікія абсэрваторыі]] ([[d:Q901553]]) # [[Гэршэль (тэлескоп)|Тэлескоп Гэршэль]] ([[d:Q209630]]) # [[Габл (тэлескоп)|Тэлескоп Габл]] ([[d:Q2513]]) # [[Міжнародная касьмічная станцыя]] ([[d:Q25271]]) # [[Джэймз Ўэб (тэлескоп)|Тэлескоп Джэймз Ўэб]] ([[d:Q186447]]) # [[Высадка на Месяцы]] ([[d:Q495307]]) # [[NASA]] ([[d:Q23548]]) # [[Апалён (касьмічная праграма)|Апалён]] ([[d:Q46611]]) ## [[Апалён-11]] ([[d:Q43653]]) # [[Ракета]] ([[d:Q41291]]) # [[Штучны спадарожнік Зямлі]] ([[d:Q26540]]) # [[Саюз]] ([[d:Q579421]]) # '''[[Касьмічны палёт]]''' ([[d:Q5916]]) # [[Спэйс шатл]] ([[d:Q48806]]) # [[Арбітальная станцыя]] ([[d:Q25956]]) # [[Сьпіцэр (тэлескоп)|Тэлескоп Сьпіцэр]] ([[d:Q201953]]) # [[Вельмі вялікі тэлескоп]] ([[d:Q265628]]) # [[WMAP]] ([[d:Q274106]]) # [[Касманаўт]] ([[d:Q11631]]) # [[Ракета-носьбіт]] ([[d:Q697175]]) # [[Ракетны рухавік]] ([[d:Q335225]]) # [[Спускальны апарат]] ([[d:Q957055]]) # [[Касмадром]] ([[d:Q194188]]) # [[Аўтаматычная міжплянэтная станцыя]] ([[d:Q26529]]) # [[Скафандар]] ([[d:Q223571]]) # [[Байканур (касмадром)|Байканур]] ([[d:Q177477]]) # [[Кітайская нацыянальная касьмічная ўправа]] ([[d:Q320644]]) # [[Японская агенцыя аэракасьмічных дасьледаваньняў]] ([[d:Q179103]]) # [[Касьмічны цэнтар імя Кенэдзі]] ([[d:Q48821]]) # [[Геасынхронная арбіта]] ([[d:Q472251]]) # [[Спутнік-1]] ([[d:Q80811]]) # [[Вояджэр (касьмічная праграма)|Вояджэр]] ([[d:Q155311]]) # [[Пратон-К]] ([[d:Q249231]]) # [[Сатурн V]] ([[d:Q54363]]) # [[Сэра-Талёля (абсэрваторыя)|Сэра-Талёля]] ([[d:Q1056113]]) # [[Абсэрваторыя Маўна-Кеа]] ([[d:Q831790]]) # [[Маўнт-Ўілсан (абсэрваторыя)|Маўнт-Ўілсан]] ([[d:Q466863]]) # [[Палямарская абсэрваторыя]] ([[d:Q191684]]) # [[Лябараторыя рэактыўнага руху]] ([[d:Q189325]]) # [[Іённы рухавік]] ([[d:Q205702]]) # [[Касманаўтыка]] ([[d:Q22719]]) # [[Васток (касьмічная праграма)|Васток]] ([[d:Q623873]]) ## [[Усход-1]] ([[d:Q182524]]) === Тэкстыль, 3 === ====Валокна і тканіны, 3==== # [[Скура (сыравіна)|Скура]] ([[d:Q286]]) # [[Шоўк]] ([[d:Q37681]]) # [[Воўна]] ([[d:Q42329]]) === Транспарт, 100 === ====Асноўныя артыкулы, 13==== # [[Груз]] ([[d:Q319224]]) # [[Канвэерная стужка]] ([[d:Q770135]]) # [[Ліфт]] ([[d:Q132911]]) # [[Эскалатар]] ([[d:Q15003]]) # [[Інтэрмадальны кантэйнер]] ([[d:Q187956]]) # [[Лягістыка]] ([[d:Q177777]]) # [[Пасажыр]] ([[d:Q319604]]) # [[Трубаправодны транспарт]] ([[d:Q725864]]) # [[Грамадзкі транспарт]] ([[d:Q178512]]) # [[Сама розрух]] ([[d:Q868252]]) # '''[[Транспарт]]''' ([[d:Q7590]]) # [[Падарожжа]] ([[d:Q61509]]) # [[Транспартны сродак]] ([[d:Q42889]]) ====Авіяцыя, 19==== # '''[[Паветранае судна]]''' ([[d:Q11436]]) # [[Авіякампанія]] ([[d:Q46970]]) # [[Самалёт]] ([[d:Q197]]) # [[Аэрапорт]] ([[d:Q1248784]]) # [[Дырыжабль]] ([[d:Q133585]]) # [[Авіяцыя]] ([[d:Q765633]]) # [[Паветраны балён]] ([[d:Q183951]]) # [[Верталёт]] ([[d:Q34486]]) # [[Паветраны зьмей]] ([[d:Q42861]]) # [[Парашут]] ([[d:Q482816]]) # [[Бесьпілётнік]] ([[d:Q484000]]) # [[Airbus]] ([[d:Q67]]) # [[Bombardier Aerospace]] ([[d:Q891779]]) # [[Boeing]] ([[d:Q66]]) # [[Эмбраер]] ([[d:Q105557]]) # [[Тупалеў]] ([[d:Q194009]]) # [[Пэкін-Шаўду]] ([[d:Q32190]]) # [[Атланта (аэрапорт)|Атланта]] ([[d:Q214861]]) # [[Лос-Анджэлес (аэрапорт)|Лос-Анджэлес]] ([[d:Q8731]]) ====Водны транспарт, 17==== # [[Барліна]] ([[d:Q16518]]) # [[Лодка]] ([[d:Q35872]]) # [[Каноэ]] ([[d:Q171529]]) # [[Каравэльля]] ([[d:Q169560]]) # [[Кантэйнэравоз]] ([[d:Q17210]]) # [[Круізны лайнэр]] ([[d:Q39804]]) # [[Тар]] ([[d:Q25653]]) # [[Судніна на паветранай падушцы]] ([[d:Q185757]]) # [[Джонка]] ([[d:Q205011]]) # [[Порт]] ([[d:Q44782]]) # [[Плыт]] ([[d:Q200433]]) # [[Веславы човен]] ([[d:Q1195684]]) # [[Ветразь]] ([[d:Q25999]]) # [[Плаваньне пад ветразем]] ([[d:Q192520]]) # '''[[Карабель]]''' ([[d:Q11446]]) # [[Танкер]] ([[d:Q14970]]) # [[Плывучы сродак]] ([[d:Q1229765]]) ====Наземны транспарт, 51==== =====Рэйкавы транспарт, 16===== # [[Хуткасная чыгунка]] ([[d:Q211382]]) # [[Лякаматыў]] ([[d:Q93301]]) ## [[Паравоз]] ([[d:Q171043]]) # [[Маглеў]] ([[d:Q160047]]) # [[Чыгуначны транспарт]] ([[d:Q3565868]]) # [[Чыгуначны сьветлафор]] ([[d:Q862562]]) # [[Чыгунка]] ([[d:Q22667]]) # '''[[Цягнік]]''' ([[d:Q870]]) # [[Чыгуначны вакзал]] ([[d:Q55488]]) # [[Трамвай]] ([[d:Q3407658]]) # [[Мэтрапалітэн]] ([[d:Q5503]]) # [[Лёнданскі мэтрапалітэн]] ([[d:Q20075]]) # [[Маскоўскі мэтрапалітэн]] ([[d:Q5499]]) # [[Нью-Ёрскі мэтрапалітэн]] ([[d:Q7733]]) # [[Парыскі мэтрапалітэн]] ([[d:Q50716]]) # [[Транссыбірская магістраль]] ([[d:Q58767]]) =====Дарожны транспарт, 35===== # [[Аўтарыкша]] ([[d:Q59720]]) # '''[[Ровар]]''' ([[d:Q11442]]) # [[Аўтобус]] ([[d:Q5638]]) ## [[Тралейбус]] ([[d:Q5639]]) # [[Аўтастанцыя]] ([[d:Q494829]]) # [[Карэта]] ([[d:Q235356]]) # [[Матацыкл]] ([[d:Q34493]]) # [[Дарога]] ([[d:Q34442]]) ## [[Аўтамагістраль]] ([[d:Q46622]]) # [[Сядло]] ([[d:Q192249]]) # [[Стрэмя]] ([[d:Q191657]]) # '''[[Дарожны рух]]''' ([[d:Q4323994]]) # [[Дарожна-транспартнае здарэньне]] ([[d:Q9687]]) # [[Дарожны знак]] ([[d:Q170285]]) # [[Сьцежка]] ([[d:Q628179]]) # [[Грузавы аўтамабіль]] ([[d:Q43193]]) # [[Фургон]] ([[d:Q193468]]) ======Аўтамабіль, 17====== # '''[[Аўтамабіль]]''' ([[d:Q1420]]) # [[Аўтамабільная прамысловасьць]] ([[d:Q190117]]) # [[Электрамабіль]] ([[d:Q193692]]) # [[Таксі]] ([[d:Q82650]]) # [[Ford Motor Company]] ([[d:Q44294]]) # [[General Motors]] ([[d:Q81965]]) # [[Honda]] ([[d:Q9584]]) # [[Hyundai Motor Company]] ([[d:Q55931]]) # [[Nissan Motors]] ([[d:Q20165]]) # [[Renault]] ([[d:Q6686]]) # [[Stellantis]] ([[d:Q97439162]]) # [[Toyota]] ([[d:Q53268]]) # [[Фольксваген]] ([[d:Q246]]) # [[Ford T]] ([[d:Q182323]]) # [[Volkswagen Käfer]] ([[d:Q152946]]) # [[Toyota Corolla]] ([[d:Q243543]]) # [[ВАЗ-2101]] ([[d:Q837297]]) === Зброя, 80 === # '''[[Зброя]]''' ([[d:Q728]]) # [[Калясьнiца]] ([[d:Q203788]]) # [[Стэлт]] ([[d:Q339042]]) # '''[[Танк]]''' ([[d:Q12876]]) # [[Тарпэда]] ([[d:Q165363]]) # [[Баявы слон]] ([[d:Q223694]]) # [[Боепрыпас]] ([[d:Q185785]]) # [[Патрон]] ([[d:Q37144]]) # '''[[Дымны порах]]''' ([[d:Q12861]]) # [[Страла]] ([[d:Q45922]]) # [[Куля]] ([[d:Q174583]]) ## [[Калібр]] ([[d:Q170417]]) # [[Браня]] ([[d:Q485027]]) # [[Бронекамізэлька]] ([[d:Q391752]]) # [[Шалом]] ([[d:Q3579211]]) # [[Каска]] ([[d:Q173603]]) # [[Кальчуга]] ([[d:Q659631]]) # [[Латы]] ([[d:Q3391846]]) # [[Шчыт (зброя)|Шчыт]] ([[d:Q131559]]) # [[Бомба]] ([[d:Q127197]]) # [[Касэтная бомба]] ([[d:Q184158]]) # [[Самаробная выбуховая прылада]] ([[d:Q1249453]]) # [[Ручная граната]] ([[d:Q173517]]) # [[Наземная міна]] ([[d:Q178795]]) # [[Ракетная зброя]] ([[d:Q974850]]) # [[Грэцкі агонь]] ([[d:Q179537]]) # [[Кактэйль Молатава]] ([[d:Q167096]]) # [[Напалм]] ([[d:Q181822]]) # [[Нунчакі]] ([[d:Q204206]]) # [[Багнет]] ([[d:Q173366]]) # [[Баявая сякера]] ([[d:Q852049]]) # [[Кінжал]] ([[d:Q182780]]) # [[Спартовая шпага]] ([[d:Q840419]]) # [[Катана]] ([[d:Q172736]]) # [[Нож]] ([[d:Q32489]]) # [[Рапіра]] ([[d:Q816745]]) # [[Шабля]] ([[d:Q231204]]) # [[Дзіда (зброя)|Дзіда]] ([[d:Q44475]]) # '''[[Меч]]''' ([[d:Q12791]]) # [[Тамагаўк]] ([[d:Q86436]]) # [[Кіюга]] ([[d:Q392326]]) # '''[[Пальная зброя]]''' ([[d:Q12796]]) # [[Аўтамат (зброя)|Аўтамат]] ([[d:Q177456]]) ## [[АК-47]] ([[d:Q37116]]) # [[Пісталет]] ([[d:Q1907525]]) # '''[[Кулямёт]]''' ([[d:Q12800]]) ## [[Uzi]] ([[d:Q155644]]) # [[Вінтоўка]] ([[d:Q124072]]) # [[Артылерыя]] ([[d:Q64418]]) # [[Таран]] ([[d:Q208129]]) # [[Пушка]] ([[d:Q81103]]) # [[Гаўбіца]] ([[d:Q180126]]) # [[Мартыра]] ([[d:Q7905205]]) # [[Вайсковы лятак]] ([[d:Q216916]]) # [[Бамбавік]] ([[d:Q170877]]) # [[Самалёт-зьнішчальнік]] ([[d:Q127771]]) # [[Штурмавік]] ([[d:Q208187]]) # [[Лінкар]] ([[d:Q182531]]) # [[Авіяносец]] ([[d:Q17205]]) # [[Дрэдноўт]] ([[d:Q847109]]) # [[Дроман]] ([[d:Q731662]]) # [[Галера]] ([[d:Q188924]]) # '''[[Падводная лодка]]''' ([[d:Q2811]]) # [[Капітальны карабель]] ([[d:Q1194368]]) # [[Лінейны карабель]] ([[d:Q207452]]) # [[Трырэма]] ([[d:Q208420]]) # [[Вайсковы карабель]] ([[d:Q3114762]]) # [[Баліста]] ([[d:Q219433]]) # [[Бумэранг]] ([[d:Q131536]]) # [[Лук]] ([[d:Q46311]]) # [[Катапульта]] ([[d:Q184393]]) # [[Арбалет]] ([[d:Q181947]]) # [[Мушкет]] ([[d:Q178243]]) # [[Стрэльба]] ([[d:Q486396]]) # [[Прашча]] ([[d:Q199771]]) # [[Зброя масавага паражэньня]] ([[d:Q49394]]) # [[Біялягічная зброя]] ([[d:Q170907]]) # [[Хімічная зброя]] ([[d:Q3639228]]) # '''[[Ядзерная зброя]]''' ([[d:Q12802]]) ## [[Тэрмаядзерная зброя]] ([[d:Q625107]]) == Матэматыка, 300 == === Асноўныя артыкулы, 58 === # '''[[Матэматыка]]''' ([[d:Q395]]) # [[Матэматык]] ([[d:Q170790]]) # '''[[Арытмэтыка]]''' ([[d:Q11205]]) ## [[Складаньне]] ([[d:Q32043]]) ## [[Дзяленьне]] ([[d:Q1226939]]) ### [[Эўклідавы альгарытм]] ([[d:Q230848]]) ## [[Дробы]] ([[d:Q66055]]) ## [[Мадулярная арытмэтыка]] ([[d:Q319400]]) ## [[Множаньне]] ([[d:Q40276]]) ## [[Адсотак]] ([[d:Q11229]]) ## [[Адыманьне]] ([[d:Q40754]]) # [[Гіпотэза]] ([[d:Q319141]]) # [[Матэматычная канстанта]] ([[d:Q186509]]) ## [[0 (лік)|0]] ([[d:Q204]]) ## [[1 (лік)|1]] ([[d:Q199]]) ## [[−1 (лік)|−1]] ([[d:Q310395]]) ## '''[[Пі]]''' ([[d:Q167]]) ## [[Лік e]] ([[d:Q82435]]) # [[Лічбы]] ([[d:Q82990]]) # '''[[Раўнаньне]]''' ([[d:Q11345]]) ## [[Разьвязаньне раўнаньня]] ([[d:Q1879820]]) ## [[Мнагасклад]] ([[d:Q43260]]) ## [[Квадратнае раўнаньне]] ([[d:Q41299]]) ## [[Сыстэма лінейных альгебраічных раўнаньняў]] ([[d:Q11203]]) ## [[Лікавы шэраг]] ([[d:Q170198]]) # [[Фактарыял]] ([[d:Q120976]]) ## [[Гама-функцыя]] ([[d:Q190573]]) # [[Матэматычная формула]] ([[d:Q976981]]) # '''[[Функцыя (матэматыка)|Функцыя]]''' ([[d:Q11348]]) ## [[Ступеняваньне]] ([[d:Q33456]]) ## [[Паказальнікавая функцыя]] ([[d:Q168698]]) ## [[Кампазыцыя функцыяў]] ([[d:Q244761]]) ## '''[[Лягарытм]]''' ([[d:Q11197]]) ## [[Квадратны корань]] ([[d:Q134237]]) # [[Праблемы Гільбэрта]] ([[d:Q273167]]) # '''[[Лік]]''' ([[d:Q11563]]) ## '''[[Камплексны лік]]''' ([[d:Q11567]]) ## [[Уяўны лік]] ([[d:Q9165172]]) ## [[Цэлы лік]] ([[d:Q12503]]) ## [[Ірацыянальны лік]] ([[d:Q607728]]) ## [[Натуральны лік]] ([[d:Q21199]]) ## [[Рацыянальны лік]] ([[d:Q1244890]]) ## [[Рэчаісны лік]] ([[d:Q12916]]) # [[Пазыцыйная натацыя]] ([[d:Q1747853]]) ## [[Арабскія лічбы]] ([[d:Q29961325]]) ## [[Двайковая сыстэма зьлічэньня]] ([[d:Q3913]]) ## [[Дзесятковая сыстэма зьлічэньня]] ([[d:Q81365]]) ## [[Рымскія лічбы]] ([[d:Q38918]]) # [[Тэарэма]] ([[d:Q65943]]) ## '''[[Тэарэма Пітагора]]''' ([[d:Q11518]]) # '''[[Трыганамэтрыя]]''' ([[d:Q8084]]) ## [[Адваротныя трыганамэтрычныя функцыі]] ([[d:Q674533]]) ## [[Трыганамэтрычная функцыя]] ([[d:Q93344]]) ## [[Гіпэрбалічная функцыя]] ([[d:Q204034]]) # [[Зьменная]] ([[d:Q50701]]) # [[Канстанта]] ([[d:Q188248]]) # [[Залатое сечыва]] ([[d:Q41690]]) # [[Табліца множаньня]] ([[d:Q206049]]) === Альгебра, 41 === # '''[[Альгебра]]''' ([[d:Q3968]]) # [[Абстрактная альгебра]] ([[d:Q159943]]) ## [[Альгебраічная тапалёгія]] ([[d:Q212803]]) ### [[Пучок]] ([[d:Q595298]]) ## [[Асацыятыўнасьць]] ([[d:Q177251]]) ## [[Камутатыўная альгебра]] ([[d:Q727659]]) ## [[Камутатыўнасьць]] ([[d:Q165474]]) ## [[Дыстрыбутыўнасьць]] ([[d:Q187959]]) ## [[Поле (матэматыка)|Поле]] ([[d:Q190109]]) ## [[Асноўная тэарэма альгебры]] ([[d:Q192760]]) ## [[Група (матэматыка)|Група]] ([[d:Q83478]]) ### [[Абэлева група]] ([[d:Q181296]]) ### [[Клясыфікацыя простых канчатковых групаў]] ([[d:Q1340623]]) ### [[Фундамэнтальная група]] ([[d:Q662830]]) ### [[Выяўленьне групы]] ([[d:Q1055807]]) ### [[Тэорыя групаў]] ([[d:Q874429]]) ## [[Гамалягічная альгебра]] ([[d:Q579978]]) ## [[Ізамарфізм]] ([[d:Q189112]]) ## [[Модуль (матэматыка)|Модуль]] ([[d:Q18848]]) ## [[Тэорыя выяўленьняў]] ([[d:Q13220368]]) ## [[Тэорыя колцаў]] ([[d:Q1208658]]) ### [[Камутатыўнае колца]] ([[d:Q858656]]) ### [[Тэорыя палёў]] ([[d:Q903820]]) ### [[Тэорыя Галюа]] ([[d:Q92552]]) ### [[Колца]] ([[d:Q161172]]) # [[Альгебраічная геамэтрыя]] ([[d:Q180969]]) ## [[Алегабраічная мнагастайнасьць]] ([[d:Q648995]]) # [[Булева альгебра]] ([[d:Q173183]]) # [[Элемэнтарная альгебра]] ([[d:Q211294]]) ## [[Лінейнае раўнаньне]] ([[d:Q484637]]) # [[Няроўнасьць]] ([[d:Q28113351]]) # '''[[Лінейная альгебра]]''' ([[d:Q82571]]) ## [[Мэтад Гаўса]] ([[d:Q2658]]) ## [[Матрыца]] ([[d:Q44337]]) ### [[Вызначнік]] ([[d:Q178546]]) ### [[Уласныя лікі, вэктары і прасторы]] ([[d:Q190524]]) ## [[Вэктарная прастора]] ([[d:Q125977]]) ### [[Вэктар]] ([[d:Q44528]]) #### [[Вэктарнае множаньне]] ([[d:Q178192]]) #### [[Здабытак скалярны]] ([[d:Q181365]]) # [[Полілінейная альгебра]] ([[d:Q1197190]]) === Вылічэньне і аналіз, 38 === # '''[[Матэматычны аналіз]]''' ([[d:Q7754]]) ## [[Камплексны аналіз]] ([[d:Q193756]]) ### [[Інтэгральная формула Кашы]] ([[d:Q913764]]) ### [[Формула Ойлера]] ([[d:Q184871]]) ### [[Тоесамасьць Ойлера]] ([[d:Q204819]]) ### [[Галяморфная функцыя]] ([[d:Q207476]]) ### [[Рыманава паверхня]] ([[d:Q753035]]) ## [[Функцыянальны аналіз]] ([[d:Q190549]]) ## [[Гарманічны аналіз]] ([[d:Q876215]]) ### [[Аналіз Фур’е]] ([[d:Q1365258]]) ### [[Шэраг Фур’е]] ([[d:Q179467]]) ### [[Пераўтварэньне Фур’е]] ([[d:Q6520159]]) ## '''[[Лікавы аналіз]]''' ([[d:Q11216]]) ### [[Аптымізацыя]] ([[d:Q141495]]) ## [[Рыманава сфэра]] ([[d:Q825857]]) # [[Зьлічэньне]] ([[d:Q149972]]) ## [[Формула Ньютана—Ляйбніца]] ([[d:Q1217677]]) ## [[Дыфэрэнцыйнае зьлічэньне]] ([[d:Q149999]]) ### [[Вытворная функцыі]] ([[d:Q29175]]) ### '''[[Дыфэрэнцыйнае раўнаньне]]''' ([[d:Q11214]]) ### [[Звычайнае дыфэрэнцыяльнае раўнаньне]] ([[d:Q465274]]) ## [[Інтэграл]] ([[d:Q80091]]) ### [[Пераўтварэньне Ляпляса]] ([[d:Q199691]]) ## [[Шматзьменнае вылічэньне]] ([[d:Q2035437]]) ### [[Кратны інтэграл]] ([[d:Q844937]]) ### [[Часная вытворная]] ([[d:Q186475]]) #### [[Раўнаньне Ляпляса]] ([[d:Q339444]]) #### [[Дыфэрэнцыйнае раўнаньне ў часных вытворных]] ([[d:Q271977]]) ### [[Вэктарны аналіз]] ([[d:Q200802]]) ## [[Тэйларавы шэраг]] ([[d:Q131187]]) ## [[Варыяцыйнае зьлічэньне]] ([[d:Q216861]]) # '''[[Бясконцасьць]]''' ([[d:Q205]]) # [[Ліміт]] ([[d:Q177239]]) ## [[Ліміт пасьлядоўнасьці]] ([[d:Q847204]]) ## [[Пасьлядоўнасьць]] ([[d:Q133250]]) ### [[Лік Фібаначчы]] ([[d:Q47577]]) # [[Тэорыя функцыяў рэчаіснай зьменнай]] ([[d:Q854531]]) # [[Тэорыя прыбліжэньняў]] ([[d:Q774123]]) === Дыскрэтная матэматыка, 22 === # [[Дыскрэтная матэматыка]] ([[d:Q121416]]) # [[Камбінаторыка]] ([[d:Q76592]]) ## [[Перастаўка]] ([[d:Q161519]]) # [[Тэорыя графаў]] ([[d:Q131476]]) ## [[Тэарэма аб чатырох фарбах]] ([[d:Q184410]]) ## [[Граф (матэматыка)]] ([[d:Q141488]]) # [[Матэматычная лёгіка]] ([[d:Q1166618]]) ## [[Аксіёма]] ([[d:Q17736]]) ## [[Тэорыя вылічальнасьці]] ([[d:Q818930]]) ### [[Вылічальная функцыя]] ([[d:Q1148456]]) ## [[Тэарэмы Гёдэля аб няпоўнасьці]] ([[d:Q200787]]) ## [[Матэматычная індукцыя]] ([[d:Q178377]]) ## '''[[Матэматычны доказ]]''' ([[d:Q11538]]) ## [[Зьлічэньне выказваньняў]] ([[d:Q200694]]) # '''[[Тэорыя мностваў]]''' ([[d:Q12482]]) ## [[Аксіёма выбару]] ([[d:Q179692]]) ## [[Кантарава тэарэма]] ([[d:Q474881]]) ## [[Пустое мноства]] ([[d:Q226183]]) ## [[Эквівалентная адносіна]] ([[d:Q130998]]) ## [[Наіўная тэорыя мностваў]] ([[d:Q903783]]) ### [[Парадокс Расэла]] ([[d:Q33401]]) ## [[Мноства]] ([[d:Q36161]]) === Геамэтрыя, 64 === # '''[[Геамэтрыя]]''' ([[d:Q8087]]) # [[Аналітычная геамэтрыя]] ([[d:Q134787]]) # '''[[Кут]]''' ([[d:Q11352]]) # [[Кангруэнтнасьць]] ([[d:Q154210]]) # '''[[Сыстэма каардынат]]''' ([[d:Q11210]]) ## [[Прастакутная сыстэма каардынат]] ([[d:Q62912]]) ## [[Палярная сыстэма каардынат]] ([[d:Q62494]]) # [[Дыфэрэнцыяльная геамэтрыя]] ([[d:Q188444]]) ## [[Тэарэма Атыі-Сынгера аб індэксе]] ([[d:Q755991]]) # [[Разьмернасьць]] ([[d:Q4440864]]) # [[Адлегласьць]] ([[d:Q126017]]) # '''[[Плошча]]''' ([[d:Q11500]]) # [[Даўжыня]] ([[d:Q36253]]) # [[Аб’ём]] ([[d:Q39297]]) ## [[Роўніца]] ([[d:Q17285]]) ## [[Трохвымерная прастора]] ([[d:Q34929]]) ## [[Дзьвюхвымерная прастора]] ([[d:Q222032]]) # [[Эўклідава геамэтрыя]] ([[d:Q162886]]) ## [[Эўклідава прастора]] ([[d:Q17295]]) # [[Фрактал]] ([[d:Q81392]]) ## [[Мноства Мандэльброта]] ([[d:Q257]]) # [[Гільбэртава прастора]] ([[d:Q190056]]) # [[Простая]] ([[d:Q37105]]) # [[Мэтрычная прастора]] ([[d:Q180953]]) # [[Неэўклідава геамэтрыя]] ([[d:Q233858]]) # [[Паралельнасьць]] ([[d:Q53875]]) # [[Пункт (геамэтрыя)|Пункт]] ([[d:Q44946]]) # [[Рыманава геамэтрыя]] ([[d:Q761383]]) # [[Падабенства]] ([[d:Q254465]]) # '''[[Сымэтрыя]]''' ([[d:Q12485]]) # [[Тэнзар]] ([[d:Q188524]]) # [[Тапалёгія]] ([[d:Q42989]]) ## [[Кампактная прастора]] ([[d:Q381892]]) ## [[Ойлерава характэрыстыка]] ([[d:Q852973]]) ## [[Агульная тапалёгія]] ([[d:Q621550]]) ## [[Гамалёгія]] ([[d:Q1144780]]) ## [[Гаматопія]] ([[d:Q746083]]) ## [[Тэорыя вузлоў]] ([[d:Q849798]]) ## [[Разнастайнасьць]] ([[d:Q203920]]) ## [[Адкрытае мноства]] ([[d:Q213363]]) ## [[Гіпотэза Пуанкарэ]] ([[d:Q203586]]) ## [[Тапалягічная прастора]] ([[d:Q179899]]) # [[Канічнае сечыва]] ([[d:Q124255]]) ## [[Акружына]] ([[d:Q17278]]) ## [[Эліпс]] ([[d:Q40112]]) ## [[Парабала]] ([[d:Q48297]]) ## [[Гіпэрбала (геамэтрыя)|Гіпэрбала]] ([[d:Q165301]]) # [[Шматкутнік]] ([[d:Q37555]]) ## [[Шасьцікутнік]] ([[d:Q83043]]) ## [[Пяцікутнік]] ([[d:Q127840]]) ## [[Чатырохкутнік]] ([[d:Q36810]]) ### [[Паралелаграм]] ([[d:Q45867]]) ### [[Прастакутнік]] ([[d:Q209]]) ### [[Ромб]] ([[d:Q41159]]) ### [[Квадрат]] ([[d:Q164]]) ### [[Трапэцыя]] ([[d:Q46303]]) ## [[Трыкутнік]] ([[d:Q19821]]) ### [[Трыкутнік Рэлё]] ([[d:Q959203]]) # [[Шматграньнік]] ([[d:Q172937]]) ## [[Куб]] ([[d:Q812880]]) ## [[Прызма (геамэтрыя)|Прызма]] ([[d:Q180544]]) ## [[Піраміда]] ([[d:Q3358290]]) # [[Сфэра]] ([[d:Q12507]]) # [[Выпуклае мноства]] ([[d:Q193657]]) === Іншыя, 32 === # [[Прыкладная матэматыка]] ([[d:Q33521]]) ## [[Тэорыя інфармацыі]] ([[d:Q131222]]) ## [[Інфармацыйная энтрапія]] ([[d:Q204570]]) # [[Тэорыя катэгорыяў]] ([[d:Q217413]]) ## [[Катэгорыя]] ([[d:Q719395]]) ## [[Камутатыўная дыяграма]] ([[d:Q621542]]) # [[Дынамічная сыстэма]] ([[d:Q638328]]) ## [[Нелінейная дынаміка]] ([[d:Q660848]]) ### [[Тэорыя хаосу]] ([[d:Q166314]]) # [[Тэорыя кіраваньня]] ([[d:Q6501221]]) # [[Тэорыя гульняў]] ([[d:Q44455]]) # '''[[Тэорыя лікаў]]''' ([[d:Q12479]]) ## [[Альгебраічная тэорыя лікаў]] ([[d:Q613048]]) ### [[Альгебраічнае лікавае поле]] ([[d:Q616608]]) ### [[Тэорыя палёў клясаў]] ([[d:Q1744580]]) ## [[Аналітычная тэорыя лікаў]] ([[d:Q10843274]]) ### [[Рыманава гіпотэза]] ([[d:Q205966]]) ## [[Дыяфантава раўнаньне]] ([[d:Q905896]]) ## [[Вялікая тэарэма Фэрма]] ([[d:Q132469]]) ## [[Асноўная тэарэма арытмэтыкі]] ([[d:Q670235]]) ## [[Просты лік]] ([[d:Q49008]]) ### [[Тэарэма аб простым ліку]] ([[d:Q386292]]) # [[Дасьледаваньне апэрацыяў]] ([[d:Q194292]]) # [[Чыстая матэматыка]] ([[d:Q837863]]) # [[Тэарэтычная інфарматыка]] ([[d:Q2878974]]) ## [[Тэорыя складанасьці вылічэньняў]] ([[d:Q205084]]) ## [[Тэорыя альгарытмаў]] ([[d:Q844718]]) # [[Лінейнае праграмаваньне]] ([[d:Q202843]]) # [[Нелінейнае праграмаваньне]] ([[d:Q769909]]) # [[Роўнасьць клясаў P і NP]] ([[d:Q746242]]) # [[Мэтад галоўных кампанэнтаў]] ([[d:Q2873]]) # [[Эканамэтрыка]] ([[d:Q160039]]) === Імавернасьць і статыстыка, 45 === # '''[[Імавернасьць]]''' ([[d:Q9492]]) ## [[Тэорыя імавернасьцяў]] ([[d:Q5862903]]) ## [[Тэарэма Баеса]] ([[d:Q182505]]) ## [[Цэнтральная гранічная тэарэма]] ([[d:Q190391]]) ## [[Матэматычнае спадзяваньне]] ([[d:Q200125]]) ## [[Закон вялікіх лікаў]] ([[d:Q207952]]) ## [[Маркавы ланцуг]] ([[d:Q176645]]) ## [[Шчыльнасьць імавернасьці]] ([[d:Q207522]]) ## [[Разьмеркаваньне імавернасьцяў]] ([[d:Q200726]]) ### [[Біномнае разьмеркаваньне]] ([[d:Q185547]]) ### [[Хі-квадрат разьмеркаваньне]] ([[d:Q243462]]) ### [[Паказьнікавае разьмеркаваньне]] ([[d:Q237193]]) ### [[Нармальнае разьмеркаваньне]] ([[d:Q133871]]) #### [[Шматвымернае нармальнае разьмеркаваньне]] ([[d:Q1149000]]) ### [[Разьмеркаваньне Парэта]] ([[d:Q837683]]) ### [[Разьмеркаваньне Пуасона]] ([[d:Q205692]]) ### [[Разьмеркаваньне Ст’юдэнта]] ([[d:Q576072]]) ### [[Неперарыўнае раўнамернае разьмеркаваньне]] ([[d:Q274506]]) ### [[Дыскрэтнае раўнамернае разьмеркаваньне]] ([[d:Q3574718]]) ## [[Імавернасная прастора]] ([[d:Q623472]]) ## [[Выпадковы працэс]] ([[d:Q176737]]) # '''[[Статыстыка]]''' ([[d:Q12483]]) ## [[Баесава выснова]] ([[d:Q812535]]) ## [[Хі-квадрат крытэр]] ([[d:Q1071004]]) ## [[Карэляцыя]] ([[d:Q186290]]) ## [[Лінейная рэгрэсія]] ([[d:Q10861030]]) ## [[Мяжа хібнасьці]] ([[d:Q1352827]]) ## [[Сярэдняе значэньне]] ([[d:Q2796622]]) ### [[Сярэдняе арытмэтычнае]] ([[d:Q19033]]) ## [[Мэдыяна (статыстыка)|Мэдыяна]] ([[d:Q226995]]) ## [[Мэтад максымальнай праўдападобнасьці]] ([[d:Q1045555]]) ## [[Мода (статыстыка)|Мода]] ([[d:Q188224]]) ## [[P-значэньне]] ([[d:Q253255]]) ## [[Выпадковая велічыня]] ([[d:Q176623]]) ## [[Рэгрэсійны аналіз]] ([[d:Q208042]]) ## [[Стандартнае адхіленьне]] ([[d:Q159375]]) ## [[Стандартная памылка]] ([[d:Q620994]]) ## [[Праверка статыстычных гіпотэзаў]] ([[d:Q210832]]) ## [[T-крытэр Ст’юдэнта]] ([[d:Q309479]]) # [[Дыспэрсія выпадковай велічыні]] ([[d:Q175199]]) # [[Плянаваньне экспэрымэнту]] ([[d:Q2334061]]) # [[Рандамаванае кантралюемае выпрабаваньне]] ([[d:Q1436668]]) # [[Мэтадалёгія апытаньня]] ([[d:Q814232]]) # [[Генэральная сукупнасьць]] ([[d:Q49918]]) # [[Адбор выбаркі]] ([[d:Q49908]]) {{Div col end}} cfo8929zfd3856unfkltd92woa734q4 4 251809 2333995 2332141 2022-08-22T07:28:34Z AAkhmedova (WMF) 71752 wikitext text/x-wiki {{Вікіпэдыя:Форум/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. Не забывайцеся на == Загаловак == --> == Спадчыннікі Пінскай ваеннай флатыліі і 1-га навучальнага атрада ВМФ СССР == Усім добры дзень. Хацеў даведацца, ці засталося ў цяперашні час што-небудзь ад 1-га навучальнага атрада ВМФ СССР і Пінскай ваеннай флатыліі? Загадзя дзякую. --[[Удзельнік:Vyacheslav84|Vyacheslav84]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vyacheslav84|гутаркі]]) 11:10, 10 жніўня 2022 (+03) == Вікісустрэча ЦУЭ 2022 году == Вітаю! Як маецеся? Стварыў [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2022/Programme/Submissions/Workshop on mentoring|заяўку]] на ўдзел ад [[:m:Wikimedia Community User Group Belarus/be-tarask|Вікісуполкі Беларусі]] ў Cустрэчы [[:m:Wikimedia Central and Eastern Europe/be-tarask|Вікімэдыі Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы]], якая пройдзе 14—16 кастрычніка 2022 году ў [[Охрыд]]зе (Паўночная Македонія). Буду ўдзячны за падтрымку тут на форуме пад маім допісам. Папярэдні раз браў удзел у Вікісустрэчы ЦУЭ ў [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2019/Programme/Submissions/Workshop on Community health|2019]] годзе. Таксама ёсьць яшчэ [https://docs.google.com/document/d/13iEOtMUnRhjjaH2UABSoxLtaS3JR2D7t/edit адно] месца для ўдзелу ў Вікісустрэчы ЦУЭ 2022 году ад Беларусі. Заяўку варта пасьпець падаць да 23:59 [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2022/Submissions|31 ліпеня]] (CEST). З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 16:11, 28 ліпеня 2022 (UTC+3) : {{Падтрымліваю}}. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 17:27, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}--[[Удзельнік:Хомелка|Хомелка]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Хомелка|гутаркі]]) 19:22, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 20:22, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:10, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Stary Jolup|Stary Jolup]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Stary Jolup|гутаркі]]) 22:36, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 23:25, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Nieszczarda2|Nieszczarda2]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Nieszczarda2|гутаркі]]) 00:35, 30 ліпеня 2022 (+03) == Праект выпраўленай галоўнай старонкі Беларускай Вікіпэдыі == Дзякуючы пільнасьці калегі [[Удзельнік:W|Ўдзельніка:W]] высьветлілася, что цяперашняя [[Галоўная старонка]] даволі нязграбна адлюстроўваецца на смартфонах пры выбары мабільнай вэрсіі яе прагляду. Вынікам супрацы і [[Абмеркаваньне шаблёну:Галоўная старонка/Іншыя праекты|абмеркаваньня]] стаў [[Вікіпэдыя:Праект:Галоўная старонка/Праект|праект выпраўленай галоўнай старонкі]], якім у найбліжэйшы час плянуецца замяніць наяўную вэрсію. Прашу прынамсі паглядзець, ці стройна адлюстроўваецца памянёны праект выпраўленай галоўнай старонкі на вашых прыладах, таксама вітаюцца заўвагі, прапановы і асабліва — з улікам даволі абмежаваных магчымасьцяў — канкрэтная дапамога з удасканаленьня дызайну (пры такой патрэбе). [[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:34, 21 чэрвеня 2022 (+03) : У нас ужо пэўны час няма выяваў дня, таму вырашыў зрабіць колькі на тыдзень. Запрыкмеціў, што сама выява на існай галоўнай старонцы і на праекце цалкам чамусьці не паказваецца. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 01:12, 22 чэрвеня 2022 (+03) :: Здаецца, выправіў гэтую хібу ў праекце галоўнай старонкі. Дарэчы, у тым жа баўгарскім разьдзеле (хоць статус адпаведнай мовы непараўнальны з нашым) проста цяпер аўтаматычна выводзіцца выява дня зь Вікісховішча. Мабыць, у ідэале варта было б і нам так зрабіць, калі няма ўласнаруч абраных выяваў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:09, 22 чэрвеня 2022 (+03) ::: Дзякуй. Мае сэнс цягнуць зь Вікісховішча, але пакуль такога функцыяналу няма дадаў яшчэ колькі выяваў. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 01:34, 23 чэрвеня 2022 (+03) :::: Раней быў робат, які заліваў выявы на месяц. Але цяпер ён не працуе, бо сышоў гаспадар.--[[Удзельнік:Stary Jolup|Stary Jolup]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Stary Jolup|гутаркі]]) 22:38, 28 ліпеня 2022 (+03) == Спроба разабрацца з функцыяналам Вікі == Мне трэба разьмясьціць нейкую інфармацыю так, каб збоку справа ад тэксту быў малюнак, мне здаецца за гэта могуць адказваць шаблёны, але якія яны бываюць, як імі карыстацца, калі ласка, дапамагіце разабрацца, калі ёсьць якое нешта з кшталту туторыялам, буду вельмі ўдзячны за спасылку на такое : Так, для гэтага існуюць шаблёны-карткі. Трэба дапамога ў выкарыстаньні існага ці трэба новы стварыць?. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 11:15, 11 чэрвеня 2022 (+03) :Вітаю! Як маецеся? Таксама магчыма скарыстаць даведку на старонцы [[Вікіпэдыя:Выявы]]. Спасылкі на іншыя старонкі даведкі ёсьць у [[Дапамога:Зьмест]], у тым ліку асновы вікі-фарматаваньня на [[Вікіпэдыя:Памятка]]. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:07, 11 чэрвеня 2022 (UTC+3) == [[Вікіпэдыя:Праект:Віківясна-2022|Віківясна-2022]] == Вітаю! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Праект:Віківясна-2022/Сьпіс]], 15 удзельнікаў і 2 анаміныя карыстальнікі стварылі 342 артыкулы. Сярод іх 7 удзельнікаў і 1 ананімны карыстальнік стварылі 268 артыкулаў у рамках [[:m:Wikimedia CEE Spring 2022/Rules#Belarus (classical)|мясцовага]] конкурсу з крыніцамі без машыннага перакладу пра краіны Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы, акром Беларусі: [[Удзельнік:Stary Jolup]] — 193, [[Удзельнік:Taravyvan Adijene]] — 28, Удзельнік:W — 25, [[Удзельнік:Kazimier Lachnovič]] — 11, [[Удзельнік:Dymitr]] — 5, [[Удзельнік:Jarash]], [[Удзельнік:Visem]] і [[Спэцыяльныя:Унёсак/95.47.59.250|95.47.59.250]] — па 2. Першыя 2 месцы за створаныя артыкулы — пераможныя. Таксама 10 удзельнікаў палепшылі 73 артыкулы. Сярод іх 5 удзельнікаў палепшылі 31 артыкул у рамках мясцовага конкурсу: Удзельнік:Kazimier Lachnovič — 12, Удзельнік:Taravyvan Adijene — 11, Удзельнік:Jarash — 4, [[Удзельнік:Гарбацкі]] і Удзельнік:Stary Jolup — па 2. Першае месца за палепшаныя артыкулы — пераможнае. Віншую пераможцаў і ўсіх удзельнікаў з 2-м найлепшым вынікам паводле ліку палепшаных артыкулаў за ўсе «[[Вікіпэдыя:Віківясна|Віківёсны]]» ад 2015 году.--[[Удзельнік:W]] 11:56, 1 чэрвеня 2021 (UTC+3) == [[Расейская акупацыя Беларусі]] == Пэўны, што нам трэба стварыць адпаведны артыкул, іначай не [[рэжым Лукашэнкі|расейскую акупацыйную адміністрацыю]], а [[Беларусь]] могуць пачаць асацыяваць з расейскімі ваеннымі злачынствамі ва Ўкраіне. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:02, 25 лютага 2022 (+03) :{{За}}--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 12:34, 25 лютага 2022 (+03) : У тэлеграм-канале ўкраінскай Вікіпэдыі прыведзены [https://t.me/WikiUa/4289 сьпіс найпапулярнейшых артыкулаў] за ўчорашні дзень. Усе тэматычныя, пераважная большасьць у нашым разьдзеле адсутнічае. : З 17 лютага па ўсім сьвеце ладзіцца [[:m:Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022/be-tarask|Месяц культурнай дыпляматыі Ўкраіны]]. : Але мы будзем пісаць пра выдуманыя „Ўмесьце“, „акупацыю“ і „мыніпрычом“. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:01, 25 лютага 2022 (+03) :: Калі «акупацыя» выдуманыя, то Беларусь (як і яе грамадзяне) — суўдзельнік расейскія ваенных злачынстваў. Вось з гэтай думкай і пішыце артыкулы (калі зможаце), якія мяркуючы з статыстыкі, дзе ўсе нашы найпапулярнейшыя артыкулы — на беларускую тэматыку, усё адно практычна ніхто ня будзе чытаць. Увогуле, мая справа — агучыць саму ідэю на падставе аналізу той інфармацыі, дзе вядомыя беларусы, якія ня маюць ніякага дачыненьня да акупацыйнага рэжыму, чамусьці апраўдваюцца за агрэсію з акупаванай тэрыторыі Беларусі. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:49, 25 лютага 2022 (+03) ::: Для параўнаньня: за ўчора ў [https://t.me/wikipedyja/1866 нашым сьпісе найпапулярнейшых артыкулаў], акрамя „[[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскага ўварваньня ва Ўкраіну]]“ (дзякую за стварэньне яшчэ раз), няма чаго чытаць. Цяпер актуальная не беларуская тэматыка, а розныя віды сучасных узбраеньняў, украінскія геаграфічныя мясьціны і міжнародная абстаноўка, на жаль. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:42, 25 лютага 2022 (+03) :::: Спрачацца ня буду, бо ў апошнім, мабыць, усё ж ваша праўда, на жаль. Няхай кожны робіць, што можа. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:36, 25 лютага 2022 (+03) [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Форум| ]] == <section begin="announcement-header" />Leadership Development Task Force: Your feedback is appreciated<section end="annoncement-header" /> == <section begin="announcement-content" />:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven Leadership Development Task Force. The purpose of the task force is to advise leadership development work. The team is looking for feedback about the responsibilities of the Leadership Development Task Force. This Meta page shares the proposal for a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|Leadership Development Task Force]] and how [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|you can help.]] Feedback on the proposal will be collected from 7 to 25 February 2022.<section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 20:59, 8 лютага 2022 (+03) === <section begin="announcement-header" />Leadership Development Working Group: Reminder to apply by 10 April 2022<section end="announcement-header" /> === <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|Leadership Development Working Group]]. The purpose of the working group is to advise leadership development work. Feedback was collected in February 2022 and a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|summary of the feedback]] is on Meta-wiki. The application period to join the Working Group is now open and is closing soon on April 10, 2022. Please [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Purpose and Structure#3. How is the working group formed and structured?|review the information about the working group]], share with community members who might be interested, and [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#1. How to participate|apply if you are interested]]. Thank you. -[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 13:16, 4 красавіка 2022 (+03) == Ukraine's Cultural Diplomacy Month: We are back in 2022! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2022.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the second edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 17 February to 17 March 2022. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that made a contribution to world culture. The most active contesters will receive [[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022/Prizes|prizes]].<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia!--[[Удзельнік:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:ValentynNefedov (WMUA)|гутаркі]]) 15:40, 21 лютага 2022 (+03) </div> == Wiki Loves Folklore is extended till 15th March == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">{{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] Greetings from Wiki Loves Folklore International Team, We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc. We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language. Best wishes, '''International Team'''<br /> '''Wiki Loves Folklore''' [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 07:50, 22 лютага 2022 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == Coming soon == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> === Several improvements around templates === Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki: * Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]), * Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]), * and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right). All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. </div> - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 15:38, 28 лютага 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=22907463 --> {{DISPLAYTITLE:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}<languages /> == <section begin="announcement-header" />Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]]. The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]]. You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Sincerely, Movement Strategy and Governance Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 16:09, 7 сакавіка 2022 (+03) :Пераклаў Усеагульны звод паводзінаў на беларускую мову на [[Мэта-Вікі]] ([[:m:Universal Code of Conduct/be-tarask]]).--[[Удзельнік:W]] 14:57, 17 сакавіка 2022 (UTC+3) == Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow == [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. ([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram]) The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]] A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]]. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 17:40, 14 сакавіка 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == Feminism and Folklore 2022 ends soon == [[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|right|frameless|250px]] [[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] which is an international writing contest organized at Wikipedia ends soon that is on <b>31 March 2022 11:59 UTC</b>. This is the last chance of the year to write about feminism, women biographies and gender-focused topics such as <i>folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more</i> Keep an eye on the project page for declaration of Winners. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 17:28, 26 сакавіка 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf&oldid=23060054 --> == <section begin="announcement-header" />Movement Strategy and Governance News – Issue 6<section end="announcement-header"/> == <section begin="ucoc-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 6, April 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the sixth issue of Movement Strategy and Governance News! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board of trustees elections and other relevant MSG topics. This Newsletter will be distributed quarterly, while the more frequent Updates will also be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Leadership Development -''' A Working Group is Forming! - The application to join the Leadership Development Working Group closed on April 10th, 2022, and up to 12 community members will be selected to participate in the working group. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continue reading]]) *'''Universal Code of Conduct Ratification Results are out! -''' The global decision process on the enforcement of the UCoC via SecurePoll was held from 7 to 21 March. Over 2,300 eligible voters from at least 128 different home projects submitted their opinions and comments. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continue reading]]) *'''Movement Discussions on Hubs -''' The Global Conversation event on Regional and Thematic Hubs was held on Saturday, March 12, and was attended by 84 diverse Wikimedians from across the movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continue reading]]) *'''Movement Strategy Grants Remain Open! -''' Since the start of the year, six proposals with a total value of about $80,000 USD have been approved. Do you have a movement strategy project idea? Reach out to us! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continue reading]]) *'''The Movement Charter Drafting Committee is All Set! -''' The Committee of fifteen members which was elected in October 2021, has agreed on the essential values and methods for its work, and has started to create the outline of the Movement Charter draft. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continue reading]]) *'''Introducing Movement Strategy Weekly -''' Contribute and Subscribe! - The MSG team have just launched the updates portal, which is connected to the various Movement Strategy pages on Meta-wiki. Subscriber to get up-to-date news about the various ongoing projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continue reading]]) *'''Diff Blogs -''' Check out the most recent publications about Movement Strategy on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continue reading]]) </div><section end="ucoc-newsletter"/> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 14:16, 14 красавіка 2022 (+03) === Next steps: Universal Code of Conduct (UCoC) and UCoC Enforcement Guidelines === After reviewing vote results and accompanying comments, the Community Affairs Committee decided to launch a fresh round of community consultations. After that, the refined text of the Guidelines will be put for another vote. The comments have shown that community members unequivocally support creating a safe and welcoming culture that stops hostile and toxic behaviour, supports victims of such actions, and encourages good-faith people to be productive on the Wikimedia projects. While the results did show that support for the UCoC Guidelines exceeded the required 50%+1 vote, the comments highlighted that further revisions would be required to have strong community support to follow through with enforcement. Therefore the Committee instructed the Foundation to: Conduct another round of community consultations, and put the newly-refined Guidelines for a community vote. The WMF team will seek feedback on four topics that stood out among the voter comments. You can learn more about the four topics and the Committee's findings on [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/April_2022_-_Board_of_Trustees_on_Next_steps:_Universal_Code_of_Conduct_(UCoC)_and_UCoC_Enforcement_Guidelines this Meta page]. Regards, --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 14:48, 23 красавіка 2022 (+03) === <section begin="announcement-header" />Report on Voter Feedback from Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines Ratification <section end="announcement-header" />=== <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, The Universal Code of Conduct (UCoC) project team has completed the analysis of the feedback accompanying the ratification vote on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. Following the completion of the UCoC Enforcement Guidelines Draft in 2022, the guidelines were voted on by the Wikimedian community. Voters cast votes from 137 communities, with the top 9 communities being: English, German, French, Russian, Polish, Spanish, Chinese, Japanese, Italian Wikipedias, and Meta-wiki. Those voting had the opportunity to provide comments on the contents of the Draft document. 658 participants left comments. 77% of the comments are written in English. Voters wrote comments in 24 languages with the largest numbers in English (508), German (34), Japanese (28), French (25), and Russian (12). A report will be sent to the Revision Drafting Committee who will refine the enforcement guidelines based on the community feedback received from the recently concluded vote. A public version of the report is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report|'''published on Meta-wiki here''']]. The report is available in translated versions on Meta-wiki. {{int:please-translate}} Again, we thank all who participated in the vote and discussions. We invite everyone to contribute during the next community discussions. More information about the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines can be found [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|on Meta-wiki]]. On behalf of the Universal Code of Conduct project team<br /><section end="announcement-content" /> Delivered by --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 13:07, 26 траўня 2022 (+03) ===Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines=== Hi all, After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee Community Affairs committee (CAC)] of the Board asked [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ that several areas of the guidelines be reviewed for improvements]. Having analysed the comments of community members who participated in the vote on the Guidelines for implementing the UCoC, the CAC decided to launch another round of community consultations. Upon completion of these consultations, the community will have an opportunity to vote on the revised UCoC Implementation Guidelines. According to the analysis, the comments highlighted three critical groups of questions: 1. On (mandatory) training in the UCoC and its Guidelines; 2. On balancing privacy protection and due process; 3. On the requirement that certain groups of users affirm they will acknowledge and adhere to the Universal Code of Conduct. The Revisions Committee kindly asks you to leave your answers and comments on [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions/en this Meta page]. (''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions/Announcement See full announcement]''). --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 00:15, 3 чэрвеня 2022 (+03) == <section begin="announcement-header" />Join the Wikimedia Foundation Annual Plan conversations with Maryana Iskander<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']] :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello, The [[m:Special:MyLanguage/Movement Communications|Movement Communications]] and [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] teams invite you to discuss the '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|2022-23 Wikimedia Foundation Annual Plan]]''', a plan of record for the Wikimedia Foundation's work. These conversations continue [[m:User:MIskander-WMF|Maryana Iskander]]'s [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Chief Executive Officer/Maryana’s Listening Tour|Wikimedia Foundation Chief Executive Officer listening tour]]. The conversations are about these questions: * The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia 2030|2030 Wikimedia Movement Strategy]] sets a direction toward "knowledge as a service" and "knowledge equity". The Wikimedia Foundation wants to plan according to these two goals. How do you think the Wikimedia Foundation should apply them to our work? * The Wikimedia Foundation continues to explore better ways of working at a regional level. We have increased our regional focus in areas like grants, new features, and community conversations. What is working well? How can we improve? * Anyone can contribute to the Movement Strategy process. Let's collect your activities, ideas, requests, and lessons learned. How can the Wikimedia Foundation better support the volunteers and affiliates working in Movement Strategy activities? You can find [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft/Your Input|'''the schedule of calls on Meta-wiki''']]. The information will be available in multiple languages. Each call will be open to anyone to attend. Live interpretation will be available in some calls. Best regards,<br /><section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 12:56, 15 красавіка 2022 (+03) == <section begin="announcement-header" />2022 Board of Trustees Call for Candidates<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Board of Trustees seeks candidates for the 2022 Board of Trustees election. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Read more on Meta-wiki.''']] The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is here! Please consider submitting your candidacy to serve on the Board of Trustees. The Wikimedia Foundation Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's operations. Community-and-affiliate selected trustees and Board-appointed trustees make up the Board of Trustees. Each trustee serves a three year term. The Wikimedia community has the opportunity to vote for community-and-affiliate selected trustees. The Wikimedia community will vote to fill two seats on the Board in 2022. This is an opportunity to improve the representation, diversity, and expertise of the Board as a team. Who are potential candidates? Are you a potential candidate? Find out more on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Apply to be a Candidate page]]. Thank you for your support, Movement Strategy and Governance on behalf of the Elections Committee and the Board of Trustees<br /><section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 21:12, 25 красавіка 2022 (+03) == New Wikipedia Library Collections Available Now - April 2022 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello Wikimedians! [[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]] [[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] has free access to new paywalled reliable sources. You can these and dozens more collections at https://wikipedialibrary.wmflabs.org/: * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/128/ Wiley]''' – journals, books, and research resources, covering life, health, social, and physical sciences * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/125/ OECD]''' – OECD iLibrary, Data, and Multimedia​​ published by the Organisation for Economic Cooperation and Development * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/129/ SPIE Digital Library]''' – journals and eBooks on optics and photonics applied research Many other sources are freely available for experienced editors, including collections which recently became accessible to all eligible editors: Cambridge University Press, BMJ, AAAS, Érudit and more. Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects: log in today! <br>--The Wikipedia Library Team 16:16, 26 красавіка 2022 (+03) :<small>This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].</small> </div> <!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&oldid=23036656 --> == Coming soon: Improvements for templates == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <!--T:11--> [[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]] Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon: The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]] In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]] Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. We would love to hear your feedback on our talk pages! </div> -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 14:13, 29 красавіка 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=23222263 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Editing news 2022 #1</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/><i>[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</i> [[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|New editors were more successful with this new tool.]] The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|New topic tool]] helps editors create new ==Sections== on discussion pages. New editors are more successful with this new tool. You can [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|read the report]]. Soon, the Editing team will offer this to all editors at the 20 Wikipedias that participated in the test. You will be able to turn it off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].<section end="message"/> </div> [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 21:54, 2 траўня 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=22019984 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees election 2022 - Call for Election Volunteers</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Movement Strategy and Governance team is looking for community members to serve as election volunteers in the upcoming Board of Trustees election. The idea of the Election Volunteer Program came up during the 2021 Wikimedia Board of Trustees Election. This program turned out to be successful. With the help of Election Volunteers we were able to increase outreach and participation in the election by 1,753 voters over 2017. Overall turnout was 10.13%, 1.1 percentage points more, and 214 wikis were represented in the election. There were a total of 74 wikis that did not participate in 2017 that produced voters in the 2021 election. Can you help increase the participation even more? Election volunteers will help in the following areas: * Translate short messages and announce the ongoing election process in community channels * Optional: Monitor community channels for community comments and questions Volunteers should: * Maintain the friendly space policy during conversations and events * Present the guidelines and voting information to the community in a neutral manner Do you want to be an election volunteer and ensure your community is represented in the vote? Sign up [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|here]] to receive updates. You can use the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|talk page]] for questions about translation.<br /><section end="announcement-content" /> </div> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 15:54, 6 траўня 2022 (+03) == Invitation to participate in the #WPWPCampaign 2022 == Dear Wikimedians, We are glad to inform you that the 2022 edition of Wikipedia Pages Wanting Photos campaign is coming up in July. This is a formal invitation to invite individuals and communities to join the campaign to help improve Wikipedia articles with photos and contextual images. The campaign will run from July 1 to August 31, 2022 and several communities and Wikimedia Affiliates have already indicated interest to organize the campaign in their localities. Please find your community or community closer to you to participate: [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/Participating Communities|WPWP2022 Campaign: Participating Communities]]. The campaign primarily aims to promote using images from Wikimedia Commons to enrich Wikipedia articles that are lacking them. Participants will choose among Wikipedia pages without photos, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years. In this third edition of the campaign, eligibility criteria have been revised based on feedback and campaign Evaluation Reports of the previous editions. Please find more [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/FAQ and Contest Rules|details about these changes and our FAQ here on Meta-Wiki]] For more information, please visit the [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022|campaign page on Meta-Wiki]]. Best,<br/> [[User:Ammarpad|Ammar A.]]<br/> Global Coordinator<br/> Wikipedia Pages Wanting Photos Campaign 2022.<br /> 20:39, 31 траўня 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Martin Urbanec@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikipedia_Pages_Wanting_Photos/Distribution_list&oldid=23230284 --> == Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Hi, Greetings The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced! We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]''' Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project. We hope to have you contribute to the campaign next year. '''Thank you,''' '''Wiki Loves Folklore International Team''' --[[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 19:12, 4 ліпеня 2022 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=23454230 --> == <section begin="announcement-header" /> Propose statements for the 2022 Election Compass<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Community members in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass.]] An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. Here is the timeline for the Election Compass: July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements August 5 - 12: candidates align themselves with the statements August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 14:52, 12 ліпеня 2022 (+03) == <section begin="announcement-header" /> Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi everyone, The Affiliate Representatives have completed their voting period. The selected 2022 Board of Trustees candidates are: * Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]]) * Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]]) * Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]]) * Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]]) * Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]]) * Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]]) You may see more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this Board election. The Affiliate organizations selected representatives to vote on behalf of the Affiliate organization. The Affiliate Representatives proposed questions for the candidates to answer in mid-June. These answers from candidates and the information provided from the Analysis Committee provided support for the representatives as they made their decision. Please take a moment to appreciate the Affiliate Representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. These hours of volunteer work connect us across understanding and perspective. Thank you for your participation. Thank you to the community members who put themselves forward as candidates for the Board of Trustees. Considering joining the Board of Trustees is no small decision. The time and dedication candidates have shown to this point speaks to their commitment to this movement. Congratulations to those candidates who have been selected. A great amount of appreciation and gratitude for those candidates not selected. Please continue to share your leadership with Wikimedia. What can voters do now? [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Review the results of the Affiliate selection process]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|Read more here about the next steps in the 2022 Board of Trustee election]]. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 22:30, 20 ліпеня 2022 (+03) == <section begin="announcement-header" />Movement Strategy and Governance News – Issue 7<section end="announcement-header"/> == <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 7, July-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation. The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]]) * '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]]) * '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]]) * '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]]) * '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]]) * '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]]) * '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]]) * '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]]) * '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]]) * '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 10:59, 25 ліпеня 2022 (+03) == <section begin="announcement-header" /> Vote for Election Compass Statements<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Volunteers in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|vote for statements to use in the Election Compass]]. You can vote for the statements you would like to see included in the Election Compass on Meta-wiki. An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. Here is the timeline for the Election Compass: *<s>July 8 - 20: Volunteers propose statements for the Election Compass</s> *<s>July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements</s> *July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements *August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements *August 5 - 12: candidates align themselves with the statements *August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' <section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 14:32, 27 ліпеня 2022 (+03) == Присоединяйтесь к форуму Стратегии движения == Всем привет, [https://forum.movement-strategy.org/ Форум Стратегии движения] (MS Forum) — это многоязычное пространство для совместного обсуждения всех вопросов, связанных с реализацией Стратегии движения. Приглашаем всех участников Движения к сотрудничеству на форуме Стратегии движения. Цель форума - построение сотрудничества между сообществами с помощью инклюзивной и многоязычной платформы. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy Стратегия движения] — это совместная работа по созданию будущего движения Викимедиа. Каждый может внести свой вклад в Стратегию движения — от одного комментария до разработки проекта. Присоединяйтесь к форуму со своей учетной записью Викимедиа, участвуйте в беседах и задавайте вопросы на своем языке. Команда по Стратегии движения и управлению (MSG) выдвинула предложение о создании форума в мае 2022 года. Был проведен 2-х месячный период рассмотрения предложения сообществом, который завершился 24 июля 2022 года. Вы можете ознакомиться с отчетом об обзоре сообщества [https://forum.movement-strategy.org/t/ms-forum-community-review-report/1436 здесь]. Мы будем рады видеть вас на форуме! С уважением, Команда по Стратегии движения и управлению --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 10:28, 22 жніўня 2022 (+03) 7yx47070zdkz07rbw5b4fg9uqibsebz 2333996 2333995 2022-08-22T07:32:57Z AAkhmedova (WMF) 71752 wikitext text/x-wiki {{Вікіпэдыя:Форум/Шапка}}<!-- НЕ ВЫДАЛЯЙЦЕ ГЭТЫ РАДОК, ПІШЫЦЕ ПАД ІМ. Не забывайцеся на == Загаловак == --> == Спадчыннікі Пінскай ваеннай флатыліі і 1-га навучальнага атрада ВМФ СССР == Усім добры дзень. Хацеў даведацца, ці засталося ў цяперашні час што-небудзь ад 1-га навучальнага атрада ВМФ СССР і Пінскай ваеннай флатыліі? Загадзя дзякую. --[[Удзельнік:Vyacheslav84|Vyacheslav84]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Vyacheslav84|гутаркі]]) 11:10, 10 жніўня 2022 (+03) == Вікісустрэча ЦУЭ 2022 году == Вітаю! Як маецеся? Стварыў [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2022/Programme/Submissions/Workshop on mentoring|заяўку]] на ўдзел ад [[:m:Wikimedia Community User Group Belarus/be-tarask|Вікісуполкі Беларусі]] ў Cустрэчы [[:m:Wikimedia Central and Eastern Europe/be-tarask|Вікімэдыі Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы]], якая пройдзе 14—16 кастрычніка 2022 году ў [[Охрыд]]зе (Паўночная Македонія). Буду ўдзячны за падтрымку тут на форуме пад маім допісам. Папярэдні раз браў удзел у Вікісустрэчы ЦУЭ ў [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2019/Programme/Submissions/Workshop on Community health|2019]] годзе. Таксама ёсьць яшчэ [https://docs.google.com/document/d/13iEOtMUnRhjjaH2UABSoxLtaS3JR2D7t/edit адно] месца для ўдзелу ў Вікісустрэчы ЦУЭ 2022 году ад Беларусі. Заяўку варта пасьпець падаць да 23:59 [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2022/Submissions|31 ліпеня]] (CEST). З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 16:11, 28 ліпеня 2022 (UTC+3) : {{Падтрымліваю}}. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 17:27, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}--[[Удзельнік:Хомелка|Хомелка]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Хомелка|гутаркі]]) 19:22, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 20:22, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 21:10, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Stary Jolup|Stary Jolup]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Stary Jolup|гутаркі]]) 22:36, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:DobryBrat|DobryBrat]] ([[Гутаркі ўдзельніка:DobryBrat|гутаркі]]) 23:25, 28 ліпеня 2022 (+03) : {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Nieszczarda2|Nieszczarda2]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Nieszczarda2|гутаркі]]) 00:35, 30 ліпеня 2022 (+03) == Праект выпраўленай галоўнай старонкі Беларускай Вікіпэдыі == Дзякуючы пільнасьці калегі [[Удзельнік:W|Ўдзельніка:W]] высьветлілася, что цяперашняя [[Галоўная старонка]] даволі нязграбна адлюстроўваецца на смартфонах пры выбары мабільнай вэрсіі яе прагляду. Вынікам супрацы і [[Абмеркаваньне шаблёну:Галоўная старонка/Іншыя праекты|абмеркаваньня]] стаў [[Вікіпэдыя:Праект:Галоўная старонка/Праект|праект выпраўленай галоўнай старонкі]], якім у найбліжэйшы час плянуецца замяніць наяўную вэрсію. Прашу прынамсі паглядзець, ці стройна адлюстроўваецца памянёны праект выпраўленай галоўнай старонкі на вашых прыладах, таксама вітаюцца заўвагі, прапановы і асабліва — з улікам даволі абмежаваных магчымасьцяў — канкрэтная дапамога з удасканаленьня дызайну (пры такой патрэбе). [[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:34, 21 чэрвеня 2022 (+03) : У нас ужо пэўны час няма выяваў дня, таму вырашыў зрабіць колькі на тыдзень. Запрыкмеціў, што сама выява на існай галоўнай старонцы і на праекце цалкам чамусьці не паказваецца. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 01:12, 22 чэрвеня 2022 (+03) :: Здаецца, выправіў гэтую хібу ў праекце галоўнай старонкі. Дарэчы, у тым жа баўгарскім разьдзеле (хоць статус адпаведнай мовы непараўнальны з нашым) проста цяпер аўтаматычна выводзіцца выява дня зь Вікісховішча. Мабыць, у ідэале варта было б і нам так зрабіць, калі няма ўласнаруч абраных выяваў. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:09, 22 чэрвеня 2022 (+03) ::: Дзякуй. Мае сэнс цягнуць зь Вікісховішча, але пакуль такога функцыяналу няма дадаў яшчэ колькі выяваў. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 01:34, 23 чэрвеня 2022 (+03) :::: Раней быў робат, які заліваў выявы на месяц. Але цяпер ён не працуе, бо сышоў гаспадар.--[[Удзельнік:Stary Jolup|Stary Jolup]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Stary Jolup|гутаркі]]) 22:38, 28 ліпеня 2022 (+03) == Спроба разабрацца з функцыяналам Вікі == Мне трэба разьмясьціць нейкую інфармацыю так, каб збоку справа ад тэксту быў малюнак, мне здаецца за гэта могуць адказваць шаблёны, але якія яны бываюць, як імі карыстацца, калі ласка, дапамагіце разабрацца, калі ёсьць якое нешта з кшталту туторыялам, буду вельмі ўдзячны за спасылку на такое : Так, для гэтага існуюць шаблёны-карткі. Трэба дапамога ў выкарыстаньні існага ці трэба новы стварыць?. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 11:15, 11 чэрвеня 2022 (+03) :Вітаю! Як маецеся? Таксама магчыма скарыстаць даведку на старонцы [[Вікіпэдыя:Выявы]]. Спасылкі на іншыя старонкі даведкі ёсьць у [[Дапамога:Зьмест]], у тым ліку асновы вікі-фарматаваньня на [[Вікіпэдыя:Памятка]]. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:07, 11 чэрвеня 2022 (UTC+3) == [[Вікіпэдыя:Праект:Віківясна-2022|Віківясна-2022]] == Вітаю! Як маецеся? Паводле [[Вікіпэдыя:Праект:Віківясна-2022/Сьпіс]], 15 удзельнікаў і 2 анаміныя карыстальнікі стварылі 342 артыкулы. Сярод іх 7 удзельнікаў і 1 ананімны карыстальнік стварылі 268 артыкулаў у рамках [[:m:Wikimedia CEE Spring 2022/Rules#Belarus (classical)|мясцовага]] конкурсу з крыніцамі без машыннага перакладу пра краіны Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы, акром Беларусі: [[Удзельнік:Stary Jolup]] — 193, [[Удзельнік:Taravyvan Adijene]] — 28, Удзельнік:W — 25, [[Удзельнік:Kazimier Lachnovič]] — 11, [[Удзельнік:Dymitr]] — 5, [[Удзельнік:Jarash]], [[Удзельнік:Visem]] і [[Спэцыяльныя:Унёсак/95.47.59.250|95.47.59.250]] — па 2. Першыя 2 месцы за створаныя артыкулы — пераможныя. Таксама 10 удзельнікаў палепшылі 73 артыкулы. Сярод іх 5 удзельнікаў палепшылі 31 артыкул у рамках мясцовага конкурсу: Удзельнік:Kazimier Lachnovič — 12, Удзельнік:Taravyvan Adijene — 11, Удзельнік:Jarash — 4, [[Удзельнік:Гарбацкі]] і Удзельнік:Stary Jolup — па 2. Першае месца за палепшаныя артыкулы — пераможнае. Віншую пераможцаў і ўсіх удзельнікаў з 2-м найлепшым вынікам паводле ліку палепшаных артыкулаў за ўсе «[[Вікіпэдыя:Віківясна|Віківёсны]]» ад 2015 году.--[[Удзельнік:W]] 11:56, 1 чэрвеня 2021 (UTC+3) == [[Расейская акупацыя Беларусі]] == Пэўны, што нам трэба стварыць адпаведны артыкул, іначай не [[рэжым Лукашэнкі|расейскую акупацыйную адміністрацыю]], а [[Беларусь]] могуць пачаць асацыяваць з расейскімі ваеннымі злачынствамі ва Ўкраіне. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 12:02, 25 лютага 2022 (+03) :{{За}}--[[Удзельнік:Lesnas ättling|Lesnas ättling]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Lesnas ättling|гутаркі]]) 12:34, 25 лютага 2022 (+03) : У тэлеграм-канале ўкраінскай Вікіпэдыі прыведзены [https://t.me/WikiUa/4289 сьпіс найпапулярнейшых артыкулаў] за ўчорашні дзень. Усе тэматычныя, пераважная большасьць у нашым разьдзеле адсутнічае. : З 17 лютага па ўсім сьвеце ладзіцца [[:m:Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022/be-tarask|Месяц культурнай дыпляматыі Ўкраіны]]. : Але мы будзем пісаць пра выдуманыя „Ўмесьце“, „акупацыю“ і „мыніпрычом“. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 16:01, 25 лютага 2022 (+03) :: Калі «акупацыя» выдуманыя, то Беларусь (як і яе грамадзяне) — суўдзельнік расейскія ваенных злачынстваў. Вось з гэтай думкай і пішыце артыкулы (калі зможаце), якія мяркуючы з статыстыкі, дзе ўсе нашы найпапулярнейшыя артыкулы — на беларускую тэматыку, усё адно практычна ніхто ня будзе чытаць. Увогуле, мая справа — агучыць саму ідэю на падставе аналізу той інфармацыі, дзе вядомыя беларусы, якія ня маюць ніякага дачыненьня да акупацыйнага рэжыму, чамусьці апраўдваюцца за агрэсію з акупаванай тэрыторыі Беларусі. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 16:49, 25 лютага 2022 (+03) ::: Для параўнаньня: за ўчора ў [https://t.me/wikipedyja/1866 нашым сьпісе найпапулярнейшых артыкулаў], акрамя „[[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскага ўварваньня ва Ўкраіну]]“ (дзякую за стварэньне яшчэ раз), няма чаго чытаць. Цяпер актуальная не беларуская тэматыка, а розныя віды сучасных узбраеньняў, украінскія геаграфічныя мясьціны і міжнародная абстаноўка, на жаль. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 17:42, 25 лютага 2022 (+03) :::: Спрачацца ня буду, бо ў апошнім, мабыць, усё ж ваша праўда, на жаль. Няхай кожны робіць, што можа. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 18:36, 25 лютага 2022 (+03) [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Форум| ]] == <section begin="announcement-header" />Leadership Development Task Force: Your feedback is appreciated<section end="annoncement-header" /> == <section begin="announcement-content" />:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven Leadership Development Task Force. The purpose of the task force is to advise leadership development work. The team is looking for feedback about the responsibilities of the Leadership Development Task Force. This Meta page shares the proposal for a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|Leadership Development Task Force]] and how [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|you can help.]] Feedback on the proposal will be collected from 7 to 25 February 2022.<section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 20:59, 8 лютага 2022 (+03) === <section begin="announcement-header" />Leadership Development Working Group: Reminder to apply by 10 April 2022<section end="announcement-header" /> === <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|Leadership Development Working Group]]. The purpose of the working group is to advise leadership development work. Feedback was collected in February 2022 and a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|summary of the feedback]] is on Meta-wiki. The application period to join the Working Group is now open and is closing soon on April 10, 2022. Please [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Purpose and Structure#3. How is the working group formed and structured?|review the information about the working group]], share with community members who might be interested, and [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#1. How to participate|apply if you are interested]]. Thank you. -[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 13:16, 4 красавіка 2022 (+03) == Ukraine's Cultural Diplomacy Month: We are back in 2022! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2022.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the second edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 17 February to 17 March 2022. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that made a contribution to world culture. The most active contesters will receive [[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022/Prizes|prizes]].<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia!--[[Удзельнік:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:ValentynNefedov (WMUA)|гутаркі]]) 15:40, 21 лютага 2022 (+03) </div> == Wiki Loves Folklore is extended till 15th March == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">{{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] Greetings from Wiki Loves Folklore International Team, We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc. We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language. Best wishes, '''International Team'''<br /> '''Wiki Loves Folklore''' [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 07:50, 22 лютага 2022 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == Coming soon == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> === Several improvements around templates === Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki: * Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]), * Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]), * and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right). All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. </div> - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 15:38, 28 лютага 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=22907463 --> {{DISPLAYTITLE:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}<languages /> == <section begin="announcement-header" />Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]]. The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]]. You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Sincerely, Movement Strategy and Governance Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 16:09, 7 сакавіка 2022 (+03) :Пераклаў Усеагульны звод паводзінаў на беларускую мову на [[Мэта-Вікі]] ([[:m:Universal Code of Conduct/be-tarask]]).--[[Удзельнік:W]] 14:57, 17 сакавіка 2022 (UTC+3) == Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow == [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. ([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram]) The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]] A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]]. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 17:40, 14 сакавіка 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == Feminism and Folklore 2022 ends soon == [[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|right|frameless|250px]] [[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] which is an international writing contest organized at Wikipedia ends soon that is on <b>31 March 2022 11:59 UTC</b>. This is the last chance of the year to write about feminism, women biographies and gender-focused topics such as <i>folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more</i> Keep an eye on the project page for declaration of Winners. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 17:28, 26 сакавіка 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf&oldid=23060054 --> == <section begin="announcement-header" />Movement Strategy and Governance News – Issue 6<section end="announcement-header"/> == <section begin="ucoc-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 6, April 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the sixth issue of Movement Strategy and Governance News! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board of trustees elections and other relevant MSG topics. This Newsletter will be distributed quarterly, while the more frequent Updates will also be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Leadership Development -''' A Working Group is Forming! - The application to join the Leadership Development Working Group closed on April 10th, 2022, and up to 12 community members will be selected to participate in the working group. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continue reading]]) *'''Universal Code of Conduct Ratification Results are out! -''' The global decision process on the enforcement of the UCoC via SecurePoll was held from 7 to 21 March. Over 2,300 eligible voters from at least 128 different home projects submitted their opinions and comments. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continue reading]]) *'''Movement Discussions on Hubs -''' The Global Conversation event on Regional and Thematic Hubs was held on Saturday, March 12, and was attended by 84 diverse Wikimedians from across the movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continue reading]]) *'''Movement Strategy Grants Remain Open! -''' Since the start of the year, six proposals with a total value of about $80,000 USD have been approved. Do you have a movement strategy project idea? Reach out to us! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continue reading]]) *'''The Movement Charter Drafting Committee is All Set! -''' The Committee of fifteen members which was elected in October 2021, has agreed on the essential values and methods for its work, and has started to create the outline of the Movement Charter draft. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continue reading]]) *'''Introducing Movement Strategy Weekly -''' Contribute and Subscribe! - The MSG team have just launched the updates portal, which is connected to the various Movement Strategy pages on Meta-wiki. Subscriber to get up-to-date news about the various ongoing projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continue reading]]) *'''Diff Blogs -''' Check out the most recent publications about Movement Strategy on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continue reading]]) </div><section end="ucoc-newsletter"/> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 14:16, 14 красавіка 2022 (+03) === Next steps: Universal Code of Conduct (UCoC) and UCoC Enforcement Guidelines === After reviewing vote results and accompanying comments, the Community Affairs Committee decided to launch a fresh round of community consultations. After that, the refined text of the Guidelines will be put for another vote. The comments have shown that community members unequivocally support creating a safe and welcoming culture that stops hostile and toxic behaviour, supports victims of such actions, and encourages good-faith people to be productive on the Wikimedia projects. While the results did show that support for the UCoC Guidelines exceeded the required 50%+1 vote, the comments highlighted that further revisions would be required to have strong community support to follow through with enforcement. Therefore the Committee instructed the Foundation to: Conduct another round of community consultations, and put the newly-refined Guidelines for a community vote. The WMF team will seek feedback on four topics that stood out among the voter comments. You can learn more about the four topics and the Committee's findings on [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/April_2022_-_Board_of_Trustees_on_Next_steps:_Universal_Code_of_Conduct_(UCoC)_and_UCoC_Enforcement_Guidelines this Meta page]. Regards, --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 14:48, 23 красавіка 2022 (+03) === <section begin="announcement-header" />Report on Voter Feedback from Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines Ratification <section end="announcement-header" />=== <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, The Universal Code of Conduct (UCoC) project team has completed the analysis of the feedback accompanying the ratification vote on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. Following the completion of the UCoC Enforcement Guidelines Draft in 2022, the guidelines were voted on by the Wikimedian community. Voters cast votes from 137 communities, with the top 9 communities being: English, German, French, Russian, Polish, Spanish, Chinese, Japanese, Italian Wikipedias, and Meta-wiki. Those voting had the opportunity to provide comments on the contents of the Draft document. 658 participants left comments. 77% of the comments are written in English. Voters wrote comments in 24 languages with the largest numbers in English (508), German (34), Japanese (28), French (25), and Russian (12). A report will be sent to the Revision Drafting Committee who will refine the enforcement guidelines based on the community feedback received from the recently concluded vote. A public version of the report is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report|'''published on Meta-wiki here''']]. The report is available in translated versions on Meta-wiki. {{int:please-translate}} Again, we thank all who participated in the vote and discussions. We invite everyone to contribute during the next community discussions. More information about the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines can be found [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|on Meta-wiki]]. On behalf of the Universal Code of Conduct project team<br /><section end="announcement-content" /> Delivered by --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 13:07, 26 траўня 2022 (+03) ===Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines=== Hi all, After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee Community Affairs committee (CAC)] of the Board asked [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ that several areas of the guidelines be reviewed for improvements]. Having analysed the comments of community members who participated in the vote on the Guidelines for implementing the UCoC, the CAC decided to launch another round of community consultations. Upon completion of these consultations, the community will have an opportunity to vote on the revised UCoC Implementation Guidelines. According to the analysis, the comments highlighted three critical groups of questions: 1. On (mandatory) training in the UCoC and its Guidelines; 2. On balancing privacy protection and due process; 3. On the requirement that certain groups of users affirm they will acknowledge and adhere to the Universal Code of Conduct. The Revisions Committee kindly asks you to leave your answers and comments on [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions/en this Meta page]. (''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions/Announcement See full announcement]''). --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 00:15, 3 чэрвеня 2022 (+03) == <section begin="announcement-header" />Join the Wikimedia Foundation Annual Plan conversations with Maryana Iskander<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']] :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello, The [[m:Special:MyLanguage/Movement Communications|Movement Communications]] and [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] teams invite you to discuss the '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|2022-23 Wikimedia Foundation Annual Plan]]''', a plan of record for the Wikimedia Foundation's work. These conversations continue [[m:User:MIskander-WMF|Maryana Iskander]]'s [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Chief Executive Officer/Maryana’s Listening Tour|Wikimedia Foundation Chief Executive Officer listening tour]]. The conversations are about these questions: * The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia 2030|2030 Wikimedia Movement Strategy]] sets a direction toward "knowledge as a service" and "knowledge equity". The Wikimedia Foundation wants to plan according to these two goals. How do you think the Wikimedia Foundation should apply them to our work? * The Wikimedia Foundation continues to explore better ways of working at a regional level. We have increased our regional focus in areas like grants, new features, and community conversations. What is working well? How can we improve? * Anyone can contribute to the Movement Strategy process. Let's collect your activities, ideas, requests, and lessons learned. How can the Wikimedia Foundation better support the volunteers and affiliates working in Movement Strategy activities? You can find [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft/Your Input|'''the schedule of calls on Meta-wiki''']]. The information will be available in multiple languages. Each call will be open to anyone to attend. Live interpretation will be available in some calls. Best regards,<br /><section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 12:56, 15 красавіка 2022 (+03) == <section begin="announcement-header" />2022 Board of Trustees Call for Candidates<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Board of Trustees seeks candidates for the 2022 Board of Trustees election. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Read more on Meta-wiki.''']] The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is here! Please consider submitting your candidacy to serve on the Board of Trustees. The Wikimedia Foundation Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's operations. Community-and-affiliate selected trustees and Board-appointed trustees make up the Board of Trustees. Each trustee serves a three year term. The Wikimedia community has the opportunity to vote for community-and-affiliate selected trustees. The Wikimedia community will vote to fill two seats on the Board in 2022. This is an opportunity to improve the representation, diversity, and expertise of the Board as a team. Who are potential candidates? Are you a potential candidate? Find out more on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Apply to be a Candidate page]]. Thank you for your support, Movement Strategy and Governance on behalf of the Elections Committee and the Board of Trustees<br /><section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 21:12, 25 красавіка 2022 (+03) == New Wikipedia Library Collections Available Now - April 2022 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello Wikimedians! [[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]] [[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] has free access to new paywalled reliable sources. You can these and dozens more collections at https://wikipedialibrary.wmflabs.org/: * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/128/ Wiley]''' – journals, books, and research resources, covering life, health, social, and physical sciences * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/125/ OECD]''' – OECD iLibrary, Data, and Multimedia​​ published by the Organisation for Economic Cooperation and Development * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/129/ SPIE Digital Library]''' – journals and eBooks on optics and photonics applied research Many other sources are freely available for experienced editors, including collections which recently became accessible to all eligible editors: Cambridge University Press, BMJ, AAAS, Érudit and more. Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects: log in today! <br>--The Wikipedia Library Team 16:16, 26 красавіка 2022 (+03) :<small>This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].</small> </div> <!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&oldid=23036656 --> == Coming soon: Improvements for templates == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <!--T:11--> [[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]] Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon: The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]] In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]] Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. We would love to hear your feedback on our talk pages! </div> -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 14:13, 29 красавіка 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=23222263 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Editing news 2022 #1</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/><i>[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</i> [[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|New editors were more successful with this new tool.]] The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|New topic tool]] helps editors create new ==Sections== on discussion pages. New editors are more successful with this new tool. You can [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|read the report]]. Soon, the Editing team will offer this to all editors at the 20 Wikipedias that participated in the test. You will be able to turn it off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].<section end="message"/> </div> [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 21:54, 2 траўня 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=22019984 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees election 2022 - Call for Election Volunteers</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Movement Strategy and Governance team is looking for community members to serve as election volunteers in the upcoming Board of Trustees election. The idea of the Election Volunteer Program came up during the 2021 Wikimedia Board of Trustees Election. This program turned out to be successful. With the help of Election Volunteers we were able to increase outreach and participation in the election by 1,753 voters over 2017. Overall turnout was 10.13%, 1.1 percentage points more, and 214 wikis were represented in the election. There were a total of 74 wikis that did not participate in 2017 that produced voters in the 2021 election. Can you help increase the participation even more? Election volunteers will help in the following areas: * Translate short messages and announce the ongoing election process in community channels * Optional: Monitor community channels for community comments and questions Volunteers should: * Maintain the friendly space policy during conversations and events * Present the guidelines and voting information to the community in a neutral manner Do you want to be an election volunteer and ensure your community is represented in the vote? Sign up [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|here]] to receive updates. You can use the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|talk page]] for questions about translation.<br /><section end="announcement-content" /> </div> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 15:54, 6 траўня 2022 (+03) == Invitation to participate in the #WPWPCampaign 2022 == Dear Wikimedians, We are glad to inform you that the 2022 edition of Wikipedia Pages Wanting Photos campaign is coming up in July. This is a formal invitation to invite individuals and communities to join the campaign to help improve Wikipedia articles with photos and contextual images. The campaign will run from July 1 to August 31, 2022 and several communities and Wikimedia Affiliates have already indicated interest to organize the campaign in their localities. Please find your community or community closer to you to participate: [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/Participating Communities|WPWP2022 Campaign: Participating Communities]]. The campaign primarily aims to promote using images from Wikimedia Commons to enrich Wikipedia articles that are lacking them. Participants will choose among Wikipedia pages without photos, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years. In this third edition of the campaign, eligibility criteria have been revised based on feedback and campaign Evaluation Reports of the previous editions. Please find more [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/FAQ and Contest Rules|details about these changes and our FAQ here on Meta-Wiki]] For more information, please visit the [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022|campaign page on Meta-Wiki]]. Best,<br/> [[User:Ammarpad|Ammar A.]]<br/> Global Coordinator<br/> Wikipedia Pages Wanting Photos Campaign 2022.<br /> 20:39, 31 траўня 2022 (+03) <!-- Message sent by User:Martin Urbanec@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikipedia_Pages_Wanting_Photos/Distribution_list&oldid=23230284 --> == Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Hi, Greetings The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced! We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]''' Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project. We hope to have you contribute to the campaign next year. '''Thank you,''' '''Wiki Loves Folklore International Team''' --[[Удзельнік:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Гутаркі ўдзельніка:MediaWiki message delivery|гутаркі]]) 19:12, 4 ліпеня 2022 (+03) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=23454230 --> == <section begin="announcement-header" /> Propose statements for the 2022 Election Compass<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Community members in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass.]] An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. Here is the timeline for the Election Compass: July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements August 5 - 12: candidates align themselves with the statements August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 14:52, 12 ліпеня 2022 (+03) == <section begin="announcement-header" /> Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi everyone, The Affiliate Representatives have completed their voting period. The selected 2022 Board of Trustees candidates are: * Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]]) * Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]]) * Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]]) * Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]]) * Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]]) * Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]]) You may see more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this Board election. The Affiliate organizations selected representatives to vote on behalf of the Affiliate organization. The Affiliate Representatives proposed questions for the candidates to answer in mid-June. These answers from candidates and the information provided from the Analysis Committee provided support for the representatives as they made their decision. Please take a moment to appreciate the Affiliate Representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. These hours of volunteer work connect us across understanding and perspective. Thank you for your participation. Thank you to the community members who put themselves forward as candidates for the Board of Trustees. Considering joining the Board of Trustees is no small decision. The time and dedication candidates have shown to this point speaks to their commitment to this movement. Congratulations to those candidates who have been selected. A great amount of appreciation and gratitude for those candidates not selected. Please continue to share your leadership with Wikimedia. What can voters do now? [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Review the results of the Affiliate selection process]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|Read more here about the next steps in the 2022 Board of Trustee election]]. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 22:30, 20 ліпеня 2022 (+03) == <section begin="announcement-header" />Movement Strategy and Governance News – Issue 7<section end="announcement-header"/> == <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 7, July-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation. The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]]) * '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]]) * '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]]) * '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]]) * '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]]) * '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]]) * '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]]) * '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]]) * '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]]) * '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 10:59, 25 ліпеня 2022 (+03) == <section begin="announcement-header" /> Vote for Election Compass Statements<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Volunteers in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|vote for statements to use in the Election Compass]]. You can vote for the statements you would like to see included in the Election Compass on Meta-wiki. An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. Here is the timeline for the Election Compass: *<s>July 8 - 20: Volunteers propose statements for the Election Compass</s> *<s>July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements</s> *July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements *August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements *August 5 - 12: candidates align themselves with the statements *August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' <section end="announcement-content" /> --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 14:32, 27 ліпеня 2022 (+03) == Invitation to join the Movement Strategy Forum == Hello everyone, [https://forum.movement-strategy.org/ The Movement Strategy Forum] (MS Forum) is a multilingual collaborative space for all conversations about Movement Strategy implementation. We are inviting all Movement participants to collaborate on the MS Forum. The goal of the forum is to build community collaboration, using an inclusive multilingual platform. The [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy Movement Strategy] is a collaborative effort to imagine and build the future of the Wikimedia Movement. Anyone can contribute to the Movement Strategy, from a comment to a full-time project. Join this forum with your Wikimedia account, engage in conversations, and ask questions in your language. The Movement Strategy and Governance team (MSG) launched the proposal for the MS Forum in May 2022. There was a 2-month community review period, which ended on 24 July 2022. The community review process included several questions that resulted in interesting conversations. You can read the [https://forum.movement-strategy.org/t/ms-forum-community-review-report/1436 Community Review Report]. We look forward to seeing you at the MS Forum! Best regards, Movement Strategy and Governance team --[[Удзельнік:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AAkhmedova (WMF)|гутаркі]]) 10:32, 22 жніўня 2022 (+03) epk6cuepnt8k31rphdmsu7ecfx0k8rd 0 253746 2333903 2302741 2022-08-21T14:15:55Z Гарбацкі 13252 Дададзены здымак. wikitext text/x-wiki [[Файл:VioletteLeduc.jpg|alt=Віялет Лед'юк|значак|Віялет Лед'юк]] '''Віялéт Лед’юк''' ([[Француская мова|франц.]] ''Violette Leduc'', 7 красавіка 1907, Арас, [[Па-дэ-Кале]], [[Францыя]] ― 28 траўня 1972, Факон, [[Ваклюз]], [[Францыя]]) ― француская [[пісьменьніца]]. {{Пісьменьнік|Імя=Віялет Лед'юк|Арыгінал імя=Violette Leduc|Імя пры нараджэньні=Violette Leduc|Дата нараджэньня=7 красавіка 1907|Месца нараджэньня=Арас, Па-дэ-Кале, Францыя|Месца пахаваньня=Факон,Францыя|Дата сьмерці=28 траўня 1972|Месца сьмерці=Факон, Францыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца|Гады актыўнасьці=1946-1972|Жанр=Раман|Мова=Француская|Дэбют=1946|Значныя творы=Thérèse et Isabelle (1955), La Bâtarde (1964), Le Taxi, (1971)}} == Жыцьцяпіс == Віялет Лед’юк нарадзілася ў Арасе 7 красавіка 1907 году, пазашлюбная дачка Бэрты Лед’юк і Андрэ Дэбараля, сына сям’і з вышэйшай [[Буржуазія|буржуазіі]] [[Валянсьен|Валянсьена]], які адмоўвіўся прызнаць дзіця. Зь дзяцінства жыла ў сораме ад свайго нараджэньня<ref><small>Alex Hughes, Violette Leduc: Mothers, Lovers, and Language, Londres, WS Maney, 1994, 169 p.</small></ref>. Віялет навучалася ў калежы Валянсьена, затым у калежы [[Дуэ]], дзе яна сустрэлася з Ізабэль П., зь якой у яе завязаліся гарачыя любоўныя адносіны. У калежы Віялет Лед’юк захапілася чытаньнем літаратуры: расейская клясыка, [[Жан Както|Ж. Както]], Ж. Д’юамэль, А. [[Андрэ Жыд|Жыд]], М. [[Марсэль Пруст|Пруст]] і [[Арцюр Рэмбо|А. Рэмбо]]<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1925 годзе Віялет зьблізілася з школьнай наглядніцай і выдатнай музыкай Дэніз Эртжэс, маладыя жанчыны сталі каханіцамі. Але пра іх адносіны даведаліся ў калежы, разгарэўся скандал, маладых жанчынаў выключылі з установы<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1926 годзе В. Лед’юк разам з маці і айчымам пераехала ў [[Парыж]] і паступіла ў ліцэй Расіна. У тым годзе яна не атрымала ступень бакаляўра і пачала працаваць прэс-сакратаркай у выдавецтве Plon. Пазьней яна стала асьвятляць навіны пра публікацыі [[выдавецтва]]. Яна працягвала жыць у прадмесьці Парыжу з каханкай Д. Эртжэс на працягу дзевяці гадоў. Маці старалася абароніць Віялету ад пазашлюбнай цяжарнасьці, а таму падтрымлівала ейныя гомасэксуальныя стасункі<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1938 годзе яна пазнаёмілася з [[Марыс Сакс|Марысам Саксам]] (будучым аўтарам рамана «Sabbat»). У 1942 годзе ён адвёз Віялету ў [[Нармандыя|Нармандыю]]. Там яна напісала [[рукапіс]] кнігі «L'Asphyxie (''Удушша''). Віялета ў той час гандлявала на чорным рынку, што дазваляла ёй зарабляць на жыцьцё<ref><small>Éliane Lecarme-Tabone, «VIOLETTE LEDUC», sur universalis.fr, https://www.universalis.fr/encyclopedie/violette-leduc/</small></ref>. У 1939 годзе яна выйшла замуж за Жака Мерсье, старога сябра, вясельнага фатографа і [[Мастак|мастака]], але пара рассталася праз год. Віялет Лед’юк зацяжарыла, але зрабіла [[спарон]] на пяці з паловай месяцах [[Цяжарнасьць|цяжарнасьці]], яе ледзьве выратавалі. Гэты драматычны досьвед падрабязна апісаны ў рамане «Ravages» (''Спусташэньні'')<ref><small>Marine Landrot, «Violette Leduc, une écriture née du manque», sur Télérama.fr, https://www.telerama.fr/livre/violette-leduc-une-ecriture-nee-du-manque,104675.php</small></ref>. У 1944 годзе Віялета Лед’юк пазнаёмілася з [[Сымона дэ Бавуар|Сымонай дэ Бавуар]] і ў 1945 годзе перадала ёй копію рукапісу кнігі «L'Asphyxie» (''Удушша''). Гэты раман атрымаў высокую ацэнку ад [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]], [[Жан-Поль Сартр|Жан-Поля Сартра]], [[Жан Както|Жана Както]] і [[Жан Жэнэ|Жана Жэне]]<ref><small>Nathalie Simon, «Violette Leduc, l'amie scandaleuse de Simone de Beauvoir», sur lefigaro.fr, 6 novembre 2013, https://www.lefigaro.fr/cinema/2013/11/05/03002-20131105ARTFIG00452-violetteleduc-l-amie-scandaleuse-de-simone-de-beauvoir.php</small></ref>. Сяброўства і каханьне Лед’юк да Марыса Сакса падрабязна апісаныя ў іншай кнізе ― «La Bâtarde» (''[[Байстручка]]''). Посьпех гэтай кнігі быў імгненны: яна разышлася шматасобнікавым [[Наклад|накладам]] (больш за 170 000 асобнікаў)<ref><small>Franziska Kutzick, «Pour une écriture de la douleur à l’ère du soupçon. L’Affamée de Violette Leduc», in: Daniel Bengsch, Silke Segler-Meßner, (éds.). Depuis les marges. Les années 1940-1960. Une époque charnière, Berlin, Erich Schmidt Verlag, 2016, p. 241-262.</small></ref>. Закаханая ў Сымону дэ Бавуар, яна пачала пісаць «L'Affamée» (''Прагная''), паэму у прозе, летуценны дзёньнік закаханай жанчыны, прысьвечаны С. дэ Бавуар<ref><small>Nathalie Simon, «Violette Leduc, l'amie scandaleuse de Simone de Beauvoir», sur lefigaro.fr, 6 novembre 2013, https://www.lefigaro.fr/cinema/2013/11/05/03002-20131105ARTFIG00452-violetteleduc-l-amie-scandaleuse-de-simone-de-beauvoir.php</small></ref>. Пры жыцьці многія раманы пісьменьніцы цэнзураваліся праз дэталёвасьць і сьмеласьць апісаньня лесьбійскага каханьня. У поўнай вэрсіі многія ейныя цэнзураваныя тэксты выйшлі толькі ў 2000 годзе<ref><small>Nathalie Simon, «Violette Leduc, l'amie scandaleuse de Simone de Beauvoir», sur lefigaro.fr, 6 novembre 2013, https://www.lefigaro.fr/cinema/2013/11/05/03002-20131105ARTFIG00452-violetteleduc-l-amie-scandaleuse-de-simone-de-beauvoir.php</small></ref>. В. Лед’юк захварэла на [[рак малочнай залозы]] і памерла пасля дзьвюх аперацыяў у Факоне ва ўзросьце 65 гадоў. Сымона дэ Бавуар была прызнаная спадчыньніцай ейнай літаратурных правоў і ў 1973 годзе апублікавала [[раман]] «La Chasse à l'amour» (''Паляваньне на каханьне'')<ref><small>Isabelle Courtivron, «Violette Leduc: L'enfermée pèlerine», Les Cahiers du GRIF «Recluses vagabondes», no 39, 1988, p. 49-53.</small></ref>. == Творчасьць == Яна зьяўляецца аўтаркай вельмі сьмелых, па сутнасьці, аўтабіяграфічных мастацкіх тэкстаў, якія парушаюць культурныя коды, каб вылучыць розныя тыпы сэксуальнай і эмацыйнай маргінальнасьці, настолькі, што ейныя творы часта шакавалі і абражалі публіку. Нягледзячы на тое, што па паходжаньні і навучаньні яна не належыла да літаратурных колаў, яна, тым не менш, была прызнаная як адна з лепшых аўтарак свайго часу, і карысталася моцнай падтрымкай [[Сымона дэ Бавуар|Сымоны дэ Бавуар]]<ref><small>Marine Landrot, «Violette Leduc, une écriture née du manque», sur Télérama.fr, https://www.telerama.fr/livre/violette-leduc-une-ecriture-nee-du-manque,104675.php</small></ref>. В. Лед’юк ― адна з пачынальніцаў аўтабіяграфічнага ці сацыялягічнага раману, зрабіла сваё жыцьцё асноўнай тэмай сваіх кнігаў. Відавочная прастата стылю, асаблівая музыкальнасьць твораў надаюць ім праўдзівы, асабісты і вельмі мілы тон<ref><small>Hervé Aubron, «Bouquet de Violette», Magazine littéraire, no 537, novembre 2013.</small></ref>. == Творы == • ''L'Asphyxie'', Gallimard, 1946, 196 p. • ''L'Affamée'', Gallimard, 1948, 196 p. • ''Ravages'', Gallimard, 1955, 477 p. • ''La Vieille Fille'' ''et le Mort'' suivi de ''Les Boutons dorés'', Gallimard, 1958, 227 p. • ''Trésors à prendre'', Gallimard, 1960, 320 p. • ''La Bâtarde'', avec une préface de Simone de Beauvoir, Gallimard, 1964, 462 p. • ''La Femme au petit renard'', Gallimard, 1965, 144 p. • ''Thérèse et Isabelle'', Gallimard 1955, 1966 • ''La Folie en tête'', Gallimard, 1970, 602 p. • ''Le Taxi'', Gallimard, 1971, 92 p. '''Пасьмяротныя''' • ''La Chasse à l'amour'', Gallimard 1973, 407 p. • ''Thérèse et Isabelle'', texte intégral de 1954, notes et postface de Carlo Jansiti, Gallimard, 2000, 138 p. • ''Je hais les dormeurs'', illustré par Béatrice Cussol, Éditions du Chemin de fer, 2006, 57 p. • ''Correspondance 1945-1972'', lettres choisies, établies, annotées et préfacées par Carlo Jansiti, Gallimard, 2007, 512 p. • ''La Main dans le sac'', édition établie par Catherine Viollet, Éditions du Chemin de fer, 2014, 73 p. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лед’юк, Віялет}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся 7 красавіка]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1907 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Памерлі 28 траўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1972 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Памерлі ад раку малочнай залозы]] [[Катэгорыя:Аўтабіяграфічныя творы]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] pujni7zdm24xk5l9fuagtsczdhx83dp 0 255969 2333897 2333872 2022-08-21T13:19:20Z Hleb23 72152 /* Групавы этап */ група В wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў |выява = [[Файл:StadeFranceNationsLeague2018.jpg|360x360пкс]] |подпіс = Стад Дэ Франс |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 22 чэрвеня — 25 жніўня 2021<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 14 верасьня 2021 — 28 траўня 2022 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 80 (зь 54 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд]]<br />Срэбны чэмпіён — [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]<br />Паўфіналісты — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]], [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці]]<br />Чвэрцьфіналісты — [[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]], [[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]],<br />[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд]] |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />125 (без уліку кваліфікацыі) |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />380 (без уліку кваліфікацыі) — 3.04 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />4,402,255 (35,218 штоматч у сярэднім) |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />[[Карым Бэнзэма]] ([[Рэал Мадрыд]], 15 галоў) |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|← 2020—21]] І 2021—2022 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|2022—23 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021-22''' — 67 розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 30-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. Дзейным чэмпіёнам на пачатак турніру зьяўляўся [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], які перамог у двух сэзонах розыгрышаў(заваяваў 2 тытулы), апошні ў папярэднім розыгрышы. [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|Фінал]] адбыўся на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у камуне [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]] за 5 км на поўнач ад Парыжу, Францыя. Першапачаткова плянавалася згуляць фінал на [[Альянц Арэна|Альянц Арэне]] ў [[Мюнхэн]]е. Аднак празь перанос ды зьмену месца [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу 2020 году]], усе гаспадары фіналаў былі перанесены гэтакім жа чынам на год раней, таму [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал 2022 году]] мусіў прыняць [[Санкт-Пецярбург]]. Але праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал]] у рэшце рэшт быў перанесены ў [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]]. Пераможца розыгрышу Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў розыгрыш наступнага году ў групавы этап [[Ліга Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў]], таксама атрымлівае права на ўдзел у гульне супраць пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў]] за [[Супэркубак УЭФА]]. Гэты сэзон быў першым з 1999—2000 (то быў першы сэзон пасьля роспуску [[Кубак уладальнікаў кубкаў УЭФА|Кубка Ўладальнікаў Кубкаў]]) дзе 3 галоўных Эўрапейскіх клюбных спаборніцтвы (УЭФА Ліга Чэмпіёнаў, [[Ліга Эўропы УЭФА|УЭФА Ліга Эўропы]], [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|УЭФА Ліга Канфэрэнцыяў]]) былі арганізаваныя УЭФА. Фармат Лігі Чэмпіёнаў застаўся безь зьмяненьняў, але каманды, якія выбылі з папярэдняга раўнду й першага кваліфікацыйнага, цяпер пераводзілісь у Лігу Канфэрэнцыяў замест Лігі Эўропы. Абаронца тытулу, Лёнданскі [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] быў выбіты ў чвэрцьфінале [[Рэал Мадрыд|Мадрыдскім Рэалам]]. 24 чэрвеня 2021 году УЭФА ўхваліў прапанову аб адмене [[правіла выязнога голу]] ва ўсіх [[Клюбныя спаборніцтвы УЭФА|клюбных спаборніцтвах УЭФА]], якое выкарыстоўвалася з 1965 году. Адпаведна, калі ў двухматчавым супрацьстаяньні дзьве каманды заб’юць аднолькавую колькасьць галоў, пераможца ня будзе вызначацца колькасьцю галоў у гасьцях, забітых кожнай камандай, а будзе праводзіцца яшчэ 30 хвілін дадатковага часу, і калі дзьве каманды зноў заб’юць (не заб’юць) аднолькавую колькасьць галоў у дадатковы час, пераможца будзе вызначаны ў выніку серыі пэнальці. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 80 камандаў ад 54 з 55 асацыяцый чальцоў УЭФА ўдзельнічалі ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках каманд у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7-15 месцаў кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|Лігі Эўропы УЭФА 2020-21]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2021-22 праз Ангельскую Прэмьер Лігу, але як пермаможца Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21 будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызэру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] перамог у Лізе Эўропы 2020-21, праваліўшы адбор ў Ля Лізе, заняўшы там сёмае месца, значыць [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў замест месца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лізе Канфэрэныяў]] празь 7 месца ў Ля Лізе. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — Дадтковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — Адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !1 |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Гішпанія]] |102.283 | rowspan="4" |4 | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|УЭЛ]]) |- !2 |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Ангельшчына]] |90.462 | |- !3 |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Нямеччына]] |74.784 | |- !4 |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Італія]] |70.653 | |- !5 |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Францыя]] |59.248 | rowspan="2" |3 | |- !6 |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Партугалія]] |49.449 | |- !7 |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Расея]] |45.549 | rowspan="9" |2 | |- !8 |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бэльгія]] |37.900 | |- !9 |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Украіна]] |36.100 | |- !10 |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Нідэрлянды]] |35.750 | |- !11 |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Турэччына]] |33.600 | |- !12 |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Аўстрыя]] |32.925 | |- !13 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Данія]] |29.250 | |- !14 |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Шатляндыя]] |27.875 | |- !15 |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Чэхія]] |27.300 | |- !16 |[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Кіпр]] |26.750 | rowspan="4" |1 | |- !17 |[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Швайцарыя]] |26.400 | |- !18 |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Грэцыя]] |26.300 | |- !19 |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Сэрбія]] |25.500 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !20 |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Харватыя]] |24.875 | rowspan="11" |1 | |- !21 |[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Швэцыя]] |22.750 | |- !22 |[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Нарвэгія]] |21.750 | |- !23 |[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Ізраіль]] |19.625 | |- !24 |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Казахстан]] |19.250 | |- !25 |[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Беларусь]] |18.875 | |- !26 |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Азэрбайджан]] |18.750 | |- !27 |[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Баўгарыя]] |17.375 | |- !28 |[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[Румынія]] |16.700 | |- !29 |[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Польшча]] |16.625 | |- !30 |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Славаччына]] |15.875 | |- !31 |[[Файл:Liechtenstein-flag.png|frameless]] [[Ліхтэнштайн]] |13.500 |0 |(АУС) |- !32 |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Славенія]] |13.000 | rowspan="6" |1 | |- !33 |[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Вугоршчына]] |12.875 | |- !34 |[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Люксэмбург]] |8.000 | |- !35 |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Летува]] |7.875 | |- !36 |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Армэнія]] |7.625 | |- !37 |[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Латвія]] |7.625 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !38 |[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Альбанія]] |7.375 | rowspan="18" |1 | |- !39 |[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Паўночная Македонія]] |7.375 | |- !40 |[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Босьнія і Герцагавіна]] |6.875 | |- !41 |[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Малдова]] |6.750 | |- !42 |[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Ірляндыя]] |6.700 | |- !43 |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[Фінляндыя]] |6.500 | |- !44 |[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Грузія]] |5.750 | |- !45 |[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Мальта]] |5.750 | |- !46 |[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Ісьляндыя]] |5.375 | |- !47 |[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Ўэйлз]] |5.000 | |- !48 |[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Паўночная Ірляндыя]] |4.875 | |- !49 |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Гібральтар]] |4.750 | |- !50 |[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Чарнагорыя]] |4.375 | |- !51 |[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Эстонія]] |4.375 | |- !52 |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Косава]] |4.000 | |- !53 |[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[Фарэрскія астравы]] |3.750 | |- !54 |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Андора]] |2.831 | |- !55 |[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Сан-Марына|Сан Марына]] |0.666 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што празь перамогу ў пяпярэднім розыгрышу, што праз трапляньне ў чацьвёрку найлепшых ангельскіх камандаў, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся й у месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў: * Чэмпіён 11 асацыяцыі (Турэччыны) ўступае ў розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыі плэй-оф. * Чэмпіён 13 асацыяцыі (Даніі) ўступае ў розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыі замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду. * Чэмпіён 15 асацыяцыі (Чэхіі) ўступае ў розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду. * Чэмпіёны 18 ды 19 асацыяцый (Грэцыі й Сэрбіі адпаведна) уступаюць ў розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду. {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцый 52-55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (32 каманды) | * 31 чэмпіён з асацыяцый 20-51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (26 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 4 чэмпіёны з асацыяцый 16-19 | * 16 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (6 камандаў) | * 6 срэбных чэмпёнаў з асацыяцый 10-15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцый 14-15 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 3 срэбных чэмпіёны з асацыяцый 7-9 * 2 бронзавыя прызэры з асацыяцый 5-6 | * 3 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцый 12-13 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-11 * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцый 1-6 * 4 бронзавыя прызэры з асацыяцый 1-4 * 4 уладальніка чацьвёртых месцаў з асацыяцый 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазыцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сэзону. * Прп-: пазыцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сэзонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамэндацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (4-ы)^ЛЧ |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] (ЛЭ) |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (1-ы) |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (2-і) |- |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (3-яя) |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]] ([[Манчэстэр Юнайтэд|Манчэстэр]]) (2-і) |- |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (3-і) |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (2-і) |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (3-яя) |- |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]] (4-ы) |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (1-ы) |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (2-і) |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Аталянта Бэргама|Аталянта]] ([[Бэргама]]) (3-яя) |- |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]] (1-ы) |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (2-і) |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (1-ы) |- |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (2-і) |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]] ([[Санкт-Пецярбург]]) (1-ы) |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (1-ае) |- |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]] ([[Стамбул]]) (1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]]) (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (1-ы) |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]]) (2-ы) |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] (2-і) |- |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (2-і) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]]) (1-ая) |[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]]) (1-ыя) |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]]) (2-і) |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]]) (2-і) |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |- |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (2-і) |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]]) (2-ая) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) |- |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]]) (1-ы) |[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]]) (1-ыя) |[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |- |[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]]) (1-ы) |[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]]) (1-ая) |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Сабота]]) (1-ая) |- |[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]]) (1-ая) |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |- |[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]](1-ая) |[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]]) (1-ая) |[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]]) (1-ая) |[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]]) (1-ы) |- |[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]]) (1-ае) |- |[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (Прп-2-і) |[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]]) (Прп-1-ы) |[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]]) (1-ыя) |[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]]) (1-ая) |[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]]) (1-ая) | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] (1-ая) |[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]]) (1-ы) |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]]) (1-ае) |} Заўвагі: # '''[[Ісьляндыя]]:''' Па рашэньні Ісьляндзкай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] з Рэйк’явіку, бо ён знаходзіўся першым у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз панэмію [[Ковід-19]]. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай Футбольнай Фэдэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор для іх праходзіць па швайцарскай квоце. Адзінае Эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны Кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Мальта]]:''' Па рашэньні Мальтыйскай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Гамрун Спартанз]] з Гамруна, але ён быў адхілены ад удзелу ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 праз забарону за ўдзел у дамоўленых матчах у 2013. [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] з Паолы заняў месца Гамрун Спартанз, ён знаходзіўся другім у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз [[Пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|пандэмію Ковід-19]]. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які прайшоў у пятніцу, а гэтаксама асноўнага фіналу, які прайшоў у суботу. Некаторыя адпаведныя матчы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду згулялі толькі ў аўторак праз [[Супэркубак УЭФА 2021 году]] ў наступную сераду (адносна таго гульнявога тыдня). Заплянаваны час пачаткаў, пачынаючы з раўнду плэй-оф: 19:45 (замест 19:55 раней) і 22:00 (па Менскаму часе). Усе лёсаваньні прайшлі ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Наён|Ньёне]], за выключэньнем лёсаваньня групавога этапу, якое адбылося ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]], 26 жніўня 2021 году. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |8 Чэрвеня 2021 |22 Чэрвеня 2021 (паўфіналы) |25 Чэрвеня 2021 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |15 Чэрвеня 2021 |6-7 Ліпеня 2021 |13-14 Ліпеня 2021 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |16 Чэрвеня 2021 |20-21 Ліпеня 2021 |27-28 Ліпеня 2021 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |19 Ліпеня 2021 |3-4 Жніўня 2021 |10 Жніўня 2021 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 Жніўня 2021 |17-18 Жніўня 2021 |24-25 Жніўня 2021 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |26 Жніўня 2021 | colspan="2" |14-15 Верасьня 2021 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |28-29 Верасьня 2021 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |19-20 Кастрычніка 2021 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |2-3 Лістапада 2021 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |23-24 Лістапада 2021 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |7-8 Сьнежня 2021 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |13 Сьнежня 2021 |15-16 & 22-23 Лютага 2022 |8-9 & 15-16 Сакавіка 2022 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |18 Сакавіка 2022 |5-6 Красавіка 2022 |12-13 Красавіка 2022 |- |Паўфіналы |26-27 Красавіка 2022 |3-4 Траўня 2022 |- |Фінал | colspan="2" |28 Траўня 2022 году на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]] |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 8 чэрвеня а 13 гадзіны па Менскаму часе. Матчы папярэдняга раўнду складаліся з паўфіналаў 22 жніўня ды фіналу 25 жніўня, спачатку матчы мусілі прайсьці на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]], але праз абмежаваньні ў сувязі з пандэміяй [[ковід-19]] на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]] былі перанесеныя ў [[Альбанія|Альбанію]] ў гарады [[Эльбасан]] і [[Дурэс]]. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Астатнія ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна перайшлі ў другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 |- ! colspan="3" |Паўфіналы |- |[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]]) |0:2 |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])''' |- |[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]]) |0:1 |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] '''[[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |- ! colspan="3" |Фінал |- |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])''' |2:0 |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 15 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 6 й 7 ліпеня, а матчы ў адказ — 13 й 14 ліпеня 2021 году. Пераможцы двубою выйшлі ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Хто атрымаў паразу — былі пераведзеныя ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]]) |2-7 |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] '''[[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])''' |2-2 |0-5 |- |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] '''[[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |3-2<ref>Удзельнікі, якія атрымалі паразу тут, перайшлі ў трэці кваліфікацыйны раўнд Лігі канферэнцыяў Эўропы.</ref> |[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |2-0 |1-2 |- |[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] '''[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |2-1 |[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]] ([[Рыга|з аднайменнага горада]]) |1-0 |1-1 |- |[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] ([[Будэ|з гораду Будэ]]) |2-5 |[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] '''[[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])''' |2-3 |0-2 |- |[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]]) |2-3 |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] '''[[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]])''' |2-2 |0-1 (д. ч.<ref name=":0">Пераможца быў вызначаны ў дадатковы час</ref>) |- |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] '''[[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |7-1 |[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]]) |3-1 |4-0 |- |[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] '''[[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])''' |4-3 |[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]]) |3-1 |1-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]]) |0-6 |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] '''[[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]])''' |0-1 |0-5 |- |[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]]) |0-5 |[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] '''[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0-4 |0-1 |- |[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]]) |2-4 |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] '''[[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]])''' |1-2 |1-2 |- |[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |1-3 |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] '''[[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]])''' |1-1 |0-2 |- |[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] '''[[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |2-0 |[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |1-0 |1-0 |- |[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] '''[[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |6-1 |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]]) |3-0 |3-1 |- |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] '''[[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |5-2 |[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |3-1 |2-1 |- |[[Файл:Estonia.png|frameless]] '''[[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]])''' |5-0 |[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |2-0 |3-0 |- |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |5-2 |[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]]) |3-2 |2-0 |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 16 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 20 й 21 ліпеня, другія — 27 ды 28 ліпеня 2021 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі атрымалі наступныя месцы працягваньня ўдзелу ў частцы шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Чэмпіёнскі шлях |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3-0 |[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]]) |2-0 |1-0 |- |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |2-3 |[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] '''[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])''' |0-0 |2-3 |- |'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])''' |3-1 |[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]]) |2-1 |1-0 |- |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]]) |1-4 |'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0-1 |1-3 |- |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] '''[[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])''' |2-0 |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]]) |1-0 |1-0 |- |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]]) |2-6 |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] '''[[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |2-1 |0-5 |- |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |1-4 |'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])''' |1-2 |0-2 |- |'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |4-3 |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |2-1 |2-2 |- |'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5-1 |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |2-0 |3-1 |- |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]]) |1-3 |'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |0-0 |1-3 |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Шлях прадстаўнікоў лігі |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]]) |2-3 |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] '''[[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]])''' |2-1 |0-2 |- |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) |2-3 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] '''[[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |1-1 |1-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] '''[[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |7-2 |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]]) |5-1 |2-1 |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 19 ліпеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 3 й 4 жніўня, другія — 10 жніўня 2021 году. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў кваліфікацыйны раўнд плэй-оф адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях кваліфікацыйнага раўнду плэй-оф [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія з паразай са шляху прадстаўнікоў лігі трапілі адразу ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Чэмпіёнскі шлях |'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |2-1 |'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]]''' [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]]) |1-1 |1-0 |- |'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]]''' [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]]) |2-4 |'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])''' |1-1 |1-3 |- |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |3-3 (1-4<ref>Вынік матчу быў вызначаны па [[Пэнальці (футбол)|пэнальці]]</ref>) |'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |1-1 |2-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |1-2 |'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |1-1 |0-1 |- |'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |4-2 |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |2-1 |2-1 |- |'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |2-1 |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]]) |2-0 |0-1 |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |4-0 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |3-0 |1-0 |- |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]]) |0-4 |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |0-2 |0-2 |- |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] ([[Генк|з аднайменнага горада]]) |2-4 |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] '''[[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])''' |1-2 |1-2 |- |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]]) |1-5 |'''[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]])''' |0-2 |1-3 |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду плэй-оф адбылося 2 жніўня 2021 году а 13:00 па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 17 й 18 жніўня, гасьцёвыя — 24 й 25 жніўня 2021 году. Пераможцы матчаў выйшлі ў групавы этап. Пераможаныя былі пераведзены ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022|Лігі Эўропы]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Чэмпіёнскі шлях |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] '''[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]])''' |4-2 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]]) |2-1 |2-1 |- |'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])''' |6-4 |'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]]''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |3-2 |3-2 |- |'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |3-2 |'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]]''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |2-0 |1-2 |- |'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |3-0 |'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]]''' [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |3-0 |0-0 |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''[[Файл:France-flag.png|frameless]]''' [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]]) |2-3 |'''[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])''' |0-1 |2-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |2-1 |'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]]''' [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2-1 |0-0 |} == Групавы этап == Лёсаваньне групавога этапу прайшло ў [[Стамбул]]е ([[Турэччына]]) 26 жніўня 2021 году. 32 каманды былі падзеленыя на восем групаў па чатыры ў кожнай. Для лёсаваньня каманды былі разьмеркаваныя на чатыры кошыкі, кожны з васьмі камандаў, паводля наступных прынцыпаў: * У кошык 1 трапілі [[Ліга Чэмпіёнаў 2020-2021|чэмпіёны Лігі Чэмпіёнаў]] і [[Ліга Эўропы 2020-2021|Лігі Еўропы]], а таксама чэмпіёны шасьці лепшых асацыяцыяў на падставе іх [[Табліца прадстаўніцтва краін у эўракубках|каэфіцыентаў УЭФА 2021 году]]. * Кошыкі 2, 3 й 4 зьмяшчаюць астатнія каманды, пасеяныя паводля іхных клюбных [[Табліца каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] 2021 году. Каманды з адной асацыяцыі, гэтаксама па палітычных матывах каманды [[Украіна|Ўкраіны]] ды [[Расея|Расеі]], не маглі трапіць у адну групу. Матчы прайшлі 14-15 верасьня, 28-29 верасьня, 19-20 кастрычніка, 2-3 лістапада, 23-24 лістапада і 7-9 сьнежня 2021 году. Дзьве найлепшыя каманды кожнай групы выйшлі ў 1/8 фіналу. Каманды, якія занялі трэцяе месца, былі пераведзены ў раўнд плэй-оф [[Лігі Эўропы УЭФА 2020-2021|Лігі Эўропы]], а каманды, якія занялі чацьвёртае месца, выбылі з эўрапейскіх спаборніцтваў у гэтым сэзоне. [[Тыраспаль]]скі «[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]» дэбютаваў на групавым этапе. Ён стаў першай камандай з [[Малдова|Малдовы]], якая згуляла ў групавым этапе Лігі чэмпіёнаў.{{Легенда|#ccffcc|Каманды, якія выйшлі ў 1/8 фіналу}}{{Легенда|#ccccff|Каманды, якія перайшлі ў 1/16 фіналу [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы]]}}'''Група А''' {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=МСц|Ініцыялы Каманды2=ПСЖ|Ініцыялы Каманды3=РБЛ|Ініцыялы Каманды4=Брг|Колер1=#ccffcc|Колер2=#ccffcc|Колер3=#ccccff|Каманда1=[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]|В1=4|Н1=0|П1=2|РМ1=18-10 (+8)|Каманда2=[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]|В2=3|Н2=2|П2=1|РМ2=13–8 (+5)|Каманда3=[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=15–14 (+1)|Каманда4=[[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]]|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–20 (-14)|Галеадоры1=[[Натан Аке|Аке]]-1;[[Нардзі Мюкіеле|Мюкіеле]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Рыяд Магрэз|Магрэз]]-5;[[Джэк Грыліш|Грыліш]]-1;[[Жуан Кансэлу|Кансэлу]]-2;[[Габрыел Жэзус|Жэзус]]-3;[[Кайл Ўокер|Ўокер]]-1;[[Коўл Палмэр|Палмэр]]-1;[[Філ Фодэн|Фодэн]]-1;[[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]]-2;|Галеадоры2=[[Андэр Эрэра|Эрэра]]-1;[[Ідрыса Гуе|Гуе]]-1;[[Ліянэль Мэсі|Мэсі]]-5;[[Кіліян Мбапэ|Мбапэ]]-4;[[Джарджыніё Вэйнальдум|Вэйнальдум]]-2;|Галеадоры3=[[Крыстафэр Нкюнкю|Нкюнкю]]-7;[[Нардзі Мюкіеле|Мюкіеле]]-1;[[Андрэ Сылва|Сылва]]-3;[[Домінік Собаслаі|Собаслаі]]-2;[[Эміль Форсбэрг|Форсбэрг]]-2;|Галеадоры4=[[Ганс Ванакен|Ванакен]]-3;[[Матс Рытс|Рытс]]-2;[[Джон Стоўнз|Стоўнз]]-1([[аўтагол|аўта]]);|Лік1/Дата гульні=2–1|Лік2/Дата гульні=6–3|Лік3/Дата гульні=4–1|Лік4/Дата гульні=2–0|Лік5/Дата гульні=3–2|Лік6/Дата гульні=4–1|Лік9/Дата гульні=1–2|Лік8/Дата гульні=2–2|Лік7/Дата гульні=2–1|Лік12/Дата гульні=0–5|Лік11/Дата гульні=1–1|Лік10/Дата гульні=1–5}} '''Група Б''' {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Лвп|Ініцыялы Каманды2=АМд|Ініцыялы Каманды3=Прт|Ініцыялы Каманды4=Млн|Колер1=#ccffcc|Каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=17-6 (+11)|Лік1/Дата гульні=2–0|Лік2/Дата гульні=2–0|Лік3/Дата гульні=3–2|Галеадоры1=[[Фікаё Таморы|Таморы]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Магамэд Саляг|Саляг]]-7;[[Джордан Гэндэрсан|Гэндэрсан]]-1;[[Садыё Манэ|Манэ]]-2;[[Рабэрту Фірміну|Фірміну]]-2;[[Набі Кейта|Кейта]]-1;[[Дыёгу Жота|Жота]]-1;[[Тыяга Алькантара|Тыяга]]-1;[[Дывок Арыгі|Арыгі]]-1;|Колер2=#ccffcc|Каманда2=[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка Мадрыд]]|В2=2|Н2=1|П2=3|Колер3=#ccccff|Каманда3=[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]|Каманда4=[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]|РМ2=7–8 (-1)|Лік4/Дата гульні=2–3|Лік5/Дата гульні=0–0|Лік6/Дата гульні=0–1|Галеадоры2=[[Антуан Грызман|Грызман]]-4;[[Люіс Суарэс|Суарэс]]-1;[[Анхэль Карэа|Карэа]]-1;[[Радрыга Дэ Паўль|Дэ Паўль]]-1;|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=4–11 (-7)|Лік7/Дата гульні=1–5|Лік8/Дата гульні=1–3|Лік9/Дата гульні=1–0|Галеадоры3=[[Мэгдзі Тарэмі|Тарэмі]]-1;[[Люіс Дыяс|Дыяс]]-2;[[Сержыў Мігель Рэлваш дэ Алівэйра|Алівэйра]]-1;|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–9 (-3)|Лік10/Дата гульні=1–2|Лік11/Дата гульні=1–2|Лік12/Дата гульні=1–1|Галеадоры4=[[Антэ Рэбіч|Рэбіч]]-1;[[Браім Дыяс|Дыяс]]-1;[[Рафаэл Леан|Леан]]-1;[[Шансэль Мбэмба|Мбэмба]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Жуніёр Мэсіяс|Мэсіяс]]-1;[[Фікаё Таморы|Таморы]]-1;}} '''Група В<ref>Пры роўнай колькасьці пунктаў далей у Лізе чэмпіёнаў рушыў Спортынг празь лепшую розьніцу забітых галоў у асабістых сустрэчах +1 > −1</ref>''' {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Акс|Ініцыялы Каманды2=Спр|Ініцыялы Каманды3=БДр|Ініцыялы Каманды4=Бшк|Колер1=#ccffcc|Каманда1=[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=20–5 (+15)|Лік1/Дата гульні=4–2|Лік2/Дата гульні=4–0|Лік3/Дата гульні=2–0|Галеадоры1=[[Сэбаст’ен Алер|Алер]]-10;[[Стэвэн Бэргёйс|Бэргёйс]]-3;[[Марка Ройс|Ройс]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Дэлі Блінд|Блінд]]-1;[[Антані Матэўс|Антані]]-2;[[Душан Тадыч|Тадыч]]-1;[[Даві Кляасэн|Кляасэн]]-1;[[Давід Нэрэс|Нэрэс]]-1;|Колер2=#ccffcc|Каманда2=[[Спортынг Лісабон|Спортынг]]|В2=3|Н2=0|П2=3|РМ2=14–12 (+2)|Лік4/Дата гульні=1–5|Лік5/Дата гульні=3–1|Лік6/Дата гульні=4–0|Галеадоры2=[[Жуан Паўлу Дыяш Фэрнандыш|Паўліньню]]-3;[[Сэбастыян Каатэс|Каатэс]]-2;[[Паблё Сарабія|Сарабія]]-2;[[Пэдру Гансалвіш|Гансалвіш]]-4;[[Пэдра Пора|Пора]]-1;[[Нуну Сантуш|Сантуш]]-1;[[Бруну Табата|Табата]]-1;|Колер3=#ccccff|Каманда3=[[Барусія Дортмунд|Барусія Дортмунд]]|В3=3|Н3=0|П3=3|РМ3=10–11 (-1)|Лік7/Дата гульні=1–3|Лік8/Дата гульні=1–0|Лік9/Дата гульні=5–0|Галеадоры3=[[Джуд Бэлінггэм|Бэлінггэм]]-1;[[Эрлінг Голян|Голян]]-3;[[Доньель Мален|Мален]]-3;[[Марка Ройс|Ройс]]-3;|Каманда4=[[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]]|В4=0|Н4=0|П4=6|РМ4=3–19 (-16)|Лік10/Дата гульні=1–2|Лік11/Дата гульні=1–4|Лік12/Дата гульні=1–2|Галеадоры4=[[Франсіска Мантэра|Мантэра]]-1;[[Кайл Ларын|Ларын]]-1;[[Рашыд Гезаль|Гезаль]]-1;}} '''Група Г'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=14–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–5|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=7–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Шахтар Данецк|Шахтар]]|В4=0|Н4=2|П4=4|РМ4=2–12}} '''Група Д'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=22–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]|В2=2|Н2=2|П2=2|РМ2=7–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=2–9|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Дынама Кіеў|Дынама]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–11}} '''Група Е'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=11–8|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=12–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Аталянта Бэргама|Аталянта]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=12–13|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=7–12}} '''Група Ё'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=7–4|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–6|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=5–5|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=5–10}} '''Група Ж'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=10–6|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]|В2=4|Н2=1|П2=1|РМ2=13–4|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=10–10|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–14}} == Плэй-оф == У раўндзе асноўнага плэй-оф каманды гулялі паміж сабою ў двух матчах дома і ў гасьцях, за выключэненем аднаматчавага фіналу. Мэханізм лёсаваньняў ды гульняў кожнага раўнду быў наступным: * У лёсаваньні 1/8 фіналу восем пераможцаў групаў былі пасеянымі, а восем тых, што занялі другое месца, выцягваліся з другога кошыка. Да пасеяных камандаў выцягваліся ў супэрнікі тыя, хто ня быў пасеянымі. Каманды з адной групы або з адной асацыяцыі не маглі трапіць адна супраць адной. * У лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў не было пасеяў, і каманды з адной групы або з аднаго аб’яднаньня маглі згуляць паміж сабой. Паколькі лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў праводзіліся разам да вынікаў чвэрцьфіналаў, асобы пераможцаў чвэрцьфіналу не былі вядомыя на момант лёсаваньня. Таксама было праведзена лёсаваньне, каб вызначыць, які пераможца паўфіналу быў вызначаны ў якасьці «хатняй» каманды для фіналу (у адміністрацыйных мэтах, паколькі ён праходзіў на нэўтральнай пляцоўцы). == 1/8 фіналу == {| class="wikitable" !Каманда 1 !Агульны лік !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |[[Бэнфіка Лісабон|'''Бэнфіка''']] |3:2 |[[Аякс Амстэрдам|Аякс]] |2:2 |1:0 | # [[Душан Тадыч|Тадыч]] 18' (0:1), [[Сэбаст’ен Алер|Алер]] 28' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:1), 29' (1:2), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 72' (2:2) # [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 77' (3:2) |- |[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] |1:2 |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|'''Лівэрпул''']] |0:2 |1:0 | # [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 75' (0:1), [[Магамэд Саляг|Саляг]] 83' (0:2) # [[Ляўтара Мартынэс|Мартынэс]] 62' (1:2) |- |[[Вільярэал (футбольны клюб)|'''Вільярэал''']] |4:1 |[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] |1:1 |3:0 | # [[Душан Влахавіч|Влахавіч]] 1' (0:1), [[Даніель Парэха|Парэха]] 66' (1:1) # [[Жэрар Марэна Балягера|Марэна]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Паў Франсіска Торэс|Торэс]] 85' (3:1), [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) |- |[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] |2:8 |[[Баварыя Мюнхэн|'''Баварыя''']] |1:1 |1:7 | # [[Чуквубуіке Адаму|Адаму]] 21' (1:0), [[Кінгсьлі Каман|Каман]] 90' (1:1) # [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 12' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:3), 23' (1:4), [[Сэрж Гнабры|Гнабры]] 31' (1:5), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (1:6), [[Маўрыц К’ергор|К’ергор]] 70' (2:6), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (2:7), [[Лерой Санэ|Санэ]] 85' (2:8) |- |[[Спортынг Лісабон|Спортынг]] |0:5 |'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]''' |0:5 |0:0 | # [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 7' (0:1), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 17' (0:2), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 32' (0:3), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 44' (0:4), [[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]] 58' (0:5) # - |- |[[Атлетыка Мадрыд|'''Атлетыка''']] |2:1 |[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]] |1:1 |1:0 | # [[Жуан Фэлікс|Фэлікс]] 7' (1:0), [[Энтані Элянга|Элянга]] 80' (1:1) # [[Рэнан Лодзі|Лодзі]] 41' (2:1) |- |[[Чэлсі Лёндан|'''Чэлсі''']] |4:1 |[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]] |2:0 |2:1 | # [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 8' (1:0), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 63' (2:0) # [[Бурак Ілмаз|Ілмаз]] 38' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 45+3' (3:1), [[Сэсар Асьпілікуэта|Асьпілікуэта]] 71' (4:1) |- |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |2:3 |[[Рэал Мадрыд|'''Рэал''']] |1:0 |1:3 | # [[Кіліян Мбапэ]] 90+4' (1:0) # [[Кіліян Мбапэ]] 39' (2:0), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 61' (2:1), 76' (2:2), 78' (2:3) |} == Чвэрцьфіналы == {| class="wikitable" !Каманда 1 !Агульны лік !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] |4:6 |'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' |1:3 |3:3 | # [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 17' (0:1), [[Садыё Манэ|Манэ]] 34' (0:2), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 49' (1:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 87' (1:3) # [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 21' (1:4), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 32' (2:4), [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 55' (2:5), 65' (2:6), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 73' (3:6), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 82' (4:6) |- |'''[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]''' |2:1 |[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] |1:0 |1:1 | # [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' (1:0) # [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 52' (1:1), [[Самуэль Чуквуэзэ|Чуквуэзэ]] 88' (2:1) |- |'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]''' |1:0 |[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] |1:0 |0:0 | # [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 70' (1:0) # - |- |[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |4:5(д. ч.<ref name=":0" />) |'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]''' |1:3 |3:2 | # [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 21' (0:1), 24' (0:2), [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 40' (1:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 46' (1:3) # [[Мэйсан Маўнт|Маўнт]] 15' (2:3), [[Антоніё Рудыгер|Рудыгер]] 51' (3:3), [[Тыма Вэрнэр|Вэрнэр]] 75' (4:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 80' (4:4), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 96' (4:5) |} == Паўфіналы == {| class="wikitable" !Каманда 1 !Агульны лік !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' |5:2 |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |2:0 |3:2 | # [[Пэрвіс Эступіньян|Эступіньян]] 53' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Садыё Манэ|Манэ]] 55' (2:0) # [[Буляй Дыя|Дыя]] 3' (2:1), [[Франсіс Каклен|Каклен]] 41' (2:2), [[Фабію Энрыке Таварэс|Фабію]] 62' (3:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 67' (4:2), [[Садыё Манэ|Манэ]] 74' (5:2) |- |[[Манчэстэр Сіці|Сіці]] |5:6(д. ч.<ref name=":0" />) |'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]''' |4:3 |1:3 | # [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 2' (1:0), [[Габрыел Жэзус|Жэзус]] 11' (2:0),[[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 33' (2:1), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 53' (3:1), [[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]] 55' (3:2), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 74' (4:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 82' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:3) # [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 73' (5:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 90' (5:4), 90+1' (5:5), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 95' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (5:6) |} == Фінал == {{Асноўны артыкул|Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022 году}} {{Справаздача пра матч|дата=28 траўня 2022|час=22:36 (Па менскаму часе)|стадыён=[[Стад дэ Франс]], [[Сэн-Дэні]]|гледачы=каля 75,000|судзьдзя=[[Клеман Цюрпэн]] ([[Францыя]])|каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|лік=0:1|каманда2=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|галы1=|галы2=[[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]], 59’|пратакол=[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/match/2034586--liverpool-vs-real-madrid/ Справаздача]}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды плэй-оф. === Сьпіс найлепшых галеадораў === {| class="wikitable" !Месца !Гулец !Каманда !Галы !За якую колькасьць хвілін |- |1 |[[Карым Бэнзэма]] |[[Рэал Мадрыд]] |15 |1106 |- |2 |[[Робэрт Левандоўскі]] |[[Баварыя Мюнхэн]] |13 |876 |- |3 |[[Сэбаст’ен Алер]] |[[Аякс Амстэрдам]] |11 |668 |- |4 |[[Магамэд Саляг]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |8 |1008 |- | rowspan="2" |5 |[[Крыстафэр Нкюнкю]] |[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]] | rowspan="2" |7 |531 |- |[[Рыяд Магрэз]] |[[Манчэстэр Сіці]] |986 |- | rowspan="5" |7 |[[Крыштыяну Раналду]] |[[Манчэстэр Юнайтэд]] | rowspan="5" |6 |611 |- |[[Дарвін Нуньес]] |[[Бэнфіка Лісабон]] |613 |- |[[Кіліян Мбапэ]] |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] |673 |- |[[Лерой Санэ]] |[[Баварыя Мюнхэн]] |798 |- |[[Арно Грунэвэльд]] |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |906 |} === Сьпіс найлепшых асістэнтаў === {| class="wikitable" !Месца !Гулец !Каманда !Асісты !За якую колькасьць хвілін |- |1 |[[Бруну Фэрнандыш]] |[[Манчэстэр Юнайтэд]] |7 |520 |- | rowspan="2" |2 |[[Лерой Санэ]] |[[Баварыя Мюнхэн]] | rowspan="2" |6 |798 |- |[[Вінісіюс Жуніёр]] |[[Рэал Мадрыд]] |1199 |- |4 |[[Антані Матэўс дус Сантус]] |[[Аякс Амстэрдам]] |5 |577 |- | rowspan="7" |5 |[[Жуан Марыю]] |[[Бэнфіка Лісабон]] | rowspan="7" |4 |493 |- |[[Жэрар Марэна Балягера]] |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |524 |- |[[Кіліян Мбапэ]] |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] |673 |- |[[Кевін дэ Бройнэ]] |[[Манчэстэр Сіці]] |734 |- |[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |794 |- |[[Эт’ен Капу]] |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |1046 |- |[[Лука Модрыч]] |[[Рэал Мадрыд]] |1077 |} === Каманда сэзону === Група тэхнічнага вывучэньня УЭФА выбрала ў якасьці каманды турніру наступных гульцоў. {| class="wikitable" !Пазыцыя !Гулец !Каманда |- |Брамнік |[[Тыбо Куртуа]] |[[Рэал Мадрыд]] |- | rowspan="4" |Абаронцы |[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- |[[Антоніё Рудыгер]] |[[Чэлсі Лёндан]] |- |[[Вірджыл ван Дэйк]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- |[[Эндру Робэртсан]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- | rowspan="3" |Паўабаронцы |[[Кевін дэ Бройнэ]] |[[Манчэстэр Сіці]] |- |[[Фабію Энрыке Таварэс]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- |[[Лука Модрыч]] |[[Рэал Мадрыд]] |- | rowspan="3" |Нападнікі |[[Кіліян Мбапэ]] |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] |- |[[Карым Бэнзэма]] |[[Рэал Мадрыд]] |- |[[Вінісіюс Жуніёр]] |[[Рэал Мадрыд]] |} === Гулец сэзону === * [[Карым Бэнзэма]] (Рэал Мадрыд) === Малады гулец сэзону === * [[Вінісіюс Жуніёр]] (Рэал Мадрыд) Крыніцы {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА|2021]] [[Катэгорыя:2021 год у футболе]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] akv8q7evqtduft44edd446u82inlfew 2333952 2333897 2022-08-21T19:46:25Z Hleb23 72152 /* Групавы этап */ зьмены па шаблёнах wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў |выява = [[Файл:StadeFranceNationsLeague2018.jpg|360x360пкс]] |подпіс = Стад Дэ Франс |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 22 чэрвеня — 25 жніўня 2021<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 14 верасьня 2021 — 28 траўня 2022 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 80 (зь 54 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд]]<br />Срэбны чэмпіён — [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]<br />Паўфіналісты — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]], [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці]]<br />Чвэрцьфіналісты — [[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]], [[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]],<br />[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд]] |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />125 (без уліку кваліфікацыі) |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />380 (без уліку кваліфікацыі) — 3.04 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />4,402,255 (35,218 штоматч у сярэднім) |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />[[Карым Бэнзэма]] ([[Рэал Мадрыд]], 15 галоў) |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|← 2020—21]] І 2021—2022 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|2022—23 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021-22''' — 67 розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 30-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. Дзейным чэмпіёнам на пачатак турніру зьяўляўся [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], які перамог у двух сэзонах розыгрышаў(заваяваў 2 тытулы), апошні ў папярэднім розыгрышы. [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|Фінал]] адбыўся на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у камуне [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]] за 5 км на поўнач ад Парыжу, Францыя. Першапачаткова плянавалася згуляць фінал на [[Альянц Арэна|Альянц Арэне]] ў [[Мюнхэн]]е. Аднак празь перанос ды зьмену месца [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу 2020 году]], усе гаспадары фіналаў былі перанесены гэтакім жа чынам на год раней, таму [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал 2022 году]] мусіў прыняць [[Санкт-Пецярбург]]. Але праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал]] у рэшце рэшт быў перанесены ў [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]]. Пераможца розыгрышу Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў розыгрыш наступнага году ў групавы этап [[Ліга Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў]], таксама атрымлівае права на ўдзел у гульне супраць пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў]] за [[Супэркубак УЭФА]]. Гэты сэзон быў першым з 1999—2000 (то быў першы сэзон пасьля роспуску [[Кубак уладальнікаў кубкаў УЭФА|Кубка Ўладальнікаў Кубкаў]]) дзе 3 галоўных Эўрапейскіх клюбных спаборніцтвы (УЭФА Ліга Чэмпіёнаў, [[Ліга Эўропы УЭФА|УЭФА Ліга Эўропы]], [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|УЭФА Ліга Канфэрэнцыяў]]) былі арганізаваныя УЭФА. Фармат Лігі Чэмпіёнаў застаўся безь зьмяненьняў, але каманды, якія выбылі з папярэдняга раўнду й першага кваліфікацыйнага, цяпер пераводзілісь у Лігу Канфэрэнцыяў замест Лігі Эўропы. Абаронца тытулу, Лёнданскі [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] быў выбіты ў чвэрцьфінале [[Рэал Мадрыд|Мадрыдскім Рэалам]]. 24 чэрвеня 2021 году УЭФА ўхваліў прапанову аб адмене [[правіла выязнога голу]] ва ўсіх [[Клюбныя спаборніцтвы УЭФА|клюбных спаборніцтвах УЭФА]], якое выкарыстоўвалася з 1965 году. Адпаведна, калі ў двухматчавым супрацьстаяньні дзьве каманды заб’юць аднолькавую колькасьць галоў, пераможца ня будзе вызначацца колькасьцю галоў у гасьцях, забітых кожнай камандай, а будзе праводзіцца яшчэ 30 хвілін дадатковага часу, і калі дзьве каманды зноў заб’юць (не заб’юць) аднолькавую колькасьць галоў у дадатковы час, пераможца будзе вызначаны ў выніку серыі пэнальці. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 80 камандаў ад 54 з 55 асацыяцый чальцоў УЭФА ўдзельнічалі ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках каманд у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7-15 месцаў кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|Лігі Эўропы УЭФА 2020-21]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2021-22 праз Ангельскую Прэмьер Лігу, але як пермаможца Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21 будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызэру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] перамог у Лізе Эўропы 2020-21, праваліўшы адбор ў Ля Лізе, заняўшы там сёмае месца, значыць [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў замест месца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лізе Канфэрэныяў]] празь 7 месца ў Ля Лізе. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — Дадтковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — Адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !1 |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Гішпанія]] |102.283 | rowspan="4" |4 | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|УЭЛ]]) |- !2 |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Ангельшчына]] |90.462 | |- !3 |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Нямеччына]] |74.784 | |- !4 |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Італія]] |70.653 | |- !5 |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Францыя]] |59.248 | rowspan="2" |3 | |- !6 |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Партугалія]] |49.449 | |- !7 |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Расея]] |45.549 | rowspan="9" |2 | |- !8 |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бэльгія]] |37.900 | |- !9 |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Украіна]] |36.100 | |- !10 |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Нідэрлянды]] |35.750 | |- !11 |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Турэччына]] |33.600 | |- !12 |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Аўстрыя]] |32.925 | |- !13 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Данія]] |29.250 | |- !14 |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Шатляндыя]] |27.875 | |- !15 |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Чэхія]] |27.300 | |- !16 |[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Кіпр]] |26.750 | rowspan="4" |1 | |- !17 |[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Швайцарыя]] |26.400 | |- !18 |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Грэцыя]] |26.300 | |- !19 |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Сэрбія]] |25.500 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !20 |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Харватыя]] |24.875 | rowspan="11" |1 | |- !21 |[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Швэцыя]] |22.750 | |- !22 |[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Нарвэгія]] |21.750 | |- !23 |[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Ізраіль]] |19.625 | |- !24 |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Казахстан]] |19.250 | |- !25 |[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Беларусь]] |18.875 | |- !26 |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Азэрбайджан]] |18.750 | |- !27 |[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Баўгарыя]] |17.375 | |- !28 |[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[Румынія]] |16.700 | |- !29 |[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Польшча]] |16.625 | |- !30 |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Славаччына]] |15.875 | |- !31 |[[Файл:Liechtenstein-flag.png|frameless]] [[Ліхтэнштайн]] |13.500 |0 |(АУС) |- !32 |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Славенія]] |13.000 | rowspan="6" |1 | |- !33 |[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Вугоршчына]] |12.875 | |- !34 |[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Люксэмбург]] |8.000 | |- !35 |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Летува]] |7.875 | |- !36 |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Армэнія]] |7.625 | |- !37 |[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Латвія]] |7.625 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !38 |[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Альбанія]] |7.375 | rowspan="18" |1 | |- !39 |[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Паўночная Македонія]] |7.375 | |- !40 |[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Босьнія і Герцагавіна]] |6.875 | |- !41 |[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Малдова]] |6.750 | |- !42 |[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Ірляндыя]] |6.700 | |- !43 |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[Фінляндыя]] |6.500 | |- !44 |[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Грузія]] |5.750 | |- !45 |[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Мальта]] |5.750 | |- !46 |[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Ісьляндыя]] |5.375 | |- !47 |[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Ўэйлз]] |5.000 | |- !48 |[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Паўночная Ірляндыя]] |4.875 | |- !49 |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Гібральтар]] |4.750 | |- !50 |[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Чарнагорыя]] |4.375 | |- !51 |[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Эстонія]] |4.375 | |- !52 |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Косава]] |4.000 | |- !53 |[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[Фарэрскія астравы]] |3.750 | |- !54 |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Андора]] |2.831 | |- !55 |[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Сан-Марына|Сан Марына]] |0.666 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што празь перамогу ў пяпярэднім розыгрышу, што праз трапляньне ў чацьвёрку найлепшых ангельскіх камандаў, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся й у месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў: * Чэмпіён 11 асацыяцыі (Турэччыны) ўступае ў розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыі плэй-оф. * Чэмпіён 13 асацыяцыі (Даніі) ўступае ў розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыі замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду. * Чэмпіён 15 асацыяцыі (Чэхіі) ўступае ў розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду. * Чэмпіёны 18 ды 19 асацыяцый (Грэцыі й Сэрбіі адпаведна) уступаюць ў розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду. {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцый 52-55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (32 каманды) | * 31 чэмпіён з асацыяцый 20-51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (26 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 4 чэмпіёны з асацыяцый 16-19 | * 16 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (6 камандаў) | * 6 срэбных чэмпёнаў з асацыяцый 10-15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцый 14-15 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 3 срэбных чэмпіёны з асацыяцый 7-9 * 2 бронзавыя прызэры з асацыяцый 5-6 | * 3 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцый 12-13 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-11 * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцый 1-6 * 4 бронзавыя прызэры з асацыяцый 1-4 * 4 уладальніка чацьвёртых месцаў з асацыяцый 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазыцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сэзону. * Прп-: пазыцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сэзонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамэндацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (4-ы)^ЛЧ |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] (ЛЭ) |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (1-ы) |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (2-і) |- |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (3-яя) |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]] ([[Манчэстэр Юнайтэд|Манчэстэр]]) (2-і) |- |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (3-і) |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (2-і) |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (3-яя) |- |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]] (4-ы) |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (1-ы) |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (2-і) |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Аталянта Бэргама|Аталянта]] ([[Бэргама]]) (3-яя) |- |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]] (1-ы) |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (2-і) |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (1-ы) |- |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (2-і) |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]] ([[Санкт-Пецярбург]]) (1-ы) |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (1-ае) |- |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]] ([[Стамбул]]) (1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]]) (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (1-ы) |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]]) (2-ы) |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] (2-і) |- |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (2-і) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]]) (1-ая) |[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]]) (1-ыя) |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]]) (2-і) |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]]) (2-і) |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |- |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (2-і) |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]]) (2-ая) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) |- |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]]) (1-ы) |[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]]) (1-ыя) |[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |- |[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]]) (1-ы) |[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]]) (1-ая) |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Сабота]]) (1-ая) |- |[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]]) (1-ая) |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |- |[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]](1-ая) |[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]]) (1-ая) |[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]]) (1-ая) |[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]]) (1-ы) |- |[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]]) (1-ае) |- |[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (Прп-2-і) |[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]]) (Прп-1-ы) |[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]]) (1-ыя) |[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]]) (1-ая) |[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]]) (1-ая) | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] (1-ая) |[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]]) (1-ы) |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]]) (1-ае) |} Заўвагі: # '''[[Ісьляндыя]]:''' Па рашэньні Ісьляндзкай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] з Рэйк’явіку, бо ён знаходзіўся першым у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз панэмію [[Ковід-19]]. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай Футбольнай Фэдэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор для іх праходзіць па швайцарскай квоце. Адзінае Эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны Кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Мальта]]:''' Па рашэньні Мальтыйскай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Гамрун Спартанз]] з Гамруна, але ён быў адхілены ад удзелу ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 праз забарону за ўдзел у дамоўленых матчах у 2013. [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] з Паолы заняў месца Гамрун Спартанз, ён знаходзіўся другім у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз [[Пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|пандэмію Ковід-19]]. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які прайшоў у пятніцу, а гэтаксама асноўнага фіналу, які прайшоў у суботу. Некаторыя адпаведныя матчы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду згулялі толькі ў аўторак праз [[Супэркубак УЭФА 2021 году]] ў наступную сераду (адносна таго гульнявога тыдня). Заплянаваны час пачаткаў, пачынаючы з раўнду плэй-оф: 19:45 (замест 19:55 раней) і 22:00 (па Менскаму часе). Усе лёсаваньні прайшлі ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Наён|Ньёне]], за выключэньнем лёсаваньня групавога этапу, якое адбылося ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]], 26 жніўня 2021 году. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |8 Чэрвеня 2021 |22 Чэрвеня 2021 (паўфіналы) |25 Чэрвеня 2021 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |15 Чэрвеня 2021 |6-7 Ліпеня 2021 |13-14 Ліпеня 2021 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |16 Чэрвеня 2021 |20-21 Ліпеня 2021 |27-28 Ліпеня 2021 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |19 Ліпеня 2021 |3-4 Жніўня 2021 |10 Жніўня 2021 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 Жніўня 2021 |17-18 Жніўня 2021 |24-25 Жніўня 2021 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |26 Жніўня 2021 | colspan="2" |14-15 Верасьня 2021 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |28-29 Верасьня 2021 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |19-20 Кастрычніка 2021 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |2-3 Лістапада 2021 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |23-24 Лістапада 2021 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |7-8 Сьнежня 2021 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |13 Сьнежня 2021 |15-16 & 22-23 Лютага 2022 |8-9 & 15-16 Сакавіка 2022 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |18 Сакавіка 2022 |5-6 Красавіка 2022 |12-13 Красавіка 2022 |- |Паўфіналы |26-27 Красавіка 2022 |3-4 Траўня 2022 |- |Фінал | colspan="2" |28 Траўня 2022 году на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]] |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 8 чэрвеня а 13 гадзіны па Менскаму часе. Матчы папярэдняга раўнду складаліся з паўфіналаў 22 жніўня ды фіналу 25 жніўня, спачатку матчы мусілі прайсьці на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]], але праз абмежаваньні ў сувязі з пандэміяй [[ковід-19]] на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]] былі перанесеныя ў [[Альбанія|Альбанію]] ў гарады [[Эльбасан]] і [[Дурэс]]. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Астатнія ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна перайшлі ў другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 |- ! colspan="3" |Паўфіналы |- |[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]]) |0:2 |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])''' |- |[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]]) |0:1 |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] '''[[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |- ! colspan="3" |Фінал |- |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])''' |2:0 |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 15 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 6 й 7 ліпеня, а матчы ў адказ — 13 й 14 ліпеня 2021 году. Пераможцы двубою выйшлі ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Хто атрымаў паразу — былі пераведзеныя ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]]) |2-7 |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] '''[[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])''' |2-2 |0-5 |- |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] '''[[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |3-2<ref>Удзельнікі, якія атрымалі паразу тут, перайшлі ў трэці кваліфікацыйны раўнд Лігі канферэнцыяў Эўропы.</ref> |[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |2-0 |1-2 |- |[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] '''[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |2-1 |[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]] ([[Рыга|з аднайменнага горада]]) |1-0 |1-1 |- |[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] ([[Будэ|з гораду Будэ]]) |2-5 |[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] '''[[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])''' |2-3 |0-2 |- |[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]]) |2-3 |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] '''[[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]])''' |2-2 |0-1 (д. ч.<ref name=":0">Пераможца быў вызначаны ў дадатковы час</ref>) |- |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] '''[[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |7-1 |[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]]) |3-1 |4-0 |- |[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] '''[[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])''' |4-3 |[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]]) |3-1 |1-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]]) |0-6 |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] '''[[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]])''' |0-1 |0-5 |- |[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]]) |0-5 |[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] '''[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0-4 |0-1 |- |[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]]) |2-4 |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] '''[[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]])''' |1-2 |1-2 |- |[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |1-3 |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] '''[[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]])''' |1-1 |0-2 |- |[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] '''[[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |2-0 |[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |1-0 |1-0 |- |[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] '''[[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |6-1 |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]]) |3-0 |3-1 |- |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] '''[[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |5-2 |[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |3-1 |2-1 |- |[[Файл:Estonia.png|frameless]] '''[[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]])''' |5-0 |[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |2-0 |3-0 |- |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |5-2 |[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]]) |3-2 |2-0 |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 16 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 20 й 21 ліпеня, другія — 27 ды 28 ліпеня 2021 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі атрымалі наступныя месцы працягваньня ўдзелу ў частцы шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Чэмпіёнскі шлях |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3-0 |[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]]) |2-0 |1-0 |- |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |2-3 |[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] '''[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])''' |0-0 |2-3 |- |'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])''' |3-1 |[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]]) |2-1 |1-0 |- |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]]) |1-4 |'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0-1 |1-3 |- |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] '''[[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])''' |2-0 |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]]) |1-0 |1-0 |- |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]]) |2-6 |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] '''[[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |2-1 |0-5 |- |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |1-4 |'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])''' |1-2 |0-2 |- |'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |4-3 |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |2-1 |2-2 |- |'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5-1 |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |2-0 |3-1 |- |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]]) |1-3 |'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |0-0 |1-3 |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Шлях прадстаўнікоў лігі |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]]) |2-3 |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] '''[[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]])''' |2-1 |0-2 |- |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) |2-3 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] '''[[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |1-1 |1-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] '''[[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |7-2 |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]]) |5-1 |2-1 |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 19 ліпеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 3 й 4 жніўня, другія — 10 жніўня 2021 году. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў кваліфікацыйны раўнд плэй-оф адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях кваліфікацыйнага раўнду плэй-оф [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія з паразай са шляху прадстаўнікоў лігі трапілі адразу ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Чэмпіёнскі шлях |'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |2-1 |'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]]''' [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]]) |1-1 |1-0 |- |'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]]''' [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]]) |2-4 |'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])''' |1-1 |1-3 |- |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |3-3 (1-4<ref>Вынік матчу быў вызначаны па [[Пэнальці (футбол)|пэнальці]]</ref>) |'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |1-1 |2-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |1-2 |'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |1-1 |0-1 |- |'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |4-2 |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |2-1 |2-1 |- |'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |2-1 |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]]) |2-0 |0-1 |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |4-0 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |3-0 |1-0 |- |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]]) |0-4 |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |0-2 |0-2 |- |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] ([[Генк|з аднайменнага горада]]) |2-4 |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] '''[[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])''' |1-2 |1-2 |- |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]]) |1-5 |'''[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]])''' |0-2 |1-3 |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду плэй-оф адбылося 2 жніўня 2021 году а 13:00 па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 17 й 18 жніўня, гасьцёвыя — 24 й 25 жніўня 2021 году. Пераможцы матчаў выйшлі ў групавы этап. Пераможаныя былі пераведзены ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022|Лігі Эўропы]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Чэмпіёнскі шлях |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] '''[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]])''' |4-2 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]]) |2-1 |2-1 |- |'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])''' |6-4 |'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]]''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |3-2 |3-2 |- |'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |3-2 |'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]]''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |2-0 |1-2 |- |'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |3-0 |'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]]''' [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |3-0 |0-0 |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''[[Файл:France-flag.png|frameless]]''' [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]]) |2-3 |'''[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])''' |0-1 |2-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |2-1 |'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]]''' [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2-1 |0-0 |} == Групавы этап == Лёсаваньне групавога этапу прайшло ў [[Стамбул]]е ([[Турэччына]]) 26 жніўня 2021 году. 32 каманды былі падзеленыя на восем групаў па чатыры ў кожнай. Для лёсаваньня каманды былі разьмеркаваныя на чатыры кошыкі, кожны з васьмі камандаў, паводля наступных прынцыпаў: * У кошык 1 трапілі [[Ліга Чэмпіёнаў 2020-2021|чэмпіёны Лігі Чэмпіёнаў]] і [[Ліга Эўропы 2020-2021|Лігі Еўропы]], а таксама чэмпіёны шасьці лепшых асацыяцыяў на падставе іх [[Табліца прадстаўніцтва краін у эўракубках|каэфіцыентаў УЭФА 2021 году]]. * Кошыкі 2, 3 й 4 зьмяшчаюць астатнія каманды, пасеяныя паводля іхных клюбных [[Табліца каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] 2021 году. Каманды з адной асацыяцыі, гэтаксама па палітычных матывах каманды [[Украіна|Ўкраіны]] ды [[Расея|Расеі]], не маглі трапіць у адну групу. Матчы прайшлі 14-15 верасьня, 28-29 верасьня, 19-20 кастрычніка, 2-3 лістапада, 23-24 лістапада і 7-9 сьнежня 2021 году. Дзьве найлепшыя каманды кожнай групы выйшлі ў 1/8 фіналу. Каманды, якія занялі трэцяе месца, былі пераведзены ў раўнд плэй-оф [[Лігі Эўропы УЭФА 2020-2021|Лігі Эўропы]], а каманды, якія занялі чацьвёртае месца, выбылі з эўрапейскіх спаборніцтваў у гэтым сэзоне. [[Тыраспаль]]скі «[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]» дэбютаваў на групавым этапе. Ён стаў першай камандай з [[Малдова|Малдовы]], якая згуляла ў групавым этапе Лігі чэмпіёнаў.{{Легенда|#ccffcc|Каманды, якія выйшлі ў 1/8 фіналу}}{{Легенда|#ccccff|Каманды, якія перайшлі ў 1/16 фіналу [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы]]}}'''Група А''' {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=МСц|Ініцыялы Каманды2=ПСЖ|Ініцыялы Каманды3=РБЛ|Ініцыялы Каманды4=Брг|Колер1=#ccffcc|Колер2=#ccffcc|Колер3=#ccccff|Каманда1=[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]|В1=4|Н1=0|П1=2|РМ1=18-10 (+8)|Каманда2=[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]|В2=3|Н2=2|П2=1|РМ2=13–8 (+5)|Каманда3=[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=15–14 (+1)|Каманда4=[[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]]|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–20 (-14)|Галеадоры1=[[Натан Аке|Аке]]-1;[[Нардзі Мюкіеле|Мюкіеле]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Рыяд Магрэз|Магрэз]]-5;[[Джэк Грыліш|Грыліш]]-1;[[Жуан Кансэлу|Кансэлу]]-2;[[Габрыел Жэзус|Жэзус]]-3;[[Кайл Ўокер|Ўокер]]-1;[[Коўл Палмэр|Палмэр]]-1;[[Філ Фодэн|Фодэн]]-1;[[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]]-2;|Галеадоры2=[[Андэр Эрэра|Эрэра]]-1;[[Ідрыса Гуе|Гуе]]-1;[[Ліянэль Мэсі|Мэсі]]-5;[[Кіліян Мбапэ|Мбапэ]]-4;[[Джарджыніё Вэйнальдум|Вэйнальдум]]-2;|Галеадоры3=[[Крыстафэр Нкюнкю|Нкюнкю]]-7;[[Нардзі Мюкіеле|Мюкіеле]]-1;[[Андрэ Сылва|Сылва]]-3;[[Домінік Собаслаі|Собаслаі]]-2;[[Эміль Форсбэрг|Форсбэрг]]-2;|Галеадоры4=[[Ганс Ванакен|Ванакен]]-3;[[Матс Рытс|Рытс]]-2;[[Джон Стоўнз|Стоўнз]]-1([[аўтагол|аўта]]);|Лік1/Дата гульні=2–1|Лік2/Дата гульні=6–3|Лік3/Дата гульні=4–1|Лік4/Дата гульні=2–0|Лік5/Дата гульні=3–2|Лік6/Дата гульні=4–1|Лік9/Дата гульні=1–2|Лік8/Дата гульні=2–2|Лік7/Дата гульні=2–1|Лік12/Дата гульні=0–5|Лік11/Дата гульні=1–1|Лік10/Дата гульні=1–5|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы 2021-22]]}} '''Група Б''' {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Лвп|Ініцыялы Каманды2=АМд|Ініцыялы Каманды3=Прт|Ініцыялы Каманды4=Млн|Колер1=#ccffcc|Каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=17-6 (+11)|Лік1/Дата гульні=2–0|Лік2/Дата гульні=2–0|Лік3/Дата гульні=3–2|Галеадоры1=[[Фікаё Таморы|Таморы]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Магамэд Саляг|Саляг]]-7;[[Джордан Гэндэрсан|Гэндэрсан]]-1;[[Садыё Манэ|Манэ]]-2;[[Рабэрту Фірміну|Фірміну]]-2;[[Набі Кейта|Кейта]]-1;[[Дыёгу Жота|Жота]]-1;[[Тыяга Алькантара|Тыяга]]-1;[[Дывок Арыгі|Арыгі]]-1;|Колер2=#ccffcc|Каманда2=[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка Мадрыд]]|В2=2|Н2=1|П2=3|Колер3=#ccccff|Каманда3=[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]|Каманда4=[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]|РМ2=7–8 (-1)|Лік4/Дата гульні=2–3|Лік5/Дата гульні=0–0|Лік6/Дата гульні=0–1|Галеадоры2=[[Антуан Грызман|Грызман]]-4;[[Люіс Суарэс|Суарэс]]-1;[[Анхэль Карэа|Карэа]]-1;[[Радрыга Дэ Паўль|Дэ Паўль]]-1;|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=4–11 (-7)|Лік7/Дата гульні=1–5|Лік8/Дата гульні=1–3|Лік9/Дата гульні=1–0|Галеадоры3=[[Мэгдзі Тарэмі|Тарэмі]]-1;[[Люіс Дыяс|Дыяс]]-2;[[Сержыў Мігель Рэлваш дэ Алівэйра|Алівэйра]]-1;|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–9 (-3)|Лік10/Дата гульні=1–2|Лік11/Дата гульні=1–2|Лік12/Дата гульні=1–1|Галеадоры4=[[Антэ Рэбіч|Рэбіч]]-1;[[Браім Дыяс|Дыяс]]-1;[[Рафаэл Леан|Леан]]-1;[[Шансэль Мбэмба|Мбэмба]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Жуніёр Мэсіяс|Мэсіяс]]-1;[[Фікаё Таморы|Таморы]]-1;|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы 2021-22]]}} '''Група В<ref>Пры роўнай колькасьці пунктаў далей у Лізе чэмпіёнаў рушыў Спортынг празь лепшую розьніцу забітых галоў у асабістых сустрэчах +1 > −1</ref>''' {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Акс|Ініцыялы Каманды2=Спр|Ініцыялы Каманды3=БДр|Ініцыялы Каманды4=Бшк|Колер1=#ccffcc|Каманда1=[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=20–5 (+15)|Лік1/Дата гульні=4–2|Лік2/Дата гульні=4–0|Лік3/Дата гульні=2–0|Галеадоры1=[[Сэбаст’ен Алер|Алер]]-10;[[Стэвэн Бэргёйс|Бэргёйс]]-3;[[Марка Ройс|Ройс]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Дэлі Блінд|Блінд]]-1;[[Антані Матэўс|Антані]]-2;[[Душан Тадыч|Тадыч]]-1;[[Даві Кляасэн|Кляасэн]]-1;[[Давід Нэрэс|Нэрэс]]-1;|Колер2=#ccffcc|Каманда2=[[Спортынг Лісабон|Спортынг]]|В2=3|Н2=0|П2=3|РМ2=14–12 (+2)|Лік4/Дата гульні=1–5|Лік5/Дата гульні=3–1|Лік6/Дата гульні=4–0|Галеадоры2=[[Жуан Паўлу Дыяш Фэрнандыш|Паўліньню]]-3;[[Сэбастыян Каатэс|Каатэс]]-2;[[Паблё Сарабія|Сарабія]]-2;[[Пэдру Гансалвіш|Гансалвіш]]-4;[[Пэдра Пора|Пора]]-1;[[Нуну Сантуш|Сантуш]]-1;[[Бруну Табата|Табата]]-1;|Колер3=#ccccff|Каманда3=[[Барусія Дортмунд|Барусія Дортмунд]]|В3=3|Н3=0|П3=3|РМ3=10–11 (-1)|Лік7/Дата гульні=1–3|Лік8/Дата гульні=1–0|Лік9/Дата гульні=5–0|Галеадоры3=[[Джуд Бэлінггэм|Бэлінггэм]]-1;[[Эрлінг Голян|Голян]]-3;[[Доньель Мален|Мален]]-3;[[Марка Ройс|Ройс]]-3;|Каманда4=[[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]]|В4=0|Н4=0|П4=6|РМ4=3–19 (-16)|Лік10/Дата гульні=1–2|Лік11/Дата гульні=1–4|Лік12/Дата гульні=1–2|Галеадоры4=[[Франсіска Мантэра|Мантэра]]-1;[[Кайл Ларын|Ларын]]-1;[[Рашыд Гезаль|Гезаль]]-1;|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы 2021-22]]}} '''Група Г'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=14–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–5|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=7–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Шахтар Данецк|Шахтар]]|В4=0|Н4=2|П4=4|РМ4=2–12}} '''Група Д'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=22–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]|В2=2|Н2=2|П2=2|РМ2=7–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=2–9|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Дынама Кіеў|Дынама]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–11}} '''Група Е'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=11–8|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=12–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Аталянта Бэргама|Аталянта]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=12–13|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=7–12}} '''Група Ё'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=7–4|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–6|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=5–5|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=5–10}} '''Група Ж'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=10–6|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]|В2=4|Н2=1|П2=1|РМ2=13–4|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=10–10|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–14}} == Плэй-оф == У раўндзе асноўнага плэй-оф каманды гулялі паміж сабою ў двух матчах дома і ў гасьцях, за выключэненем аднаматчавага фіналу. Мэханізм лёсаваньняў ды гульняў кожнага раўнду быў наступным: * У лёсаваньні 1/8 фіналу восем пераможцаў групаў былі пасеянымі, а восем тых, што занялі другое месца, выцягваліся з другога кошыка. Да пасеяных камандаў выцягваліся ў супэрнікі тыя, хто ня быў пасеянымі. Каманды з адной групы або з адной асацыяцыі не маглі трапіць адна супраць адной. * У лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў не было пасеяў, і каманды з адной групы або з аднаго аб’яднаньня маглі згуляць паміж сабой. Паколькі лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў праводзіліся разам да вынікаў чвэрцьфіналаў, асобы пераможцаў чвэрцьфіналу не былі вядомыя на момант лёсаваньня. Таксама было праведзена лёсаваньне, каб вызначыць, які пераможца паўфіналу быў вызначаны ў якасьці «хатняй» каманды для фіналу (у адміністрацыйных мэтах, паколькі ён праходзіў на нэўтральнай пляцоўцы). == 1/8 фіналу == {| class="wikitable" !Каманда 1 !Агульны лік !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |[[Бэнфіка Лісабон|'''Бэнфіка''']] |3:2 |[[Аякс Амстэрдам|Аякс]] |2:2 |1:0 | # [[Душан Тадыч|Тадыч]] 18' (0:1), [[Сэбаст’ен Алер|Алер]] 28' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:1), 29' (1:2), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 72' (2:2) # [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 77' (3:2) |- |[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] |1:2 |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|'''Лівэрпул''']] |0:2 |1:0 | # [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 75' (0:1), [[Магамэд Саляг|Саляг]] 83' (0:2) # [[Ляўтара Мартынэс|Мартынэс]] 62' (1:2) |- |[[Вільярэал (футбольны клюб)|'''Вільярэал''']] |4:1 |[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] |1:1 |3:0 | # [[Душан Влахавіч|Влахавіч]] 1' (0:1), [[Даніель Парэха|Парэха]] 66' (1:1) # [[Жэрар Марэна Балягера|Марэна]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Паў Франсіска Торэс|Торэс]] 85' (3:1), [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) |- |[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] |2:8 |[[Баварыя Мюнхэн|'''Баварыя''']] |1:1 |1:7 | # [[Чуквубуіке Адаму|Адаму]] 21' (1:0), [[Кінгсьлі Каман|Каман]] 90' (1:1) # [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 12' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:3), 23' (1:4), [[Сэрж Гнабры|Гнабры]] 31' (1:5), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (1:6), [[Маўрыц К’ергор|К’ергор]] 70' (2:6), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (2:7), [[Лерой Санэ|Санэ]] 85' (2:8) |- |[[Спортынг Лісабон|Спортынг]] |0:5 |'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]''' |0:5 |0:0 | # [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 7' (0:1), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 17' (0:2), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 32' (0:3), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 44' (0:4), [[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]] 58' (0:5) # - |- |[[Атлетыка Мадрыд|'''Атлетыка''']] |2:1 |[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]] |1:1 |1:0 | # [[Жуан Фэлікс|Фэлікс]] 7' (1:0), [[Энтані Элянга|Элянга]] 80' (1:1) # [[Рэнан Лодзі|Лодзі]] 41' (2:1) |- |[[Чэлсі Лёндан|'''Чэлсі''']] |4:1 |[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]] |2:0 |2:1 | # [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 8' (1:0), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 63' (2:0) # [[Бурак Ілмаз|Ілмаз]] 38' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 45+3' (3:1), [[Сэсар Асьпілікуэта|Асьпілікуэта]] 71' (4:1) |- |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |2:3 |[[Рэал Мадрыд|'''Рэал''']] |1:0 |1:3 | # [[Кіліян Мбапэ]] 90+4' (1:0) # [[Кіліян Мбапэ]] 39' (2:0), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 61' (2:1), 76' (2:2), 78' (2:3) |} == Чвэрцьфіналы == {| class="wikitable" !Каманда 1 !Агульны лік !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] |4:6 |'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' |1:3 |3:3 | # [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 17' (0:1), [[Садыё Манэ|Манэ]] 34' (0:2), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 49' (1:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 87' (1:3) # [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 21' (1:4), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 32' (2:4), [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 55' (2:5), 65' (2:6), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 73' (3:6), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 82' (4:6) |- |'''[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]''' |2:1 |[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] |1:0 |1:1 | # [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' (1:0) # [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 52' (1:1), [[Самуэль Чуквуэзэ|Чуквуэзэ]] 88' (2:1) |- |'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]''' |1:0 |[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] |1:0 |0:0 | # [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 70' (1:0) # - |- |[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |4:5(д. ч.<ref name=":0" />) |'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]''' |1:3 |3:2 | # [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 21' (0:1), 24' (0:2), [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 40' (1:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 46' (1:3) # [[Мэйсан Маўнт|Маўнт]] 15' (2:3), [[Антоніё Рудыгер|Рудыгер]] 51' (3:3), [[Тыма Вэрнэр|Вэрнэр]] 75' (4:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 80' (4:4), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 96' (4:5) |} == Паўфіналы == {| class="wikitable" !Каманда 1 !Агульны лік !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' |5:2 |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |2:0 |3:2 | # [[Пэрвіс Эступіньян|Эступіньян]] 53' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Садыё Манэ|Манэ]] 55' (2:0) # [[Буляй Дыя|Дыя]] 3' (2:1), [[Франсіс Каклен|Каклен]] 41' (2:2), [[Фабію Энрыке Таварэс|Фабію]] 62' (3:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 67' (4:2), [[Садыё Манэ|Манэ]] 74' (5:2) |- |[[Манчэстэр Сіці|Сіці]] |5:6(д. ч.<ref name=":0" />) |'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]''' |4:3 |1:3 | # [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 2' (1:0), [[Габрыел Жэзус|Жэзус]] 11' (2:0),[[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 33' (2:1), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 53' (3:1), [[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]] 55' (3:2), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 74' (4:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 82' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:3) # [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 73' (5:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 90' (5:4), 90+1' (5:5), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 95' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (5:6) |} == Фінал == {{Асноўны артыкул|Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022 году}} {{Справаздача пра матч|дата=28 траўня 2022|час=22:36 (Па менскаму часе)|стадыён=[[Стад дэ Франс]], [[Сэн-Дэні]]|гледачы=каля 75,000|судзьдзя=[[Клеман Цюрпэн]] ([[Францыя]])|каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|лік=0:1|каманда2=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|галы1=|галы2=[[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]], 59’|пратакол=[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/match/2034586--liverpool-vs-real-madrid/ Справаздача]}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды плэй-оф. === Сьпіс найлепшых галеадораў === {| class="wikitable" !Месца !Гулец !Каманда !Галы !За якую колькасьць хвілін |- |1 |[[Карым Бэнзэма]] |[[Рэал Мадрыд]] |15 |1106 |- |2 |[[Робэрт Левандоўскі]] |[[Баварыя Мюнхэн]] |13 |876 |- |3 |[[Сэбаст’ен Алер]] |[[Аякс Амстэрдам]] |11 |668 |- |4 |[[Магамэд Саляг]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |8 |1008 |- | rowspan="2" |5 |[[Крыстафэр Нкюнкю]] |[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]] | rowspan="2" |7 |531 |- |[[Рыяд Магрэз]] |[[Манчэстэр Сіці]] |986 |- | rowspan="5" |7 |[[Крыштыяну Раналду]] |[[Манчэстэр Юнайтэд]] | rowspan="5" |6 |611 |- |[[Дарвін Нуньес]] |[[Бэнфіка Лісабон]] |613 |- |[[Кіліян Мбапэ]] |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] |673 |- |[[Лерой Санэ]] |[[Баварыя Мюнхэн]] |798 |- |[[Арно Грунэвэльд]] |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |906 |} === Сьпіс найлепшых асістэнтаў === {| class="wikitable" !Месца !Гулец !Каманда !Асісты !За якую колькасьць хвілін |- |1 |[[Бруну Фэрнандыш]] |[[Манчэстэр Юнайтэд]] |7 |520 |- | rowspan="2" |2 |[[Лерой Санэ]] |[[Баварыя Мюнхэн]] | rowspan="2" |6 |798 |- |[[Вінісіюс Жуніёр]] |[[Рэал Мадрыд]] |1199 |- |4 |[[Антані Матэўс дус Сантус]] |[[Аякс Амстэрдам]] |5 |577 |- | rowspan="7" |5 |[[Жуан Марыю]] |[[Бэнфіка Лісабон]] | rowspan="7" |4 |493 |- |[[Жэрар Марэна Балягера]] |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |524 |- |[[Кіліян Мбапэ]] |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] |673 |- |[[Кевін дэ Бройнэ]] |[[Манчэстэр Сіці]] |734 |- |[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |794 |- |[[Эт’ен Капу]] |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |1046 |- |[[Лука Модрыч]] |[[Рэал Мадрыд]] |1077 |} === Каманда сэзону === Група тэхнічнага вывучэньня УЭФА выбрала ў якасьці каманды турніру наступных гульцоў. {| class="wikitable" !Пазыцыя !Гулец !Каманда |- |Брамнік |[[Тыбо Куртуа]] |[[Рэал Мадрыд]] |- | rowspan="4" |Абаронцы |[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- |[[Антоніё Рудыгер]] |[[Чэлсі Лёндан]] |- |[[Вірджыл ван Дэйк]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- |[[Эндру Робэртсан]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- | rowspan="3" |Паўабаронцы |[[Кевін дэ Бройнэ]] |[[Манчэстэр Сіці]] |- |[[Фабію Энрыке Таварэс]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- |[[Лука Модрыч]] |[[Рэал Мадрыд]] |- | rowspan="3" |Нападнікі |[[Кіліян Мбапэ]] |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] |- |[[Карым Бэнзэма]] |[[Рэал Мадрыд]] |- |[[Вінісіюс Жуніёр]] |[[Рэал Мадрыд]] |} === Гулец сэзону === * [[Карым Бэнзэма]] (Рэал Мадрыд) === Малады гулец сэзону === * [[Вінісіюс Жуніёр]] (Рэал Мадрыд) Крыніцы {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА|2021]] [[Катэгорыя:2021 год у футболе]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] majrum2tc7o8nxo3zdy06vzlnizvi9w 2334029 2333952 2022-08-22T11:40:32Z Hleb23 72152 /* Групавы этап */ расшыфроўка назваў камандаў wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў |выява = [[Файл:StadeFranceNationsLeague2018.jpg|360x360пкс]] |подпіс = Стад Дэ Франс |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 22 чэрвеня — 25 жніўня 2021<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 14 верасьня 2021 — 28 траўня 2022 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 80 (зь 54 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд]]<br />Срэбны чэмпіён — [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]<br />Паўфіналісты — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]], [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці]]<br />Чвэрцьфіналісты — [[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]], [[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]],<br />[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд]] |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />125 (без уліку кваліфікацыі) |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />380 (без уліку кваліфікацыі) — 3.04 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />4,402,255 (35,218 штоматч у сярэднім) |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />[[Карым Бэнзэма]] ([[Рэал Мадрыд]], 15 галоў) |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|← 2020—21]] І 2021—2022 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|2022—23 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021-22''' — 67 розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 30-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА. Дзейным чэмпіёнам на пачатак турніру зьяўляўся [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], які перамог у двух сэзонах розыгрышаў(заваяваў 2 тытулы), апошні ў папярэднім розыгрышы. [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|Фінал]] адбыўся на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у камуне [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]] за 5 км на поўнач ад Парыжу, Францыя. Першапачаткова плянавалася згуляць фінал на [[Альянц Арэна|Альянц Арэне]] ў [[Мюнхэн]]е. Аднак празь перанос ды зьмену месца [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу 2020 году]], усе гаспадары фіналаў былі перанесены гэтакім жа чынам на год раней, таму [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал 2022 году]] мусіў прыняць [[Санкт-Пецярбург]]. Але праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал]] у рэшце рэшт быў перанесены ў [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]]. Пераможца розыгрышу Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў розыгрыш наступнага году ў групавы этап [[Ліга Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў]], таксама атрымлівае права на ўдзел у гульне супраць пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў]] за [[Супэркубак УЭФА]]. Гэты сэзон быў першым з 1999—2000 (то быў першы сэзон пасьля роспуску [[Кубак уладальнікаў кубкаў УЭФА|Кубка Ўладальнікаў Кубкаў]]) дзе 3 галоўных Эўрапейскіх клюбных спаборніцтвы (УЭФА Ліга Чэмпіёнаў, [[Ліга Эўропы УЭФА|УЭФА Ліга Эўропы]], [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|УЭФА Ліга Канфэрэнцыяў]]) былі арганізаваныя УЭФА. Фармат Лігі Чэмпіёнаў застаўся безь зьмяненьняў, але каманды, якія выбылі з папярэдняга раўнду й першага кваліфікацыйнага, цяпер пераводзілісь у Лігу Канфэрэнцыяў замест Лігі Эўропы. Абаронца тытулу, Лёнданскі [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] быў выбіты ў чвэрцьфінале [[Рэал Мадрыд|Мадрыдскім Рэалам]]. 24 чэрвеня 2021 году УЭФА ўхваліў прапанову аб адмене [[правіла выязнога голу]] ва ўсіх [[Клюбныя спаборніцтвы УЭФА|клюбных спаборніцтвах УЭФА]], якое выкарыстоўвалася з 1965 году. Адпаведна, калі ў двухматчавым супрацьстаяньні дзьве каманды заб’юць аднолькавую колькасьць галоў, пераможца ня будзе вызначацца колькасьцю галоў у гасьцях, забітых кожнай камандай, а будзе праводзіцца яшчэ 30 хвілін дадатковага часу, і калі дзьве каманды зноў заб’юць (не заб’юць) аднолькавую колькасьць галоў у дадатковы час, пераможца будзе вызначаны ў выніку серыі пэнальці. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 80 камандаў ад 54 з 55 асацыяцый чальцоў УЭФА ўдзельнічалі ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках каманд у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7-15 месцаў кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|Лігі Эўропы УЭФА 2020-21]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2021-22 праз Ангельскую Прэмьер Лігу, але як пермаможца Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21 будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызэру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] перамог у Лізе Эўропы 2020-21, праваліўшы адбор ў Ля Лізе, заняўшы там сёмае месца, значыць [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў замест месца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лізе Канфэрэныяў]] празь 7 месца ў Ля Лізе. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — Дадтковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — Адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !1 |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Гішпанія]] |102.283 | rowspan="4" |4 | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|УЭЛ]]) |- !2 |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Ангельшчына]] |90.462 | |- !3 |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Нямеччына]] |74.784 | |- !4 |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Італія]] |70.653 | |- !5 |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Францыя]] |59.248 | rowspan="2" |3 | |- !6 |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Партугалія]] |49.449 | |- !7 |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Расея]] |45.549 | rowspan="9" |2 | |- !8 |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бэльгія]] |37.900 | |- !9 |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Украіна]] |36.100 | |- !10 |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Нідэрлянды]] |35.750 | |- !11 |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Турэччына]] |33.600 | |- !12 |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Аўстрыя]] |32.925 | |- !13 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Данія]] |29.250 | |- !14 |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Шатляндыя]] |27.875 | |- !15 |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Чэхія]] |27.300 | |- !16 |[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Кіпр]] |26.750 | rowspan="4" |1 | |- !17 |[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Швайцарыя]] |26.400 | |- !18 |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Грэцыя]] |26.300 | |- !19 |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Сэрбія]] |25.500 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !20 |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Харватыя]] |24.875 | rowspan="11" |1 | |- !21 |[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Швэцыя]] |22.750 | |- !22 |[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Нарвэгія]] |21.750 | |- !23 |[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Ізраіль]] |19.625 | |- !24 |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Казахстан]] |19.250 | |- !25 |[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Беларусь]] |18.875 | |- !26 |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Азэрбайджан]] |18.750 | |- !27 |[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Баўгарыя]] |17.375 | |- !28 |[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[Румынія]] |16.700 | |- !29 |[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Польшча]] |16.625 | |- !30 |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Славаччына]] |15.875 | |- !31 |[[Файл:Liechtenstein-flag.png|frameless]] [[Ліхтэнштайн]] |13.500 |0 |(АУС) |- !32 |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Славенія]] |13.000 | rowspan="6" |1 | |- !33 |[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Вугоршчына]] |12.875 | |- !34 |[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Люксэмбург]] |8.000 | |- !35 |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Летува]] |7.875 | |- !36 |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Армэнія]] |7.625 | |- !37 |[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Латвія]] |7.625 | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Колькасьць клюбаў !Нататкі |- !38 |[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Альбанія]] |7.375 | rowspan="18" |1 | |- !39 |[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Паўночная Македонія]] |7.375 | |- !40 |[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Босьнія і Герцагавіна]] |6.875 | |- !41 |[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Малдова]] |6.750 | |- !42 |[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Ірляндыя]] |6.700 | |- !43 |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[Фінляндыя]] |6.500 | |- !44 |[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Грузія]] |5.750 | |- !45 |[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Мальта]] |5.750 | |- !46 |[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Ісьляндыя]] |5.375 | |- !47 |[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Ўэйлз]] |5.000 | |- !48 |[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Паўночная Ірляндыя]] |4.875 | |- !49 |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Гібральтар]] |4.750 | |- !50 |[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Чарнагорыя]] |4.375 | |- !51 |[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Эстонія]] |4.375 | |- !52 |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Косава]] |4.000 | |- !53 |[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[Фарэрскія астравы]] |3.750 | |- !54 |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Андора]] |2.831 | |- !55 |[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Сан-Марына|Сан Марына]] |0.666 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што празь перамогу ў пяпярэднім розыгрышу, што праз трапляньне ў чацьвёрку найлепшых ангельскіх камандаў, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся й у месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў: * Чэмпіён 11 асацыяцыі (Турэччыны) ўступае ў розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыі плэй-оф. * Чэмпіён 13 асацыяцыі (Даніі) ўступае ў розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыі замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду. * Чэмпіён 15 асацыяцыі (Чэхіі) ўступае ў розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду. * Чэмпіёны 18 ды 19 асацыяцый (Грэцыі й Сэрбіі адпаведна) уступаюць ў розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду. {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцый 52-55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (32 каманды) | * 31 чэмпіён з асацыяцый 20-51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (26 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 4 чэмпіёны з асацыяцый 16-19 | * 16 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (6 камандаў) | * 6 срэбных чэмпёнаў з асацыяцый 10-15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцый 14-15 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 3 срэбных чэмпіёны з асацыяцый 7-9 * 2 бронзавыя прызэры з асацыяцый 5-6 | * 3 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцый 12-13 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-11 * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцый 1-6 * 4 бронзавыя прызэры з асацыяцый 1-4 * 4 уладальніка чацьвёртых месцаў з асацыяцый 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазыцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сэзону. * Прп-: пазыцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сэзонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамэндацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (4-ы)^ЛЧ |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] (ЛЭ) |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (1-ы) |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (2-і) |- |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (3-яя) |[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]] ([[Манчэстэр Юнайтэд|Манчэстэр]]) (2-і) |- |[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (3-і) |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (2-і) |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (3-яя) |- |[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]] (4-ы) |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (1-ы) |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (2-і) |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Аталянта Бэргама|Аталянта]] ([[Бэргама]]) (3-яя) |- |[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]] (1-ы) |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (2-і) |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (1-ы) |- |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (2-і) |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]] ([[Санкт-Пецярбург]]) (1-ы) |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (1-ае) |- |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]] ([[Стамбул]]) (1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]]) (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (1-ы) |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]]) (2-ы) |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] (2-і) |- |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (2-і) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]]) (1-ая) |[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]]) (1-ыя) |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]]) (2-і) |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]]) (2-і) |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |- |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (2-і) |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]]) (2-ая) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) |- |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]]) (1-ы) |[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]]) (1-ыя) |[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |- |[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]]) (1-ы) |[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]]) (1-ая) |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Сабота]]) (1-ая) |- |[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]]) (1-ая) |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |- |[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]](1-ая) |[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]]) (1-ая) |[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]]) (1-ая) |[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]]) (1-ы) |- |[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]]) (1-ае) |- |[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (Прп-2-і) |[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]]) (Прп-1-ы) |[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]]) (1-ыя) |[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]]) (1-ая) |[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]]) (1-ая) | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] (1-ая) |[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]]) (1-ы) |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]]) (1-ае) |} Заўвагі: # '''[[Ісьляндыя]]:''' Па рашэньні Ісьляндзкай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] з Рэйк’явіку, бо ён знаходзіўся першым у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз панэмію [[Ковід-19]]. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай Футбольнай Фэдэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор для іх праходзіць па швайцарскай квоце. Адзінае Эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны Кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Мальта]]:''' Па рашэньні Мальтыйскай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Гамрун Спартанз]] з Гамруна, але ён быў адхілены ад удзелу ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 праз забарону за ўдзел у дамоўленых матчах у 2013. [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] з Паолы заняў месца Гамрун Спартанз, ён знаходзіўся другім у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз [[Пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|пандэмію Ковід-19]]. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які прайшоў у пятніцу, а гэтаксама асноўнага фіналу, які прайшоў у суботу. Некаторыя адпаведныя матчы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду згулялі толькі ў аўторак праз [[Супэркубак УЭФА 2021 году]] ў наступную сераду (адносна таго гульнявога тыдня). Заплянаваны час пачаткаў, пачынаючы з раўнду плэй-оф: 19:45 (замест 19:55 раней) і 22:00 (па Менскаму часе). Усе лёсаваньні прайшлі ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Наён|Ньёне]], за выключэньнем лёсаваньня групавога этапу, якое адбылося ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]], 26 жніўня 2021 году. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |8 Чэрвеня 2021 |22 Чэрвеня 2021 (паўфіналы) |25 Чэрвеня 2021 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |15 Чэрвеня 2021 |6-7 Ліпеня 2021 |13-14 Ліпеня 2021 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |16 Чэрвеня 2021 |20-21 Ліпеня 2021 |27-28 Ліпеня 2021 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |19 Ліпеня 2021 |3-4 Жніўня 2021 |10 Жніўня 2021 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 Жніўня 2021 |17-18 Жніўня 2021 |24-25 Жніўня 2021 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |26 Жніўня 2021 | colspan="2" |14-15 Верасьня 2021 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |28-29 Верасьня 2021 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |19-20 Кастрычніка 2021 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |2-3 Лістапада 2021 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |23-24 Лістапада 2021 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |7-8 Сьнежня 2021 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |13 Сьнежня 2021 |15-16 & 22-23 Лютага 2022 |8-9 & 15-16 Сакавіка 2022 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |18 Сакавіка 2022 |5-6 Красавіка 2022 |12-13 Красавіка 2022 |- |Паўфіналы |26-27 Красавіка 2022 |3-4 Траўня 2022 |- |Фінал | colspan="2" |28 Траўня 2022 году на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]] |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 8 чэрвеня а 13 гадзіны па Менскаму часе. Матчы папярэдняга раўнду складаліся з паўфіналаў 22 жніўня ды фіналу 25 жніўня, спачатку матчы мусілі прайсьці на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]], але праз абмежаваньні ў сувязі з пандэміяй [[ковід-19]] на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]] былі перанесеныя ў [[Альбанія|Альбанію]] ў гарады [[Эльбасан]] і [[Дурэс]]. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Астатнія ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна перайшлі ў другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 |- ! colspan="3" |Паўфіналы |- |[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]]) |0:2 |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])''' |- |[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]]) |0:1 |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] '''[[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |- ! colspan="3" |Фінал |- |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])''' |2:0 |[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 15 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 6 й 7 ліпеня, а матчы ў адказ — 13 й 14 ліпеня 2021 году. Пераможцы двубою выйшлі ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Хто атрымаў паразу — былі пераведзеныя ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]]) |2-7 |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] '''[[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])''' |2-2 |0-5 |- |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] '''[[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |3-2<ref>Удзельнікі, якія атрымалі паразу тут, перайшлі ў трэці кваліфікацыйны раўнд Лігі канферэнцыяў Эўропы.</ref> |[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |2-0 |1-2 |- |[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] '''[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |2-1 |[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]] ([[Рыга|з аднайменнага горада]]) |1-0 |1-1 |- |[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] ([[Будэ|з гораду Будэ]]) |2-5 |[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] '''[[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])''' |2-3 |0-2 |- |[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]]) |2-3 |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] '''[[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]])''' |2-2 |0-1 (д. ч.<ref name=":0">Пераможца быў вызначаны ў дадатковы час</ref>) |- |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] '''[[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |7-1 |[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]]) |3-1 |4-0 |- |[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] '''[[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])''' |4-3 |[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]]) |3-1 |1-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]]) |0-6 |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] '''[[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]])''' |0-1 |0-5 |- |[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]]) |0-5 |[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] '''[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0-4 |0-1 |- |[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]]) |2-4 |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] '''[[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]])''' |1-2 |1-2 |- |[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |1-3 |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] '''[[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]])''' |1-1 |0-2 |- |[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] '''[[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |2-0 |[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |1-0 |1-0 |- |[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] '''[[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |6-1 |[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]]) |3-0 |3-1 |- |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] '''[[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |5-2 |[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |3-1 |2-1 |- |[[Файл:Estonia.png|frameless]] '''[[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]])''' |5-0 |[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |2-0 |3-0 |- |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |5-2 |[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]]) |3-2 |2-0 |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 16 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 20 й 21 ліпеня, другія — 27 ды 28 ліпеня 2021 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі атрымалі наступныя месцы працягваньня ўдзелу ў частцы шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Чэмпіёнскі шлях |[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3-0 |[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]]) |2-0 |1-0 |- |[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |2-3 |[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] '''[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])''' |0-0 |2-3 |- |'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])''' |3-1 |[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]]) |2-1 |1-0 |- |[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]]) |1-4 |'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0-1 |1-3 |- |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] '''[[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])''' |2-0 |[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]]) |1-0 |1-0 |- |[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]]) |2-6 |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] '''[[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |2-1 |0-5 |- |[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |1-4 |'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])''' |1-2 |0-2 |- |'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |4-3 |[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |2-1 |2-2 |- |'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5-1 |[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |2-0 |3-1 |- |[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]]) |1-3 |'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |0-0 |1-3 |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Шлях прадстаўнікоў лігі |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]]) |2-3 |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] '''[[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]])''' |2-1 |0-2 |- |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) |2-3 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] '''[[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |1-1 |1-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] '''[[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |7-2 |[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]]) |5-1 |2-1 |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 19 ліпеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 3 й 4 жніўня, другія — 10 жніўня 2021 году. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў кваліфікацыйны раўнд плэй-оф адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях кваліфікацыйнага раўнду плэй-оф [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія з паразай са шляху прадстаўнікоў лігі трапілі адразу ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Чэмпіёнскі шлях |'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |2-1 |'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]]''' [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]]) |1-1 |1-0 |- |'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]]''' [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]]) |2-4 |'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])''' |1-1 |1-3 |- |[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |3-3 (1-4<ref>Вынік матчу быў вызначаны па [[Пэнальці (футбол)|пэнальці]]</ref>) |'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |1-1 |2-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |1-2 |'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |1-1 |0-1 |- |'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |4-2 |[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |2-1 |2-1 |- |'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |2-1 |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]]) |2-0 |0-1 |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |4-0 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |3-0 |1-0 |- |[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]]) |0-4 |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |0-2 |0-2 |- |[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] ([[Генк|з аднайменнага горада]]) |2-4 |[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] '''[[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])''' |1-2 |1-2 |- |[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]]) |1-5 |'''[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]])''' |0-2 |1-3 |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду плэй-оф адбылося 2 жніўня 2021 году а 13:00 па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 17 й 18 жніўня, гасьцёвыя — 24 й 25 жніўня 2021 году. Пераможцы матчаў выйшлі ў групавы этап. Пераможаныя былі пераведзены ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022|Лігі Эўропы]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Чэмпіёнскі шлях |[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] '''[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]])''' |4-2 |[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]]) |2-1 |2-1 |- |'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])''' |6-4 |'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]]''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |3-2 |3-2 |- |'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])''' |3-2 |'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]]''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |2-0 |1-2 |- |'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |3-0 |'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]]''' [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |3-0 |0-0 |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''[[Файл:France-flag.png|frameless]]''' [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]]) |2-3 |'''[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])''' |0-1 |2-2 (д. ч.<ref name=":0" />) |- |[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |2-1 |'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]]''' [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2-1 |0-0 |} == Групавы этап == Лёсаваньне групавога этапу прайшло ў [[Стамбул]]е ([[Турэччына]]) 26 жніўня 2021 году. 32 каманды былі падзеленыя на восем групаў па чатыры ў кожнай. Для лёсаваньня каманды былі разьмеркаваныя на чатыры кошыкі, кожны з васьмі камандаў, паводля наступных прынцыпаў: * У кошык 1 трапілі [[Ліга Чэмпіёнаў 2020-2021|чэмпіёны Лігі Чэмпіёнаў]] і [[Ліга Эўропы 2020-2021|Лігі Еўропы]], а таксама чэмпіёны шасьці лепшых асацыяцыяў на падставе іх [[Табліца прадстаўніцтва краін у эўракубках|каэфіцыентаў УЭФА 2021 году]]. * Кошыкі 2, 3 й 4 зьмяшчаюць астатнія каманды, пасеяныя паводля іхных клюбных [[Табліца каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] 2021 году. Каманды з адной асацыяцыі, гэтаксама па палітычных матывах каманды [[Украіна|Ўкраіны]] ды [[Расея|Расеі]], не маглі трапіць у адну групу. Матчы прайшлі 14-15 верасьня, 28-29 верасьня, 19-20 кастрычніка, 2-3 лістапада, 23-24 лістапада і 7-9 сьнежня 2021 году. Дзьве найлепшыя каманды кожнай групы выйшлі ў 1/8 фіналу. Каманды, якія занялі трэцяе месца, былі пераведзены ў раўнд плэй-оф [[Лігі Эўропы УЭФА 2020-2021|Лігі Эўропы]], а каманды, якія занялі чацьвёртае месца, выбылі з эўрапейскіх спаборніцтваў у гэтым сэзоне. [[Тыраспаль]]скі «[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]» дэбютаваў на групавым этапе. Ён стаў першай камандай з [[Малдова|Малдовы]], якая згуляла ў групавым этапе Лігі чэмпіёнаў.{{Легенда|#ccffcc|Каманды, якія выйшлі ў 1/8 фіналу}}{{Легенда|#ccccff|Каманды, якія перайшлі ў 1/16 фіналу [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы]]}}'''Група А''' {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=МСц|Ініцыялы Каманды2=ПСЖ|Ініцыялы Каманды3=РБЛ|Ініцыялы Каманды4=Брг|Колер1=#ccffcc|Колер2=#ccffcc|Колер3=#ccccff|Каманда1=[[Манчэстэр Сіці]]|В1=4|Н1=0|П1=2|РМ1=18-10 (+8)|Каманда2=[[Пары Сэн-Жэрмэн]]|В2=3|Н2=2|П2=1|РМ2=13–8 (+5)|Каманда3=[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=15–14 (+1)|Каманда4=[[Бруге (футбольны клюб)]]|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–20 (-14)|Галеадоры1=[[Натан Аке|Аке]]-1;[[Нардзі Мюкіеле|Мюкіеле]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Рыяд Магрэз|Магрэз]]-5;[[Джэк Грыліш|Грыліш]]-1;[[Жуан Кансэлу|Кансэлу]]-2;[[Габрыел Жэзус|Жэзус]]-3;[[Кайл Ўокер|Ўокер]]-1;[[Коўл Палмэр|Палмэр]]-1;[[Філ Фодэн|Фодэн]]-1;[[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]]-2;|Галеадоры2=[[Андэр Эрэра|Эрэра]]-1;[[Ідрыса Гуе|Гуе]]-1;[[Ліянэль Мэсі|Мэсі]]-5;[[Кіліян Мбапэ|Мбапэ]]-4;[[Джарджыніё Вэйнальдум|Вэйнальдум]]-2;|Галеадоры3=[[Крыстафэр Нкюнкю|Нкюнкю]]-7;[[Нардзі Мюкіеле|Мюкіеле]]-1;[[Андрэ Сылва|Сылва]]-3;[[Домінік Собаслаі|Собаслаі]]-2;[[Эміль Форсбэрг|Форсбэрг]]-2;|Галеадоры4=[[Ганс Ванакен|Ванакен]]-3;[[Матс Рытс|Рытс]]-2;[[Джон Стоўнз|Стоўнз]]-1([[аўтагол|аўта]]);|Лік1/Дата гульні=2–1|Лік2/Дата гульні=6–3|Лік3/Дата гульні=4–1|Лік4/Дата гульні=2–0|Лік5/Дата гульні=3–2|Лік6/Дата гульні=4–1|Лік9/Дата гульні=1–2|Лік8/Дата гульні=2–2|Лік7/Дата гульні=2–1|Лік12/Дата гульні=0–5|Лік11/Дата гульні=1–1|Лік10/Дата гульні=1–5|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы 2021-22]]}} '''Група Б''' {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Лвп|Ініцыялы Каманды2=АМд|Ініцыялы Каманды3=Прт|Ініцыялы Каманды4=Млн|Колер1=#ccffcc|Каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=17-6 (+11)|Лік1/Дата гульні=2–0|Лік2/Дата гульні=2–0|Лік3/Дата гульні=3–2|Галеадоры1=[[Фікаё Таморы|Таморы]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Магамэд Саляг|Саляг]]-7;[[Джордан Гэндэрсан|Гэндэрсан]]-1;[[Садыё Манэ|Манэ]]-2;[[Рабэрту Фірміну|Фірміну]]-2;[[Набі Кейта|Кейта]]-1;[[Дыёгу Жота|Жота]]-1;[[Тыяга Алькантара|Тыяга]]-1;[[Дывок Арыгі|Арыгі]]-1;|Колер2=#ccffcc|Каманда2=[[Атлетыка Мадрыд]]|В2=2|Н2=1|П2=3|Колер3=#ccccff|Каманда3=[[Порту (футбольны клюб)]]|Каманда4=[[Мілян (футбольны клюб)]]|РМ2=7–8 (-1)|Лік4/Дата гульні=2–3|Лік5/Дата гульні=0–0|Лік6/Дата гульні=0–1|Галеадоры2=[[Антуан Грызман|Грызман]]-4;[[Люіс Суарэс|Суарэс]]-1;[[Анхэль Карэа|Карэа]]-1;[[Радрыга Дэ Паўль|Дэ Паўль]]-1;|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=4–11 (-7)|Лік7/Дата гульні=1–5|Лік8/Дата гульні=1–3|Лік9/Дата гульні=1–0|Галеадоры3=[[Мэгдзі Тарэмі|Тарэмі]]-1;[[Люіс Дыяс|Дыяс]]-2;[[Сержыў Мігель Рэлваш дэ Алівэйра|Алівэйра]]-1;|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–9 (-3)|Лік10/Дата гульні=1–2|Лік11/Дата гульні=1–2|Лік12/Дата гульні=1–1|Галеадоры4=[[Антэ Рэбіч|Рэбіч]]-1;[[Браім Дыяс|Дыяс]]-1;[[Рафаэл Леан|Леан]]-1;[[Шансэль Мбэмба|Мбэмба]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Жуніёр Мэсіяс|Мэсіяс]]-1;[[Фікаё Таморы|Таморы]]-1;|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы 2021-22]]}} '''Група В<ref>Пры роўнай колькасьці пунктаў далей у Лізе чэмпіёнаў рушыў Спортынг празь лепшую розьніцу забітых галоў у асабістых сустрэчах +1 > −1</ref>''' {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Акс|Ініцыялы Каманды2=Спр|Ініцыялы Каманды3=БДр|Ініцыялы Каманды4=Бшк|Колер1=#ccffcc|Каманда1=[[Аякс Амстэрдам]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=20–5 (+15)|Лік1/Дата гульні=4–2|Лік2/Дата гульні=4–0|Лік3/Дата гульні=2–0|Галеадоры1=[[Сэбаст’ен Алер|Алер]]-10;[[Стэвэн Бэргёйс|Бэргёйс]]-3;[[Марка Ройс|Ройс]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Дэлі Блінд|Блінд]]-1;[[Антані Матэўс|Антані]]-2;[[Душан Тадыч|Тадыч]]-1;[[Даві Кляасэн|Кляасэн]]-1;[[Давід Нэрэс|Нэрэс]]-1;|Колер2=#ccffcc|Каманда2=[[Спортынг Лісабон]]|В2=3|Н2=0|П2=3|РМ2=14–12 (+2)|Лік4/Дата гульні=1–5|Лік5/Дата гульні=3–1|Лік6/Дата гульні=4–0|Галеадоры2=[[Жуан Паўлу Дыяш Фэрнандыш|Паўліньню]]-3;[[Сэбастыян Каатэс|Каатэс]]-2;[[Паблё Сарабія|Сарабія]]-2;[[Пэдру Гансалвіш|Гансалвіш]]-4;[[Пэдра Пора|Пора]]-1;[[Нуну Сантуш|Сантуш]]-1;[[Бруну Табата|Табата]]-1;|Колер3=#ccccff|Каманда3=[[Барусія Дортмунд]]|В3=3|Н3=0|П3=3|РМ3=10–11 (-1)|Лік7/Дата гульні=1–3|Лік8/Дата гульні=1–0|Лік9/Дата гульні=5–0|Галеадоры3=[[Джуд Бэлінггэм|Бэлінггэм]]-1;[[Эрлінг Голян|Голян]]-3;[[Доньель Мален|Мален]]-3;[[Марка Ройс|Ройс]]-3;|Каманда4=[[Бэшыкташ Стамбул]]|В4=0|Н4=0|П4=6|РМ4=3–19 (-16)|Лік10/Дата гульні=1–2|Лік11/Дата гульні=1–4|Лік12/Дата гульні=1–2|Галеадоры4=[[Франсіска Мантэра|Мантэра]]-1;[[Кайл Ларын|Ларын]]-1;[[Рашыд Гезаль|Гезаль]]-1;|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы 2021-22]]}} '''Група Г'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=14–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–5|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=7–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Шахтар Данецк|Шахтар]]|В4=0|Н4=2|П4=4|РМ4=2–12}} '''Група Д'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=22–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]|В2=2|Н2=2|П2=2|РМ2=7–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=2–9|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Дынама Кіеў|Дынама]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–11}} '''Група Е'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=11–8|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=12–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Аталянта Бэргама|Аталянта]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=12–13|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=7–12}} '''Група Ё'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=7–4|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–6|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=5–5|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=5–10}} '''Група Ж'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=10–6|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]|В2=4|Н2=1|П2=1|РМ2=13–4|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=10–10|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–14}} == Плэй-оф == У раўндзе асноўнага плэй-оф каманды гулялі паміж сабою ў двух матчах дома і ў гасьцях, за выключэненем аднаматчавага фіналу. Мэханізм лёсаваньняў ды гульняў кожнага раўнду быў наступным: * У лёсаваньні 1/8 фіналу восем пераможцаў групаў былі пасеянымі, а восем тых, што занялі другое месца, выцягваліся з другога кошыка. Да пасеяных камандаў выцягваліся ў супэрнікі тыя, хто ня быў пасеянымі. Каманды з адной групы або з адной асацыяцыі не маглі трапіць адна супраць адной. * У лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў не было пасеяў, і каманды з адной групы або з аднаго аб’яднаньня маглі згуляць паміж сабой. Паколькі лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў праводзіліся разам да вынікаў чвэрцьфіналаў, асобы пераможцаў чвэрцьфіналу не былі вядомыя на момант лёсаваньня. Таксама было праведзена лёсаваньне, каб вызначыць, які пераможца паўфіналу быў вызначаны ў якасьці «хатняй» каманды для фіналу (у адміністрацыйных мэтах, паколькі ён праходзіў на нэўтральнай пляцоўцы). == 1/8 фіналу == {| class="wikitable" !Каманда 1 !Агульны лік !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |[[Бэнфіка Лісабон|'''Бэнфіка''']] |3:2 |[[Аякс Амстэрдам|Аякс]] |2:2 |1:0 | # [[Душан Тадыч|Тадыч]] 18' (0:1), [[Сэбаст’ен Алер|Алер]] 28' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:1), 29' (1:2), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 72' (2:2) # [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 77' (3:2) |- |[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] |1:2 |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|'''Лівэрпул''']] |0:2 |1:0 | # [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 75' (0:1), [[Магамэд Саляг|Саляг]] 83' (0:2) # [[Ляўтара Мартынэс|Мартынэс]] 62' (1:2) |- |[[Вільярэал (футбольны клюб)|'''Вільярэал''']] |4:1 |[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] |1:1 |3:0 | # [[Душан Влахавіч|Влахавіч]] 1' (0:1), [[Даніель Парэха|Парэха]] 66' (1:1) # [[Жэрар Марэна Балягера|Марэна]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Паў Франсіска Торэс|Торэс]] 85' (3:1), [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) |- |[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] |2:8 |[[Баварыя Мюнхэн|'''Баварыя''']] |1:1 |1:7 | # [[Чуквубуіке Адаму|Адаму]] 21' (1:0), [[Кінгсьлі Каман|Каман]] 90' (1:1) # [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 12' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:3), 23' (1:4), [[Сэрж Гнабры|Гнабры]] 31' (1:5), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (1:6), [[Маўрыц К’ергор|К’ергор]] 70' (2:6), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (2:7), [[Лерой Санэ|Санэ]] 85' (2:8) |- |[[Спортынг Лісабон|Спортынг]] |0:5 |'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]''' |0:5 |0:0 | # [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 7' (0:1), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 17' (0:2), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 32' (0:3), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 44' (0:4), [[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]] 58' (0:5) # - |- |[[Атлетыка Мадрыд|'''Атлетыка''']] |2:1 |[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]] |1:1 |1:0 | # [[Жуан Фэлікс|Фэлікс]] 7' (1:0), [[Энтані Элянга|Элянга]] 80' (1:1) # [[Рэнан Лодзі|Лодзі]] 41' (2:1) |- |[[Чэлсі Лёндан|'''Чэлсі''']] |4:1 |[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]] |2:0 |2:1 | # [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 8' (1:0), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 63' (2:0) # [[Бурак Ілмаз|Ілмаз]] 38' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 45+3' (3:1), [[Сэсар Асьпілікуэта|Асьпілікуэта]] 71' (4:1) |- |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |2:3 |[[Рэал Мадрыд|'''Рэал''']] |1:0 |1:3 | # [[Кіліян Мбапэ]] 90+4' (1:0) # [[Кіліян Мбапэ]] 39' (2:0), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 61' (2:1), 76' (2:2), 78' (2:3) |} == Чвэрцьфіналы == {| class="wikitable" !Каманда 1 !Агульны лік !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] |4:6 |'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' |1:3 |3:3 | # [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 17' (0:1), [[Садыё Манэ|Манэ]] 34' (0:2), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 49' (1:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 87' (1:3) # [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 21' (1:4), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 32' (2:4), [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 55' (2:5), 65' (2:6), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 73' (3:6), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 82' (4:6) |- |'''[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]''' |2:1 |[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] |1:0 |1:1 | # [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' (1:0) # [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 52' (1:1), [[Самуэль Чуквуэзэ|Чуквуэзэ]] 88' (2:1) |- |'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]''' |1:0 |[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] |1:0 |0:0 | # [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 70' (1:0) # - |- |[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] |4:5(д. ч.<ref name=":0" />) |'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]''' |1:3 |3:2 | # [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 21' (0:1), 24' (0:2), [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 40' (1:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 46' (1:3) # [[Мэйсан Маўнт|Маўнт]] 15' (2:3), [[Антоніё Рудыгер|Рудыгер]] 51' (3:3), [[Тыма Вэрнэр|Вэрнэр]] 75' (4:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 80' (4:4), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 96' (4:5) |} == Паўфіналы == {| class="wikitable" !Каманда 1 !Агульны лік !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]''' |5:2 |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |2:0 |3:2 | # [[Пэрвіс Эступіньян|Эступіньян]] 53' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Садыё Манэ|Манэ]] 55' (2:0) # [[Буляй Дыя|Дыя]] 3' (2:1), [[Франсіс Каклен|Каклен]] 41' (2:2), [[Фабію Энрыке Таварэс|Фабію]] 62' (3:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 67' (4:2), [[Садыё Манэ|Манэ]] 74' (5:2) |- |[[Манчэстэр Сіці|Сіці]] |5:6(д. ч.<ref name=":0" />) |'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]''' |4:3 |1:3 | # [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 2' (1:0), [[Габрыел Жэзус|Жэзус]] 11' (2:0),[[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 33' (2:1), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 53' (3:1), [[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]] 55' (3:2), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 74' (4:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 82' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:3) # [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 73' (5:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 90' (5:4), 90+1' (5:5), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 95' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (5:6) |} == Фінал == {{Асноўны артыкул|Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022 году}} {{Справаздача пра матч|дата=28 траўня 2022|час=22:36 (Па менскаму часе)|стадыён=[[Стад дэ Франс]], [[Сэн-Дэні]]|гледачы=каля 75,000|судзьдзя=[[Клеман Цюрпэн]] ([[Францыя]])|каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|лік=0:1|каманда2=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|галы1=|галы2=[[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]], 59’|пратакол=[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/match/2034586--liverpool-vs-real-madrid/ Справаздача]}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды плэй-оф. === Сьпіс найлепшых галеадораў === {| class="wikitable" !Месца !Гулец !Каманда !Галы !За якую колькасьць хвілін |- |1 |[[Карым Бэнзэма]] |[[Рэал Мадрыд]] |15 |1106 |- |2 |[[Робэрт Левандоўскі]] |[[Баварыя Мюнхэн]] |13 |876 |- |3 |[[Сэбаст’ен Алер]] |[[Аякс Амстэрдам]] |11 |668 |- |4 |[[Магамэд Саляг]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |8 |1008 |- | rowspan="2" |5 |[[Крыстафэр Нкюнкю]] |[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]] | rowspan="2" |7 |531 |- |[[Рыяд Магрэз]] |[[Манчэстэр Сіці]] |986 |- | rowspan="5" |7 |[[Крыштыяну Раналду]] |[[Манчэстэр Юнайтэд]] | rowspan="5" |6 |611 |- |[[Дарвін Нуньес]] |[[Бэнфіка Лісабон]] |613 |- |[[Кіліян Мбапэ]] |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] |673 |- |[[Лерой Санэ]] |[[Баварыя Мюнхэн]] |798 |- |[[Арно Грунэвэльд]] |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |906 |} === Сьпіс найлепшых асістэнтаў === {| class="wikitable" !Месца !Гулец !Каманда !Асісты !За якую колькасьць хвілін |- |1 |[[Бруну Фэрнандыш]] |[[Манчэстэр Юнайтэд]] |7 |520 |- | rowspan="2" |2 |[[Лерой Санэ]] |[[Баварыя Мюнхэн]] | rowspan="2" |6 |798 |- |[[Вінісіюс Жуніёр]] |[[Рэал Мадрыд]] |1199 |- |4 |[[Антані Матэўс дус Сантус]] |[[Аякс Амстэрдам]] |5 |577 |- | rowspan="7" |5 |[[Жуан Марыю]] |[[Бэнфіка Лісабон]] | rowspan="7" |4 |493 |- |[[Жэрар Марэна Балягера]] |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |524 |- |[[Кіліян Мбапэ]] |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] |673 |- |[[Кевін дэ Бройнэ]] |[[Манчэстэр Сіці]] |734 |- |[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |794 |- |[[Эт’ен Капу]] |[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] |1046 |- |[[Лука Модрыч]] |[[Рэал Мадрыд]] |1077 |} === Каманда сэзону === Група тэхнічнага вывучэньня УЭФА выбрала ў якасьці каманды турніру наступных гульцоў. {| class="wikitable" !Пазыцыя !Гулец !Каманда |- |Брамнік |[[Тыбо Куртуа]] |[[Рэал Мадрыд]] |- | rowspan="4" |Абаронцы |[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- |[[Антоніё Рудыгер]] |[[Чэлсі Лёндан]] |- |[[Вірджыл ван Дэйк]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- |[[Эндру Робэртсан]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- | rowspan="3" |Паўабаронцы |[[Кевін дэ Бройнэ]] |[[Манчэстэр Сіці]] |- |[[Фабію Энрыке Таварэс]] |[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] |- |[[Лука Модрыч]] |[[Рэал Мадрыд]] |- | rowspan="3" |Нападнікі |[[Кіліян Мбапэ]] |[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]] |- |[[Карым Бэнзэма]] |[[Рэал Мадрыд]] |- |[[Вінісіюс Жуніёр]] |[[Рэал Мадрыд]] |} === Гулец сэзону === * [[Карым Бэнзэма]] (Рэал Мадрыд) === Малады гулец сэзону === * [[Вінісіюс Жуніёр]] (Рэал Мадрыд) Крыніцы {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА|2021]] [[Катэгорыя:2021 год у футболе]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] 6m2ni1ye6m3s2w2xfw0xptn70dsvj5j 0 256392 2333906 2333140 2022-08-21T15:01:10Z Hleb23 72152 падразьдзел лёсаваньня й занатоўкі пад вынікі лёсаваньня 25 жніўня wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />83/310 (з улікам кваліфікацыі) — 26,77% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />226 (з улікам кваліфікацыі) — 2,723 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />''{{Сьцяг|Гаіці}} Францьдзі П'ера({{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]])'' — 5 мячоў<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="3" |4(7/7) | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 |4(8/8) | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 |3(6/6) | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 |3(5/6) | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2(5/5) | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="2" |2(5/5) | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | rowspan="2" |2(3/5) | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | rowspan="3" |2(4/5) | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 |1(2/4) | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 |1(3/4) | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 |1(2/4) | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 |1(3/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 |1(1/4) | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | rowspan="3" |1(3/4) | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 |1(2/4) | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 |1(3/4) | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 |1(1/4) | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 |1(0/4) | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 |1(2/4) | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 |1(0/4) | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 |1(2/4) | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0(1/1) | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1(1/4) | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 |1(0/4) | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 |1(1/4) | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 |1(0/4) | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 |1(0/4) | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 |1(1/4) | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | rowspan="5" |1(0/3) | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |0:0 |23 жніўня 2022 |1.— |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 2 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |1:0 |24 жніўня 2022 |1.[[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 37' (1:0) |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |3:2 |23 жніўня 2022 |1.[[Францьдзі П'ера|П’ера]] 18' (1:0), [[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (1:1), [[Гелёр Канга|Канга]] 40' (1:2), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 51' (2:2), [[Цярон Чэры|Чэры]] 61' (3:2) |- |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] |матч 4 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |2:1 |24 жніўня 2022 |1.[[Віктар Клясан|Клясан]] 9' (1:0), [[Люкас Лерагер|Лерагер]] 48' (2:0), [[Анастасіяс Бакасэтас|Бакасэтас]] 79' (2:1) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 5 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |0:2 |23 жніўня 2022 |1.[[Жылбэрту Мараэс Жуніёр|Жылбэрту]] 9' (0:1), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 37' (0:2) |- |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2:2 |24 жніўня 2022 |1.[[Ібраім Сангарэ|Сангарэ]] 37' (0:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 40' (1:1), [[Том Лоўрэнс|Лоўрэнс]] 70' (2:1), [[Арманда Абіспа|Абіспа]] 78' (2:2) |} == Групавы этап == === Лёсаваньне === Лёсаваньне групавога этапу адбудзецца 25 жніўня 2022 году. 32 каманды будуць разьбітыя на восем групаў па чатыры каманды. Для лёсаваньня каманды разьмяркоўваюцца па чатырох кошыках, у кожным па восем камандаў, на падставе наступных крытэрыяў: * Кошык 1 зьмяшчае ўладальнікаў тытулаў [[Рэал Мадрыд|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]] і [[Айнтрахт Франкфурт|Лігі Еўропы 2021-22]], а таксама чэмпіёнаў шасьці найлепшых асацыяцыяў па каэфіцыентах УЭФА гэтых асацыяцый на канец эўракубкавага сэзону 2021-22. Паколькі ўладальнік тытулу Лігі чэмпіёнаў «[[Рэал Мадрыд]]» таксама зьяўляецца чэмпіёнам Асацыяцыі з другім па велічыні каэфіцыентам ([[Гішпанія]]), чэмпіён Асацыяцыі зь сёмым каэфіцыентам ([[Нідэрлянды]]) «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]» таксама будзе пасеяны ў Кошык 1. * Кошыкі 2, 3 і 4 утрымліваюць астатнія каманды, пасеяныя паводле іх клюбных каэфіцыентаў УЭФА на пачатак эўракубкавага сэзону 2022-23 гадоў. * Каманды з адной асацыяцыі ня могуць быць уключаныя ў адну групу. * [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурцкі]] «[[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]]» дэбютуе ў групавым раўндзе пасьля перамогі ў Лізе Эўропы ў мінулым сэзоне. Гэта таксама першы выпадак, калі пяць нямецкіх клюбаў трапяць у групавы этап. * Усяго 15 дзейных чэмпіёнаў прымуць удзел у групавым этапе разам зь 17 іншымі клюбамі, што кваліфікаваліся на гэны этап. {| class="wikitable" |+ !Кошык 1 !Кошык 2 !Кошык 3 !Кошык 4 |- |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд]] (124,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (134,00) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]] (78,000) |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (38,500) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] (61,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] (123,000) |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] [[Зальцбург]] (71,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] (33,000) |- |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці]] (134,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (114,000) |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] [[Данецк]] (71,000) | |- |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (38,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (107,00) |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] (67,000) | |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] (138,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] (105,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] (66,000) | |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (112,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (91,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] (55,000) | |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (80,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]] (83,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] (53,000) | |- |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] (82,500) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] (83,000) | | |} Кошык 3 ці 4: * [[Алімпік Марсэль]] (44,000), * 3 клюбы са шляху чэмпіёнаў ([[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] (61,000), [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] (50,250), [[Дынама Кіеў|Дынама]] [[Кіеў]] (44,000)) * 2 клюбы с шляху прадстаўнікоў лігі ([[Дынама Загрэб|Дынама]] [[Загрэб]] (49,500), [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] (46,000)). === Група А === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Б === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група В === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Г === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Д === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Е === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Ё === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Ж === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- | rowspan="2" |1-2 |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |5 |- |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 падчас сэзону з [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]], калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="5" |3-7 |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- | rowspan="4" |7-11 |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |''{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] 84mz2sqd46mw4jgs77j68jjfhtvilpp 2333908 2333906 2022-08-21T15:06:38Z Hleb23 72152 /* Лёсаваньне */ артаграфічная памылка wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />83/310 (з улікам кваліфікацыі) — 26,77% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />226 (з улікам кваліфікацыі) — 2,723 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />''{{Сьцяг|Гаіці}} Францьдзі П'ера({{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]])'' — 5 мячоў<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="3" |4(7/7) | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 |4(8/8) | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 |3(6/6) | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 |3(5/6) | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2(5/5) | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="2" |2(5/5) | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | rowspan="2" |2(3/5) | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | rowspan="3" |2(4/5) | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 |1(2/4) | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 |1(3/4) | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 |1(2/4) | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 |1(3/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 |1(1/4) | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | rowspan="3" |1(3/4) | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 |1(2/4) | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 |1(3/4) | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 |1(1/4) | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 |1(0/4) | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 |1(2/4) | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 |1(0/4) | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 |1(2/4) | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0(1/1) | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1(1/4) | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 |1(0/4) | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 |1(1/4) | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 |1(0/4) | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 |1(0/4) | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 |1(1/4) | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | rowspan="5" |1(0/3) | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |0:0 |23 жніўня 2022 |1.— |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 2 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |1:0 |24 жніўня 2022 |1.[[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 37' (1:0) |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |3:2 |23 жніўня 2022 |1.[[Францьдзі П'ера|П’ера]] 18' (1:0), [[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (1:1), [[Гелёр Канга|Канга]] 40' (1:2), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 51' (2:2), [[Цярон Чэры|Чэры]] 61' (3:2) |- |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] |матч 4 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |2:1 |24 жніўня 2022 |1.[[Віктар Клясан|Клясан]] 9' (1:0), [[Люкас Лерагер|Лерагер]] 48' (2:0), [[Анастасіяс Бакасэтас|Бакасэтас]] 79' (2:1) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 5 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |0:2 |23 жніўня 2022 |1.[[Жылбэрту Мараэс Жуніёр|Жылбэрту]] 9' (0:1), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 37' (0:2) |- |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2:2 |24 жніўня 2022 |1.[[Ібраім Сангарэ|Сангарэ]] 37' (0:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 40' (1:1), [[Том Лоўрэнс|Лоўрэнс]] 70' (2:1), [[Арманда Абіспа|Абіспа]] 78' (2:2) |} == Групавы этап == === Лёсаваньне === Лёсаваньне групавога этапу адбудзецца 25 жніўня 2022 году. 32 каманды будуць разьбітыя на восем групаў па чатыры каманды. Для лёсаваньня каманды разьмяркоўваюцца па чатырох кошыках, у кожным па восем камандаў, на падставе наступных крытэрыяў: * Кошык 1 зьмяшчае ўладальнікаў тытулаў [[Рэал Мадрыд|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]] і [[Айнтрахт Франкфурт|Лігі Еўропы 2021-22]], а таксама чэмпіёнаў шасьці найлепшых асацыяцыяў па каэфіцыентах УЭФА гэтых асацыяцый на канец эўракубкавага сэзону 2021-22. Паколькі ўладальнік тытулу Лігі чэмпіёнаў «[[Рэал Мадрыд]]» таксама зьяўляецца чэмпіёнам Асацыяцыі з другім па велічыні каэфіцыентам ([[Гішпанія]]), чэмпіён Асацыяцыі зь сёмым каэфіцыентам ([[Нідэрлянды]]) «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]» таксама будзе пасеяны ў Кошык 1. * Кошыкі 2, 3 і 4 ўтрымліваюць астатнія каманды, пасеяныя паводле іх клюбных каэфіцыентаў УЭФА на пачатак эўракубкавага сэзону 2022-23 гадоў. * Каманды з адной асацыяцыі ня могуць быць уключаныя ў адну групу. * [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурцкі]] «[[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]]» дэбютуе ў групавым раўндзе пасьля перамогі ў Лізе Эўропы ў мінулым сэзоне. Гэта таксама першы выпадак, калі пяць нямецкіх клюбаў трапяць у групавы этап. * Усяго 15 дзейных чэмпіёнаў прымуць удзел у групавым этапе разам зь 17 іншымі клюбамі, што кваліфікаваліся на гэны этап. {| class="wikitable" |+ !Кошык 1 !Кошык 2 !Кошык 3 !Кошык 4 |- |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд]] (124,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (134,00) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]] (78,000) |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (38,500) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] (61,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] (123,000) |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] [[Зальцбург]] (71,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] (33,000) |- |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці]] (134,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (114,000) |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] [[Данецк]] (71,000) | |- |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (38,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (107,00) |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] (67,000) | |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] (138,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] (105,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] (66,000) | |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (112,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (91,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] (55,000) | |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (80,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]] (83,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] (53,000) | |- |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] (82,500) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] (83,000) | | |} Кошык 3 ці 4: * [[Алімпік Марсэль]] (44,000), * 3 клюбы са шляху чэмпіёнаў ([[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] (61,000), [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] (50,250), [[Дынама Кіеў|Дынама]] [[Кіеў]] (44,000)) * 2 клюбы с шляху прадстаўнікоў лігі ([[Дынама Загрэб|Дынама]] [[Загрэб]] (49,500), [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] (46,000)). === Група А === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Б === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група В === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Г === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Д === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Е === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Ё === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Ж === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- | rowspan="2" |1-2 |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |5 |- |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 падчас сэзону з [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]], калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="5" |3-7 |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- | rowspan="4" |7-11 |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |''{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] 5s3garg54xsgm2an3if4e55nfd3si74 2333911 2333908 2022-08-21T15:19:53Z Hleb23 72152 /* Лёсаваньне */ маленькая сьцягафікацыя wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />83/310 (з улікам кваліфікацыі) — 26,77% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />226 (з улікам кваліфікацыі) — 2,723 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />''{{Сьцяг|Гаіці}} Францьдзі П'ера({{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]])'' — 5 мячоў<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="3" |4(7/7) | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 |4(8/8) | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 |3(6/6) | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 |3(5/6) | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2(5/5) | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="2" |2(5/5) | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | rowspan="2" |2(3/5) | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | rowspan="3" |2(4/5) | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 |1(2/4) | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 |1(3/4) | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 |1(2/4) | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 |1(3/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 |1(1/4) | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | rowspan="3" |1(3/4) | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 |1(2/4) | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 |1(3/4) | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 |1(1/4) | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 |1(0/4) | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 |1(2/4) | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 |1(0/4) | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 |1(2/4) | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0(1/1) | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1(1/4) | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 |1(0/4) | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 |1(1/4) | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 |1(0/4) | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 |1(0/4) | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 |1(1/4) | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | rowspan="5" |1(0/3) | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |0:0 |23 жніўня 2022 |1.— |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 2 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |1:0 |24 жніўня 2022 |1.[[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 37' (1:0) |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |3:2 |23 жніўня 2022 |1.[[Францьдзі П'ера|П’ера]] 18' (1:0), [[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (1:1), [[Гелёр Канга|Канга]] 40' (1:2), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 51' (2:2), [[Цярон Чэры|Чэры]] 61' (3:2) |- |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] |матч 4 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |2:1 |24 жніўня 2022 |1.[[Віктар Клясан|Клясан]] 9' (1:0), [[Люкас Лерагер|Лерагер]] 48' (2:0), [[Анастасіяс Бакасэтас|Бакасэтас]] 79' (2:1) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 5 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |0:2 |23 жніўня 2022 |1.[[Жылбэрту Мараэс Жуніёр|Жылбэрту]] 9' (0:1), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 37' (0:2) |- |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2:2 |24 жніўня 2022 |1.[[Ібраім Сангарэ|Сангарэ]] 37' (0:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 40' (1:1), [[Том Лоўрэнс|Лоўрэнс]] 70' (2:1), [[Арманда Абіспа|Абіспа]] 78' (2:2) |} == Групавы этап == === Лёсаваньне === Лёсаваньне групавога этапу адбудзецца 25 жніўня 2022 году. 32 каманды будуць разьбітыя на восем групаў па чатыры каманды. Для лёсаваньня каманды разьмяркоўваюцца па чатырох кошыках, у кожным па восем камандаў, на падставе наступных крытэрыяў: * Кошык 1 зьмяшчае ўладальнікаў тытулаў [[Рэал Мадрыд|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]] і [[Айнтрахт Франкфурт|Лігі Еўропы 2021-22]], а таксама чэмпіёнаў шасьці найлепшых асацыяцыяў па каэфіцыентах УЭФА гэтых асацыяцый на канец эўракубкавага сэзону 2021-22. Паколькі ўладальнік тытулу Лігі чэмпіёнаў «[[Рэал Мадрыд]]» таксама зьяўляецца чэмпіёнам Асацыяцыі з другім па велічыні каэфіцыентам ([[Гішпанія]]), чэмпіён Асацыяцыі зь сёмым каэфіцыентам ([[Нідэрлянды]]) «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]» таксама будзе пасеяны ў Кошык 1. * Кошыкі 2, 3 і 4 ўтрымліваюць астатнія каманды, пасеяныя паводле іх клюбных каэфіцыентаў УЭФА на пачатак эўракубкавага сэзону 2022-23 гадоў. * Каманды з адной асацыяцыі ня могуць быць уключаныя ў адну групу. * [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурцкі]] «[[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]]» дэбютуе ў групавым раўндзе пасьля перамогі ў Лізе Эўропы ў мінулым сэзоне. Гэта таксама першы выпадак, калі пяць нямецкіх клюбаў трапяць у групавы этап. * Усяго 15 дзейных чэмпіёнаў прымуць удзел у групавым этапе разам зь 17 іншымі клюбамі, што кваліфікаваліся на гэны этап. {| class="wikitable" |+ !Кошык 1 !Кошык 2 !Кошык 3 !Кошык 4 |- |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд]] (124,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (134,00) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]] (78,000) |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (38,500) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] (61,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] (123,000) |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] [[Зальцбург]] (71,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] (33,000) |- |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці]] (134,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (114,000) |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] [[Данецк]] (71,000) | |- |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (38,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (107,00) |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] (67,000) | |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] (138,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] (105,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] (66,000) | |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (112,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (91,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] (55,000) | |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (80,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]] (83,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] (53,000) | |- |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] (82,500) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] (83,000) | | |} Кошык 3 ці 4: * {{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль]] (44,000), * 3 клюбы са шляху чэмпіёнаў ({{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] (61,000), {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] (50,250), {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] [[Кіеў]] (44,000)) * 2 клюбы с шляху прадстаўнікоў лігі ({{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] [[Загрэб]] (49,500), {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] (46,000)). === Група А === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Б === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група В === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Г === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Д === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Е === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Ё === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} === Група Ж === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- | rowspan="2" |1-2 |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |5 |- |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 падчас сэзону з [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]], калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="5" |3-7 |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- | rowspan="4" |7-11 |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |''{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] cj6pihm9qqc3kpzfhhvrhnwn2vcr9ri 2333928 2333911 2022-08-21T18:01:12Z Hleb23 72152 групавы этап, запаўненьне пераменных дзеля лепшага вонкавага выгляду wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />83/310 (з улікам кваліфікацыі) — 26,77% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />226 (з улікам кваліфікацыі) — 2,723 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />''{{Сьцяг|Гаіці}} Францьдзі П'ера({{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]])'' — 5 мячоў<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="3" |4(7/7) | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 |4(8/8) | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 |3(6/6) | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 |3(5/6) | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2(5/5) | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="2" |2(5/5) | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | rowspan="2" |2(3/5) | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | rowspan="3" |2(4/5) | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 |1(2/4) | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 |1(3/4) | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 |1(2/4) | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 |1(3/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 |1(1/4) | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | rowspan="3" |1(3/4) | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 |1(2/4) | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 |1(3/4) | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 |1(1/4) | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 |1(0/4) | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 |1(2/4) | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 |1(0/4) | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 |1(2/4) | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0(1/1) | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1(1/4) | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 |1(0/4) | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 |1(1/4) | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 |1(0/4) | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 |1(0/4) | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 |1(1/4) | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | rowspan="5" |1(0/3) | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |0:0 |23 жніўня 2022 |1.— |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 2 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |1:0 |24 жніўня 2022 |1.[[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 37' (1:0) |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |3:2 |23 жніўня 2022 |1.[[Францьдзі П'ера|П’ера]] 18' (1:0), [[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (1:1), [[Гелёр Канга|Канга]] 40' (1:2), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 51' (2:2), [[Цярон Чэры|Чэры]] 61' (3:2) |- |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] |матч 4 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |2:1 |24 жніўня 2022 |1.[[Віктар Клясан|Клясан]] 9' (1:0), [[Люкас Лерагер|Лерагер]] 48' (2:0), [[Анастасіяс Бакасэтас|Бакасэтас]] 79' (2:1) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 5 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |0:2 |23 жніўня 2022 |1.[[Жылбэрту Мараэс Жуніёр|Жылбэрту]] 9' (0:1), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 37' (0:2) |- |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2:2 |24 жніўня 2022 |1.[[Ібраім Сангарэ|Сангарэ]] 37' (0:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 40' (1:1), [[Том Лоўрэнс|Лоўрэнс]] 70' (2:1), [[Арманда Абіспа|Абіспа]] 78' (2:2) |} == Групавы этап == === Лёсаваньне === Лёсаваньне групавога этапу адбудзецца 25 жніўня 2022 году. 32 каманды будуць разьбітыя на восем групаў па чатыры каманды. Для лёсаваньня каманды разьмяркоўваюцца па чатырох кошыках, у кожным па восем камандаў, на падставе наступных крытэрыяў: * Кошык 1 зьмяшчае ўладальнікаў тытулаў [[Рэал Мадрыд|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]] і [[Айнтрахт Франкфурт|Лігі Еўропы 2021-22]], а таксама чэмпіёнаў шасьці найлепшых асацыяцыяў па каэфіцыентах УЭФА гэтых асацыяцый на канец эўракубкавага сэзону 2021-22. Паколькі ўладальнік тытулу Лігі чэмпіёнаў «[[Рэал Мадрыд]]» таксама зьяўляецца чэмпіёнам Асацыяцыі з другім па велічыні каэфіцыентам ([[Гішпанія]]), чэмпіён Асацыяцыі зь сёмым каэфіцыентам ([[Нідэрлянды]]) «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]» таксама будзе пасеяны ў Кошык 1. * Кошыкі 2, 3 і 4 ўтрымліваюць астатнія каманды, пасеяныя паводле іх клюбных каэфіцыентаў УЭФА на пачатак эўракубкавага сэзону 2022-23 гадоў. * Каманды з адной асацыяцыі ня могуць быць уключаныя ў адну групу. * [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурцкі]] «[[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]]» дэбютуе ў групавым раўндзе пасьля перамогі ў Лізе Эўропы ў мінулым сэзоне. Гэта таксама першы выпадак, калі пяць нямецкіх клюбаў трапяць у групавы этап. * Усяго 15 дзейных чэмпіёнаў прымуць удзел у групавым этапе разам зь 17 іншымі клюбамі, што кваліфікаваліся на гэны этап. {| class="wikitable" |+ !Кошык 1 !Кошык 2 !Кошык 3 !Кошык 4 |- |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд]] (124,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (134,00) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]] (78,000) |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (38,500) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] (61,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] (123,000) |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] [[Зальцбург]] (71,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] (33,000) |- |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці]] (134,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (114,000) |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] [[Данецк]] (71,000) | |- |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (38,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (107,00) |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] (67,000) | |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] (138,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] (105,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] (66,000) | |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (112,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (91,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] (55,000) | |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (80,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]] (83,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] (53,000) | |- |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] (82,500) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] (83,000) | | |} Кошык 3 ці 4: * {{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль]] (44,000), * 3 клюбы са шляху чэмпіёнаў ({{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] (61,000), {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] (50,250), {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] [[Кіеў]] (44,000)) * 2 клюбы с шляху прадстаўнікоў лігі ({{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] [[Загрэб]] (49,500), {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] (46,000)). === Група А === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца}} === Група Б === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца}} === Група В === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца}} === Група Г === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца}} === Група Д === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца}} === Група Е === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца}} === Група Ё === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца}} === Група Ж === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- | rowspan="2" |1-2 |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |5 |- |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 падчас сэзону з [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]], калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="5" |3-7 |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- | rowspan="4" |7-11 |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |''{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] s5871gn6uws1kmj935uza1p6hkd53c3 2333930 2333928 2022-08-21T18:35:24Z Hleb23 72152 гэтую частку зьменаў у шаблёне зрабіў wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />83/310 (з улікам кваліфікацыі) — 26,77% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />226 (з улікам кваліфікацыі) — 2,723 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />''{{Сьцяг|Гаіці}} Францьдзі П'ера({{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]])'' — 5 мячоў<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="3" |4(7/7) | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 |4(8/8) | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 |3(6/6) | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 |3(5/6) | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2(5/5) | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="2" |2(5/5) | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | rowspan="2" |2(3/5) | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | rowspan="3" |2(4/5) | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 |1(2/4) | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 |1(3/4) | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 |1(2/4) | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 |1(3/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 |1(1/4) | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | rowspan="3" |1(3/4) | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 |1(2/4) | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 |1(3/4) | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 |1(1/4) | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 |1(0/4) | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 |1(2/4) | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 |1(0/4) | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 |1(2/4) | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0(1/1) | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1(1/4) | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 |1(0/4) | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 |1(1/4) | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 |1(0/4) | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 |1(0/4) | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 |1(1/4) | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | rowspan="5" |1(0/3) | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |0:0 |23 жніўня 2022 |1.— |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 2 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |1:0 |24 жніўня 2022 |1.[[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 37' (1:0) |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |3:2 |23 жніўня 2022 |1.[[Францьдзі П'ера|П’ера]] 18' (1:0), [[Аляксандар Пешыч|Пешыч]] 27' (1:1), [[Гелёр Канга|Канга]] 40' (1:2), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 51' (2:2), [[Цярон Чэры|Чэры]] 61' (3:2) |- |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] |матч 4 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |2:1 |24 жніўня 2022 |1.[[Віктар Клясан|Клясан]] 9' (1:0), [[Люкас Лерагер|Лерагер]] 48' (2:0), [[Анастасіяс Бакасэтас|Бакасэтас]] 79' (2:1) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 5 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |0:2 |23 жніўня 2022 |1.[[Жылбэрту Мараэс Жуніёр|Жылбэрту]] 9' (0:1), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 37' (0:2) |- |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |2:2 |24 жніўня 2022 |1.[[Ібраім Сангарэ|Сангарэ]] 37' (0:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 40' (1:1), [[Том Лоўрэнс|Лоўрэнс]] 70' (2:1), [[Арманда Абіспа|Абіспа]] 78' (2:2) |} == Групавы этап == === Лёсаваньне === Лёсаваньне групавога этапу адбудзецца 25 жніўня 2022 году. 32 каманды будуць разьбітыя на восем групаў па чатыры каманды. Для лёсаваньня каманды разьмяркоўваюцца па чатырох кошыках, у кожным па восем камандаў, на падставе наступных крытэрыяў: * Кошык 1 зьмяшчае ўладальнікаў тытулаў [[Рэал Мадрыд|Лігі чэмпіёнаў 2021-22]] і [[Айнтрахт Франкфурт|Лігі Еўропы 2021-22]], а таксама чэмпіёнаў шасьці найлепшых асацыяцыяў па каэфіцыентах УЭФА гэтых асацыяцый на канец эўракубкавага сэзону 2021-22. Паколькі ўладальнік тытулу Лігі чэмпіёнаў «[[Рэал Мадрыд]]» таксама зьяўляецца чэмпіёнам Асацыяцыі з другім па велічыні каэфіцыентам ([[Гішпанія]]), чэмпіён Асацыяцыі зь сёмым каэфіцыентам ([[Нідэрлянды]]) «[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]» таксама будзе пасеяны ў Кошык 1. * Кошыкі 2, 3 і 4 ўтрымліваюць астатнія каманды, пасеяныя паводле іх клюбных каэфіцыентаў УЭФА на пачатак эўракубкавага сэзону 2022-23 гадоў. * Каманды з адной асацыяцыі ня могуць быць уключаныя ў адну групу. * [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурцкі]] «[[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]]» дэбютуе ў групавым раўндзе пасьля перамогі ў Лізе Эўропы ў мінулым сэзоне. Гэта таксама першы выпадак, калі пяць нямецкіх клюбаў трапяць у групавы этап. * Усяго 15 дзейных чэмпіёнаў прымуць удзел у групавым этапе разам зь 17 іншымі клюбамі, што кваліфікаваліся на гэны этап. {| class="wikitable" |+ !Кошык 1 !Кошык 2 !Кошык 3 !Кошык 4 |- |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд]] (124,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (134,00) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] [[Дортмунд]] (78,000) |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (38,500) |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] (61,000) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] (123,000) |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] [[Зальцбург]] (71,000) |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] (33,000) |- |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці]] (134,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (114,000) |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] [[Данецк]] (71,000) | |- |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (38,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (107,00) |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] (67,000) | |- |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] (138,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] [[Мадрыд]] (105,000) |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] (66,000) | |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] (112,000) |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (91,000) |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] (55,000) | |- |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (80,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] [[Ляйпцыг]] (83,000) |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] (53,000) | |- |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] (82,500) |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] (83,000) | | |} Кошык 3 ці 4: * {{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль]] (44,000), * 3 клюбы са шляху чэмпіёнаў ({{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] (61,000), {{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] (50,250), {{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] [[Кіеў]] (44,000)) * 2 клюбы с шляху прадстаўнікоў лігі ({{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] [[Загрэб]] (49,500), {{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] (46,000)). === Група А === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Б === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група В === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Г === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Д === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Е === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Ё === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} === Група Ж === {{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=Гасьцёвыя матчы Каманды1|Ініцыялы Каманды2=Гасьцёвыя матчы Каманды2|Ініцыялы Каманды3=Гасьцёвыя матчы Каманды3|Ініцыялы Каманды4=Гасьцёвыя матчы Каманды4|Каманда1=Каманда1|Каманда2=Каманда2|Каманда3=Каманда3|Каманда4=Каманда4|В1=0|Н1=0|П1=0|РМ1=0|Лік1/Дата гульні=неўзабаве|Лік2/Дата гульні=неўзабаве|Лік3/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры1=рыхтуюцца|В2=0|Н2=0|П2=0|РМ2=0|Лік4/Дата гульні=неўзабаве|Лік5/Дата гульні=неўзабаве|Лік6/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры2=рыхтуюцца|В3=0|Н3=0|П3=0|РМ3=0|Лік7/Дата гульні=неўзабаве|Лік8/Дата гульні=неўзабаве|Лік9/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры3=рыхтуюцца|В4=0|Н4=0|П4=0|РМ4=0|Лік10/Дата гульні=неўзабаве|Лік11/Дата гульні=неўзабаве|Лік12/Дата гульні=неўзабаве|Галеадоры4=рыхтуюцца|Ліга чэмпіёнаў цякучага году=[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2022-23]]|Ліга Эўропы цякучага году=[[Ліга Эўропы УЭФА 2022-2023|Лігі Эўропы 2022-23]]}} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- | rowspan="2" |1-2 |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |5 |- |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 падчас сэзону з [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]], калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="5" |3-7 |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- | rowspan="4" |7-11 |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |''{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] s378rburoheuiffh0pqb9i1y45kq6ih 4 258360 2333900 2333854 2022-08-21T13:43:45Z W 11741 /* За */ +Слушнае абмеркаваньне wikitext text/x-wiki __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Падстаронка кандыдата|намінаваны = так}} == [[{{НАЗВА_ПАДСТАРОНКІ}}]] == * Ініцыятар: [[Удзельнік:W|W]] ([[Гутаркі ўдзельніка:W|гутаркі]]) <small>У адпаведнай сэкцыі стаўце #, выказвайце сваё меркаваньне і падпісвайцеся.</small> ==За== # {{Прапаную і падтрымліваю}}. Звыш 2-х тыдняў на [[Абмеркаваньне:Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году|рэцэнзаваньні]] без заўвагі.--[[Удзельнік:W]] 21:53, 15 жніўня 2022 (UTC+3) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 09:54, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Прапаную і падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Zemant|Zemant]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Zemant|гутаркі]]) 11:42, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Саша из Киева|Саша из Киева]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Саша из Киева|гутаркі]]) 15:15, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:SegeiSEE|SegeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SegeiSEE|гутаркі]]) 21:45, 20 жніўня 2022 (+02) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Bocianski|Bocianski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Bocianski|гутаркі]]) 00:56, 21 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:Андрей Перцев|Андрей Перцев]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Андрей Перцев|гутаркі]]) 02:35, 21 жніўня 2022 (+03) ==Супраць== ==Дапрацоўкі== == Камэнтары == Ізноў як і ў выпадку з [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году|Мясцовымі выбарамі ў Беларусі 2014 году]] ў шаблёне-картцы пазначаная колькасьць месцаў Белай Русі >9000. Няўжо няма дакладнай лічбы? Спіс дэпутатаў засакрэчаны? І калі невядомая дакладная колькасьць, на чым грунтуецца ў шаблёне-картцы адсотак месцаў Белай Русі 50 %. Іх можа быць і пад 100% --[[Удзельнік:Jarash|Jarash]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jarash|гутаркі]]) 11:03, 20 жніўня 2022 (+03) :Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за ўсе 3 пытаньні. Лічбу «кандыдатаў у мясцовыя Саветы дэпутатаў больш за 9000 сябраў арганізацыі «Белая Русь» падаў «15 лютага намесьнік старшыні «Белай Русі» Аляксандар Шацько» ({{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Прадстаўнікі грамадзкіх арганізацый пра выбары|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180215/1518706732-pradstauniki-gramadskih-arganizacyy-pra-vybary|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=16 лютага 2018|нумар=7 (440)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16lut-10_optim.pdf 2]|issn=}}). Адсотак месцаў «Белай Русі» 50 % грунтуецца на тым, што «ў 1309 мясцовых Саветаў абралі 18 110 дэпутатаў. ... Пры гэтым, у больш як 79,5 % акругаў выбары прайшлі на безальтэрнатыўнай падставе з адзіным кандыдатам». Буду ўдзячны за Вашую падтрымку. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 15:15, 20 жніўня 2022 (UTC+3) 671cx6z20wodysi25xi1cp1rwk9zovq 2333901 2333900 2022-08-21T13:51:36Z Гарбацкі 13252 /* За */ wikitext text/x-wiki __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Падстаронка кандыдата|намінаваны = так}} == [[{{НАЗВА_ПАДСТАРОНКІ}}]] == * Ініцыятар: [[Удзельнік:W|W]] ([[Гутаркі ўдзельніка:W|гутаркі]]) <small>У адпаведнай сэкцыі стаўце #, выказвайце сваё меркаваньне і падпісвайцеся.</small> ==За== # {{Прапаную і падтрымліваю}}. Звыш 2-х тыдняў на [[Абмеркаваньне:Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году|рэцэнзаваньні]] без заўвагі.--[[Удзельнік:W]] 21:53, 15 жніўня 2022 (UTC+3) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 09:54, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Прапаную і падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Zemant|Zemant]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Zemant|гутаркі]]) 11:42, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Саша из Киева|Саша из Киева]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Саша из Киева|гутаркі]]) 15:15, 20 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:SegeiSEE|SegeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SegeiSEE|гутаркі]]) 21:45, 20 жніўня 2022 (+02) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Bocianski|Bocianski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Bocianski|гутаркі]]) 00:56, 21 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:Андрей Перцев|Андрей Перцев]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Андрей Перцев|гутаркі]]) 02:35, 21 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}.--[[Удзельнік:Гарбацкі|Гарбацкі]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Гарбацкі|гутаркі]]) 16:51, 21 жніўня 2022 (+03) ==Супраць== ==Дапрацоўкі== == Камэнтары == Ізноў як і ў выпадку з [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году|Мясцовымі выбарамі ў Беларусі 2014 году]] ў шаблёне-картцы пазначаная колькасьць месцаў Белай Русі >9000. Няўжо няма дакладнай лічбы? Спіс дэпутатаў засакрэчаны? І калі невядомая дакладная колькасьць, на чым грунтуецца ў шаблёне-картцы адсотак месцаў Белай Русі 50 %. Іх можа быць і пад 100% --[[Удзельнік:Jarash|Jarash]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Jarash|гутаркі]]) 11:03, 20 жніўня 2022 (+03) :Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за ўсе 3 пытаньні. Лічбу «кандыдатаў у мясцовыя Саветы дэпутатаў больш за 9000 сябраў арганізацыі «Белая Русь» падаў «15 лютага намесьнік старшыні «Белай Русі» Аляксандар Шацько» ({{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Прадстаўнікі грамадзкіх арганізацый пра выбары|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180215/1518706732-pradstauniki-gramadskih-arganizacyy-pra-vybary|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=16 лютага 2018|нумар=7 (440)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16lut-10_optim.pdf 2]|issn=}}). Адсотак месцаў «Белай Русі» 50 % грунтуецца на тым, што «ў 1309 мясцовых Саветаў абралі 18 110 дэпутатаў. ... Пры гэтым, у больш як 79,5 % акругаў выбары прайшлі на безальтэрнатыўнай падставе з адзіным кандыдатам». Буду ўдзячны за Вашую падтрымку. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 15:15, 20 жніўня 2022 (UTC+3) 9y6n6f9rwfsvl0crjoigoyy0u9dvolv 10 258474 2333929 2333415 2022-08-21T18:17:02Z Hleb23 72152 спробы дапоўніць шаблёны, назіраю рэакцыю старонкі з выкарыстоўваньнем wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" style="text-align: center; font-size: 90%;" |- align=center bgcolor=#efefef !width=auto|Каманды</abbr> !width=auto|<abbr title="Гульні">Г</abbr> !width=auto|<abbr title="Перамогі">П</abbr> !width=auto|<abbr title="Нічыі">Н</abbr> !width=auto|<abbr title="Саступленьні">С</abbr> !width=auto|<abbr title="Розьніца мячоў">Мячы</abbr> !width=auto|<abbr title="Пункты">Пкт</abbr> !width=auto|Кваліфікацыя</abbr> !width=5| !width=auto|<abbr title={{{Ініцыялы Каманды1}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды2}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды3}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды4}}}</abbr> !width=auto|Галеадоры</abbr> |- align=center style="background:{{{Колер1}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнды на вылет {{{Ліга чэмпіёнаў цякучага году}}}||||—||{{{Лік1/Дата гульні}}}||{{{Лік2/Дата гульні}}}||{{{Лік3/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры1}}} |- align=center style="background:{{{Колер2}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнды на вылет {{{Ліга чэмпіёнаў цякучага году}}}||||{{{Лік4/Дата гульні}}}||—||{{{Лік5/Дата гульні}}}||{{{Лік6/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры2}}} |- align=center style="background:{{{Колер3}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 {{{Ліга Эўропы цякучага году}}}||||{{{Лік7/Дата гульні}}}||{{{Лік8/Дата гульні}}}||—||{{{Лік9/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры3}}} |- align=center style="background:{{{Колер4}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10/Дата гульні}}}||{{{Лік11/Дата гульні}}}||{{{Лік12/Дата гульні}}}||—||{{{Галеадоры4}}} |}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]</noinclude> fs28i84ixxff7sswf9vnh3gnf9szrlw 2333951 2333929 2022-08-21T19:40:42Z Hleb23 72152 спробы надаць расшыфроўку 3 раз wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" style="text-align: center; font-size: 90%;" |- align=center bgcolor=#efefef !width=auto|Каманды</abbr> !width=auto|<abbr title="Гульні">Г</abbr> !width=auto|<abbr title="Перамогі">П</abbr> !width=auto|<abbr title="Нічыі">Н</abbr> !width=auto|<abbr title="Саступленьні">С</abbr> !width=auto|<abbr title="Розьніца мячоў">Мячы</abbr> !width=auto|<abbr title="Пункты">Пкт</abbr> !width=auto|Кваліфікацыя</abbr> !width=5| !width=auto|<abbr title={{{Каманда1}}}>{{{Ініцыялы Каманды1}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды2}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды3}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды4}}}</abbr> !width=auto|Галеадоры</abbr> |- align=center style="background:{{{Колер1}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнды на вылет {{{Ліга чэмпіёнаў цякучага году}}}||||—||{{{Лік1/Дата гульні}}}||{{{Лік2/Дата гульні}}}||{{{Лік3/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры1}}} |- align=center style="background:{{{Колер2}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнды на вылет {{{Ліга чэмпіёнаў цякучага году}}}||||{{{Лік4/Дата гульні}}}||—||{{{Лік5/Дата гульні}}}||{{{Лік6/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры2}}} |- align=center style="background:{{{Колер3}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 {{{Ліга Эўропы цякучага году}}}||||{{{Лік7/Дата гульні}}}||{{{Лік8/Дата гульні}}}||—||{{{Лік9/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры3}}} |- align=center style="background:{{{Колер4}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10/Дата гульні}}}||{{{Лік11/Дата гульні}}}||{{{Лік12/Дата гульні}}}||—||{{{Галеадоры4}}} |}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]</noinclude> d5jiyqbqnp974qtlqwqz9xq5sfzcpga 2334026 2333951 2022-08-22T11:23:05Z Hleb23 72152 праверка расшыфроўкі абрэвіятуры 4 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" style="text-align: center; font-size: 90%;" |- align=center bgcolor=#efefef !width=auto|Каманды</abbr> !width=auto|<abbr title="Гульні">Г</abbr> !width=auto|<abbr title="Перамогі">П</abbr> !width=auto|<abbr title="Нічыі">Н</abbr> !width=auto|<abbr title="Саступленьні">С</abbr> !width=auto|<abbr title="Розьніца мячоў">Мячы</abbr> !width=auto|<abbr title="Пункты">Пкт</abbr> !width=auto|Кваліфікацыя</abbr> !width=5| !width=auto|<abbr title=""{{{Каманда1}}}"">{{{Ініцыялы Каманды1}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды2}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды3}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды4}}}</abbr> !width=auto|Галеадоры</abbr> |- align=center style="background:{{{Колер1}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнды на вылет {{{Ліга чэмпіёнаў цякучага году}}}||||—||{{{Лік1/Дата гульні}}}||{{{Лік2/Дата гульні}}}||{{{Лік3/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры1}}} |- align=center style="background:{{{Колер2}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнды на вылет {{{Ліга чэмпіёнаў цякучага году}}}||||{{{Лік4/Дата гульні}}}||—||{{{Лік5/Дата гульні}}}||{{{Лік6/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры2}}} |- align=center style="background:{{{Колер3}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 {{{Ліга Эўропы цякучага году}}}||||{{{Лік7/Дата гульні}}}||{{{Лік8/Дата гульні}}}||—||{{{Лік9/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры3}}} |- align=center style="background:{{{Колер4}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10/Дата гульні}}}||{{{Лік11/Дата гульні}}}||{{{Лік12/Дата гульні}}}||—||{{{Галеадоры4}}} |}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]</noinclude> bsottsvoughucu39k86drcrbwozk1rm 2334027 2334026 2022-08-22T11:27:09Z Hleb23 72152 спробы наладзіць расшыфроўку 5 раз wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" style="text-align: center; font-size: 90%;" |- align=center bgcolor=#efefef !width=auto|Каманды</abbr> !width=auto|<abbr title="Гульні">Г</abbr> !width=auto|<abbr title="Перамогі">П</abbr> !width=auto|<abbr title="Нічыі">Н</abbr> !width=auto|<abbr title="Саступленьні">С</abbr> !width=auto|<abbr title="Розьніца мячоў">Мячы</abbr> !width=auto|<abbr title="Пункты">Пкт</abbr> !width=auto|Кваліфікацыя</abbr> !width=5| !width=auto|<abbr title="{{{Каманда1}}}">{{{Ініцыялы Каманды1}}}</abbr> !width=auto|<abbr title={{{Каманда2}}}>{{{Ініцыялы Каманды2}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды3}}}</abbr> !width=auto|{{{Ініцыялы Каманды4}}}</abbr> !width=auto|Галеадоры</abbr> |- align=center style="background:{{{Колер1}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнды на вылет {{{Ліга чэмпіёнаў цякучага году}}}||||—||{{{Лік1/Дата гульні}}}||{{{Лік2/Дата гульні}}}||{{{Лік3/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры1}}} |- align=center style="background:{{{Колер2}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнды на вылет {{{Ліга чэмпіёнаў цякучага году}}}||||{{{Лік4/Дата гульні}}}||—||{{{Лік5/Дата гульні}}}||{{{Лік6/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры2}}} |- align=center style="background:{{{Колер3}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 {{{Ліга Эўропы цякучага году}}}||||{{{Лік7/Дата гульні}}}||{{{Лік8/Дата гульні}}}||—||{{{Лік9/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры3}}} |- align=center style="background:{{{Колер4}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10/Дата гульні}}}||{{{Лік11/Дата гульні}}}||{{{Лік12/Дата гульні}}}||—||{{{Галеадоры4}}} |}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]</noinclude> ivbqki4axwwhyqg5of7fgc2olwu8bjb 2334028 2334027 2022-08-22T11:36:35Z Hleb23 72152 кастылізація чарговай зьмены шаблёну 6 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" style="text-align: center; font-size: 90%;" |- align=center bgcolor=#efefef !width=auto|Каманды</abbr> !width=auto|<abbr title="Гульні">Г</abbr> !width=auto|<abbr title="Перамогі">П</abbr> !width=auto|<abbr title="Нічыі">Н</abbr> !width=auto|<abbr title="Саступленьні">С</abbr> !width=auto|<abbr title="Розьніца мячоў">Мячы</abbr> !width=auto|<abbr title="Пункты">Пкт</abbr> !width=auto|Кваліфікацыя</abbr> !width=5| !width=auto|<abbr title="{{{Каманда1}}}">{{{Ініцыялы Каманды1}}}</abbr> !width=auto|<abbr title="{{{Каманда2}}}">{{{Ініцыялы Каманды2}}}</abbr> !width=auto|<abbr title="{{{Каманда3}}}">{{{Ініцыялы Каманды3}}}</abbr> !width=auto|<abbr title="{{{Каманда4}}}">{{{Ініцыялы Каманды4}}}</abbr> !width=auto|Галеадоры</abbr> |- align=center style="background:{{{Колер1}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнды на вылет {{{Ліга чэмпіёнаў цякучага году}}}||||—||{{{Лік1/Дата гульні}}}||{{{Лік2/Дата гульні}}}||{{{Лік3/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры1}}} |- align=center style="background:{{{Колер2}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнды на вылет {{{Ліга чэмпіёнаў цякучага году}}}||||{{{Лік4/Дата гульні}}}||—||{{{Лік5/Дата гульні}}}||{{{Лік6/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры2}}} |- align=center style="background:{{{Колер3}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 {{{Ліга Эўропы цякучага году}}}||||{{{Лік7/Дата гульні}}}||{{{Лік8/Дата гульні}}}||—||{{{Лік9/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры3}}} |- align=center style="background:{{{Колер4}}};" |style="text-align:left;"|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10/Дата гульні}}}||{{{Лік11/Дата гульні}}}||{{{Лік12/Дата гульні}}}||—||{{{Галеадоры4}}} |}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]</noinclude> 3cs67ogkhburfcetjd0h3cm2snknv41 0 258498 2333910 2333709 2022-08-21T15:13:52Z W 11741 /* Сувязь зь іншымі творамі */ +[[Шаблён:Крыніцы]], 5 катэгорыяў wikitext text/x-wiki {{Літаратурны твор|Назва=Дагон|Назва-арыгінал=Dagon|Выява=Weirdtales-1923-10-dagon.jpg|Подпіс выявы=Тытульны ліст апавяданьня ў часопісе «Weird Tales» за кастрычнік 1923 году.|Жанр=Лаўкрафтаўскія жахі, псыхалягічны раман|Аўтар=Гаўард Філіпс Лаўкрафт|Мова арыгіналу=анґельская|Напісаны=1917|Публікацыя=1919}} '''«Дагон»''' ''(па-анґельску: Dagon)'' — [[апавяданьне]] амэрыканскага пісьменьніка [[Гаўард Філіпс Лаўкрафт|Гаўарда Філіпса Лаўкрафта]], напісанае ў ліпене 1917 году, упершыню апублікаванае ў лістападзе 1919 году ў часопісе «The Vagrant» ''(выпуск №11)'', пазьней — у часопісе «Weird Tales»<ref>https://www.hplovecraft.com/writings/fiction/d.aspx</ref>. «Дагон» — адзін зь першых апавяданьняў, якое Лаўкрафт напісаў у дарослым вецы, у ім упершыню выяўляецца асноўны матыў творчасьці Лаўкрафта — усьведамленьне галоўным героем бязвартасьці чалавецтва ў сьвеце, дзе пануюць затоеныя сілы. Многія лічуць гэтае апавяданьне адным з самых наватрскіх гісторыяў Лаўкраaта. Уваходзіць у збор «Дагон і іншыя жудасныя гісторыі» ''(па-анґельску: Dagon and Other Macabre Tales)'' (1986). == Сюжэт == Апавяданьне — перадсьмяротная запіска чалавека, які піша пра выпадак, які зь ім здарыўся, калі ён служыў у флёце падчас [[Першая сусьветная вайна|Першае сусьветнае вайны]]. Ягоны грузавы карабель (пакетбот) ішоў у вадным з самых рэдка візытаваных куткоў [[Ціхі акіян|Ціхага акіяна]], калі яго захапіў нямецкі рэйдарскі карабель. Апавядальнік сьбяжаў на шлюпцы й дрэйфаваў пад яркім сонцам, не сустракая ані караблёў, ані зямлі. У вадной з начэй ён прачнуўся праз жахлівы сон і выявіў, што ён топіцца ў грузкай чорнай дрыгве, якая працягвалася вакол яго. Ягоная шлюпка апынулася выкіданай на невядомы востраў. Глеба мела гідкі пах, які зыходзіў з астанкаў рыбаў і невядомых істотаў, што тырчалі зь зямлі па ўсёй роўніцы. Напэўна, востраў узьняўся са дна праз падводны выбух вулькану, што «загаліла тыя вобласьці, якія на працягу мільёнаў гадоў былі затоеныя на дне неймаверных марскіх глыбаў». Пасьля чаканьня на працягу трох дзёнаў, пакуль марское дно дастаткова пасьмягнула, каб па ім можна было ісьці, ён выправіўся ў каляніну, каб знайсьці мора й магчымае ратаваньне. Ён прайшоў чорную камяністую пустэльню, цясьніну й узьняўся на ўзгорак, зь якого адкрываўся погляд на шырокую роўніцу й каньён. Краявід нагадваў [[Страчаны рай|«Страчаны рай»]] альбо «Ўзыходжаньне Д’ябала» з праклятага царства цемры ''(па-анґельску: Realms of darkness)''. Цясьніна ж нагадвала Сьціґійскія глыбіні. Падчас спуску па схіле ён выявіў цыклапічны каменны маналіт, які прамянее белым сьвятлом. Мільёны гадоў камень знаходзіўся ў бяздоньні мора, але меў сьляды ўмелае апрацоўкі й, відаць, служыў аб’ектам пахваленьня марскіх істотаў:<blockquote>Малюнкі маглі б выклікаць зайздрасьць у самога Дарэ. Яны адлюстроўвалі пэўны род людзей альбо істотаў, якія гарэзавалі, як рыбы, у водах падводнае пячоры й ушанавалі маналіт пад хвалямі. Ґратэскныя ў такое ступені, недаступнай, нават, уяўленьню По альбо Бульвэра, яны былі д’ябальна чалавекападобныя ў сваіх агульных абрысах, нягледзячы на балончатыя рукі й ногі, ненатуральна шырокія й адвіслыя вусны, шкляныя павыпінаныя вочы й іншыя асаблівасьці. Даволі дзіўна, але яны, выглядае, былі высячаныя амаль без уліку прапорцыяў іхняга сцэнічнага фону, напрыклад, адна зь істотаў была адлюстраваная падчас забойства кіта, які па велічыне перавышаў забойца кіта. Я вырашыў, што гэта проста богі, выдуманыя першабытным племянем.</blockquote>Пакуль апавядальнік глядзіць на барэльефы маналіта, побач зь якім цячэ паўнаводная рака, з вады зьяўляецца Дагон, старажытнае марское боства.<blockquote>Уздыманьне над цёмнымі водамі прывяло такім парадкам да лёгкага, амаль бязгучнага запеньваньня, нейкі незвычайны прадмет плыўна ўвайшоў у поле майго зроку. Вялізарны, нібы Паліфэм, усім сваім выглядам вызывае пачуцьцё абрыды, ён рынуўся, быццам страшыдла, якое зьяўляецца ў жахлівых снах, да маналіта, ахапіў яго вялізарнымі лускаватымі рукамі й схіліў да пастамэнту сваю брыдкую галаву, прычым выдаваў нейкія рытмічныя гукі, якія не паддаюцца апісаньню.</blockquote>Апавядальнік у жахе бяжыць назад да шлюпкі ў стане шаленства, прычым ён напявае жудасныя песьні й сьмяецца. Ён цьмяна ўспамінае шторм і тое, як прахапіўся ў шпітале [[Сан-Францыска]], куды яго даставіў амэрыканскі карабель. Землетрасеньня ў [[Ціхі акіян|Ціхім акіяне]] не было. Пазьней ён даведаўся ад аднаго [[Этналёгія|этноляга]] старажытную філістэрскую легенду пра Дагона — Бога-Рыбу. З таго часу яго паганялі прывіды гэтае істоты й ён прынімаў морфій, каб заглушыць страх.<blockquote>Я не магу думаць пра марскія глыбіні без уздругу, які вызываюць у мяне безыменныя істоты, якія ў гэты самы момант, можа, поўзаюць і цяжка ступаюць па склізкім марскім дне, пахваляюцца сваім старажытнам каменным балванам і высякаюць уласныя брыдкія вобразы на падводных гранітных абяслісках. Я мару пра час, калі яны ўздымуцца з марскіх хваляў, каб схапіць сваімі смуроднымі кіпцюрамі й уцягнуць на дно астачы кволага, зьнясіленага вайной чалавецтва; а сухазем'е схаваецца пад вадой і цёмная акіянская прастора ўздымецца сярод сусьветнага апраметнага пекла.</blockquote>Гісторыя скончваецца тым, што апавядальніку здаецца, быццам марская істота спрабуе ўварвацца да яго ў дзьверы й праз страх ён [[Самагубства|выцмугівае з акна]]. == Герой == '''Апавядальнік''' — марак, служыў на пакетбоце на пасадзе супэркарга. У моры яму сьніліся дзіўныя сны, якія праракалі яму, што нешта жахлівае хаваецца ў глыбінях. Вывучыў мноства барэльефаў марскіх істотаў, а калі ўбачыў Дагона, ледзь не звар’яў. З гэтага моманту ў яго зьявілася бяспамяцьце, ён амаль анічога не памятаваў пра тое, як павыкруціўся. Увесь шлях ён адчуваў тэлепатычнае ўзьдзеяньне й не сканчваў пець, а калі не заставалася моцу, тады распачынаў бяздумна сьмяяцца. Ён памятаваў моцную буру, раскаты грому й іншыя гукі, якія прырода аддае толькі падчас стану вялізарнае лютасьці. Пасьля гэтага ён быў у стане моцнага псыхічнага напружаньня й абдумваў [[самагубства]]. Выцмыгнуў у вакно, калі яму здарылася, што ў дзьверы б’ецца нейкае цяжкае склізкае цела. == Натхненьне == Пасьля прачытаньня раньніх твораў Лаўкрафта ў 1917 годзе Ў. Пол Кук, рэдактар аматарскага часопіса «The Vagrant», параіл яму аднавіць напісаньне мастацкае літаратуры. Тым летам Лаўкрафт напісаў два апавяданьні: «Магільня» ''(па-анґельску: «The Tomb»)'' і «Дагон». Апавяданьне было натхнутае збольшага ягоным сном. “Мне сасьнілася ўсё гэтае брыдкае поўзаньне, ды я й зараз адчуваю, як мяне зацягвае гэтая склізь!” — пісаў ён пазьней<ref>H. P. Lovecraft, "In Defence of Dagon", ''Miscellaneous Writings'', p. 150; cited in S. T. Joshi and David E. Schultz, "Dagon", ''An H. P. Lovecraft Encyclopedia'', p. 58.</ref>. У вапавяданьні ўзгадваецца Пілтдаўнскі чалавек, які падчас напісаньня апавяданьня яшчэ ня быў выкрыты навуковым супольствам як мяркуемы падман і містыфікацыя. Паводле назову апавяданьня, Лаўкрафт, выглядае, меў на ўвазе старажытнага [[Шумэры|шумэрскага]] бога зь іменем Дагон, бога ўрадлівасьці насеньня й рыбы, бо ў вапавяданьні галоўны герой даведваецца аб “…старажытнай філістэрскай легендзе пра Дагона, Бога-Рыбу”. [[Шумэры|Шумэрскае]] боства калі-нікалі адлюстроўваецца часткай рыбы альбо проста апранутым у рыбу. Паколькі Лаўкрафт любіў часам спасылацца ў сваіх творах на сапраўдныя архэалягічныя знаходкі, ён, відаць, мог саткнуцца й з гэтым старажытным богам. Лаўкрафт узгадвае [[Эдгар Алан По|По]] й Бульвэра, паэму [[Страчаны рай|«Страчаны рай»]] Мільтана, вобраз «Узыходжаньне Д’ябала» [[Гюстаў Дарэ|Дарэ]]. Дагон зьяўляецца ў эпічных паэмах Джона Мільтана «Аганісты Самсона» й [[Страчаны рай|«Страчаны рай»]] як адное з бостваў, якім пахваляюцца філістымляне. У дзяцінстве Лаўкрафт пазнаёміўся зь некаторымі зь ягоных раньніх літаратурных уплываў, накшталт «Паданьне пра старога марахода», ілюстрацыі [[Гюстаў Дарэ|Ґюстава Дарэ]], «Стагодзьдзе паданьняў» Томаса Булфінча й «Мэтамарфозы» [[Авідыюс|Авідыюса]]. [[Эдгар Алан По|По]] ўзгадвае багоў, якія сьпяць пад вадой у вапавяданьні «Рукапіс, знойдзены ў бутэльцы». Некаторыя дэталі сюжэту «Дагона» нагадваюць «Казку пра пацярпеляга караблекрушэньне»:<blockquote>Герой плыў з камандай матросаў у 120 чалавекі на вялікім караблі. Пасьля шторму ён адзіны выжыў і быў выкінуты хвалямі на востраў, якога няма ў сапраўдным сьвеце. Гэты востраў-спарыш — у іншым сьвеце. Тры дні марак вывучаў востраў, а на чацьвёрты зьявіўся гаспадар вострава — вялізарны Цмок з рукамі й нагамі, даўжынёй у трыццаць лакцёў, а ягоная луска была з золата. Марак абяцаў услаўляць ягонае імя, калі Цмок яго адпусьціць. Марак выратаваўся, а востраў пасьля патануў.</blockquote> == «Міты Ктулху» == «Дагон» — адно з апавяданьняў [[Гаўард Філіпс Лаўкрафт|Лаўкрафта]], у якім зьяўляецца элемэнт [[Міты Ктулху|Мітаў Ктулху]] ''(па-анґельску: Cthulhu Mythos)'' — самае марское боства Дагон<ref>Leslie Klinger,“The New Annotated H. P. Lovecraft,” p. 3</ref>. Пахваленьне Дагону пазьней зьявілася ў ваповесьці [[Гаўард Філіпс Лаўкрафт|Лаўкрафта]] «Сьцень над Інсмутам» ''(па-анґельску: «The Shadow over Innsmouth»)''<ref>Гаўард Філіпс Лаўкрафт, ''«The Shadow Over Innsmouth»''.</ref>''.'' Істоту, якая зьяўляецца ў вапавяданьні, часта атаясьняюць з боствам Дагонам, але ў вапавяданьні «Дагон» яна не названая іменем і адлюстраваная як тыповы прадстаўнік свайго віду, аніжлі аб’ект пахваленьня. Малаімаверна, што Лаўкрафт дапускаў, што «Дагон» будзе іменем, якое будзе выкарыстоўвацца нечалавечымі паклоньнікамі боства, як паказвае Робэрт М. Прайс: “Калі Лаўкрафт жадаў перадаць штосьці падобнае да тубыльчага імя аднаго з Старажытных, ён прыгадваў якую-небудзь мешань”<ref>Robert M. Price, ''The Innsmouth Cycle'', p. ix.</ref>. Прайс мяркуе, што чытачы «Сьцені над Інсмутам» могуць памыляцца наконт асобы «Дагона», якому пахваляюцца Глыбінныя Істоты ў гэтай аповесьці: у вадрозьненьне ад іншаплянетна гучальных імёнаў Старых Істотаў, імя «Дагон» — простае запазычаньне зь вядомых жаралаў і падразумявае, што [Абед] Марш і ягоныя аднадумы выбралі найбліжэйшую [[Біблія|біблейную]] аналёгію сапраўднаму аб’екту пахваленьня Глыбінных Істотаў, у тым ліку Вялікаму Ктулху”<ref>Price, p. ix.</ref>. Лін Картар, які лічыў «Дагона» «цудоўным» апавяданьнем, заўважыў, што гэта «цікавая перадгісторыя тым, што схіліла аўтара да стварэньня вобразаў, накшталт [[Ктулху]]. Напрыклад, у вапавяданьні «Кліч Ктулху» у вакіяне ўсплывае востраў праз вулканічную актыўнасьць»<ref>Carter, p. 10.</ref>. Паралелі ў гэтых апавяданьнях уключаюць: гісторыю ўратаванага марака; вялізарнага марскога монстра (які параўновываецца з Паліфэмам); апакаліптычная вобразы разбурэньня сьвету рукамі нечалавечых істотаў. Дэйвід Э Шульц і С. Т. Джошы называюць «Кліч Ктулху» «відавочна вачарпальнай перапрацоўкай Дагона». Дагон узьдзейнічае тэлепатычна на людзей, як і [[Ктулху]]. Герой баіцца, што ён асуджаны на сьмерць праз атрыманыя веды<ref>Joshi and Schultz, "Call of Cthulhu, The", p. 29</ref>. Некаторыя крытыкі ня лічаць апавяданьне «Дагон» складальнай часткай [[Міты Ктулху|«Мітаў Ктулху»]], бо гэта раньні твор. Аднак, у ім упершыню зьяўляюцца элемэнты, накшталт нечалавечых істотаў, якія пахваляюць Старажытных багоў, цыклапічных руінаў, [[Барэльеф|барэльефаў]] з вобразамі марскіх істотаў, Іншых сьветаў, пачуцьця тагасьветнага й іншае. == Сувязь зь іншымі творамі == У вапавяданьні «Кліч Ктулху» ''(па-анґельску: «The Call of Cthulhu»)'' апісанае места Р’льех, які ўзьняўся са дна акіяна, а ў ґазэтным артыкуле ўзгадваецца самагубца, які выцмыгнуў у вакно. У ваповесьці «Сьцень над Інсмутам» апісаная раса Глубінных істотаў, якія туляліся ў партовым месцы Інсмут. У ваповесьці «Хрыбты Вар’яцтва» ''(па-анґельску: «At the Mountains of Madness»)'' апісаныя істоты, якія жылі на [[Зямля|Зямлі]] ў старажытнасьці. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Творы 1919 году]] [[Катэгорыя:Апавяданьні]] [[Катэгорыя:Міты Ктулху]] [[Катэгорыя:Акіянія ў літаратуры і мастацтве]] [[Катэгорыя:ЗША ў культуры і мастацтве]] 2j1wkv5fwa6n8zopwis6r7e1no7x7ml 2333957 2333910 2022-08-21T21:18:27Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki {{Літаратурны твор|Назва=Дагон|Назва-арыгінал=Dagon|Выява=Weirdtales-1923-10-dagon.jpg|Подпіс выявы=Тытульны ліст апавяданьня ў часопісе «Weird Tales» за кастрычнік 1923 году.|Жанр=Лаўкрафтаўскія жахі, псыхалягічны раман|Аўтар=Гаўард Філіпс Лаўкрафт|Мова арыгіналу=анґельская|Напісаны=1917|Публікацыя=1919}} '''«Дагон»''' ''(па-анґельску: Dagon)'' — [[апавяданьне]] амэрыканскага пісьменьніка [[Гаўард Філіпс Лаўкрафт|Гаўарда Філіпса Лаўкрафта]], напісанае ў ліпене 1917 году, упершыню апублікаванае ў лістападзе 1919 году ў часопісе «The Vagrant» ''(выпуск №11)'', пазьней — у часопісе «Weird Tales»<ref>https://www.hplovecraft.com/writings/fiction/d.aspx</ref>. «Дагон» — адно зь першых апавяданьняў, якое Лаўкрафт напісаў у дарослым веку, у ім упершыню выяўляецца асноўны матыў ягонае творчасьці — усьведамленьне галоўным героем бязвартасьці чалавецтва ў сьвеце, дзе пануюць затоеныя сілы. Многія лічуць гэтае апавяданьне адной з самых наватрскіх гісторыяў Лаўкрафта. Уваходзіць у збор «Дагон і іншыя жудасныя гісторыі» ''(па-анґельску: Dagon and Other Macabre Tales)'' (1986). == Сюжэт == Апавяданьне — перадсьмяротная запіска чалавека, які піша пра выпадак, які зь ім здарыўся, калі ён служыў у флёце падчас [[Першая сусьветная вайна|Першае сусьветнае вайны]]. Ягоны грузавы карабель (пакетбот) ішоў у вадным з самых рэдка візытаваных куткоў [[Ціхі акіян|Ціхага акіяна]], калі яго захапіў нямецкі рэйдарскі карабель. Апавядальнік сьбяжаў на шлюпцы й дрэйфаваў пад яркім сонцам, не сустракая ані караблёў, ані зямлі. У вадной з начэй ён прачнуўся праз жахлівы сон і выявіў, што ён топіцца ў грузкай чорнай дрыгве, якая працягвалася вакол яго. Ягоная шлюпка апынулася выкіданай на невядомы востраў. Глеба мела гідкі пах, які зыходзіў з астанкаў рыб і невядомых істотаў, што тырчалі зь зямлі па ўсёй роўніцы. Напэўна, востраў узьняўся са дна праз падводны выбух вулькану, што «загаліла тыя вобласьці, якія на працягу мільёнаў гадоў былі затоеныя на дне неймаверных марскіх глыбаў». Пасьля чаканьня на працягу трох дзёнаў, пакуль марское дно дастаткова пасьмягнула, каб па ім можна было ісьці, ён выправіўся ў каляніну, каб знайсьці мора й магчымае ратаваньне. Ён прайшоў чорную камяністую пустэльню, цясьніну й узьняўся на ўзгорак, зь якого адкрываўся погляд на шырокую роўніцу й каньён. Краявід нагадваў [[Страчаны рай|«Страчаны рай»]] альбо «Ўзыходжаньне Д’ябала» з праклятага царства цемры ''(па-анґельску: Realms of darkness)''. Цясьніна ж нагадвала Сьціґійскія глыбіні. Падчас спуску па схіле ён выявіў цыклапічны каменны маналіт, які прамянее белым сьвятлом. Мільёны гадоў камень быў у бяздоньні мора, але меў сьляды ўмелае апрацоўкі й, відаць, служыў аб’ектам пахваленьня марскіх істотаў:<blockquote>Малюнкі маглі б выклікаць зайздрасьць у самога Дарэ. Яны адлюстроўвалі пэўны род людзей альбо істотаў, якія гарэзавалі, як рыбы, у водах падводнае пячоры й ушанавалі маналіт пад хвалямі. Ґратэскныя ў такое ступені, недаступнай, нават, уяўленьню По альбо Бульвэра, яны былі д’ябальна чалавекападобныя ў сваіх агульных абрысах, нягледзячы на балончатыя рукі й ногі, ненатуральна шырокія й адвіслыя вусны, шкляныя павыпінаныя вочы й іншыя асаблівасьці. Даволі дзіўна, але яны, выглядае, былі высячаныя амаль без уліку прапорцыяў іхняга сцэнічнага фону, напрыклад, адна зь істотаў была адлюстраваная падчас забойства кіта, які па велічыне перавышаў забойца кіта. Я вырашыў, што гэта проста богі, выдуманыя першабытным племянем.</blockquote>Пакуль апавядальнік глядзіць на барэльефы маналіта, побач зь якім цячэ паўнаводная рака, з вады зьяўляецца Дагон, старажытнае марское боства.<blockquote>Уздыманьне над цёмнымі водамі прывяло такім парадкам да лёгкага, амаль бязгучнага запеньваньня, нейкі незвычайны прадмет плыўна ўвайшоў у поле майго зроку. Вялізарны, нібы Паліфэм, усім сваім выглядам вызывае пачуцьцё абрыды, ён рынуўся, быццам страшыдла, якое зьяўляецца ў жахлівых снах, да маналіта, ахапіў яго вялізарнымі лускаватымі рукамі й схіліў да пастамэнту сваю брыдкую галаву, прычым выдаваў нейкія рытмічныя гукі, якія не паддаюцца апісаньню.</blockquote>Апавядальнік у жахе бяжыць назад да шлюпкі ў стане шаленства, прычым ён напявае жудасныя песьні й сьмяецца. Ён цьмяна ўспамінае шторм і тое, як прахапіўся ў шпітале [[Сан-Францыска]], куды яго даставіў амэрыканскі карабель. Землетрасеньня ў [[Ціхі акіян|Ціхім акіяне]] не было. Пазьней ён даведаўся ад аднаго [[Этналёгія|этноляга]] старажытную філістэрскую легенду пра Дагона — Бога-Рыбу. З таго часу яго паганялі прывіды гэтае істоты й ён прынімаў морфій, каб заглушыць страх.<blockquote>Я не магу думаць пра марскія глыбіні без уздругу, які вызываюць у мяне безыменныя істоты, якія ў гэты самы момант, можа, поўзаюць і цяжка ступаюць па склізкім марскім дне, пахваляюцца сваім старажытнам каменным балванам і высякаюць уласныя брыдкія вобразы на падводных гранітных абяслісках. Я мару пра час, калі яны ўздымуцца з марскіх хваляў, каб схапіць сваімі смуроднымі кіпцюрамі й уцягнуць на дно астачы кволага, зьнясіленага вайной чалавецтва; а сухазем'е схаваецца пад вадой і цёмная акіянская прастора ўздымецца сярод сусьветнага апраметнага пекла.</blockquote>Гісторыя сканчваецца тым, што апавядальніку здаецца, быццам марская істота спрабуе ўварвацца да яго ў дзьверы й праз страх ён [[Самагубства|выцмугівае з акна]]. == Герой == '''Апавядальнік''' — марак, служыў на пакетбоце на пасадзе супэркарга. У моры яму сьніліся дзіўныя сны, якія праракалі яму, што нешта жахлівае хаваецца ў глыбінях. Вывучыў мноства барэльефаў марскіх істотаў, а калі ўбачыў Дагона, ледзь не звар’яў. З гэтага моманту ў яго зьявілася бяспамяцьце, ён амаль анічога не памятаваў пра тое, як павыкруціўся. Увесь шлях ён адчуваў тэлепатычнае ўзьдзеяньне й не сканчваў пець, а калі не заставалася моцу, тады распачынаў бяздумна сьмяяцца. Ён памятаваў моцную буру, раскаты грому й іншыя гукі, якія прырода аддае толькі падчас стану вялізарнае лютасьці. Пасьля гэтага ён быў у стане моцнага псыхічнага напружаньня й абдумваў [[самагубства]]. Выцмыгнуў у вакно, калі яму здарылася, што ў дзьверы б’ецца нейкае цяжкае склізкае цела. == Натхненьне == Пасьля прачытаньня раньніх твораў Лаўкрафта ў 1917 годзе Ў. Пол Кук, рэдактар аматарскага часопіса «The Vagrant», параіл яму аднавіць напісаньне мастацкае літаратуры. Тым летам Лаўкрафт напісаў два апавяданьні: «Магільня» ''(па-анґельску: «The Tomb»)'' і «Дагон». Апавяданьне было натхнутае збольшага ягоным сном. “Мне сасьнілася ўсё гэтае брыдкае поўзаньне, ды я й зараз адчуваю, як мяне зацягвае гэтая склізь!” — пісаў ён пазьней<ref>H. P. Lovecraft, "In Defence of Dagon", ''Miscellaneous Writings'', p. 150; cited in S. T. Joshi and David E. Schultz, "Dagon", ''An H. P. Lovecraft Encyclopedia'', p. 58.</ref>. У вапавяданьні ўзгадваецца Пілтдаўнскі чалавек, які падчас напісаньня апавяданьня яшчэ ня быў выкрыты навуковым супольствам як мяркуемы падман і містыфікацыя. Паводле назову апавяданьня, Лаўкрафт, выглядае, меў на ўвазе старажытнага [[Шумэры|шумэрскага]] бога зь іменем Дагон, бога ўрадлівасьці насеньня й рыбы, бо ў вапавяданьні галоўны герой даведваецца аб “…старажытнай філістэрскай легендзе пра Дагона, Бога-Рыбу”. [[Шумэры|Шумэрскае]] боства калі-нікалі адлюстроўваецца часткай рыбы альбо проста апранутым у рыбу. Паколькі Лаўкрафт любіў часам спасылацца ў сваіх творах на сапраўдныя архэалягічныя знаходкі, ён, відаць, мог саткнуцца й з гэтым старажытным богам. Лаўкрафт узгадвае [[Эдгар Алан По|По]] й Бульвэра, паэму [[Страчаны рай|«Страчаны рай»]] Мільтана, вобраз «Узыходжаньне Д’ябала» [[Гюстаў Дарэ|Дарэ]]. Дагон зьяўляецца ў эпічных паэмах Джона Мільтана «Аганісты Самсона» й [[Страчаны рай|«Страчаны рай»]] як адное з бостваў, якім пахваляюцца філістымляне. У дзяцінстве Лаўкрафт пазнаёміўся зь некаторымі зь ягоных раньніх літаратурных уплываў, накшталт «Паданьне пра старога марахода», ілюстрацыі [[Гюстаў Дарэ|Ґюстава Дарэ]], «Стагодзьдзе паданьняў» Томаса Булфінча й «Мэтамарфозы» [[Авідыюс|Авідыюса]]. [[Эдгар Алан По|По]] ўзгадвае багоў, якія сьпяць пад вадой у вапавяданьні «Рукапіс, знойдзены ў бутэльцы». Некаторыя дэталі сюжэту «Дагона» нагадваюць «Казку пра пацярпеляга караблекрушэньне»:<blockquote>Герой плыў з камандай матросаў у 120 чалавекі на вялікім караблі. Пасьля шторму ён адзіны выжыў і быў выкінуты хвалямі на востраў, якога няма ў сапраўдным сьвеце. Гэты востраў-спарыш — у іншым сьвеце. Тры дні марак вывучаў востраў, а на чацьвёрты зьявіўся гаспадар вострава — вялізарны Цмок з рукамі й нагамі, даўжынёй у трыццаць лакцёў, а ягоная луска была з золата. Марак абяцаў услаўляць ягонае імя, калі Цмок яго адпусьціць. Марак выратаваўся, а востраў пасьля патануў.</blockquote> == «Міты Ктулху» == «Дагон» — адно з апавяданьняў [[Гаўард Філіпс Лаўкрафт|Лаўкрафта]], у якім зьяўляецца элемэнт [[Міты Ктулху|Мітаў Ктулху]] ''(па-анґельску: Cthulhu Mythos)'' — самае марское боства Дагон<ref>Leslie Klinger,“The New Annotated H. P. Lovecraft,” p. 3</ref>. Пахваленьне Дагону пазьней зьявілася ў ваповесьці [[Гаўард Філіпс Лаўкрафт|Лаўкрафта]] «Сьцень над Інсмутам» ''(па-анґельску: «The Shadow over Innsmouth»)''<ref>Гаўард Філіпс Лаўкрафт, ''«The Shadow Over Innsmouth»''.</ref>''.'' Істоту, якая зьяўляецца ў вапавяданьні, часта атаясьняюць з боствам Дагонам, але ў вапавяданьні «Дагон» яна не названая іменем і адлюстраваная як тыповы прадстаўнік свайго віду, аніжлі аб’ект пахваленьня. Малаімаверна, што Лаўкрафт дапускаў, што «Дагон» будзе іменем, якое будзе выкарыстоўвацца нечалавечымі паклоньнікамі боства, як паказвае Робэрт М. Прайс: “Калі Лаўкрафт жадаў перадаць штосьці падобнае да тубыльчага імя аднаго з Старажытных, ён прыгадваў якую-небудзь мешань”<ref>Robert M. Price, ''The Innsmouth Cycle'', p. ix.</ref>. Прайс мяркуе, што чытачы «Сьцені над Інсмутам» могуць памыляцца наконт асобы «Дагона», якому пахваляюцца Глыбінныя Істоты ў гэтай аповесьці: у вадрозьненьне ад іншаплянетна гучальных імёнаў Старых Істотаў, імя «Дагон» — простае запазычаньне зь вядомых жаралаў і падразумявае, што [Абед] Марш і ягоныя аднадумы выбралі найбліжэйшую [[Біблія|біблейную]] аналёгію сапраўднаму аб’екту пахваленьня Глыбінных Істотаў, у тым ліку Вялікаму Ктулху”<ref>Price, p. ix.</ref>. Лін Картар, які лічыў «Дагона» «цудоўным» апавяданьнем, заўважыў, што гэта «цікавая перадгісторыя тым, што схіліла аўтара да стварэньня вобразаў, накшталт [[Ктулху]]. Напрыклад, у вапавяданьні «Кліч Ктулху» у вакіяне ўсплывае востраў праз вулканічную актыўнасьць»<ref>Carter, p. 10.</ref>. Паралелі ў гэтых апавяданьнях уключаюць: гісторыю ўратаванага марака; вялізарнага марскога монстра (які параўновываецца з Паліфэмам); апакаліптычная вобразы разбурэньня сьвету рукамі нечалавечых істотаў. Дэйвід Э Шульц і С. Т. Джошы называюць «Кліч Ктулху» «відавочна вачарпальнай перапрацоўкай Дагона». Дагон узьдзейнічае тэлепатычна на людзей, як і [[Ктулху]]. Герой баіцца, што ён асуджаны на сьмерць праз атрыманыя веды<ref>Joshi and Schultz, "Call of Cthulhu, The", p. 29</ref>. Некаторыя крытыкі ня лічаць апавяданьне «Дагон» складальнай часткай [[Міты Ктулху|«Мітаў Ктулху»]], бо гэта раньні твор. Аднак, у ім упершыню зьяўляюцца элемэнты, накшталт нечалавечых істотаў, якія пахваляюць Старажытных багоў, цыклапічных руінаў, [[Барэльеф|барэльефаў]] з вобразамі марскіх істотаў, Іншых сьветаў, пачуцьця тагасьветнага й іншае. == Сувязь зь іншымі творамі == У вапавяданьні «Кліч Ктулху» ''(па-анґельску: «The Call of Cthulhu»)'' апісанае места Р’льех, які ўзьняўся са дна акіяна, а ў ґазэтным артыкуле ўзгадваецца самагубца, які выцмыгнуў у вакно. У ваповесьці «Сьцень над Інсмутам» апісаная раса Глубінных істотаў, якія туляліся ў партовым месцы Інсмут. У ваповесьці «Хрыбты Вар’яцтва» ''(па-анґельску: «At the Mountains of Madness»)'' апісаныя істоты, якія жылі на [[Зямля|Зямлі]] ў старажытнасьці. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Творы 1919 году]] [[Катэгорыя:Апавяданьні]] [[Катэгорыя:Міты Ктулху]] [[Катэгорыя:Акіянія ў літаратуры і мастацтве]] [[Катэгорыя:ЗША ў культуры і мастацтве]] gk85vg2e5l74t5trtozu2rjglg12l46 10 258533 2333898 2022-08-21T13:40:13Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Балівія на КА-2021 |колер фону = #007934 |колер тэксту = white |краіна = Балівіі |сьцяг = Балівіі |турнір = Кубак Амэрыкі 2021 году |турнір_спасылка = Кубак Амэрыкі па футболе 2021 году |н1 = [[Карляс Лямпрэ|Лямпрэ]] |н2 = [[Хайра Кінтэрас|Кінтэрас]] |н3 = [[Хасэ Сагрэда|Сагрэда]] |н4 = [[Люіс Акін|Акін]] |н5 = [[Адрыян Хусына|Хусына]] |н6 = [[Леанэль Хустыніяна|Хустыніяна]] |н7 = [[Хуан Карляс Арсэ Хустыніяна|Арсэ]] |н8 = [[Дыега Бэхарана|Дыег. Бэхарана]] |н9 = [[Марсэлё Мартынс Марэна|Марэна]] |н10 = [[Энры Вака|Э. Вака]] |н11 = [[Радрыга Рамальлё|Рамальлё]] |н12 = [[Рубэн Кардана|Кардана]] |н13 = [[Дыега Ваяр|Ваяр]] |н14 = [[Майсэс Вільяроэль Ангулё|Вільяроэль]] |н15 = [[Борыс Сэспэдэс|Сэспэдэс]] |н16 = [[Эрвін Саавэдра|Саавэдра]] |н17 = [[Рабэрта Фэрнандэс Тора|Фэрнандэс]] |н18 = [[Хільбэрт Альварэс|Альварэс]] |н19 = [[Хорхэ Энрыке Флёрэс|Флёрэс]] |н20 = [[Раміра Вака|Р. Вака]] |н21 = [[Эрвін Хуніёр Санчэс|Санчэс]] |н22 = [[Дані Бэхарана|Дан. Бэхарана]] |н23 = [[Хавіер Рохас Ігуара|Рохас]] |н24 = [[Хаўмэ Куэльяр|Куэльяр]] |н25 = [[Хэйсан Чура|Чура]] |н26 = [[Люіс Рэнэ Барбоса|Барбоса]] |н27 = [[Оскар Рыбэра|Рыбэра]] |трэнэр = [[Сэсар Фарыяс|Фарыяс]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КА-2021|Балівія]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Балівіі па футболе|Амэрыка-2021]] </noinclude> edp9g1xtzaabni74gec5s4zqxpx782w 0 258534 2333912 2022-08-21T15:26:39Z Гарбацкі 13252 Створана старонка са зьместам ''''Мішэль Кос''' (франц. ''Michèle Causse''; 29 ліпеня 1936, Мартэль, Аксытанія, Францыя ― 29 ліпеня 2010, Цюрых, Швайцарыя) ― француская пісьменьніца, перакладніца і мовазнаўца. {{Пісьменьнік|Імя=Мішэль Кос|Арыгінал імя=Michèle Causse|Імя пры нараджэньні=Мішэль К...' wikitext text/x-wiki '''Мішэль Кос''' (франц. ''Michèle Causse''; 29 ліпеня 1936, Мартэль, Аксытанія, Францыя ― 29 ліпеня 2010, Цюрых, Швайцарыя) ― француская пісьменьніца, перакладніца і мовазнаўца. {{Пісьменьнік|Імя=Мішэль Кос|Арыгінал імя=Michèle Causse|Імя пры нараджэньні=Мішэль Кос|Дата нараджэньня=29 ліпеня 1936|Месца нараджэньня=Мартэль, Аксытанія, Францыя|Дата сьмерці=29 ліпеня 2010|Месца сьмерці=Цюрых, Швайцарыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, перакладніца, лесьбі-актывістка|Гады актыўнасьці=1961-2010|Мова=Француская|Дэбют=1961|Значныя творы=L'Encontre, 1973, ( ), 1987, Voyages de la grande naine en Androssie, 1993, Contre le sexage, 2000}} == Жыцьцяпіс == Мішэль Кос нарадзілася ў Мартэлі (дэпартамэнт Лёт)<ref>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</ref>. Дзяцінства правяла ў Лёце, вывучала літаратуру і мовы (ангельскую і італійскую) у Парыжы, дзе атрымала ступень перакладніцы ў Сарбоне<ref>ARMENGAUD Françoise, «À la mémoire de Michèle Causse, une grande figure du lesbianisme politique», Nouvelles Questions Féministes, 2011/1 (Vol. 30), p. 76-87. DOI : 10.3917/nqf.301.0076. URL : https://www.cairn.info/revue-nouvelles-questions-feministes-2011-1-page-76.htm</ref>. Яна адкрыла для сябе творчасьць Віялеты Лед'юк, піша ёй, сустракаецца зь ёй і завязвае зь ёй сяброўскія адносіны<ref>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</ref>. Пасьля таго, як некалькі месяцаў выкладала францускую мову ў Тунісе, у 1963 годзе яна далучылася да пісьменьніцы Алісы Чэрэзы ў Рыме (пераклала ейны раман La fille prodigue, апублікаваны ў 1975 годзе ў выдавецтве Editions des Femmes). Дзесяць гадоў знаходжаньня ў Рыме прысьвяціла пісьменству, а таксама вывучэньню кітайскай мовы<ref>Françoise Leclère, IlliZible – Clés pour les fictions de Michèle Causse. Toulouse: La Maronie, 2009, p. 82.</ref>. З Рыма ў Парыж, куды яна вярнулася ў 1970-х гадах, яна адразу далучылася да фэмінісцкай барацьбы, сьмела заявіўшы пра сваю бескампрамісную пазыцыю радыкальнай лесьбійкі<ref>ARMENGAUD Françoise, «À la mémoire de Michèle Causse, une grande figure du lesbianisme politique», Nouvelles Questions Féministes, 2011/1 (Vol. 30), p. 76-87. DOI : 10.3917/nqf.301.0076. URL : https://www.cairn.info/revue-nouvelles-questions-feministes-2011-1-page-76.htm</ref>. Жыла ў Францыі, Тунісе, Італіі, Злучаных Штатах і Антылях. З пачатку 1980-х да пачатку 1990-х Мішэль Кос пераехала ў Квэбэк, у Манрэаль<ref>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</ref>. У свой 74-ы дзень народзінаў Мішэль Кос пайшла з жыцьця пры дапамозе асыставанага самагубства, дазволенага ў Швайцарыі. Яна дваццаць гадоў пакутавала ад хваробы, якая аслабляла ейныя косьці<ref>«Assistance au suicide: le portrait de Michèle Causse, qui a décidé de mourir avec l'aide de Dignitas», RTS, 17 janvier 2011, https://www.rts.ch/play/tv/19h30/video/assistance-au-suicide-le-portrait-de-michele-causse-qui-a-decide-de-mourir-avec-laide-de-dignitas?urn=urn:rts:video:2966691&station=a9e7621504c6959e35c3ecbe7f6bed0446cdf8da</ref>. == Творчасьць == У сваіх эсэ і аўтабіяграфічных «казках» яна асуджае гендарны прыгнёт з боку «андралекту», нібыта ўніверсальнай мовы, якая служыць мэтам адных мужчынаў<ref>Françoise Leclère, IlliZible – Clés pour les fictions de Michèle Causse. Toulouse: La Maronie, 2009, p. 82.</ref>. Мішэль Кос працавала над мовай, вынаходзіла новыя канцэпцыі, каб зрабіць яе этычнай і прыемнай. Лесьбійка і змагарка за правы ЛГБТК+, яна імкнулася, каб палітычны пункт гледжаньня гэтак званай мяншыні прымаўся пад увагу<ref>ARMENGAUD Françoise, «À la mémoire de Michèle Causse, une grande figure du lesbianisme politique», Nouvelles Questions Féministes, 2011/1 (Vol. 30), p. 76-87. DOI : 10.3917/nqf.301.0076. URL : https://www.cairn.info/revue-nouvelles-questions-feministes-2011-1-page-76.htm</ref>. Англіцыстка і італьяністка, яна пераклала творы Ці-Грэйс Аткінсан, Джуны Барнс, Уілы Катэр, Мэры Дэйлі, Германа Мэлвіла, Іньяцыё Сылонэ, Алісы Чэрэзы, Дачыі Мараіні, Натальлі Гінзбург, Луіджы Малербы і інш<ref>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</ref>. == Творы == ===== Раманы, апавяданьні ===== • L'Encontre, éditions des femmes, 1975. • ( ), éd. Trois, 1987. • Voyages de la grande naine en Androssie, éd. Trois, 1993. • «Court of appeal», Anthologie Orlanda Frauenverlag, 1997. ===== Эсэ ===== • «Dire du corps, corps du dire», postface au Journal d'une femme soumise de Mara, Flammarion, 1979. • Petite réflexions sur Bartleby, éd. Le Nouveau commerce, 1980. • Berthe ou un demi-siècle auprès de l'Amazone, éd. Tierce, 1980. • «Rencontre avec Djuna Barnes», L'Almanach des dames, Flammarion, 1982. • «Le monde comme volonté et représentation», Revue Vlasta, no 1, printemps 1983. • L'interloquée - Les oubliées de l'oubli - Dé/générée, éd. Trois, 1990. • Quelle lesbienne êtes-vous ?, éd. Parole de lesbienne, 1996. • Contre le sexage, Balland, coll. Le Rayon, 2000. • «Une politique textuelle inédite: l'alphalecte», Lesbianisme et féminisme: histoires politiques, L'Harmattan, 2003. • «Hors de soi», Disent-ils, éd. AHLA-Bagdam, 2006. • «Stratégies d'annulation du genre dans les paraboles parasites chez Monique Wittig», Les Rencontres de Bellepierre, éd. Arnaud Sabatier, janvier 2009. • Requiem pour il et elle, écrit avec Katy Barasc , Éditions iXe, septembre 2014. ===== Паэзія ===== • L'Intruse, éd. Le Nouveau commerce, 1980. ===== Драматургія ===== • À quelle heure est la levée dans le désert ?, éd. Trois, 1989. ===== Пераклады ===== • Luchino Visconti, Rocco et ses frères, [Rocco e i suoi fratelli], traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions Buchet-Chastel, Paris, 1961. • Michelangelo Antonioni, La Nuit, [La Notte], traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Michelangelo Antonioni, L'Aventure de L'Avventura de Michelangelo Antonioni par Tommaso Chiaretti, traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Mauro Bolognini, Le Mauvais Chemin, [La Viaccia], traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Primo Levi, J'étais un homme, [Se questo è un uomo |Se questo è un uomo], traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Djuna Barnes, Almanach des dames, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Postface de Michèle Causse, Flammarion, Paris, 1982. • Djuna Barnes, James Joyce, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Tiré à part du Cahier no 42/43. Le Nouveau Commerce, Paris, 1982. • Alfred Boeldeke, avec Louis Hagen, Graciela et les chasseurs de tête, [With Graciela to the head-hunters], traduit de l'anglais par Michèle Causse et Maurice Muller-Strauss, Flammarion, 1962. • Eric Collier, La Rivière des castors, [Three against the wilderness], traduit de l'anglais par Michèle Causse et Maurice Muller-Strauss, Club des éditeurs, 1963. • Walt Disney, Le Complot des deux sœurs, adapté de l'italien par Michèle Causse, Hatier, 1963. • Sadio Garavini di Turno, Lolomaï, [Lolomai], traduit de l'italien par Michèle Causse, Flammarion, 1963. • Djuna Barnes, Aux Abysses, suivi de La Colombe, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Ryôan-Ji, Marseille, 1984. • Djuna Barnes, Divagations malicieuses, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Ryôan-Ji, Marseille, 1985. • Ignazio Silone, Sortie de secours, [Uscita di sicurezza], traduit de l'italien par Michèle Causse, Del Duca, 1966. • Luigi Malerba, Le Serpent cannibale, [Il Serpente], traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions Grasset, 1967. • Ignazio Silone, Fontamara, traduit par J. P. Samson et Michèle Causse, Del Duca, 1967. • Ignazio Silone, Le Pain et le vin, [Pane e vino], traduit de l'italien par Michèle Causse, Del Duca, 1968. • Ignazio Silone, Le Grain sous la neige, [Il Seme sotto neve], traduit par Michèle Causse, Éditions mondiales, 1969. • Ercole Patti, Ce merveilleux automne suivi de La cousine, traduit par Michèle Causse et Hélène Pasquier. Éditions Stock, Paris, 1969. • Ercole Patti, Une jeune fille de Catane, traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions Stock, Paris, 1971. • Alice Ceresa, La Fille prodigue, traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions des Femmes, Paris, 1975. • Erika Kaufmann, Transfert, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions des Femmes, Paris, 1975. • Herman Melville, Bartleby, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Cahier no 35. Le Nouveau Commerce, Paris, 1976. • Dacia Maraini, Femmes en guerre, traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions des Femmes, Paris, 1977. • Sergio Solmi, Méditations sur le scorpion, traduit de l'italien par Michèle Causse, Cahier no 39/40. Le Nouveau Commerce, Paris, 1978. • Jane Bowles, Stèle, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Textes présentés par Michèle Causse. Le Nouveau Commerce, Paris, 1978. • Theodore Zeldin, Goût et corruption. Histoire des passions françaises 1848 - 1945, Tome 3, traduit de l'anglais par Michèle Causse et Catherine Erhel. Collection Recherches, Éditions Encres, Paris, 1979. • Mary Daly, Notes pour une ontologie du féminisme radical, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions L'Intégrale, Outremont Montréal, 1982. • Gertrude Stein, Q.E.D. Les choses comme elles sont, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Coéditions Vlasta/Remue Menage, Paris/Montreal, 1986. • Millicent Dillon, Jane Bowles, une femme accompagnée, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Textes présentés par Michèle Causse. Deuxtemps Tierce, Paris, 1989. • Herman Melville, Bartleby. Les Îles Enchantées. Le Campanile, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Flammarion, Paris, 1989. • Dôre Michelut, Loyale à la chasse, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Traduction "Prix du Gouverneur Général, Canada. Éditions Trois, Montréal, 1994. • Willa Cather, Destins obscurs, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions Payot-Rivages, Paris, 1994. • Alice Munro, Un demi pamplemousse, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions Rivages, Paris, 2002. • Natalia Ginzburg, Les Mots de la tribu, [Lessico famigliare], traduit de l'italien par Michèle Causse ; Collection Les cahiers rouges. Éditions Grasset, Paris, 2008/ == Крыніцы == i9b3pksin4wypg2oh2iv7888d7xeidy 2333915 2333912 2022-08-21T15:36:19Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя катэгорыі і спасылкі. wikitext text/x-wiki '''Мішэль Кóс''' ([[Француская мова|франц.]] ''Michèle Causse''; 29 ліпеня 1936, [[Мартэль]], [[Аксытанія]], [[Францыя]] ― 29 ліпеня 2010, [[Цюрых]], [[Швайцарыя]]) ― [[Французы|француская]] [[пісьменьніца]], [[перакладніца]] і [[мовазнаўца]]. {{Пісьменьнік|Імя=Мішэль Кос|Арыгінал імя=Michèle Causse|Імя пры нараджэньні=Мішэль Кос|Дата нараджэньня=29 ліпеня 1936|Месца нараджэньня=Мартэль, Аксытанія, Францыя|Дата сьмерці=29 ліпеня 2010|Месца сьмерці=Цюрых, Швайцарыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, перакладніца, лесьбі-актывістка|Гады актыўнасьці=1961-2010|Мова=Француская|Дэбют=1961|Значныя творы=L'Encontre, 1973, ( ), 1987, Voyages de la grande naine en Androssie, 1993, Contre le sexage, 2000}} == Жыцьцяпіс == Мішэль Кос нарадзілася ў Мартэлі ([[Дэпартамэнты Францыі|дэпартамэнт]] [[Лёт (дэпартамэнт)|Лёт]])<ref><small>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</small></ref>. Дзяцінства правяла ў Лёце, вывучала літаратуру і мовы (ангельскую і італійскую) у [[Парыж|Парыжы]], дзе атрымала ступень перакладніцы ў [[Сарбона|Сарбоне]]<ref><small>ARMENGAUD Françoise, «À la mémoire de Michèle Causse, une grande figure du lesbianisme politique», Nouvelles Questions Féministes, 2011/1 (Vol. 30), p. 76-87. DOI: 10.3917/nqf.301.0076. URL: https://www.cairn.info/revue-nouvelles-questions-feministes-2011-1-page-76.htm</small></ref>. Яна адкрыла для сябе творчасьць [[Віялет Лед’юк|Віялеты Лед'юк]], піша ёй, сустракаецца зь ёй і завязвае зь ёй сяброўскія адносіны<ref><small>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</small></ref>. Пасьля таго, як некалькі месяцаў выкладала [[Француская мова|францускую мову]] ў [[Туніс|Тунісе]], у 1963 годзе яна далучылася да пісьменьніцы Алісы Чэрэзы ў [[Рым|Рыме]] (пераклала ейны раман La fille prodigue, апублікаваны ў 1975 годзе ў выдавецтве Editions des Femmes). Дзесяць гадоў знаходжаньня ў Рыме прысьвяціла пісьменству, а таксама вывучэньню [[Кітайская мова|кітайскай мовы]]<ref><small>Françoise Leclère, IlliZible – Clés pour les fictions de Michèle Causse. Toulouse: La Maronie, 2009, p. 82.</small></ref>. У Парыжы, куды яна вярнулася ў 1970-х гадах, яна адразу далучылася да фэмінісцкай барацьбы, сьмела заявіўшы пра сваю бескампрамісную пазыцыю радыкальнай лесьбійкі<ref><small>ARMENGAUD Françoise, «À la mémoire de Michèle Causse, une grande figure du lesbianisme politique», Nouvelles Questions Féministes, 2011/1 (Vol. 30), p. 76-87. DOI: 10.3917/nqf.301.0076. URL: https://www.cairn.info/revue-nouvelles-questions-feministes-2011-1-page-76.htm</small></ref>. Жыла ў [[Францыя|Францыі]], [[Туніс|Тунісе]], [[Італія|Італіі]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаных Штатах]] і [[Антыльскія астравы|Антылях]]. З пачатку 1980-х да пачатку 1990-х Мішэль Кос пераехала ў [[Квэбэк]], у [[Манрэаль]]<ref><small>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</small></ref>. У свой 74-ы дзень народзінаў Мішэль Кос пайшла з жыцьця пры дапамозе [[Асыставанае самагубства|асыставанага самагубства]], дазволенага ў [[Швайцарыя|Швайцарыі]]. Яна дваццаць гадоў пакутавала ад [[Хвароба|хваробы]], якая аслабляла ейныя косьці<ref><small>«Assistance au suicide: le portrait de Michèle Causse, qui a décidé de mourir avec l'aide de Dignitas», RTS, 17 janvier 2011, https://www.rts.ch/play/tv/19h30/video/assistance-au-suicide-le-portrait-de-michele-causse-qui-a-decide-de-mourir-avec-laide-de-dignitas?urn=urn:rts:video:2966691&station=a9e7621504c6959e35c3ecbe7f6bed0446cdf8da</small></ref>. == Творчасьць == У сваіх [[эсэ]] і аўтабіяграфічных «казках» яна асуджае гендарны прыгнёт з боку «андралекту», нібыта ўніверсальнай мовы, якая служыць мэтам адных мужчынаў<ref><small>Françoise Leclère, IlliZible – Clés pour les fictions de Michèle Causse. Toulouse: La Maronie, 2009, p. 82.</small></ref>. Мішэль Кос працавала над мовай, вынаходзіла новыя канцэпцыі, каб зрабіць яе этычнай і прыемнай. Лесьбійка і змагарка за правы [[ЛГБТК+]], яна імкнулася, каб палітычны пункт гледжаньня гэтак званай мяншыні прымаўся пад увагу<ref><small>ARMENGAUD Françoise, «À la mémoire de Michèle Causse, une grande figure du lesbianisme politique», Nouvelles Questions Féministes, 2011/1 (Vol. 30), p. 76-87. DOI: 10.3917/nqf.301.0076. URL: https://www.cairn.info/revue-nouvelles-questions-feministes-2011-1-page-76.htm</small></ref>. Англіцыстка і італьяністка, яна пераклала творы Ці-Грэйс Аткінсан, Джуны Барнс, Уілы Катэр, Мэры Дэйлі, Германа Мэлвіла, Іньяцыё Сылонэ, Алісы Чэрэзы, Дачыі Мараіні, [[Натальля Гінзбург|Натальлі Гінзбург]], [[Луіджы Малерба|Луіджы Малербы]] і інш<ref><small>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</small></ref>. == Творы == ===== Раманы, апавяданьні ===== • L'Encontre, éditions des femmes, 1975. • ( ), éd. Trois, 1987. • Voyages de la grande naine en Androssie, éd. Trois, 1993. • «Court of appeal», Anthologie Orlanda Frauenverlag, 1997. ===== Эсэ ===== • «Dire du corps, corps du dire», postface au Journal d'une femme soumise de Mara, Flammarion, 1979. • Petite réflexions sur Bartleby, éd. Le Nouveau commerce, 1980. • Berthe ou un demi-siècle auprès de l'Amazone, éd. Tierce, 1980. • «Rencontre avec Djuna Barnes», L'Almanach des dames, Flammarion, 1982. • «Le monde comme volonté et représentation», Revue Vlasta, no 1, printemps 1983. • L'interloquée - Les oubliées de l'oubli - Dé/générée, éd. Trois, 1990. • Quelle lesbienne êtes-vous?, éd. Parole de lesbienne, 1996. • Contre le sexage, Balland, coll. Le Rayon, 2000. • «Une politique textuelle inédite: l'alphalecte», Lesbianisme et féminisme: histoires politiques, L'Harmattan, 2003. • «Hors de soi», Disent-ils, éd. AHLA-Bagdam, 2006. • «Stratégies d'annulation du genre dans les paraboles parasites chez Monique Wittig», Les Rencontres de Bellepierre, éd. Arnaud Sabatier, janvier 2009. • Requiem pour il et elle, écrit avec Katy Barasc , Éditions iXe, septembre 2014. ===== Паэзія ===== • L'Intruse, éd. Le Nouveau commerce, 1980. ===== Драматургія ===== • À quelle heure est la levée dans le désert?, éd. Trois, 1989. ===== Пераклады ===== • Luchino Visconti, Rocco et ses frères, [Rocco e i suoi fratelli], traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions Buchet-Chastel, Paris, 1961. • Michelangelo Antonioni, La Nuit, [La Notte], traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Michelangelo Antonioni, L'Aventure de L'Avventura de Michelangelo Antonioni par Tommaso Chiaretti, traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Mauro Bolognini, Le Mauvais Chemin, [La Viaccia], traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Primo Levi, J'étais un homme, [Se questo è un uomo |Se questo è un uomo], traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Djuna Barnes, Almanach des dames, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Postface de Michèle Causse, Flammarion, Paris, 1982. • Djuna Barnes, James Joyce, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Tiré à part du Cahier no 42/43. Le Nouveau Commerce, Paris, 1982. • Alfred Boeldeke, avec Louis Hagen, Graciela et les chasseurs de tête, [With Graciela to the head-hunters], traduit de l'anglais par Michèle Causse et Maurice Muller-Strauss, Flammarion, 1962. • Eric Collier, La Rivière des castors, [Three against the wilderness], traduit de l'anglais par Michèle Causse et Maurice Muller-Strauss, Club des éditeurs, 1963. • Walt Disney, Le Complot des deux sœurs, adapté de l'italien par Michèle Causse, Hatier, 1963. • Sadio Garavini di Turno, Lolomaï, [Lolomai], traduit de l'italien par Michèle Causse, Flammarion, 1963. • Djuna Barnes, Aux Abysses, suivi de La Colombe, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Ryôan-Ji, Marseille, 1984. • Djuna Barnes, Divagations malicieuses, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Ryôan-Ji, Marseille, 1985. • Ignazio Silone, Sortie de secours, [Uscita di sicurezza], traduit de l'italien par Michèle Causse, Del Duca, 1966. • Luigi Malerba, Le Serpent cannibale, [Il Serpente], traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions Grasset, 1967. • Ignazio Silone, Fontamara, traduit par J. P. Samson et Michèle Causse, Del Duca, 1967. • Ignazio Silone, Le Pain et le vin, [Pane e vino], traduit de l'italien par Michèle Causse, Del Duca, 1968. • Ignazio Silone, Le Grain sous la neige, [Il Seme sotto neve], traduit par Michèle Causse, Éditions mondiales, 1969. • Ercole Patti, Ce merveilleux automne suivi de La cousine, traduit par Michèle Causse et Hélène Pasquier. Éditions Stock, Paris, 1969. • Ercole Patti, Une jeune fille de Catane, traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions Stock, Paris, 1971. • Alice Ceresa, La Fille prodigue, traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions des Femmes, Paris, 1975. • Erika Kaufmann, Transfert, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions des Femmes, Paris, 1975. • Herman Melville, Bartleby, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Cahier no 35. Le Nouveau Commerce, Paris, 1976. • Dacia Maraini, Femmes en guerre, traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions des Femmes, Paris, 1977. • Sergio Solmi, Méditations sur le scorpion, traduit de l'italien par Michèle Causse, Cahier no 39/40. Le Nouveau Commerce, Paris, 1978. • Jane Bowles, Stèle, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Textes présentés par Michèle Causse. Le Nouveau Commerce, Paris, 1978. • Theodore Zeldin, Goût et corruption. Histoire des passions françaises 1848 - 1945, Tome 3, traduit de l'anglais par Michèle Causse et Catherine Erhel. Collection Recherches, Éditions Encres, Paris, 1979. • Mary Daly, Notes pour une ontologie du féminisme radical, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions L'Intégrale, Outremont Montréal, 1982. • Gertrude Stein, Q.E.D. Les choses comme elles sont, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Coéditions Vlasta/Remue Menage, Paris/Montreal, 1986. • Millicent Dillon, Jane Bowles, une femme accompagnée, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Textes présentés par Michèle Causse. Deuxtemps Tierce, Paris, 1989. • Herman Melville, Bartleby. Les Îles Enchantées. Le Campanile, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Flammarion, Paris, 1989. • Dôre Michelut, Loyale à la chasse, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Traduction "Prix du Gouverneur Général, Canada. Éditions Trois, Montréal, 1994. • Willa Cather, Destins obscurs, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions Payot-Rivages, Paris, 1994. • Alice Munro, Un demi pamplemousse, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions Rivages, Paris, 2002. • Natalia Ginzburg, Les Mots de la tribu, [Lessico famigliare], traduit de l'italien par Michèle Causse; Collection Les cahiers rouges. Éditions Grasset, Paris, 2008/ == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 29 ліпеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1936 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія пісьменьніцы]] [[Катэгорыя:Францускія перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Францускія драматургі]] [[Катэгорыя:Францускія эсэісты]] [[Катэгорыя:Францускія мовазнаўцы]] [[Катэгорыя:Францускія фэміністкі]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Лесьбійкі]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Швайцарыі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 2010 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 29 ліпеня]] [[Катэгорыя:Асобы Францыі]] i4hh1eer3hzgq52nopn0jxz1bi3mw90 2333916 2333915 2022-08-21T15:38:04Z Гарбацкі 13252 Дапоўненая інфармацыя wikitext text/x-wiki '''Мішэль Кóс''' ([[Француская мова|франц.]] ''Michèle Causse''; 29 ліпеня 1936, [[Мартэль]], [[Аксытанія]], [[Францыя]] ― 29 ліпеня 2010, [[Цюрых]], [[Швайцарыя]]) ― [[Французы|француская]] [[пісьменьніца]], [[перакладніца]] і [[мовазнаўца]]. {{Пісьменьнік|Імя=Мішэль Кос|Арыгінал імя=Michèle Causse|Імя пры нараджэньні=Мішэль Кос|Дата нараджэньня=29 ліпеня 1936|Месца нараджэньня=Мартэль, Аксытанія, Францыя|Дата сьмерці=29 ліпеня 2010|Месца сьмерці=Цюрых, Швайцарыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, перакладніца, лесьбі-актывістка|Гады актыўнасьці=1961-2010|Мова=Француская|Дэбют=1961|Значныя творы=L'Encontre, 1973, ( ), 1987, Voyages de la grande naine en Androssie, 1993, Contre le sexage, 2000}} == Жыцьцяпіс == Мішэль Кос нарадзілася ў Мартэлі ([[Дэпартамэнты Францыі|дэпартамэнт]] [[Лёт (дэпартамэнт)|Лёт]])<ref><small>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</small></ref>. Дзяцінства правяла ў Лёце. Вывучала літаратуру і мовы (ангельскую і італійскую) у [[Парыж|Парыжы]], дзе атрымала ступень [[Перакладніца|перакладніцы]] ў [[Сарбона|Сарбоне]]<ref><small>ARMENGAUD Françoise, «À la mémoire de Michèle Causse, une grande figure du lesbianisme politique», Nouvelles Questions Féministes, 2011/1 (Vol. 30), p. 76-87. DOI: 10.3917/nqf.301.0076. URL: https://www.cairn.info/revue-nouvelles-questions-feministes-2011-1-page-76.htm</small></ref>. Яна адкрыла для сябе [[творчасьць]] [[Віялет Лед’юк|Віялеты Лед'юк]], піша ёй, сустракаецца зь ёй і завязвае зь ёй сяброўскія адносіны<ref><small>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</small></ref>. Пасьля таго, як некалькі месяцаў выкладала [[Француская мова|францускую мову]] ў [[Туніс|Тунісе]], у 1963 годзе яна далучылася да пісьменьніцы Алісы Чэрэзы ў [[Рым|Рыме]] (пераклала ейны раман La fille prodigue, апублікаваны ў 1975 годзе ў выдавецтве Editions des Femmes). Дзесяць гадоў знаходжаньня ў Рыме прысьвяціла пісьменству, а таксама вывучэньню [[Кітайская мова|кітайскай мовы]]<ref><small>Françoise Leclère, IlliZible – Clés pour les fictions de Michèle Causse. Toulouse: La Maronie, 2009, p. 82.</small></ref>. У Парыжы, куды яна вярнулася ў 1970-х гадах, яна адразу далучылася да фэмінісцкай барацьбы, сьмела заявіўшы пра сваю бескампрамісную пазыцыю радыкальнай лесьбійкі<ref><small>ARMENGAUD Françoise, «À la mémoire de Michèle Causse, une grande figure du lesbianisme politique», Nouvelles Questions Féministes, 2011/1 (Vol. 30), p. 76-87. DOI: 10.3917/nqf.301.0076. URL: https://www.cairn.info/revue-nouvelles-questions-feministes-2011-1-page-76.htm</small></ref>. Жыла ў [[Францыя|Францыі]], [[Туніс|Тунісе]], [[Італія|Італіі]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаных Штатах]] і [[Антыльскія астравы|Антылях]]. З пачатку 1980-х да пачатку 1990-х Мішэль Кос пераехала ў [[Квэбэк]], у [[Манрэаль]]<ref><small>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</small></ref>. У свой 74-ы дзень народзінаў Мішэль Кос пайшла з жыцьця пры дапамозе [[Асыставанае самагубства|асыставанага самагубства]], дазволенага ў [[Швайцарыя|Швайцарыі]]. Яна дваццаць гадоў пакутавала ад [[Хвароба|хваробы]], якая аслабляла ейныя косьці<ref><small>«Assistance au suicide: le portrait de Michèle Causse, qui a décidé de mourir avec l'aide de Dignitas», RTS, 17 janvier 2011, https://www.rts.ch/play/tv/19h30/video/assistance-au-suicide-le-portrait-de-michele-causse-qui-a-decide-de-mourir-avec-laide-de-dignitas?urn=urn:rts:video:2966691&station=a9e7621504c6959e35c3ecbe7f6bed0446cdf8da</small></ref>. == Творчасьць == У сваіх [[эсэ]] і аўтабіяграфічных «казках» яна асуджае гендарны прыгнёт з боку «андралекту», нібыта ўніверсальнай мовы, якая служыць мэтам адных мужчынаў<ref><small>Françoise Leclère, IlliZible – Clés pour les fictions de Michèle Causse. Toulouse: La Maronie, 2009, p. 82.</small></ref>. Мішэль Кос працавала над мовай, вынаходзіла новыя канцэпцыі, каб зрабіць яе этычнай і прыемнай. Лесьбійка і змагарка за правы [[ЛГБТК+]], яна імкнулася, каб палітычны пункт гледжаньня гэтак званай мяншыні прымаўся пад увагу<ref><small>ARMENGAUD Françoise, «À la mémoire de Michèle Causse, une grande figure du lesbianisme politique», Nouvelles Questions Féministes, 2011/1 (Vol. 30), p. 76-87. DOI: 10.3917/nqf.301.0076. URL: https://www.cairn.info/revue-nouvelles-questions-feministes-2011-1-page-76.htm</small></ref>. Англіцыстка і італьяністка, яна пераклала творы [[Ці-Грэйс Аткінсан]], Джуны Барнс, Уілы Катэр, Мэры Дэйлі, Германа Мэлвіла, Іньяцыё Сылонэ, Алісы Чэрэзы, Дачыі Мараіні, [[Натальля Гінзбург|Натальлі Гінзбург]], [[Луіджы Малерба|Луіджы Малербы]] і інш<ref><small>Вэб-старонка пісьменьніцы, http://www.michele-causse.com/index.htm</small></ref>. == Творы == ===== Раманы, апавяданьні ===== • L'Encontre, éditions des femmes, 1975. • ( ), éd. Trois, 1987. • Voyages de la grande naine en Androssie, éd. Trois, 1993. • «Court of appeal», Anthologie Orlanda Frauenverlag, 1997. ===== Эсэ ===== • «Dire du corps, corps du dire», postface au Journal d'une femme soumise de Mara, Flammarion, 1979. • Petite réflexions sur Bartleby, éd. Le Nouveau commerce, 1980. • Berthe ou un demi-siècle auprès de l'Amazone, éd. Tierce, 1980. • «Rencontre avec Djuna Barnes», L'Almanach des dames, Flammarion, 1982. • «Le monde comme volonté et représentation», Revue Vlasta, no 1, printemps 1983. • L'interloquée - Les oubliées de l'oubli - Dé/générée, éd. Trois, 1990. • Quelle lesbienne êtes-vous?, éd. Parole de lesbienne, 1996. • Contre le sexage, Balland, coll. Le Rayon, 2000. • «Une politique textuelle inédite: l'alphalecte», Lesbianisme et féminisme: histoires politiques, L'Harmattan, 2003. • «Hors de soi», Disent-ils, éd. AHLA-Bagdam, 2006. • «Stratégies d'annulation du genre dans les paraboles parasites chez Monique Wittig», Les Rencontres de Bellepierre, éd. Arnaud Sabatier, janvier 2009. • Requiem pour il et elle, écrit avec Katy Barasc , Éditions iXe, septembre 2014. ===== Паэзія ===== • L'Intruse, éd. Le Nouveau commerce, 1980. ===== Драматургія ===== • À quelle heure est la levée dans le désert?, éd. Trois, 1989. ===== Пераклады ===== • Luchino Visconti, Rocco et ses frères, [Rocco e i suoi fratelli], traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions Buchet-Chastel, Paris, 1961. • Michelangelo Antonioni, La Nuit, [La Notte], traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Michelangelo Antonioni, L'Aventure de L'Avventura de Michelangelo Antonioni par Tommaso Chiaretti, traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Mauro Bolognini, Le Mauvais Chemin, [La Viaccia], traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Primo Levi, J'étais un homme, [Se questo è un uomo |Se questo è un uomo], traduit de l'italien par Michèle Causse, Buchet-Chastel, 1961. • Djuna Barnes, Almanach des dames, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Postface de Michèle Causse, Flammarion, Paris, 1982. • Djuna Barnes, James Joyce, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Tiré à part du Cahier no 42/43. Le Nouveau Commerce, Paris, 1982. • Alfred Boeldeke, avec Louis Hagen, Graciela et les chasseurs de tête, [With Graciela to the head-hunters], traduit de l'anglais par Michèle Causse et Maurice Muller-Strauss, Flammarion, 1962. • Eric Collier, La Rivière des castors, [Three against the wilderness], traduit de l'anglais par Michèle Causse et Maurice Muller-Strauss, Club des éditeurs, 1963. • Walt Disney, Le Complot des deux sœurs, adapté de l'italien par Michèle Causse, Hatier, 1963. • Sadio Garavini di Turno, Lolomaï, [Lolomai], traduit de l'italien par Michèle Causse, Flammarion, 1963. • Djuna Barnes, Aux Abysses, suivi de La Colombe, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Ryôan-Ji, Marseille, 1984. • Djuna Barnes, Divagations malicieuses, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Ryôan-Ji, Marseille, 1985. • Ignazio Silone, Sortie de secours, [Uscita di sicurezza], traduit de l'italien par Michèle Causse, Del Duca, 1966. • Luigi Malerba, Le Serpent cannibale, [Il Serpente], traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions Grasset, 1967. • Ignazio Silone, Fontamara, traduit par J. P. Samson et Michèle Causse, Del Duca, 1967. • Ignazio Silone, Le Pain et le vin, [Pane e vino], traduit de l'italien par Michèle Causse, Del Duca, 1968. • Ignazio Silone, Le Grain sous la neige, [Il Seme sotto neve], traduit par Michèle Causse, Éditions mondiales, 1969. • Ercole Patti, Ce merveilleux automne suivi de La cousine, traduit par Michèle Causse et Hélène Pasquier. Éditions Stock, Paris, 1969. • Ercole Patti, Une jeune fille de Catane, traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions Stock, Paris, 1971. • Alice Ceresa, La Fille prodigue, traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions des Femmes, Paris, 1975. • Erika Kaufmann, Transfert, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions des Femmes, Paris, 1975. • Herman Melville, Bartleby, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Cahier no 35. Le Nouveau Commerce, Paris, 1976. • Dacia Maraini, Femmes en guerre, traduit de l'italien par Michèle Causse, Éditions des Femmes, Paris, 1977. • Sergio Solmi, Méditations sur le scorpion, traduit de l'italien par Michèle Causse, Cahier no 39/40. Le Nouveau Commerce, Paris, 1978. • Jane Bowles, Stèle, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Textes présentés par Michèle Causse. Le Nouveau Commerce, Paris, 1978. • Theodore Zeldin, Goût et corruption. Histoire des passions françaises 1848 - 1945, Tome 3, traduit de l'anglais par Michèle Causse et Catherine Erhel. Collection Recherches, Éditions Encres, Paris, 1979. • Mary Daly, Notes pour une ontologie du féminisme radical, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions L'Intégrale, Outremont Montréal, 1982. • Gertrude Stein, Q.E.D. Les choses comme elles sont, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Coéditions Vlasta/Remue Menage, Paris/Montreal, 1986. • Millicent Dillon, Jane Bowles, une femme accompagnée, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Textes présentés par Michèle Causse. Deuxtemps Tierce, Paris, 1989. • Herman Melville, Bartleby. Les Îles Enchantées. Le Campanile, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Flammarion, Paris, 1989. • Dôre Michelut, Loyale à la chasse, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Traduction "Prix du Gouverneur Général, Canada. Éditions Trois, Montréal, 1994. • Willa Cather, Destins obscurs, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions Payot-Rivages, Paris, 1994. • Alice Munro, Un demi pamplemousse, traduit de l'anglais par Michèle Causse, Éditions Rivages, Paris, 2002. • Natalia Ginzburg, Les Mots de la tribu, [Lessico famigliare], traduit de l'italien par Michèle Causse; Collection Les cahiers rouges. Éditions Grasset, Paris, 2008/ == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 29 ліпеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1936 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія пісьменьніцы]] [[Катэгорыя:Францускія перакладчыкі]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Францускія драматургі]] [[Катэгорыя:Францускія эсэісты]] [[Катэгорыя:Францускія мовазнаўцы]] [[Катэгорыя:Францускія фэміністкі]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Лесьбійкі]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Швайцарыі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 2010 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 29 ліпеня]] [[Катэгорыя:Асобы Францыі]] 4nd01tbe8ovd2gjxbev84r0fjr3ks67 14 258535 2333914 2022-08-21T15:28:46Z 31.200.16.107 Створана старонка са зьместам '[[Катэгорыя:Гістарычная геаграфія Азэрбайджану]] [[Катэгорыя:Гісторыя рэгіёнаў паводле краінаў|Азэрбайджан]]' wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Гістарычная геаграфія Азэрбайджану]] [[Катэгорыя:Гісторыя рэгіёнаў паводле краінаў|Азэрбайджан]] re7lc9n34nybxflt5whv3rt5ijszpqr 0 258536 2333917 2022-08-21T17:28:43Z Гарбацкі 13252 Створана старонка са зьместам ''''Фарт'юнэ Брыке''' (франц. ''Fortunée Briquet''; поўнае імя: ''Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье'', франц. ''Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier''; 16 чэрвеня 1782, Ніор, Пуату, Францыя ― 14 траўня 1814, Ніор, Пуату, Францыя) ― француская пісьменьніца<ref>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Unive...' wikitext text/x-wiki '''Фарт'юнэ Брыке''' (франц. ''Fortunée Briquet''; поўнае імя: ''Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье'', франц. ''Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier''; 16 чэрвеня 1782, Ніор, Пуату, Францыя ― 14 траўня 1814, Ніор, Пуату, Францыя) ― француская пісьменьніца<ref>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</ref>. {{Пісьменьнік|Імя=Фарт'юнэ Брыке|Арыгінал імя=Fortunée Briquet|Імя пры нараджэньні=Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье / Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier|Дата нараджэньня=16 чэрвеня 1782|Месца нараджэньня=Ніор, Пуату, Францыя|Дата сьмерці=14 траўня 1815|Месца сьмерці=Ніор, Пуату, Францыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, паэтка|Гады актыўнасьці=1801-1806|Мова=Француская|Дэбют=1801|Значныя творы=Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours, 1804}} == Жыцьцяпіс == Фарт'юнэ Бэрнье паходзіла з сям'і праўнікаў. Атрымала добрую адукацыю ў Ніоры<ref>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</ref>. У 15 гадоў выйшла замуж за Ілера-Аляксандра Брыке, былога сьвятара і выкладніка Цэнтральнай школы ў Ніорах. У іх нарадзіўся сын, будучы гісторык Апалэн Брыке<ref>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</ref>. Фарт'юнэ Брыке прытрымлівалася рэспубліканскіх ідэяў<ref>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</ref>. У 1808 годзе яна спыніла пісьменьніцкую дзейнасць і разьвялася я з мужам<ref> Claudine Brelet, Béatrice Didier (dir.), Antoinette Fouque (dir.) et Mireille Calle-Gruber (dir.), Le Dictionnaire universel des créatrices, t. 1, Éditions des femmes, 22 novembre 2013</ref>. Яна памерла ва ўзросьце 32 гадоў<ref>Nicole Pellegrin, Le Dictionnaire de Fortunée Briquet (1804) : fabrication et postérité d'une histoire littéraire au féminin, in Martine Reid (dir.), Les femmes dans la critique et l'histoire littéraire, Paris, Champion, 2011, pp. 101-120.</ref>. == Творчасьць == З 16 гадоў выдавала вершы і календары ў гонар жанчынаў. У Парыжы яна часта наведвала салёны Фані дэ Багарнэ і Ан-Мары дзю Бакаж<ref>Dictionnaire universel des Créatrices 2013, p. 646</ref>. Ейныя творы публікаваліся ў «l’Almanach des Muses» і ў францускай бібліятэцы Шарля дэ Пужана<ref>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</ref>. Самая важная праца Фарт'юнэ Брыке — «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны слоўнік францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі), выдадзены ў 1804 г., які яна прысьвяціла Напалеону. Поўная назва - «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits ou par la protection qu’elles ont accordée aux gens de lettres, depuis l’établissement de la Monarchie jusqu’à nos jours» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны слоўнік францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі, вядомых па сваіх працах або па абароне, якую яны аказвалі літаратарам, ад усталяваньня манархіі да нашых дзён)<ref>Adeline Gargam, Les femmes savantes : lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</ref>. Гэты слоўнік уяўляе сабой кампіляцыю з 564 запісаў пра франкамоўных жанчынаў паміж VI стагодьдздзем і Кансулятам, у тым ліку пра 330 аўтарак паміж 1700 і 1804 гадамі. Гэта важная крыніца інфармацыі пра жанчынаў, зьвязаных зь сьветам пісьма (мэцэнатак, аўтарак, салёньніцаў). Кожная біяграфія дапоўненая сьпісам літаратуры<ref>Adeline Gargam, Les femmes savantes : lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</ref>. Слоўнік перавыдадзены ў сакавіку 2016<ref>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</ref>. == Творы == • Ode sur les vertus civiles, Paris, Charles de Pougens, 1801. • Ode sur la mort de Dolomieu, Paris, Charles de Pougens, 1802. • Ode à Lebrun, Paris, Charles de Pougens, 1803. • Ode qui a concouru pour le prix de poésie décerné par l’Institut national de France, le 6 nivôse an XII, Niort, Étienne Depierris, 1804. • Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours, Paris, Treutell & Würtz, 1804. • Élégies imitées de Milady Montague, Niort, Étienne Dépierris, 1806. == Крыніцы == dhyb000yxig4lm3yjvg2tb3a105fw1p 2333918 2333917 2022-08-21T17:37:06Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя катэгорыі і спасылкі. wikitext text/x-wiki '''Фарт'юнэ Брыкé''' ([[Француская мова|франц]]. ''Fortunée Briquet''; поўнае імя: ''Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье'', [[Француская мова|франц.]] ''Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier''; 16 чэрвеня 1782, Ніор, [[Пуату-Шарант|Пуату]], [[Францыя]] ― 14 траўня 1814, Ніор, Пуату, [[Францыя]]) ― француская [[пісьменьніца]]<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. {{Пісьменьнік|Імя=Фарт'юнэ Брыке|Арыгінал імя=Fortunée Briquet|Імя пры нараджэньні=Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье / Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier|Дата нараджэньня=16 чэрвеня 1782|Месца нараджэньня=Ніор, Пуату, Францыя|Дата сьмерці=14 траўня 1815|Месца сьмерці=Ніор, Пуату, Францыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, паэтка|Гады актыўнасьці=1801-1806|Мова=Француская|Дэбют=1801|Значныя творы=Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours, 1804}} == Жыцьцяпіс == Фарт'юнэ Бэрнье паходзіла з сям'і праўнікаў. Атрымала добрую адукацыю ў Ніоры<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. У 15 гадоў выйшла замуж за Ілера-Аляксандра Брыке, былога сьвятара і выкладніка Цэнтральнай школы ў Ніорах. У іх нарадзіўся сын, будучы [[Гісторыя|гісторык]] Апалэн Брыке<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Фарт'юнэ Брыке прытрымлівалася рэспубліканскіх ідэяў<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. У 1808 годзе яна спыніла пісьменьніцкую дзейнасць і разьвялася я з мужам<ref> <small>Claudine Brelet, Béatrice Didier (dir.), Antoinette Fouque (dir.) et Mireille Calle-Gruber (dir.), Le Dictionnaire universel des créatrices, t. 1, Éditions des femmes, 22 novembre 2013</small></ref>. Яна памерла ва ўзросьце 32 гадоў<ref><small>Nicole Pellegrin, Le Dictionnaire de Fortunée Briquet (1804): fabrication et postérité d'une histoire littéraire au féminin, in Martine Reid (dir.), Les femmes dans la critique et l'histoire littéraire, Paris, Champion, 2011, pp. 101-120.</small></ref>. == Творчасьць == З 16 гадоў выдавала вершы і календары ў гонар жанчынаў. У [[Парыж|Парыжы]] яна часта наведвала салёны Фані дэ Баарнэ і Ан-Мары дзю Бакаж<ref><small>Dictionnaire universel des Créatrices 2013, p. 646.</small></ref>. Ейныя творы публікаваліся ў «l’Almanach des Muses» і ў францускай бібліятэцы Шарля дэ Пужана<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Самая важная праца Фарт'юнэ Брыке — «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны [[слоўнік]] францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі), выдадзены ў 1804 г., які яна прысьвяціла [[Напалеон I Банапарт|Напалеону]]. Поўная назва - «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits ou par la protection qu’elles ont accordée aux gens de lettres, depuis l’établissement de la Monarchie jusqu’à nos jours» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны слоўнік францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі, вядомых па сваіх працах або па абароне, якую яны аказвалі літаратарам, ад усталяваньня манархіі да нашых дзён)<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Гэты слоўнік уяўляе сабой кампіляцыю з 564 запісаў пра франкамоўных жанчынаў паміж VI стагодьдздзем і [[Кансулят|Кансулятам]], у тым ліку пра 330 аўтарак паміж 1700 і 1804 гадамі. Гэта важная крыніца інфармацыі пра жанчынаў, зьвязаных зь сьветам пісьма (мэцэнатак, аўтарак, салёньніцаў). Кожная [[біяграфія]] дапоўненая сьпісам літаратуры<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Слоўнік перавыдадзены ў сакавіку [[2016]]<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. == Творы == • Ode sur les vertus civiles, Paris, Charles de Pougens, 1801. • Ode sur la mort de Dolomieu, Paris, Charles de Pougens, 1802. • Ode à Lebrun, Paris, Charles de Pougens, 1803. • Ode qui a concouru pour le prix de poésie décerné par l’Institut national de France, le 6 nivôse an XII, Niort, Étienne Depierris, 1804. • Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours, Paris, Treutell & Würtz, 1804. • Élégies imitées de Milady Montague, Niort, Étienne Dépierris, 1806. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 16 чэрвеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1782 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія пісьменьніцы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Памерлі 14 траўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1815 годзе]] [[Катэгорыя:Асобы Францыі]] 3gdkh7b05wlwh8nd8hzvzo093bci65p 2333920 2333918 2022-08-21T17:38:08Z Гарбацкі 13252 wikitext text/x-wiki '''Фарт'юнэ Брыкé''' ([[Француская мова|франц]]. ''Fortunée Briquet''; поўнае імя: ''Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье'', [[Француская мова|франц.]] ''Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier''; 16 чэрвеня 1782, Ніор, [[Пуату-Шарант|Пуату]], [[Францыя]] ― 14 траўня 1814, Ніор, Пуату, [[Францыя]]) ― француская [[пісьменьніца]]<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. {{Пісьменьнік|Імя=Фарт'юнэ Брыке|Арыгінал імя=Fortunée Briquet|Імя пры нараджэньні=Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье / Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier|Дата нараджэньня=16 чэрвеня 1782|Месца нараджэньня=Ніор, Пуату, Францыя|Дата сьмерці=14 траўня 1815|Месца сьмерці=Ніор, Пуату, Францыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, паэтка|Гады актыўнасьці=1801-1806|Мова=Француская|Дэбют=1801|Значныя творы=Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours (1804)}} == Жыцьцяпіс == Фарт'юнэ Бэрнье паходзіла з сям'і праўнікаў. Атрымала добрую адукацыю ў Ніоры<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. У 15 гадоў выйшла замуж за Ілера-Аляксандра Брыке, былога сьвятара і выкладніка Цэнтральнай школы ў Ніорах. У іх нарадзіўся сын, будучы [[Гісторыя|гісторык]] Апалэн Брыке<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Фарт'юнэ Брыке прытрымлівалася рэспубліканскіх ідэяў<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. У 1808 годзе яна спыніла пісьменьніцкую дзейнасць і разьвялася я з мужам<ref> <small>Claudine Brelet, Béatrice Didier (dir.), Antoinette Fouque (dir.) et Mireille Calle-Gruber (dir.), Le Dictionnaire universel des créatrices, t. 1, Éditions des femmes, 22 novembre 2013</small></ref>. Яна памерла ва ўзросьце 32 гадоў<ref><small>Nicole Pellegrin, Le Dictionnaire de Fortunée Briquet (1804): fabrication et postérité d'une histoire littéraire au féminin, in Martine Reid (dir.), Les femmes dans la critique et l'histoire littéraire, Paris, Champion, 2011, pp. 101-120.</small></ref>. == Творчасьць == З 16 гадоў выдавала вершы і календары ў гонар жанчынаў. У [[Парыж|Парыжы]] яна часта наведвала салёны Фані дэ Баарнэ і Ан-Мары дзю Бакаж<ref><small>Dictionnaire universel des Créatrices 2013, p. 646.</small></ref>. Ейныя творы публікаваліся ў «l’Almanach des Muses» і ў францускай бібліятэцы Шарля дэ Пужана<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Самая важная праца Фарт'юнэ Брыке — «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны [[слоўнік]] францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі), выдадзены ў 1804 г., які яна прысьвяціла [[Напалеон I Банапарт|Напалеону]]. Поўная назва - «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits ou par la protection qu’elles ont accordée aux gens de lettres, depuis l’établissement de la Monarchie jusqu’à nos jours» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны слоўнік францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі, вядомых па сваіх працах або па абароне, якую яны аказвалі літаратарам, ад усталяваньня манархіі да нашых дзён)<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Гэты слоўнік уяўляе сабой кампіляцыю з 564 запісаў пра франкамоўных жанчынаў паміж VI стагодьдздзем і [[Кансулят|Кансулятам]], у тым ліку пра 330 аўтарак паміж 1700 і 1804 гадамі. Гэта важная крыніца інфармацыі пра жанчынаў, зьвязаных зь сьветам пісьма (мэцэнатак, аўтарак, салёньніцаў). Кожная [[біяграфія]] дапоўненая сьпісам літаратуры<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Слоўнік перавыдадзены ў сакавіку [[2016]]<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. == Творы == • Ode sur les vertus civiles, Paris, Charles de Pougens, 1801. • Ode sur la mort de Dolomieu, Paris, Charles de Pougens, 1802. • Ode à Lebrun, Paris, Charles de Pougens, 1803. • Ode qui a concouru pour le prix de poésie décerné par l’Institut national de France, le 6 nivôse an XII, Niort, Étienne Depierris, 1804. • Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours, Paris, Treutell & Würtz, 1804. • Élégies imitées de Milady Montague, Niort, Étienne Dépierris, 1806. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 16 чэрвеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1782 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія пісьменьніцы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Памерлі 14 траўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1815 годзе]] [[Катэгорыя:Асобы Францыі]] ev61m79tez83rtrl17cst0i4pa3brxp 2333921 2333920 2022-08-21T17:39:36Z Гарбацкі 13252 Прыбраны абдрук. wikitext text/x-wiki '''Фарт'юнэ Брыкé''' ([[Француская мова|франц]]. ''Fortunée Briquet''; поўнае імя: ''Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье'', [[Француская мова|франц.]] ''Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier''; 16 чэрвеня 1782, Ніор, [[Пуату-Шарант|Пуату]], [[Францыя]] ― 14 траўня 1814, Ніор, Пуату, [[Францыя]]) ― француская [[пісьменьніца]]<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. {{Пісьменьнік|Імя=Фарт'юнэ Брыке|Арыгінал імя=Fortunée Briquet|Імя пры нараджэньні=Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье / Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier|Дата нараджэньня=16 чэрвеня 1782|Месца нараджэньня=Ніор, Пуату, Францыя|Дата сьмерці=14 траўня 1815|Месца сьмерці=Ніор, Пуату, Францыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, паэтка|Гады актыўнасьці=1801-1808|Мова=Француская|Дэбют=1801|Значныя творы=Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours (1804)}} == Жыцьцяпіс == Фарт'юнэ Бэрнье паходзіла з сям'і праўнікаў. Атрымала добрую адукацыю ў Ніоры<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. У 15 гадоў выйшла замуж за Ілера-Аляксандра Брыке, былога сьвятара і выкладніка Цэнтральнай школы ў Ніорах. У іх нарадзіўся сын, будучы [[Гісторыя|гісторык]] Апалэн Брыке<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Фарт'юнэ Брыке прытрымлівалася рэспубліканскіх ідэяў<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. У 1808 годзе яна спыніла пісьменьніцкую дзейнасць і разьвялася я з мужам<ref> <small>Claudine Brelet, Béatrice Didier (dir.), Antoinette Fouque (dir.) et Mireille Calle-Gruber (dir.), Le Dictionnaire universel des créatrices, t. 1, Éditions des femmes, 22 novembre 2013</small></ref>. Яна памерла ва ўзросьце 32 гадоў<ref><small>Nicole Pellegrin, Le Dictionnaire de Fortunée Briquet (1804): fabrication et postérité d'une histoire littéraire au féminin, in Martine Reid (dir.), Les femmes dans la critique et l'histoire littéraire, Paris, Champion, 2011, pp. 101-120.</small></ref>. == Творчасьць == З 16 гадоў выдавала вершы і календары ў гонар жанчынаў. У [[Парыж|Парыжы]] яна часта наведвала салёны Фані дэ Баарнэ і Ан-Мары дзю Бакаж<ref><small>Dictionnaire universel des Créatrices 2013, p. 646.</small></ref>. Ейныя творы публікаваліся ў «l’Almanach des Muses» і ў францускай бібліятэцы Шарля дэ Пужана<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Самая важная праца Фарт'юнэ Брыке — «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны [[слоўнік]] францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі), выдадзены ў 1804 г., які яна прысьвяціла [[Напалеон I Банапарт|Напалеону]]. Поўная назва - «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits ou par la protection qu’elles ont accordée aux gens de lettres, depuis l’établissement de la Monarchie jusqu’à nos jours» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны слоўнік францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі, вядомых па сваіх працах або па абароне, якую яны аказвалі літаратарам, ад усталяваньня манархіі да нашых дзён)<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Гэты слоўнік уяўляе сабой кампіляцыю з 564 запісаў пра франкамоўных жанчынаў паміж VI стагодьдздзем і [[Кансулят|Кансулятам]], у тым ліку пра 330 аўтарак паміж 1700 і 1804 гадамі. Гэта важная крыніца інфармацыі пра жанчынаў, зьвязаных зь сьветам пісьма (мэцэнатак, аўтарак, салёньніцаў). Кожная [[біяграфія]] дапоўненая сьпісам літаратуры<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Слоўнік перавыдадзены ў сакавіку [[2016]]<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. == Творы == • Ode sur les vertus civiles, Paris, Charles de Pougens, 1801. • Ode sur la mort de Dolomieu, Paris, Charles de Pougens, 1802. • Ode à Lebrun, Paris, Charles de Pougens, 1803. • Ode qui a concouru pour le prix de poésie décerné par l’Institut national de France, le 6 nivôse an XII, Niort, Étienne Depierris, 1804. • Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours, Paris, Treutell & Würtz, 1804. • Élégies imitées de Milady Montague, Niort, Étienne Dépierris, 1806. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 16 чэрвеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1782 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія пісьменьніцы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Памерлі 14 траўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1815 годзе]] [[Катэгорыя:Асобы Францыі]] 8fh33ogpwl0e4p84g79pu1wai74t7ra 2333922 2333921 2022-08-21T17:40:21Z Гарбацкі 13252 wikitext text/x-wiki '''Фарт'юнэ Брыкé''' ([[Француская мова|франц]]. ''Fortunée Briquet''; поўнае імя: ''Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье'', [[Француская мова|франц.]] ''Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier''; 16 чэрвеня 1782, Ніор, [[Пуату-Шарант|Пуату]], [[Францыя]] ― 14 траўня 1814, Ніор, Пуату, [[Францыя]]) ― француская [[пісьменьніца]]<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. {{Пісьменьнік|Імя=Фарт'юнэ Брыке|Арыгінал імя=Fortunée Briquet|Імя пры нараджэньні=Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье / Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier|Дата нараджэньня=16 чэрвеня 1782|Месца нараджэньня=Ніор, Пуату, Францыя|Дата сьмерці=14 траўня 1815|Месца сьмерці=Ніор, Пуату, Францыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, паэтка|Гады актыўнасьці=1801-1808|Мова=Француская|Дэбют=1801|Значныя творы=Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours (1804)}} == Жыцьцяпіс == Фарт'юнэ Бэрнье паходзіла з сям'і праўнікаў. Атрымала добрую адукацыю ў Ніоры<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. У 15 гадоў выйшла замуж за Ілера-Аляксандра Брыке, былога сьвятара і выкладніка Цэнтральнай школы ў Ніорах. У іх нарадзіўся сын, будучы [[Гісторыя|гісторык]] Апалэн Брыке<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Фарт'юнэ Брыке прытрымлівалася рэспубліканскіх ідэяў<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. У 1808 годзе яна спыніла пісьменьніцкую дзейнасць і разьвялася я з мужам<ref> <small>Claudine Brelet, Béatrice Didier (dir.), Antoinette Fouque (dir.) et Mireille Calle-Gruber (dir.), Le Dictionnaire universel des créatrices, t. 1, Éditions des femmes, 22 novembre 2013</small></ref>. Яна памерла ва ўзросьце 32 гадоў<ref><small>Nicole Pellegrin, Le Dictionnaire de Fortunée Briquet (1804): fabrication et postérité d'une histoire littéraire au féminin, in Martine Reid (dir.), Les femmes dans la critique et l'histoire littéraire, Paris, Champion, 2011, pp. 101-120.</small></ref>. == Творчасьць == З 16 гадоў выдавала вершы і календары ў гонар жанчынаў. У [[Парыж|Парыжы]] яна часта наведвала салёны Фані дэ Баарнэ і Ан-Мары дзю Бакаж<ref><small>Dictionnaire universel des Créatrices 2013, p. 646.</small></ref>. Ейныя творы публікаваліся ў «Almanach des Muses» і ў францускай бібліятэцы Шарля дэ Пужана<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Самая важная праца Фарт'юнэ Брыке — «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны [[слоўнік]] францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі), выдадзены ў 1804 г., які яна прысьвяціла [[Напалеон I Банапарт|Напалеону]]. Поўная назва - «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits ou par la protection qu’elles ont accordée aux gens de lettres, depuis l’établissement de la Monarchie jusqu’à nos jours» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны слоўнік францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі, вядомых па сваіх працах або па абароне, якую яны аказвалі літаратарам, ад усталяваньня манархіі да нашых дзён)<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Гэты слоўнік уяўляе сабой кампіляцыю з 564 запісаў пра франкамоўных жанчынаў паміж VI стагодьдздзем і [[Кансулят|Кансулятам]], у тым ліку пра 330 аўтарак паміж 1700 і 1804 гадамі. Гэта важная крыніца інфармацыі пра жанчынаў, зьвязаных зь сьветам пісьма (мэцэнатак, аўтарак, салёньніцаў). Кожная [[біяграфія]] дапоўненая сьпісам літаратуры<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Слоўнік перавыдадзены ў сакавіку [[2016]]<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. == Творы == • Ode sur les vertus civiles, Paris, Charles de Pougens, 1801. • Ode sur la mort de Dolomieu, Paris, Charles de Pougens, 1802. • Ode à Lebrun, Paris, Charles de Pougens, 1803. • Ode qui a concouru pour le prix de poésie décerné par l’Institut national de France, le 6 nivôse an XII, Niort, Étienne Depierris, 1804. • Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours, Paris, Treutell & Würtz, 1804. • Élégies imitées de Milady Montague, Niort, Étienne Dépierris, 1806. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 16 чэрвеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1782 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія пісьменьніцы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Памерлі 14 траўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1815 годзе]] [[Катэгорыя:Асобы Францыі]] 9ejcqhk7zn13hwcqm5srkw8wn13dirp 2333923 2333922 2022-08-21T17:43:02Z Гарбацкі 13252 Прыбраныя абдрукі. wikitext text/x-wiki '''Фарт'юнэ Брыкé''' ([[Француская мова|франц]]. ''Fortunée Briquet''; поўнае імя: ''Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье'', [[Француская мова|франц.]] ''Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier''; 16 чэрвеня 1782, Ніор, [[Пуату-Шарант|Пуату]], [[Францыя]] ― 14 траўня 1814, Ніор, [[Пуату-Шарант|Пуату]], [[Францыя]]) ― [[Французы|француская]] [[пісьменьніца]]<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. {{Пісьменьнік|Імя=Фарт'юнэ Брыке|Арыгінал імя=Fortunée Briquet|Імя пры нараджэньні=Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье / Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier|Дата нараджэньня=16 чэрвеня 1782|Месца нараджэньня=Ніор, Пуату, Францыя|Дата сьмерці=14 траўня 1815|Месца сьмерці=Ніор, Пуату, Францыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, паэтка|Гады актыўнасьці=1801-1808|Мова=Француская|Дэбют=1801|Значныя творы=Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours (1804)}} == Жыцьцяпіс == Фарт'юнэ Бэрнье паходзіла з сям'і праўнікаў. Атрымала добрую адукацыю ў Ніоры<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. У 15 гадоў выйшла замуж за Ілера-Аляксандра Брыке, былога сьвятара і выкладніка Цэнтральнай школы ў Ніорах. У іх нарадзіўся [[сын]], будучы [[Гісторыя|гісторык]] Апалэн Брыке<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Фарт'юнэ Брыке прытрымлівалася рэспубліканскіх ідэяў<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. У 1808 годзе яна спыніла пісьменьніцкую дзейнасць і разьвялася з мужам<ref> <small>Claudine Brelet, Béatrice Didier (dir.), Antoinette Fouque (dir.) et Mireille Calle-Gruber (dir.), Le Dictionnaire universel des créatrices, t. 1, Éditions des femmes, 22 novembre 2013</small></ref>. Яна памерла ва ўзросьце 32 гадоў<ref><small>Nicole Pellegrin, Le Dictionnaire de Fortunée Briquet (1804): fabrication et postérité d'une histoire littéraire au féminin, in Martine Reid (dir.), Les femmes dans la critique et l'histoire littéraire, Paris, Champion, 2011, pp. 101-120.</small></ref>. == Творчасьць == З 16 гадоў выдавала вершы і календары ў гонар жанчынаў. У [[Парыж|Парыжы]] яна часта наведвала салёны Фані дэ Баарнэ і Ан-Мары дзю Бакаж<ref><small>Dictionnaire universel des Créatrices 2013, p. 646.</small></ref>. Ейныя творы публікаваліся ў «Almanach des Muses» і ў францускай бібліятэцы Шарля дэ Пужана<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Самая важная праца Фарт'юнэ Брыке — «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны [[слоўнік]] францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі), выдадзены ў 1804 г., які яна прысьвяціла [[Напалеон I Банапарт|Напалеону]]. Поўная назва - «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits ou par la protection qu’elles ont accordée aux gens de lettres, depuis l’établissement de la Monarchie jusqu’à nos jours» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны слоўнік францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі, вядомых па сваіх працах або па абароне, якую яны аказвалі літаратарам, ад усталяваньня [[Манархія|манархіі]] да нашых дзён)<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Гэты слоўнік уяўляе сабой [[Кампіляцыя|кампіляцыю]] з 564 запісаў пра франкамоўных жанчынаў паміж [[VI стагодзьдзе]]<nowiki/>м і [[Кансулят|Кансулятам]], у тым ліку пра 330 аўтарак паміж 1700 і 1804 гадамі. Гэта важная крыніца інфармацыі пра жанчынаў, зьвязаных зь пісьменствам (мэцэнатак, аўтарак, салёньніцаў). Кожная [[біяграфія]] дапоўненая сьпісам літаратуры<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Слоўнік перавыдадзены ў сакавіку [[2016]]<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. == Творы == • Ode sur les vertus civiles, Paris, Charles de Pougens, 1801. • Ode sur la mort de Dolomieu, Paris, Charles de Pougens, 1802. • Ode à Lebrun, Paris, Charles de Pougens, 1803. • Ode qui a concouru pour le prix de poésie décerné par l’Institut national de France, le 6 nivôse an XII, Niort, Étienne Depierris, 1804. • Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours, Paris, Treutell & Würtz, 1804. • Élégies imitées de Milady Montague, Niort, Étienne Dépierris, 1806. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 16 чэрвеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1782 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія пісьменьніцы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Памерлі 14 траўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1815 годзе]] [[Катэгорыя:Асобы Францыі]] bvi5f02pfg6rrojfqum8xzpuo1wx908 2334008 2333923 2022-08-22T08:31:39Z Гарбацкі 13252 Пастаўлены націск wikitext text/x-wiki '''Фарт'юнэ́ Брыкé''' ([[Француская мова|франц]]. ''Fortunée Briquet''; поўнае імя: ''Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье'', [[Француская мова|франц.]] ''Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier''; 16 чэрвеня 1782, Ніор, [[Пуату-Шарант|Пуату]], [[Францыя]] ― 14 траўня 1814, Ніор, [[Пуату-Шарант|Пуату]], [[Францыя]]) ― [[Французы|француская]] [[пісьменьніца]]<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. {{Пісьменьнік|Імя=Фарт'юнэ Брыке|Арыгінал імя=Fortunée Briquet|Імя пры нараджэньні=Маргарыта-Уршуля-Фарт'юнэ Бэрнье / Marguerite-Ursule-Fortunée Bernier|Дата нараджэньня=16 чэрвеня 1782|Месца нараджэньня=Ніор, Пуату, Францыя|Дата сьмерці=14 траўня 1815|Месца сьмерці=Ніор, Пуату, Францыя|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, паэтка|Гады актыўнасьці=1801-1808|Мова=Француская|Дэбют=1801|Значныя творы=Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours (1804)}} == Жыцьцяпіс == Фарт'юнэ Бэрнье паходзіла з сям'і праўнікаў. Атрымала добрую адукацыю ў Ніоры<ref><small>Nicole Pellegrin, Histoires d'historiennes, Université de Saint-Étienne, 2006, p.11.</small></ref>. У 15 гадоў выйшла замуж за Ілера-Аляксандра Брыке, былога сьвятара і выкладніка Цэнтральнай школы ў Ніорах. У іх нарадзіўся [[сын]], будучы [[Гісторыя|гісторык]] Апалэн Брыке<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Фарт'юнэ Брыке прытрымлівалася рэспубліканскіх ідэяў<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. У 1808 годзе яна спыніла пісьменьніцкую дзейнасць і разьвялася з мужам<ref> <small>Claudine Brelet, Béatrice Didier (dir.), Antoinette Fouque (dir.) et Mireille Calle-Gruber (dir.), Le Dictionnaire universel des créatrices, t. 1, Éditions des femmes, 22 novembre 2013</small></ref>. Яна памерла ва ўзросьце 32 гадоў<ref><small>Nicole Pellegrin, Le Dictionnaire de Fortunée Briquet (1804): fabrication et postérité d'une histoire littéraire au féminin, in Martine Reid (dir.), Les femmes dans la critique et l'histoire littéraire, Paris, Champion, 2011, pp. 101-120.</small></ref>. == Творчасьць == З 16 гадоў выдавала вершы і календары ў гонар жанчынаў. У [[Парыж|Парыжы]] яна часта наведвала салёны Фані дэ Баарнэ і Ан-Мары дзю Бакаж<ref><small>Dictionnaire universel des Créatrices 2013, p. 646.</small></ref>. Ейныя творы публікаваліся ў «Almanach des Muses» і ў францускай бібліятэцы Шарля дэ Пужана<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. Самая важная праца Фарт'юнэ Брыке — «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны [[слоўнік]] францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі), выдадзены ў 1804 г., які яна прысьвяціла [[Напалеон I Банапарт|Напалеону]]. Поўная назва - «Dictionnaire historique, littéraire et bibliographique des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits ou par la protection qu’elles ont accordée aux gens de lettres, depuis l’établissement de la Monarchie jusqu’à nos jours» (Гістарычны, літаратурны і бібліяграфічны слоўнік францужанак і іншаземак, натуралізаваных у Францыі, вядомых па сваіх працах або па абароне, якую яны аказвалі літаратарам, ад усталяваньня [[Манархія|манархіі]] да нашых дзён)<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Гэты слоўнік уяўляе сабой [[Кампіляцыя|кампіляцыю]] з 564 запісаў пра франкамоўных жанчынаў паміж [[VI стагодзьдзе]]<nowiki/>м і [[Кансулят|Кансулятам]], у тым ліку пра 330 аўтарак паміж 1700 і 1804 гадамі. Гэта важная крыніца інфармацыі пра жанчынаў, зьвязаных зь пісьменствам (мэцэнатак, аўтарак, салёньніцаў). Кожная [[біяграфія]] дапоўненая сьпісам літаратуры<ref><small>Adeline Gargam, Les femmes savantes: lettrées et cultivées dans la littérature française des Lumières, Paris, Honoré Champion, 2013, 530 p.</small></ref>. Слоўнік перавыдадзены ў сакавіку [[2016]]<ref><small>Fortunée Briquet et Nicole Pellegrin (préface), Dictionnaire historique des Françaises connues par leurs écrits, Strasbourg, Presses Universitaires de Strasbourg, 2016, 404 p.</small></ref>. == Творы == • Ode sur les vertus civiles, Paris, Charles de Pougens, 1801. • Ode sur la mort de Dolomieu, Paris, Charles de Pougens, 1802. • Ode à Lebrun, Paris, Charles de Pougens, 1803. • Ode qui a concouru pour le prix de poésie décerné par l’Institut national de France, le 6 nivôse an XII, Niort, Étienne Depierris, 1804. • Dictionnaire historique, bibliographique et littéraire des Françaises et des étrangères naturalisées en France, connues par leurs écrits, ou par la protection qu'elles ont accordée aux gens de Lettres, depuis l'établissement de la Monarchie jusqu'à nos jours, Paris, Treutell & Würtz, 1804. • Élégies imitées de Milady Montague, Niort, Étienne Dépierris, 1806. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 16 чэрвеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1782 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Францыі]] [[Катэгорыя:Францускія пісьменьніцы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Памерлі 14 траўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1815 годзе]] [[Катэгорыя:Асобы Францыі]] mev06zaph3s69vfnr2g214rawtz4f5o 0 258537 2333937 2022-08-21T19:19:02Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Адвага |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Адвагі |Трансьлітараваная назва = Advaha |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата зас...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Адвага |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Адвагі |Трансьлітараваная назва = Advaha |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Капланецкі сельсавет|Капланецкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 0 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 35 |Шырата сэкундаў = 39 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 3 |Даўгата сэкундаў = 20 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Адва́га'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — пасёлак у [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Капланецкі сельсавет|Капланецкага сельсавету]]. Да 2013 году ў складзе [[Сялібскі сельсавет|Сялібскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 0 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 0 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Капланецкі сельсавет}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Капланецкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] 4llutip36sn4vvu2aq1nn7bsjjwl3rt 0 258538 2333939 2022-08-21T19:21:13Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Зорка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Зоркі |Трансьлітараваная назва = Advaha |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Зорка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Зоркі |Трансьлітараваная назва = Advaha |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Капланецкі сельсавет|Капланецкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 0 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 35 |Шырата сэкундаў = 23 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 3 |Даўгата сэкундаў = 22 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Зо́рка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — пасёлак у [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Капланецкі сельсавет|Капланецкага сельсавету]]. Да 2013 году ў складзе [[Сялібскі сельсавет|Сялібскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 0 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 0 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Капланецкі сельсавет}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Капланецкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] dkm25sqila2dmzltv0zam321n2cv11x 0 258539 2333942 2022-08-21T19:23:16Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Колас |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Коласу |Трансьлітараваная назва = Kolas |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Колас |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Коласу |Трансьлітараваная назва = Kolas |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Капланецкі сельсавет|Капланецкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 0 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 35 |Шырата сэкундаў = 22 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 1 |Даўгата сэкундаў = 47 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Ко́лас'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — пасёлак у [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Капланецкі сельсавет|Капланецкага сельсавету]]. Да 2013 году ў складзе [[Сялібскі сельсавет|Сялібскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 10 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 6 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Капланецкі сельсавет}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Капланецкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] rgcqaq6iyhg5jnbqfbaxm7uqrvyuoku 0 258540 2333944 2022-08-21T19:25:14Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Краснае |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Краснага |Трансьлітараваная назва = Krasnaje |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Краснае |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Краснага |Трансьлітараваная назва = Krasnaje |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Капланецкі сельсавет|Капланецкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 2 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 36 |Шырата сэкундаў = 9 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 0 |Даўгата сэкундаў = 56 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Кра́снае'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — пасёлак у [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Капланецкі сельсавет|Капланецкага сельсавету]]. Да 2013 году ў складзе [[Сялібскі сельсавет|Сялібскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 2 чалавекі<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Капланецкі сельсавет}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Капланецкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] o2madkfg20ssx8a94hqm6zu6hz1rtg7 0 258541 2333946 2022-08-21T19:31:26Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Лучны Мост |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Лучнага Масту |Трансьлітараваная назва = Lučny Most |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Лучны Мост |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Лучнага Масту |Трансьлітараваная назва = Lučny Most |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Капланецкі сельсавет|Капланецкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 0 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 36 |Шырата сэкундаў = 48 |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 57 |Даўгата сэкундаў = 26 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Лучны́ Мост'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — пасёлак у [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Капланецкі сельсавет|Капланецкага сельсавету]]. Да 2013 году ў складзе [[Сялібскі сельсавет|Сялібскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 2 чалавекі<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 0 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Капланецкі сельсавет}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Капланецкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] gfuglrur7tb3duvtflkunuqcictl7w1 0 258542 2333948 2022-08-21T19:33:21Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Маёўка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Маёўкі |Трансьлітараваная назва = Majoŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата за...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Маёўка |Статус = пасёлак |Назва ў родным склоне = Маёўкі |Трансьлітараваная назва = Majoŭka |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Капланецкі сельсавет|Капланецкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 4 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 36 |Шырата сэкундаў = 9 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 1 |Даўгата сэкундаў = 52 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Маё́ўка'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — пасёлак у [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Капланецкі сельсавет|Капланецкага сельсавету]]. Да 2013 году ў складзе [[Сялібскі сельсавет|Сялібскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 4 чалавекі<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Капланецкі сельсавет}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Капланецкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] 1qfbp9neylegffikcga9d7t1ofx08nc 0 258543 2333949 2022-08-21T19:35:57Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Усход |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Усходу |Трансьлітараваная назва = Uschod |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Усход |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Усходу |Трансьлітараваная назва = Uschod |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Капланецкі сельсавет|Капланецкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 2 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 41 |Шырата сэкундаў = 3 |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 58 |Даўгата сэкундаў = 36 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Усхо́д'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Капланецкі сельсавет|Капланецкага сельсавету]]. Да 21 сьнежня 2007 году вёска ўваходзіла ў склад [[Брадзецкі сельсавет|Брадзецкага сельсавету]]<ref>[http://www.pravo.by/pdf/2008-21/2008-21(008-031).pdf «Об упразднении Бродецкого, Высокогорского, Каменноборского, Ляжинского, Якшицкого сельсоветов и изменении границ Богушевичского, Капланецкого, Погостского, Поплавского, Селибского, Ушанского сельсоветов Березинского района». Решение Минского областного Совета депутатов от 21 декабря 2007 г. № 81]{{Ref-ru}}</ref>. З 2007 па 2013 год у складзе [[Сялібскі сельсавет|Сялібскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 143 чалавекі<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 132 чалавекі == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Капланецкі сельсавет}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Капланецкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] 1lvzmc6tfzd9hf6yk6s0xi78r8gpng8 2333950 2333949 2022-08-21T19:36:12Z Stary Jolup 145 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Усход |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Усходу |Трансьлітараваная назва = Uschod |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Капланецкі сельсавет|Капланецкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 132 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 41 |Шырата сэкундаў = 3 |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 58 |Даўгата сэкундаў = 36 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Усхо́д'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Капланецкі сельсавет|Капланецкага сельсавету]]. Да 21 сьнежня 2007 году вёска ўваходзіла ў склад [[Брадзецкі сельсавет|Брадзецкага сельсавету]]<ref>[http://www.pravo.by/pdf/2008-21/2008-21(008-031).pdf «Об упразднении Бродецкого, Высокогорского, Каменноборского, Ляжинского, Якшицкого сельсоветов и изменении границ Богушевичского, Капланецкого, Погостского, Поплавского, Селибского, Ушанского сельсоветов Березинского района». Решение Минского областного Совета депутатов от 21 декабря 2007 г. № 81]{{Ref-ru}}</ref>. З 2007 па 2013 год у складзе [[Сялібскі сельсавет|Сялібскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 2009 год — 143 чалавекі<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 132 чалавекі == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Капланецкі сельсавет}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Капланецкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] 33uw1y4jjei50jkfggxc7ouzejeockt 0 258544 2333954 2022-08-21T20:57:18Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Налазы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Налазаў |Трансьлітараваная назва = Nalazy |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Капланецкі сельсавет|Капланецкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 13 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 39 |Шырата сэкундаў = 32 |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 59 |Даўгата сэкундаў = 48 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Нала́зы'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Капланецкі сельсавет|Капланецкага сельсавету]]. == Геаграфія == Разьмешчана за 28 км на поўдзень ад [[Беразіно]], 128 км ад Менску. На паўднёвым усходзе праходзяць мэліярацыйныя каналы, р. [[Жалінка]] (прыток р. [[Бярэзіна]]). Транспартныя сувязі па мясцовай дарозе праз вёску [[Брадзец]] і далей па шашы Менск—Магілёў. Пляніровачна складаецца з прамалінейнай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай двухбакова, няшчыльна, драўлянымі дамамі сядзібнага тыпу. == Гісторыя == У 1885 г. засьценак у Брадзецкай воласьці Ігуменскага павету Менскай губэрні. Паводле перапісу 1897 году сядзіба пры ўрочышчы, 7 двароў. У 1917 г. хутар, 14 двароў. З 6.10.1919 да 10.8.1920 ў складзе Магілёўскага павету Гомельскай губэрні РСФСР, пасьля у Ігуменскім (з 18.9.1923 Чэрвеньскім) павеце БССР. З 20.8.1924 ў Брадзецкім сельсавеце Бярэзінскага раёну Барысаўскай, з 9.6.1927 да 26.7.1930 Менскай акругі. У 1934 годзе ў вёсцы створаны калгас «Чырвоныя Налазы». З 20.2.1938 ў Магілёўскай вобласьці. На франтах Вялікай Айчыннай вайны загінулі 13 вяскоўцаў. З 20.9.1944 ў Менскай вобласьці, з 25.12.1962 ў Чэрвеньскім, з 6.1.1965 ў Бярэзінскім раёнах. У 1980 годзе ў складзе калгасу «Бярэзіна» (цэнтар — в. Брадзец), фэрма буйной рагатай жывёлы. Да 21 сьнежня 2007 году вёска ўваходзіла ў склад [[Брадзецкі сельсавет|Брадзецкага сельсавету]]<ref>[http://www.pravo.by/pdf/2008-21/2008-21(008-031).pdf «Об упразднении Бродецкого, Высокогорского, Каменноборского, Ляжинского, Якшицкого сельсоветов и изменении границ Богушевичского, Капланецкого, Погостского, Поплавского, Селибского, Ушанского сельсоветов Березинского района». Решение Минского областного Совета депутатов от 21 декабря 2007 г. № 81]{{Ref-ru}}</ref>. З 2007 па 2013 год у складзе [[Сялібскі сельсавет|Сялібскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 1897 год — 64 жыхары * 1917 год — 92 жыхары * 1960 год — 157 жыхароў * 2003 год — 12 жыхароў * 2009 год — 13 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Капланецкі сельсавет}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Капланецкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] bayrae6ylnyqiju1wuhwu49fn56jcur 0 258545 2333955 2022-08-21T21:02:58Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Брадзец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Брадзца |Трансьлітараваная назва = Bradziec |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Капланецкі сельсавет|Капланецкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 248 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 41 |Шырата сэкундаў = 11 |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 59 |Даўгата сэкундаў = 35 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Брадзе́ц'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Капланецкі сельсавет|Капланецкага сельсавету]]. Знаходзіцца за 25 км у напрамку на поўдзень ад горада [[Беразіно]], за 126 км ад [[Менск]]у, за 35 км ад чыгуначнай станцыі [[Нясята (станцыя)|Нясята]]<ref name="bel3">{{Крыніцы/БелЭн|3к}}</ref>. У напрамку на захад працякае рака [[Бярэзіна]], на поўначы — яе прыток [[Чыкаўка (рака)|Чыкаўка]]<ref name="brz">{{кніга|загаловак=Республика Беларусь. Минская область. Березинский район: карта. Березино: план|адказны=Ред. Г. П. Ляхова|месца=Минск|выдавецтва=РУП «Белкартография»|год=2011|тыраж=3000}}{{ref-ru}}</ref>. == Гісторыя == [[Файл:Bradziec, Pračyścienskaja. Брадзец, Прачысьценская (1889).jpg|міні|зьлева|Праект Прачысьценскай царквы. 1889]] [[Файл:Apolinariy-goravskiy-na-rodine-1860.jpg|thumb|зьлева|[[Апалінарый Гараўскі]]. [[«На радзіме»]], напісаная ў 1860 годзе ў вёсцы Брадзец]] Да 21 сьнежня 2007 году вёска ўваходзіла ў склад [[Брадзецкі сельсавет|Брадзецкага сельсавету]]<ref>[http://www.pravo.by/pdf/2008-21/2008-21(008-031).pdf «Об упразднении Бродецкого, Высокогорского, Каменноборского, Ляжинского, Якшицкого сельсоветов и изменении границ Богушевичского, Капланецкого, Погостского, Поплавского, Селибского, Ушанского сельсоветов Березинского района». Решение Минского областного Совета депутатов от 21 декабря 2007 г. № 81]{{Ref-ru}}</ref>. З 2007 па 2013 год у складзе [[Сялібскі сельсавет|Сялібскага сельсавету]]<ref>[http://pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 «Об изменении административно-территориального устройства районов Минской области». Решение Минского областного Совета депутатов от 28 мая 2013 г. № 234] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160331143206/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=D913n0058646&p1=1 |date=31 сакавіка 2016 }}{{Ref-ru}}</ref>. == Насельніцтва == * 1995 год — 1078 жыхароў, 503 двары<ref name="bel3" />. * 2009 год — 248 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Капланецкі сельсавет}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Капланецкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] ryqa4t8aqef4z1bbbxosiw6kmojcg9f 0 258546 2333997 2022-08-22T07:33:20Z Гарбацкі 13252 Створана старонка са зьместам ''''Мары дэ Гурнэ''' (франц. ''Marie de Gournay''; 6 кастрычніка 1565, Парыж, Каралеўства Францыя — 13 ліпеня 1645, Парыж, Каралеўства Францыя) — француская пісьменьніца, перакладніца і філёзафка. Яна выступала за доступ жанчынаў да адукацыі. Сярод ейных твор...' wikitext text/x-wiki '''Мары дэ Гурнэ''' (франц. ''Marie de Gournay''; 6 кастрычніка 1565, Парыж, Каралеўства Францыя — 13 ліпеня 1645, Парыж, Каралеўства Францыя) — француская пісьменьніца, перакладніца і філёзафка. Яна выступала за доступ жанчынаў да адукацыі. Сярод ейных твораў — «Роўнасьць мужчынаў і жанчынаў» (1622) і «Жаночае гора» (Les femmes et Grief des dames, 1626). Яна таксама адрэдагавала і выдала зборнік эсэ Мішэля дэ Мантэня пасьля ягонай сьмерці. {{Пісьменьнік|Імя=Мары дэ Гурнэ|Арыгінал імя=Marie de Gournay|Імя пры нараджэньні=Мары Лё Жарс / Marie Le Jars|Псэўданімы=Damoiselle de G., Fille d'alliance de Monsieur de Montaigne|Дата нараджэньня=6 кастрычніка 1565|Месца нараджэньня=Парыж. Каралеўства Францыя|Месца пахаваньня=Бажніца Сэнт-Эсташ, Парыж|Дата сьмерці=13 ліпеня 1645|Месца сьмерці=Парыж|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, філёзафка, перакладніца|Гады актыўнасьці=1588-1645|Жанр=Эсэ, ода, санэт, артыкул|Мова=Француская|Дэбют=1588|Значныя творы=Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne (1594), Égalité des Hommes et des Femmes (1622),}} == Жыцьцяпіс == Мары нарадзілася ў Парыжы ў 1565 годзе ў сям'і Гіёма Лё Жарса, фэадала і скарбніка караля Генрыха III. Пасьля сьмерці бацькі ў 1577 годзе сям'я Мары пераехала ў Гурнэ-сюр-Аронд<ref>Dezon-Jones Elyane, Marie de Gournay. Fragments d’un discours féminin, Paris, José Corti, 1988.</ref>. Мары была самавучкай. Самастойна вывучала гуманітарныя навукі і латынь. Падчас вучобы Мары адкрыла для сябе Мішэля дэ Мантэня. У 1588 годзе Мары пазнаёмілася зь ім асабіста: яны выпадкова сустрэліся ў Парыжы, пасьля чаго Мантэнь назваў Мары «прыёмнай дачкой»<ref>Fogel Michèle, Marie de Gournay, itinéraires d’une femme savante, Paris, Fayard, 2004.</ref>. У 1591 годзе, пасьля сьмерці маці, Мары пераехала ў Парыж, пакінуўшы радавы маёнтак сваім братам. У 1592 годзе, пасьля сьмерці Мантэня, ягоная жонка перадала Мары копіі эсэ мужа. У 1595 годзе Мары дэ Гурнэ апублікавала першае выданьне ягонага эсэ<ref>Schiff Mario, La Fille d'alliance de Montaigne, Marie de Gournay, Paris, Honoré Champion, 1910, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1105z</ref>. Яна пасялілася ў Парыжы, зьбіраючыся зарабляць на жыцьцё пісьменьніцкай працай<ref>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205. </ref>. У Парыжы М. дэ Гурнэ пазнаёмілася з Юстам Ліпсіем, які адкрыў яе Эўропе як пісьменьніцу. Мары пісала для каралевы Марго, Генрыха IV, Марыі Медычы і Людовіка XIII і, такім чынам, знайшла сабе моцных заступнікаў. Мары дэ Гурнэ быў запрошаная ў салён каралевы Марго і атрымлівала рэгулярную фінансавую падтрымку<ref>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205. </ref>. Мары памерла ў 1645 годзе ва ўзросьце 79 гадоў і была пахаваная ў бажніцы Сэнт-Эсташ у Парыжы<ref>Louise Amazan, Marie de Gournay, la voie de la sagesse, Libération, 8 octobre 2021, https://www.liberation.fr/culture/livres/marie-de-gournay-la-voie-de-la-sagesse-20211008_FR527ARSLVDANPXRP6XWNVDBUQ/?</ref>. Мары дэ Гурнэ стала першай жанчынай у Францыі, якая зрабіла ўклад у літаратурную крытыку<ref>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205. </ref>. == Творчасьць == Мары дэ Гурнэ апублікавала сваю першую кнігу ў 1594 годзе, і яна называлася «Шпацыр спадара дэ Мантэня» (Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne). Першы паэтычны твор зьявіўся ў 1588 годзе<ref>Venesoen Constant, "Mademoiselle de Gournay" in Études sur la Littérature féminine du XVIIe siècle,Birmingham, Summa, 1990,p. 13-42 </ref>. Мары пераклала на францускую мову Гая Салюстыя, Авідыюса, Вэргіліюса і Тацыта. Яна таксама напісала некалькі вершаў і адаптавала П'ера дэ Рансара. У 1616 годзе яна выдала зборнік перакладаў вершаў, у прадмове да якога абвергла выказваньне Малерба аб неабходнасьці ачышчэньня францускай мовы. Мары абвінавачвалі ў састарэлых поглядах, а саму яе абражалі "старой дзевай". У адказ на крытыку Мары апублікавала «Роўнасьць мужчынаў і жанчынаў», якую прысьвяціла Ганне Аўстрыйскай<ref>Venesoen Constant, "Mademoiselle de Gournay" in Études sur la Littérature féminine du XVIIe siècle,Birmingham, Summa, 1990,p. 13-42 </ref>. У сваёй кнізе Le Promenoir de M. de Montaigne qui traite de l'amour dans l'œuvre de Plutarque, апублікаванай у 1626 годзе, яна дасьледуе праблему небясьпекі, зь якой сутыкаюцца жанчыны, калі становяцца залежнымі ад мужчынаў. Дзякуючы невялікай пэнсіі, якую плаціў ёй кардынал Рышэлье, яна змагла апублікаваць апошнюю рэдакцыю эсэ Мантэня ў 1635 годзе<ref>Beaulieu J.P., Fournier H. "Pratiques Dialogiques et réécriture dans l'œuvre de Marie de Gournay", Neophilologus, volume 82, number 3 (1998), 357-367.</ref>. У эсэ «Гора дамаў» Мары скардзілася, што жанчыны ня могуць валодаць уласнасьцю, быць свабоднымі або мець доступ да дзяржаўных пасадаў. Яна сьцьвярджала, што адукаваныя жанчыны маюць такое ж права быць пачутымі, як і адукаваныя мужчыны. Як і Рэнэ Дэкарт, Мары адзьдзяляла розум ад цела і сьцьвярджала, што розум жанчыны такі ж моцны, як і розум мужчыны<ref>Beaulieu J.P., Fournier H. "Pratiques Dialogiques et réécriture dans l'œuvre de Marie de Gournay", Neophilologus, volume 82, number 3 (1998), 357-367.</ref>. == Творы == • 1588: un sonnet et une ode dans les «Regrets funèbres sur la mort d'Aymée». In Œuvres de Pierre de Brach (Le Tombeau d'Aymée) • 1594: Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne • 1595: Préface sur les Essais de Michel, seigneur de Montaigne, Les Essais de Michel Seigneur de Montaigne • 1595: hommage en prose en Jean de Sponde, dans Response du Feu Sieur de Sponde… • 1598: Preface sur les Essais de Michel, seigneur de Montaigne, Les Essais de Michel Seigneur de Montaigne • 1608: Bienvenue de Monseigneur le duc d'Anjou • 1610: Adieu de l'Ame du Roy de France et de Navarre Henry le Grand, avec la Défense des Peres Jesuites • 1619: Versions de quelques pièces de Virgile, Tacite, Salluste, avec l'Institution de Monseigneur, frere unique du Roy (comprend également un « traicté sur la Poësie ») • 1620: Eschantillons de Virgile • 1620: deux poèmes dans Les Muses en deuil • 1621: Traductions. Partie du Quatriesme de l'Eneide, avec une oraison de Tacite, et une de Saluste • 1622: Égalité des Hommes et des Femmes • 1624: Remerciement, au Roy • 1626: L'ombre de la Damoiselle de Gournay – œuvre composée de mélanges – L'homme est l'ombre d'un songe & son œuvre est son ombre qui comprend • 1628: trois poèmes, in Recueil de plusieurs inscriptions proposées pour remplir les Tables d'attente estans sous les statues du Roy Charles VII et de la Pucelle d'Orléans. . . • 1634: Les Advis, ou les Presens de la Demoiselle de Gournay (ajoute à L'Ombre : Discours sur ce livre à Sophrosine, Oraison du Roy à S. Louys durante le siège de Rhé, Première delivrance de Casal, De la temerité et la traduction du VIe livre de l'Énéide) • 1635: un poème, in Le Sacrifice des Muses • 1635: un poème, in Le Parnasse royal • 1641: réédition des Advis • 1642: deux épigrammes, in le Jardin des Muses • 1644: une épigramme, у l'Approbation du Parnasse qui précède Les Chevilles de Me Adam Menuisier de Nevers. == Крыніцы == 3fri6u0tx094j0pqera3lmhq2rfaubc 2334000 2333997 2022-08-22T07:51:37Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя катэгоры і спасылкі. wikitext text/x-wiki '''Мары дэ Гурнэ''' ([[Француская мова|франц.]] ''Marie de Gournay''; [[6 кастрычніка]] [[1565]], [[Парыж]], [[Каралеўства Францыя]] — [[13 ліпеня]] [[1645]], [[Парыж]], [[Каралеўства Францыя]]) — [[Французы|француская]] [[пісьменьніца]], [[перакладніца]] і [[філёзафка]]. Яна выступала за доступ жанчынаў да [[Адукацыя|адукацыі]]. Сярод ейных твораў — «Роўнасьць мужчынаў і жанчынаў» (1622) і «Жаночае гора» (Les femmes et Grief des dames, 1626). Яна таксама адрэдагавала і выдала зборнік [[эсэ]] [[Мішэль дэ Мантэнь|Мішэля дэ Мантэня]] пасьля ягонай [[Сьмерць|сьмерці]]. {{Пісьменьнік|Імя=Мары дэ Гурнэ|Арыгінал імя=Marie de Gournay|Імя пры нараджэньні=Мары Лё Жарс / Marie Le Jars|Псэўданімы=Damoiselle de G., Fille d'alliance de Monsieur de Montaigne|Дата нараджэньня=6 кастрычніка 1565|Месца нараджэньня=Парыж. Каралеўства Францыя|Месца пахаваньня=Бажніца Сэн-Эсташ, Парыж|Дата сьмерці=13 ліпеня 1645|Месца сьмерці=Парыж|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, філёзафка, перакладніца|Гады актыўнасьці=1588-1645|Жанр=Эсэ, ода, санэт, артыкул|Мова=Француская|Дэбют=1588|Значныя творы=Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne (1594), Égalité des Hommes et des Femmes (1622)}} == Жыцьцяпіс == Мары нарадзілася ў Парыжы ў 1565 годзе ў сям'і Гіёма Лё Жарса, [[Фэадал|фэадала]] і [[Скарбнік|скарбніка]] [[Кароль|караля]] [[Генрых III Валуа|Генрыха III]]. Пасьля сьмерці [[Бацька|бацькі]] ў 1577 годзе сям'я Мары пераехала ў [[Гурнэ-сюр-Аронд]]<ref><small>Dezon-Jones Elyane, Marie de Gournay. Fragments d’un discours féminin, Paris, José Corti, 1988.</small></ref>. Мары была [[Самавучка|самавучкай]]. Самастойна вывучала гуманітарныя навукі і [[латынь]]. Падчас вучобы Мары адкрыла для сябе Мішэля дэ Мантэня. У 1588 годзе Мары пазнаёмілася зь ім асабіста: яны выпадкова сустрэліся ў Парыжы, пасьля чаго Мантэнь назваў Мары «[[Прыёмная дачка|прыёмнай дачкой]]»<ref><small>Fogel Michèle, Marie de Gournay, itinéraires d’une femme savante, Paris, Fayard, 2004.</small></ref>. У 1591 годзе, пасьля сьмерці маці, Мары пераехала ў [[Парыж]], пакінуўшы радавы [[маёнтак]] сваім братам. У 1592 годзе, пасьля сьмерці Мантэня, ягоная [[жонка]] перадала Мары копіі эсэ мужа. У 1595 годзе Мары дэ Гурнэ апублікавала першае выданьне ягонага эсэ<ref><small>Schiff Mario, La Fille d'alliance de Montaigne, Marie de Gournay, Paris, Honoré Champion, 1910, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1105z</small></ref>. Яна пасялілася ў Парыжы, зьбіраючыся зарабляць на жыцьцё пісьменьніцкай працай<ref><small>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205.</small> </ref>. У Парыжы М. дэ Гурнэ пазнаёмілася з Юстам Ліпсіем, які адкрыў яе [[Эўропа|Эўропе]] як [[Пісьменьніца|пісьменьніцу]]. Мары пісала для [[Каралева Марго|каралевы Марго]], [[Генрых IV|Генрыха IV]], [[Марыя Мэдычы|Марыі Мэдычы]] і [[Люі XIII]] і, такім чынам, знайшла сабе моцных заступнікаў. Мары дэ Гурнэ быў запрошаная ў салён каралевы Марго і атрымлівала рэгулярную фінансавую падтрымку<ref><small>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205.</small> </ref>. Мары памерла ў 1645 годзе ва ўзросьце 79 гадоў і была пахаваная ў бажніцы [[Сэн-Эсташ]] у Парыжы<ref><small>Louise Amazan, Marie de Gournay, la voie de la sagesse, Libération, 8 octobre 2021, https://www.liberation.fr/culture/livres/marie-de-gournay-la-voie-de-la-sagesse-20211008_FR527ARSLVDANPXRP6XWNVDBUQ/?</small></ref>. Мары дэ Гурнэ стала першай жанчынай у Францыі, якая зрабіла ўклад у [[Літаратурная крытыка|літаратурную крытыку]]<ref><small>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205.</small> </ref>. == Творчасьць == Мары дэ Гурнэ апублікавала сваю першую кнігу ў 1594 годзе, і яна называлася «Шпацыр спадара дэ Мантэня» (Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne). Першы паэтычны твор зьявіўся ў 1588 годзе<ref><small>Venesoen Constant, "Mademoiselle de Gournay" in Études sur la Littérature féminine du XVIIe siècle,Birmingham, Summa, 1990,p. 13-42.</small> </ref>. Мары пераклала на [[Француская мова|францускую мову]] Гая Салюстыя, [[Авідыюс|Авідыюса]], [[Вэргіліюс|Вэргіліюса]] і [[Тацыт|Тацыта]]. Яна таксама напісала некалькі вершаў і адаптавала [[П’ер дэ Рансар|П'ера дэ Рансара]]. У 1616 годзе яна выдала зборнік перакладаў вершаў, у прадмове да якога абвергла выказваньне [[Малерб|Малерба]] аб неабходнасьці ачышчэньня францускай мовы. Мары абвінавачвалі ў састарэлых поглядах, а саму яе абражалі "старой дзевай". У адказ на крытыку Мары апублікавала «Роўнасьць мужчынаў і жанчынаў», якую прысьвяціла [[Ганна Аўстрыйская|Ганне Аўстрыйскай]]<ref><small>Venesoen Constant, "Mademoiselle de Gournay" in Études sur la Littérature féminine du XVIIe siècle,Birmingham, Summa, 1990,p. 13-42.</small> </ref>. У сваёй кнізе Le Promenoir de M. de Montaigne qui traite de l'amour dans l'œuvre de Plutarque, апублікаванай у 1626 годзе, яна дасьледуе праблему небясьпекі, зь якой сутыкаюцца жанчыны, калі становяцца залежнымі ад мужчынаў. Дзякуючы невялікай пэнсіі, якую плаціў ёй [[кардынал Рышэльё]], яна змагла апублікаваць апошнюю рэдакцыю эсэ [[Мішэль дэ Мантэнь|Мантэня]] ў 1635 годзе<ref><small>Beaulieu J.P., Fournier H. "Pratiques Dialogiques et réécriture dans l'œuvre de Marie de Gournay", Neophilologus, volume 82, number 3 (1998), 357-367.</small></ref>. У [[эсэ]] «Гора дамаў» Мары скардзілася, што жанчыны ня могуць валодаць уласнасьцю, быць свабоднымі або мець доступ да дзяржаўных пасадаў. Яна сьцьвярджала, што адукаваныя жанчыны маюць такое ж права быць пачутымі, як і адукаваныя мужчыны. Як і [[Рэнэ Дэкарт|Рэнэ Дэкарт,]] Мары адзьдзяляла розум ад цела і сьцьвярджала, што розум жанчыны такі ж моцны, як і розум мужчыны<ref><small>Beaulieu J.P., Fournier H. "Pratiques Dialogiques et réécriture dans l'œuvre de Marie de Gournay", Neophilologus, volume 82, number 3 (1998), 357-367.</small></ref>. == Творы == • [[1588]]: un sonnet et une ode dans les «Regrets funèbres sur la mort d'Aymée». In Œuvres de Pierre de Brach (Le Tombeau d'Aymée) • [[1594]]: Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne • [[1595]]: Préface sur les Essais de Michel, seigneur de Montaigne, Les Essais de Michel Seigneur de Montaigne • [[1595]]: hommage en prose en Jean de Sponde, dans Response du Feu Sieur de Sponde… • [[1598]]: Preface sur les Essais de Michel, seigneur de Montaigne, Les Essais de Michel Seigneur de Montaigne • [[1608]]: Bienvenue de Monseigneur le duc d'Anjou • [[1610]]: Adieu de l'Ame du Roy de France et de Navarre Henry le Grand, avec la Défense des Peres Jesuites • [[1619]]: Versions de quelques pièces de Virgile, Tacite, Salluste, avec l'Institution de Monseigneur, frere unique du Roy (comprend également un «traicté sur la Poësie») • [[1620]]: Eschantillons de Virgile • [[1620]]: deux poèmes dans Les Muses en deuil • [[1621]]: Traductions. Partie du Quatriesme de l'Eneide, avec une oraison de Tacite, et une de Saluste • [[1622]]: Égalité des Hommes et des Femmes • [[1624]]: Remerciement, au Roy • [[1626]]: L'ombre de la Damoiselle de Gournay – œuvre composée de mélanges – L'homme est l'ombre d'un songe & son œuvre est son ombre qui comprend • [[1628]]: trois poèmes, in Recueil de plusieurs inscriptions proposées pour remplir les Tables d'attente estans sous les statues du Roy Charles VII et de la Pucelle d'Orléans. . . • [[1634]]: Les Advis, ou les Presens de la Demoiselle de Gournay (ajoute à L'Ombre: Discours sur ce livre à Sophrosine, Oraison du Roy à S. Louys durante le siège de Rhé, Première delivrance de Casal, De la temerité et la traduction du VIe livre de l'Énéide) • [[1635]]: un poème, in Le Sacrifice des Muses • [[1635]]: un poème, in Le Parnasse royal • [[1641]]: réédition des Advis • [[1642]]: deux épigrammes, in le Jardin des Muses • [[1644]]: une épigramme, у l'Approbation du Parnasse qui précède Les Chevilles de Me Adam Menuisier de Nevers. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 6 кастрычніка]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1565 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Асобы Парыжу]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Францускія эсэісты]] [[Катэгорыя:Францускія філёзафы]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Памерлі 13 ліпеня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1645 годзе]] sn7jgopmltbhzo8iic01697i434zu2p 2334001 2334000 2022-08-22T07:55:00Z Гарбацкі 13252 wikitext text/x-wiki '''Мары дэ Гурнэ''' ([[Француская мова|франц.]] ''Marie de Gournay''; [[6 кастрычніка]] [[1565]], [[Парыж]], [[Каралеўства Францыя]] — [[13 ліпеня]] [[1645]], [[Парыж]], [[Каралеўства Францыя]]) — [[Французы|француская]] [[пісьменьніца]], [[перакладніца]] і [[філёзафка]]. Яна выступала за доступ жанчынаў да [[Адукацыя|адукацыі]]. Сярод ейных твораў — «Роўнасьць мужчынаў і жанчынаў» (1622) і «Жаночае гора» (Les femmes et Grief des dames, 1626). Яна таксама адрэдагавала і выдала зборнік [[эсэ]] [[Мішэль дэ Мантэнь|Мішэля дэ Мантэня]] пасьля ягонай [[Сьмерць|сьмерці]]. {{Пісьменьнік|Імя=Мары дэ Гурнэ|Арыгінал імя=Marie de Gournay|Імя пры нараджэньні=Мары Лё Жарс / Marie Le Jars|Псэўданімы=Damoiselle de G., Fille d'alliance de Monsieur de Montaigne|Дата нараджэньня=6 кастрычніка 1565|Месца нараджэньня=Парыж. Каралеўства Францыя|Месца пахаваньня=Бажніца Сэн-Эсташ, Парыж|Дата сьмерці=13 ліпеня 1645|Месца сьмерці=Парыж|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, філёзафка, перакладніца|Гады актыўнасьці=1588-1645|Жанр=Эсэ, ода, санэт, артыкул|Мова=Француская|Дэбют=1588|Значныя творы=Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne (1594), Égalité des Hommes et des Femmes (1622)}} == Жыцьцяпіс == Мары нарадзілася ў Парыжы ў 1565 годзе ў сям'і Гіёма Лё Жарса, [[Фэадал|фэадала]] і [[Скарбнік|скарбніка]] [[Кароль|караля]] [[Генрых III Валуа|Генрыха III]]. Пасьля сьмерці [[Бацька|бацькі]] ў 1577 годзе сям'я Мары пераехала ў [[Гурнэ-сюр-Аронд]]<ref><small>Dezon-Jones Elyane, Marie de Gournay. Fragments d’un discours féminin, Paris, José Corti, 1988.</small></ref>. Мары была [[Самавучка|самавучкай]]. Самастойна вывучала гуманітарныя навукі і [[латынь]]. Падчас вучобы Мары адкрыла для сябе Мішэля дэ Мантэня. У 1588 годзе Мары пазнаёмілася зь ім асабіста: яны выпадкова сустрэліся ў Парыжы, пасьля чаго Мантэнь назваў Мары «[[Прыёмная дачка|прыёмнай дачкой]]»<ref><small>Fogel Michèle, Marie de Gournay, itinéraires d’une femme savante, Paris, Fayard, 2004.</small></ref>. У 1591 годзе, пасьля сьмерці маці, Мары пераехала ў [[Парыж]], пакінуўшы радавы [[маёнтак]] сваім братам. У 1592 годзе, пасьля сьмерці Мантэня, ягоная [[жонка]] перадала Мары копіі эсэ мужа. У 1595 годзе Мары дэ Гурнэ апублікавала першае выданьне ягонага эсэ<ref><small>Schiff Mario, La Fille d'alliance de Montaigne, Marie de Gournay, Paris, Honoré Champion, 1910, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1105z</small></ref>. Яна пасялілася ў Парыжы, зьбіраючыся зарабляць на жыцьцё пісьменьніцкай працай<ref><small>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205.</small> </ref>. У Парыжы М. дэ Гурнэ пазнаёмілася з Юстам Ліпсіем, які адкрыў яе [[Эўропа|Эўропе]] як [[Пісьменьніца|пісьменьніцу]]. Мары пісала для [[Каралева Марго|каралевы Марго]], [[Генрых IV|Генрыха IV]], [[Марыя Мэдычы|Марыі Мэдычы]] і [[Люі XIII]] і, такім чынам, знайшла сабе моцных заступнікаў. Мары дэ Гурнэ быў запрошаная ў салён каралевы Марго і атрымлівала рэгулярную фінансавую падтрымку<ref><small>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205.</small> </ref>. Мары памерла ў 1645 годзе ва ўзросьце 79 гадоў і была пахаваная ў бажніцы [[Сэн-Эсташ]] у Парыжы<ref><small>Louise Amazan, Marie de Gournay, la voie de la sagesse, Libération, 8 octobre 2021, https://www.liberation.fr/culture/livres/marie-de-gournay-la-voie-de-la-sagesse-20211008_FR527ARSLVDANPXRP6XWNVDBUQ/?</small></ref>. Мары дэ Гурнэ стала першай жанчынай у Францыі, якая зрабіла ўклад у [[Літаратурная крытыка|літаратурную крытыку]]<ref><small>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205.</small> </ref>. == Творчасьць == Мары дэ Гурнэ апублікавала сваю першую кнігу ў 1594 годзе, і яна называлася «Шпацыр спадара дэ Мантэня» (Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne). Першы паэтычны твор зьявіўся ў 1588 годзе<ref><small>Venesoen Constant, "Mademoiselle de Gournay" in Études sur la Littérature féminine du XVIIe siècle,Birmingham, Summa, 1990,p. 13-42.</small> </ref>. Мары пераклала на [[Француская мова|францускую мову]] Гая Салюстыя, [[Авідыюс|Авідыюса]], [[Вэргіліюс|Вэргіліюса]] і [[Тацыт|Тацыта]]. Яна таксама напісала некалькі вершаў і адаптавала [[П’ер дэ Рансар|П'ера дэ Рансара]]. У 1616 годзе яна выдала зборнік перакладаў вершаў, у прадмове да якога абвергла выказваньне [[Малерб|Малерба]] аб неабходнасьці ачышчэньня францускай мовы. Мары абвінавачвалі ў састарэлых поглядах, а саму яе абражалі "старой дзевай". У адказ на крытыку Мары апублікавала «Роўнасьць мужчынаў і жанчынаў», якую прысьвяціла [[Ганна Аўстрыйская|Ганне Аўстрыйскай]]<ref><small>Venesoen Constant, "Mademoiselle de Gournay" in Études sur la Littérature féminine du XVIIe siècle,Birmingham, Summa, 1990,p. 13-42.</small> </ref>. У сваёй кнізе Le Promenoir de M. de Montaigne qui traite de l'amour dans l'œuvre de Plutarque, апублікаванай у 1626 годзе, яна дасьледуе праблему небясьпекі, зь якой сутыкаюцца жанчыны, калі становяцца залежнымі ад мужчынаў. Дзякуючы невялікай пэнсіі, якую плаціў ёй [[кардынал Рышэльё]], яна змагла апублікаваць апошнюю рэдакцыю эсэ [[Мішэль дэ Мантэнь|Мантэня]] ў 1635 годзе<ref><small>Beaulieu J.P., Fournier H. "Pratiques Dialogiques et réécriture dans l'œuvre de Marie de Gournay", Neophilologus, volume 82, number 3 (1998), 357-367.</small></ref>. У [[эсэ]] «Гора дамаў» Мары скардзілася, што жанчыны ня могуць валодаць уласнасьцю, быць свабоднымі або мець доступ да дзяржаўных пасадаў. Яна сьцьвярджала, што адукаваныя жанчыны маюць такое ж права быць пачутымі, як і адукаваныя мужчыны. Як і [[Рэнэ Дэкарт|Рэнэ Дэкарт,]] Мары адзьдзяляла розум ад цела і сьцьвярджала, што розум жанчыны такі ж моцны, як і розум мужчыны<ref><small>Beaulieu J.P., Fournier H. "Pratiques Dialogiques et réécriture dans l'œuvre de Marie de Gournay", Neophilologus, volume 82, number 3 (1998), 357-367.</small></ref>. == Творы == • [[1588]]: un sonnet et une ode dans les «Regrets funèbres sur la mort d'Aymée» у Œuvres de Pierre de Brach (Le Tombeau d'Aymée) • [[1594]]: Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne • [[1595]]: Préface sur les Essais de Michel, seigneur de Montaigne, Les Essais de Michel Seigneur de Montaigne • [[1595]]: hommage en prose en Jean de Sponde, dans Response du Feu Sieur de Sponde… • [[1598]]: Preface sur les Essais de Michel, seigneur de Montaigne, Les Essais de Michel Seigneur de Montaigne • [[1608]]: Bienvenue de Monseigneur le duc d'Anjou • [[1610]]: Adieu de l'Ame du Roy de France et de Navarre Henry le Grand, avec la Défense des Peres Jesuites • [[1619]]: Versions de quelques pièces de Virgile, Tacite, Salluste, avec l'Institution de Monseigneur, frere unique du Roy (comprend également un «traicté sur la Poësie») • [[1620]]: Eschantillons de Virgile • [[1620]]: deux poèmes dans Les Muses en deuil • [[1621]]: Traductions. Partie du Quatriesme de l'Eneide, avec une oraison de Tacite, et une de Saluste • [[1622]]: Égalité des Hommes et des Femmes • [[1624]]: Remerciement, au Roy • [[1626]]: L'ombre de la Damoiselle de Gournay – œuvre composée de mélanges – L'homme est l'ombre d'un songe & son œuvre est son ombre qui comprend • [[1628]]: trois poèmes, in Recueil de plusieurs inscriptions proposées pour remplir les Tables d'attente estans sous les statues du Roy Charles VII et de la Pucelle d'Orléans. . . • [[1634]]: Les Advis, ou les Presens de la Demoiselle de Gournay (ajoute à L'Ombre: Discours sur ce livre à Sophrosine, Oraison du Roy à S. Louys durante le siège de Rhé, Première delivrance de Casal, De la temerité et la traduction du VIe livre de l'Énéide) • [[1635]]: un poème, in Le Sacrifice des Muses • [[1635]]: un poème, in Le Parnasse royal • [[1641]]: réédition des Advis • [[1642]]: deux épigrammes, in le Jardin des Muses • [[1644]]: une épigramme, у l'Approbation du Parnasse qui précède Les Chevilles de Me Adam Menuisier de Nevers. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 6 кастрычніка]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1565 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Асобы Парыжу]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Францускія эсэісты]] [[Катэгорыя:Францускія філёзафы]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Памерлі 13 ліпеня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1645 годзе]] ija5pbbqq4j83f2pmwryzwt59wnkepr 2334007 2334001 2022-08-22T08:30:37Z Гарбацкі 13252 Пастаўлены націск wikitext text/x-wiki '''Мары́́ дэ Гурнэ́''' ([[Француская мова|франц.]] ''Marie de Gournay''; [[6 кастрычніка]] [[1565]], [[Парыж]], [[Каралеўства Францыя]] — [[13 ліпеня]] [[1645]], [[Парыж]], [[Каралеўства Францыя]]) — [[Французы|француская]] [[пісьменьніца]], [[перакладніца]] і [[філёзафка]]. Яна выступала за доступ жанчынаў да [[Адукацыя|адукацыі]]. Сярод ейных твораў — «Роўнасьць мужчынаў і жанчынаў» (1622) і «Жаночае гора» (Les femmes et Grief des dames, 1626). Яна таксама адрэдагавала і выдала зборнік [[эсэ]] [[Мішэль дэ Мантэнь|Мішэля дэ Мантэня]] пасьля ягонай [[Сьмерць|сьмерці]]. {{Пісьменьнік|Імя=Мары дэ Гурнэ|Арыгінал імя=Marie de Gournay|Імя пры нараджэньні=Мары Лё Жарс / Marie Le Jars|Псэўданімы=Damoiselle de G., Fille d'alliance de Monsieur de Montaigne|Дата нараджэньня=6 кастрычніка 1565|Месца нараджэньня=Парыж. Каралеўства Францыя|Месца пахаваньня=Бажніца Сэн-Эсташ, Парыж|Дата сьмерці=13 ліпеня 1645|Месца сьмерці=Парыж|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, філёзафка, перакладніца|Гады актыўнасьці=1588-1645|Жанр=Эсэ, ода, санэт, артыкул|Мова=Француская|Дэбют=1588|Значныя творы=Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne (1594), Égalité des Hommes et des Femmes (1622)}} == Жыцьцяпіс == Мары нарадзілася ў Парыжы ў 1565 годзе ў сям'і Гіёма Лё Жарса, [[Фэадал|фэадала]] і [[Скарбнік|скарбніка]] [[Кароль|караля]] [[Генрых III Валуа|Генрыха III]]. Пасьля сьмерці [[Бацька|бацькі]] ў 1577 годзе сям'я Мары пераехала ў [[Гурнэ-сюр-Аронд]]<ref><small>Dezon-Jones Elyane, Marie de Gournay. Fragments d’un discours féminin, Paris, José Corti, 1988.</small></ref>. Мары была [[Самавучка|самавучкай]]. Самастойна вывучала гуманітарныя навукі і [[латынь]]. Падчас вучобы Мары адкрыла для сябе Мішэля дэ Мантэня. У 1588 годзе Мары пазнаёмілася зь ім асабіста: яны выпадкова сустрэліся ў Парыжы, пасьля чаго Мантэнь назваў Мары «[[Прыёмная дачка|прыёмнай дачкой]]»<ref><small>Fogel Michèle, Marie de Gournay, itinéraires d’une femme savante, Paris, Fayard, 2004.</small></ref>. У 1591 годзе, пасьля сьмерці маці, Мары пераехала ў [[Парыж]], пакінуўшы радавы [[маёнтак]] сваім братам. У 1592 годзе, пасьля сьмерці Мантэня, ягоная [[жонка]] перадала Мары копіі эсэ мужа. У 1595 годзе Мары дэ Гурнэ апублікавала першае выданьне ягонага эсэ<ref><small>Schiff Mario, La Fille d'alliance de Montaigne, Marie de Gournay, Paris, Honoré Champion, 1910, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1105z</small></ref>. Яна пасялілася ў Парыжы, зьбіраючыся зарабляць на жыцьцё пісьменьніцкай працай<ref><small>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205.</small> </ref>. У Парыжы М. дэ Гурнэ пазнаёмілася з Юстам Ліпсіем, які адкрыў яе [[Эўропа|Эўропе]] як [[Пісьменьніца|пісьменьніцу]]. Мары пісала для [[Каралева Марго|каралевы Марго]], [[Генрых IV|Генрыха IV]], [[Марыя Мэдычы|Марыі Мэдычы]] і [[Люі XIII]] і, такім чынам, знайшла сабе моцных заступнікаў. Мары дэ Гурнэ быў запрошаная ў салён каралевы Марго і атрымлівала рэгулярную фінансавую падтрымку<ref><small>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205.</small> </ref>. Мары памерла ў 1645 годзе ва ўзросьце 79 гадоў і была пахаваная ў бажніцы [[Сэн-Эсташ]] у Парыжы<ref><small>Louise Amazan, Marie de Gournay, la voie de la sagesse, Libération, 8 octobre 2021, https://www.liberation.fr/culture/livres/marie-de-gournay-la-voie-de-la-sagesse-20211008_FR527ARSLVDANPXRP6XWNVDBUQ/?</small></ref>. Мары дэ Гурнэ стала першай жанчынай у Францыі, якая зрабіла ўклад у [[Літаратурная крытыка|літаратурную крытыку]]<ref><small>Noiset Marie-Thérèse, "Marie de Gournay et le caprice des siècles", Études françaises, vol. 29, n° 3, 1993, p. 193-205.</small> </ref>. == Творчасьць == Мары дэ Гурнэ апублікавала сваю першую кнігу ў 1594 годзе, і яна называлася «Шпацыр спадара дэ Мантэня» (Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne). Першы паэтычны твор зьявіўся ў 1588 годзе<ref><small>Venesoen Constant, "Mademoiselle de Gournay" in Études sur la Littérature féminine du XVIIe siècle,Birmingham, Summa, 1990,p. 13-42.</small> </ref>. Мары пераклала на [[Француская мова|францускую мову]] Гая Салюстыя, [[Авідыюс|Авідыюса]], [[Вэргіліюс|Вэргіліюса]] і [[Тацыт|Тацыта]]. Яна таксама напісала некалькі вершаў і адаптавала [[П’ер дэ Рансар|П'ера дэ Рансара]]. У 1616 годзе яна выдала зборнік перакладаў вершаў, у прадмове да якога абвергла выказваньне [[Малерб|Малерба]] аб неабходнасьці ачышчэньня францускай мовы. Мары абвінавачвалі ў састарэлых поглядах, а саму яе абражалі "старой дзевай". У адказ на крытыку Мары апублікавала «Роўнасьць мужчынаў і жанчынаў», якую прысьвяціла [[Ганна Аўстрыйская|Ганне Аўстрыйскай]]<ref><small>Venesoen Constant, "Mademoiselle de Gournay" in Études sur la Littérature féminine du XVIIe siècle,Birmingham, Summa, 1990,p. 13-42.</small> </ref>. У сваёй кнізе Le Promenoir de M. de Montaigne qui traite de l'amour dans l'œuvre de Plutarque, апублікаванай у 1626 годзе, яна дасьледуе праблему небясьпекі, зь якой сутыкаюцца жанчыны, калі становяцца залежнымі ад мужчынаў. Дзякуючы невялікай пэнсіі, якую плаціў ёй [[кардынал Рышэльё]], яна змагла апублікаваць апошнюю рэдакцыю эсэ [[Мішэль дэ Мантэнь|Мантэня]] ў 1635 годзе<ref><small>Beaulieu J.P., Fournier H. "Pratiques Dialogiques et réécriture dans l'œuvre de Marie de Gournay", Neophilologus, volume 82, number 3 (1998), 357-367.</small></ref>. У [[эсэ]] «Гора дамаў» Мары скардзілася, што жанчыны ня могуць валодаць уласнасьцю, быць свабоднымі або мець доступ да дзяржаўных пасадаў. Яна сьцьвярджала, што адукаваныя жанчыны маюць такое ж права быць пачутымі, як і адукаваныя мужчыны. Як і [[Рэнэ Дэкарт|Рэнэ Дэкарт,]] Мары адзьдзяляла розум ад цела і сьцьвярджала, што розум жанчыны такі ж моцны, як і розум мужчыны<ref><small>Beaulieu J.P., Fournier H. "Pratiques Dialogiques et réécriture dans l'œuvre de Marie de Gournay", Neophilologus, volume 82, number 3 (1998), 357-367.</small></ref>. == Творы == • [[1588]]: un sonnet et une ode dans les «Regrets funèbres sur la mort d'Aymée» у Œuvres de Pierre de Brach (Le Tombeau d'Aymée) • [[1594]]: Le Proumenoir de Monsieur de Montaigne • [[1595]]: Préface sur les Essais de Michel, seigneur de Montaigne, Les Essais de Michel Seigneur de Montaigne • [[1595]]: hommage en prose en Jean de Sponde, dans Response du Feu Sieur de Sponde… • [[1598]]: Preface sur les Essais de Michel, seigneur de Montaigne, Les Essais de Michel Seigneur de Montaigne • [[1608]]: Bienvenue de Monseigneur le duc d'Anjou • [[1610]]: Adieu de l'Ame du Roy de France et de Navarre Henry le Grand, avec la Défense des Peres Jesuites • [[1619]]: Versions de quelques pièces de Virgile, Tacite, Salluste, avec l'Institution de Monseigneur, frere unique du Roy (comprend également un «traicté sur la Poësie») • [[1620]]: Eschantillons de Virgile • [[1620]]: deux poèmes dans Les Muses en deuil • [[1621]]: Traductions. Partie du Quatriesme de l'Eneide, avec une oraison de Tacite, et une de Saluste • [[1622]]: Égalité des Hommes et des Femmes • [[1624]]: Remerciement, au Roy • [[1626]]: L'ombre de la Damoiselle de Gournay – œuvre composée de mélanges – L'homme est l'ombre d'un songe & son œuvre est son ombre qui comprend • [[1628]]: trois poèmes, in Recueil de plusieurs inscriptions proposées pour remplir les Tables d'attente estans sous les statues du Roy Charles VII et de la Pucelle d'Orléans. . . • [[1634]]: Les Advis, ou les Presens de la Demoiselle de Gournay (ajoute à L'Ombre: Discours sur ce livre à Sophrosine, Oraison du Roy à S. Louys durante le siège de Rhé, Première delivrance de Casal, De la temerité et la traduction du VIe livre de l'Énéide) • [[1635]]: un poème, in Le Sacrifice des Muses • [[1635]]: un poème, in Le Parnasse royal • [[1641]]: réédition des Advis • [[1642]]: deux épigrammes, in le Jardin des Muses • [[1644]]: une épigramme, у l'Approbation du Parnasse qui précède Les Chevilles de Me Adam Menuisier de Nevers. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 6 кастрычніка]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1565 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Асобы Парыжу]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Францускія паэткі]] [[Катэгорыя:Францускія эсэісты]] [[Катэгорыя:Францускія філёзафы]] [[Катэгорыя:Фэміністкі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Памерлі 13 ліпеня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1645 годзе]] 9j9vkm3mxphs2t07qob46ruojjdr6rj 10 258547 2334003 2022-08-22T08:24:28Z Zubryckiy 62857 Перанакіроўвае на [[Шаблён:Літаратура/БелЭн]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Шаблён:Літаратура/БелЭн]] 77faq5huw07zny18gpkd5anv0vm6lqf 10 258548 2334004 2022-08-22T08:28:08Z Zubryckiy 62857 Створана старонка са зьместам '<includeonly>{{#if:{{{title|}}}||<small>}}{{nobr|[{{{url|{{{1}}}}}} {{#if:{{{title|}}}| {{{title|}}} | Архівавана }}] {{#if:{{{title|}}}|<span style="font-size:85%; color:#888">(архіў ад|}} {{#iferror: {{#time: j xg Y | {{{date|{{{2}}}}}} }} года | {{{date|{{{2}}}}}} }}{{#if:{{{title|}}}| )</span> |.}}}}{{#if:{{{title|}}}||</small>}}</includeonly><noinclude> {{doc-inline}} <pre><nowiki>{{Архівавана|url=...' wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{{title|}}}||<small>}}{{nobr|[{{{url|{{{1}}}}}} {{#if:{{{title|}}}| {{{title|}}} | Архівавана }}] {{#if:{{{title|}}}|<span style="font-size:85%; color:#888">(архіў ад|}} {{#iferror: {{#time: j xg Y | {{{date|{{{2}}}}}} }} года | {{{date|{{{2}}}}}} }}{{#if:{{{title|}}}| )</span> |.}}}}{{#if:{{{title|}}}||</small>}}</includeonly><noinclude> {{doc-inline}} <pre><nowiki>{{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220525182455/https://www.radzima.org/be/miesca/gervyaty.html |date=25 мая 2022 }}</nowiki></pre> {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220525182455/https://www.radzima.org/be/miesca/gervyaty.html |date=25 мая 2022 }} <pre><nowiki>{{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220525182455/https://www.radzima.org/be/miesca/gervyaty.html |date=25 мая 2022|title=Гервяты на [[Radzima.org]]}}</nowiki></pre> {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220525182455/https://www.radzima.org/be/miesca/gervyaty.html |date=25 мая 2022|title=Гервяты на [[Radzima.org]]}} {{doc-end}} [[Катэгорыя:Шаблоны:Вонкавыя спасылкі]] </noinclude> lruma8xzbx2763c072tisxq1furxk8l 2334005 2334004 2022-08-22T08:29:22Z Zubryckiy 62857 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{{title|}}}||<small>}}{{nobr|[{{{url|{{{1}}}}}} {{#if:{{{title|}}}| {{{title|}}} | Архівавана }}] {{#if:{{{title|}}}|<span style="font-size:85%; color:#888">(архіў ад|}} {{#iferror: {{#time: j xg Y | {{{date|{{{2}}}}}} }} года | {{{date|{{{2}}}}}} }}{{#if:{{{title|}}}| )</span> |.}}}}{{#if:{{{title|}}}||</small>}}</includeonly><noinclude> {{doc-inline}} <pre><nowiki>{{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220525182455/https://www.radzima.org/be/miesca/gervyaty.html |date=25 мая 2022 }}</nowiki></pre> {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220525182455/https://www.radzima.org/be/miesca/gervyaty.html |date=25 мая 2022 }} <pre><nowiki>{{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220525182455/https://www.radzima.org/be/miesca/gervyaty.html |date=25 мая 2022|title=Гервяты на [[Radzima.org]]}}</nowiki></pre> {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20220525182455/https://www.radzima.org/be/miesca/gervyaty.html |date=25 мая 2022|title=Гервяты на [[Radzima.org]]}} {{doc-end}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Вонкавыя спасылкі]] </noinclude> bqs5f2va3am9cujwea8t1pjqujxpzwo 10 258549 2334006 2022-08-22T08:30:03Z Zubryckiy 62857 Перанакіроўвае на [[Шаблён:Дакумэнтацыя/канец]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Шаблён:Дакумэнтацыя/канец]] juvg4df6jqni58v0f8lm2fdo4um75hf 3 258550 2334014 2022-08-22T09:49:49Z Vladimir Solovjev 1182 Vladimir Solovjev перанёс старонку [[Гутаркі ўдзельніка:Kitikov]] у [[Гутаркі ўдзельніка:Etažy]]: Аўтаматычны перанос старонкі пры перайменаваньні ўдзельніка з «[[Special:CentralAuth/Kitikov|Kitikov]]» у «[[Special:CentralAuth/Etažy|Etažy]]» wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Гутаркі ўдзельніка:Etažy]] h91zjwz764mmej0irb4vaf7ajfgnwet 0 258551 2334021 2022-08-22T10:28:42Z Kazimier Lachnovič 1079 Перанакіроўвае на [[Старалітва]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Старалітва]] ppub1o9eatc5bxtaldikj3v0a7aufl4